TatNét.
Tatnet - tulısınça Tatar İnternetı - Tatarstan Respublikı däwlät tellärendä (tatar häm/yäki urs telläre) yazılğan wä Tatarstan häm/yäki Tatar xalqı turında xäbär itä torğan İnternet çeltärendäge mäğlümati resurslarnıñ barlığı bergä ul bula.
"Tatnet" ataması üze elek "Azatlıq" radiosında eşlägän AQŞ'ta yäşäwçe Sabirjan Bedretdin isemle tatarı tarafınnan uylap çığarıla. AQŞ'nıñ törle ştatları häm Törkiädä ğömer kiçergän tatarlar öçen xäbär wä fayllar belän almaşu buyınça TMG (Tatar e-Mail Group) internet - taratqıçın buldıruı häm 'İnternet çeltärendäge Qazan' ("Qazan v seti İnternet") päräwez(web)-serverı açıluı belän bergä 1994 yılnıñ tiräsendä Tatnet barlıqqa kilä ul.
Annarı 1995 yılda "İnternet çeltärendäge Tatarstan" serverı (http://www.kcn.ru) oyıştırılğan bulğan, 1996 yılda - "Samar Tatarları" saytı (www.ssu.samara.ru/~povolzje/tatari.htm), 1997 yılda - Alxan Aqidel köy - moñ saytı (http://akidil.net/); "Azatlıq" radiosınıñ saytı (http://www.azatliq.org), Tatarstan Respublikası räsmi serverı (http://www.tatar.ru/), 1998 yılda - Bötendönya Tatar kongressı (http://www.tatar-kongress.org), cırçı Zölfiä Qamal (http://www.zulya.com) h.b. saytları. 2000 yılnıñ urtası Tatnet üseşendä borılış çorına äwerelä ul. Şuşı waqıttan başlap Räsäydäge İnternet çeltären qullanuçılar (şul arada milläte buyınça tatar bulğannarı da küp) sanı bik tä arta başlıy. Berençe Tatar internet - kibete (2001 yıl), Tatar "Dulqın" internet - radiosı (2001 yıl), "İntertat" elektron gäzite (2002 yıl) (http://www.intertat.ru), Bötendönya Tatarlar.ru tatar portalı (2002 yıl) häm başqa tatarlıqqa qağılışlı qızıqlı päräwez-proektlar dönya kürä.
2002 yılnıñ 24 aprelendä Qazanda "Milli tellär häm mäğlümati texnoloğiälär" Fänni - ğämäli konferensiäse wä "Tatar tele häm sanaq texnoloğiäläre" fiker alışuı ütä. 2003 yılnıñ 1 aprelendä xalıqara "Tatnet yoldızları" isemle İnternet - proektların bäygese başlanğan ide. Bäygedä barısı 115 sayt (törki saytların isäpkä alıp) qatnaşqan ide. 2004 yılda 78 sayt qatnaşqan ide, 2005 yılda - 82 sayt, 2006 yılda - 177 sayt. 2003 yılnıñ 7 martında TR Prezidentı Qararına yaraşlı iñ yaqın yıllardağı Tatnet üseşe nigezlären sala torğan "2003 - 2007 yıllarına Tatarstan Respublikınıñ mäğlümatlaştıru häm elemtä ölkälärendäge däwlät säyäsäten Nigezläre" qabul itelgän ide.
2003 yılnıñ yünendä İntertat ağentlığı tarafınnan oyıştırılğan häm sayt buldıruçılarnıñ kübese qatnaşqan berençe Tatnet Forumı bulğan ide.
Şunnan soñ 2004 - 2006 yıllarında "Tatmedia" ağentlığın qanatı astında tağın II, III häm IV Tatnet Forumnarı ütkän ide.
2004 yılnıñ 13 ğinwarında "Tatarstan Respublikındağı mäğlümati resurslar häm mäğlümatlaştıru turında" TR Qanunı qabul itelgän ide. Şuşı qanunda däwlät tellärendäge resursların tigezle räweştä nigez buldıruı küzdä totılğan ide. TRnıñ Elemtä ministrılığında "Tatarstan Respublikasındağı mäğlümatlaştıruın üsterü buyınça Komplekslı proğramma(2005-2010 yıllarındağı Elektron Tatarstan)" proektı eşläp çığarıla. 2004 yılnıñ yünendä Google.ru ezläw sistemı tatar telendäge ezläwen buldıra başlağan ide ((http://www.google.com/intl/tt/) häm tatar telendäge Wikipediä açılğan ide (http://tt.wikipedia.org/wiki/Täwge_Bit). 2004 yılnıñ oktäberendä '2004 - 2013 yıllardağı Tatarstan Respublikasında Tatarstan Respublikası däwlät tellären häm başqa tellären saqlaw, öyränü häm üsterü buyınça Tatarstan Respublikınıñ Däwlät proğramması' qabul itelgän ide.
Şuşı proğrammada Tatnet üsterüenä ayırım öleş bülengän, şul isäptä mäğlümati texnoloğiälärdä tatar telen qullanu öçen sanaq standartların kertü häm kämilläşterü, tatar tele öçen draywer wä şriftların eşläp çığaruın däwam itü, xalıqara İnternet çeltärendä tatar telendäge härkem citärlek mäğlümati resursların üsterü häm daimi räweştä bulışu, fonoloğiä, morfoloğiä häm sintaqsis modellären üz eçenä alğan tatar teleneñ sanaq modelen, tieşle mäğlümati resursların da alarnı eşkärtü proğramnarın eşläwen däwam itü, tatar söylämen buldıru wä sizep alu sistemnarın eşläwen däwat itü häm başqalar.
2005 yılnıñ mayında "Tatar İnternetı" ictimağıy oyışması milli.TS isemle berençe däräcäle häm.TAT isemle tabışlı domennarın buldıru buyınça planı turında xäbär itkän ide.
2005 yılnıñ awgustında "Sentr" CÇC (Qazan şähäre) Rusiädäge AltLinux şirkäte berlektä Tatarstan Respublikası Mäğlümatlaştıru häm elemtä ministrlığı yärdämendä tatar telenä AltLinux Linux v2.4 (KDE aslığı) operatsion sistemı häm Mozilla Firefox wä Mozilla Thunderbird bäyläneş quşımtaların illäşterü proektın eşläp çığarğannar.
Şulay uq, MicrosoftRus şirkäte tatar telenä Microsoft XP operatsion sistemın illäştergän.


Teatr.
Teatr (grekçä "θέατρον — qarau öçen urın") — avtornıñ fikerläre, xisläre aktyor yäki aktyorlar törkeme yärdämendä säxnädän tamaşaçığa citkergän sänğätneñ ber yünäleşe.
Tatar teatrı.
Tatar teatrı tarixı 1906 yılda başlandı. Xäzer bu bina qarşında (Qaban küle yarında) 1986 yılda tözelgän G. Kamal is. Teatr binası tora.


Ximiä.
Ximiä ul ximik mätdä wä quşılmasınıñ tözeleş, üzençälek, totaşıluın wä reaksiäsen öyränä torğan fän.
Ximiä büleneşe.
Ximiä ğädättä berniçä töp törenä bülenä. Şulay uq berniçä törara wä maxsus bülemnäre bar.
Ximiä taríxı.
Ximiä ul bik iske süz wä Ğäräpçädä ul "al-ximiä" atala: "üzgärtü sänğäte". İske Fransuzçada ul "alkemie" atala.


Ädäbiät.
Tatarça kitaplar Qazan kibetlärendä.
"Bu mäğlümät 2003. yılnıñ Mayında cıyılğan."


30. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 30. köne.
Monı da qara.
30. Dekäber - 29. Ğínwar - – 31. Ğínwar - 1. Mart — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne


Din.
Dönyada berniçä din bar. Tatar xalıqları 992. yılda Täñregä ışanudan Íslam dinenä küçkännär.


Bolğar théorísı.
«Bolğar théorísı», xäzerge Tatarlar Bolğar xalığınnan barlıqqa kilde, dip äytä. Ämma ul Bolğar däwlätendä yäşägän Törki wä Fin-Ugor xalıqlarnıñ iseme genä buldı. Dimäk ul millät iseme dä tügel, watanlıq ğına. Häm xäzer İdel-Ural xalıqlarnıñ Bolğar yurğanın üz östenä tartu eşe köldertä genä. Tatarlarnıñ da «Tatar» dip atıludan oyalanırğa bernindi säbäp yuq.
Mäqäläne Albert Bolğarí äzerläde


Ğäilä.
Möselmannar Íslam äxläğe buyınça öylänergä tieşlär.


Öylänü.
İr häm xatınnıñ bergä yäşäwe möhim íctímağí institüt bulıp tora. Äxläqsezlektän qotılu öçen, ğäliäsen tota alğan här yäş keşe öylänergä tieş. Íslam küzlegennän qarağanda, níqaxlaşmaw – äşäkelek. Ul ğına da tügel, ike keşeneñ mäxäbbäten arttıru öçen ir belän xatın bulıp yäşäwdän dä yaxşırağı yuq. Mätdi xäle naçar buluı arqasında öylänä almí qalğan keşelärgä isä, censi omtılışlarnı basar öçen, waqıt-waqıt uraza totarğa kiñäş itelä. Ägär möselman, mätdi yaqtan tä'min itelep tä, öylänergä telämäsä häm moña moxtaclıq kürmäsä, anıñ öylänmäwe ğäyep sanalmí.
Xatın-qıznıñ ir saylağandağı xoquqları häm burıçları.
Xatın-qız blgele ber ir-atqa kiäwgä çığu-çıqmaw xoquğınnan faydalanırğa tieş, şunıñ östenä ul aldan kürüçänlek häm ziräklek kürsätergä burıçlı. Bulaçaq irneñ yaxşı sífatları anıñ bay buluı, cämgiättä abruy qazanuı häm yaxşı eşe genä dä tügellegen onıtmasqa kiräk.
Níqax.
Никах кыз вә егет, хатын hәм ир арасында була, ул аларны зинадан вә хәрәмнән саклый hәм өсләренә олы бурычлар йөкли. Сөннәтнең иң авыры булып никах санала. Никахны саклау, таркатмаска тырышу, үзара тугрылыклы булу хатын вә ир өстенә бердәй бурыч йөкли. Никахка биш кеше килергә тиеш. Ул биш кеше болардан гыйбарәт: беренчесе — никах хөтбәсен укучы, икенчесе — вәли, якын карендәше, өченче hәм дүртенчесе — ике шаhит, бишенчесе — кияү егетенең өлкән туганы яки атасы. Шаhитларның ике балигъ булган ир затыннан, мөселман булулары шарт. Никах укыр алдыннан кыздан: «Син фәлән кызы фәлән! Фәлән углы фәләнгә хәләл җефетлеккә риза булып бардыңмы?» — дип, егеттән: «Син фәлән углы фәлән! Фәлән кызы фәләнне хәлөл җефетлеккә кабул итеп алдыңмы?» — дип соралыр.
Никах мәҗлесендә кияү кешенең, хөтбә укылганнан соң, Аллаhы Тәгаләгә рәхмәтөн җиткереп, Мөхәммәд пәйгамбәрне мактап hәм үзен шул өммәттән дип күрсәтеп сүзләр әйтүе вә Коръәннән берәр аять укуы кирәк була hәм сөннәт санала. Шулай ук, никах ныклыгы мәhәр, ягъни калым белән билгеле булыр. Ул-бу вә аңлашылмаучылык булмасын өчен, мәhәрне алдан ук килешеп вә сөйләшеп куялар. Татарлар арасында мәhәр алуның нәрсә икәнен онытып та бетергәннәр инде. Аның урынына «кыз алу», яки «кыз сату» дип йөртелә торган уөн уйналына. Әмма моның асылында да нәкъ менә шушы мәhәр күздә тотылганлыгын күпләр белеп бетермиләр hәм кыз алырга килгән егет үзе дө аның асылын төшенеп җитмичә, хәтта мондый уен булырга тиешлеген дә күз алдында тотмыйча, әзерлексез килә hәм көлкегә дә калгалый. Шунлыктан, өйләнүче егетләр «кыз сатып алу» дигөн уенның мәгънәсен белеп торсыннар hәм нигезендә шәригать кануны ятканлыгын төшенсеннәр. Өйләнгәндә мәhәр хакын тулысынча түләү сөннәт санала.


Taşlı Yar.
Taşlı Yar – Mamadış yanında urnaşılğan ber awıl.
İsemennän küräbez, ul yılğa yarında urnaşılğan, häm ul çınlap ta taşlı. Yılğanıñ iseme – Şía. Urıslar awılğa «Novoe Motçalkino» isemen quşqannar, ämma anda yäşän Keräşen Tatarları anı barıber iskeçä yäğni «Taşlı Yar» dip atílar. Sovet çorında urıslar awıl yanında duñğız férmısın yasarğa ämer birgännär, häm şunnan soñ ğına awılda torğan Keräşen Tatarları duñğıznı asrí başladı. Moña xätle alar duñğızlarnı asramağannar.
Tatarstan awılı


Şähär transportı.
Tramway (Atlı timer yul)
Marşrut taksí (Barabus)


İslam ädäbe.
Ädäp – Ğäräp süze, ğädätne añlata, moña tärbiä, yaxşı xolıq, üz-üzeñne tota belüçänlek, keşelär belän aralaşa belü töşençäläle kerä.
İslam qabul itelgän soñ ütkän ike ğasır dawamında «ädäp» süze ictimağıy ähämiätkä iä bula. Süzneñ tamırı ğäcäyep närsäne yäki bäyrämne añlata. Bu mäğnädä «ädäp», bädäwilärneñ tomanalıqlarına qapma-qarşı bularaq, totnaqlılıq, xörmät itü, näzäqätlelekne añlatqan «urbanitas» digän Latin süzenä yaqın. Şulay itep, ädäp qaywaqıt yaxşı ğädätlärne añlata. Ädäp süze küplek mäğnäsendä alına. Şunlıqtan İslam ädäbe İslamda bulğan, anıñ öyrätülärennän häm kürsätmälärennän çığuçı yaxşı sıyfatlarnı belderä.


Tatar isemnäre.
Tatar xalqı üz balarına matur isemnärne birä, awılda andí isem belän başqa keşelär bulmasqa tırışalar. Tatarlar ike isemnän/süzdän quşma isem uylap çığarırğa sälätle.


İdel.
İdel diep İdel-Uralnıŋ tɵp yılğasın atıylar. Anıŋ elekke ataması Ədil bulğan.
Yılğanıŋ urta ɵleşe bezneŋ xalıqta Sarı İdel dip atala. Şul tirədə Sarı Taw, Sarı Su kebek başqa “sarı” qalalar salınğan.
Yılğanıŋ asqı ɵleşe isə xalqıbızda Qara İdel dip atala.
Xəzər diŋgezenə quşılğan cirendə İdel suınıŋ tozlanışı 750 "mg/l" tirəsendə bula.


Tolkienizm.
Tolkienizm - ul J. R. R. Tolkien'neñ fantasy janrında "The Hobbit", "Baldaqlar Patşası (The Lord of the Rings)", "The Silmarillion" äsärläre fanatları xäräkäte. Bu äsärlär Tatarstanda bik populár. Qazanda "qılıç köräşe" klubları bar. Anda Tolkien suğışlarınıñ rékonstruksí itälär. Suğışlarnıñ töp basuları - Mari Urmannarı.
Qazanda häryıllıq "Zilantkon" atlı fantasy festivale ütkärelä.


İdel-Ural Ştatı.
İdel-Ural berlege 1917.-1918. yıllarda Çığış Awrupada xäzerge öç Törki-Tatar (Tatarstan, Başqortstan, Çuaşstan) häm öç Fin-Uğır (Marii El, Mordoviä and Udmurtiä) cömhüriätlärne berläşterde.
Tarix.
Milli Xäzinä oyıştırıla, anda 1 million sum çaması aqça cıyıla.
1917. yılnıñ 20. Nöyäberendä Sadri Maqsudi Millät Mäcleseneñ utırışın uzdıra. İdel-Ural Ştatınıñ yasaluı iğlan itelä, ul Qazan xanlığınıñ däwamı bulırğa tieşie. Millät Mäclese Sadri Maqsudinı İdel-Uralnıñ berençe prezidentı itep saylap quya.
1918. yılnıñ 5. Ğínwarında Sadri Maqsudi Millät İdäräseneñ räise bulıp saylana.
1918. yılnıñ 10. Ğínwarında Xärbi İdäräneñ 3000 ğäskäre Ufa uramnarında, «İdel-Ural!» qıçqırıp, milli tantanalı çığış yasıylar wä Milli İdäräneñ räise Sadrí Maqsudí bu tantananı qabul itä.
1918. yılnıñ 14. Ğínwarında Xärbi İdäräneñ 2. cıyılışınıñ 14. utırışında Sadri Maqsudi cämğiätne, berläşkän millät bulırğa häm milli mänfäğätlärne onıtmasqa, çaqırdı.
Millät Mäclese wäkilläre Sovet xäkimiäte belän söyläşü alıpbaruınnan baş tartıp, Milli İdäräseneñ cirle büleklärne yasawın däwam itälär: alar salımnarnı cıyalar.


Opera.
"Bu süzneŋ başka məğnələre də bar."
Tatar opera yoldızı - Niäz Dawıtov


Rudolf Nuriev.
Rudolf Nureyev Nuriev Rudolf Xämät (Möxämmät) ulı (Нуриев Рудольф Мөхәммәт улы) (17 mart, 1938 - 6 ğıynwar, 1993). Tatar balet biüçese. Vyäçeslaw Nijinski, Mixäil Barışniqovlar belän berrättän 20 nçe ğasırnıñ iñ mäşhür ir biüçeläre arasında atala.
Başlanğıç yılları, Kirov baletında qärerä.
Rudolf Nuriev Irkutsk şähäre yanında poyızdda tua. Bu waqıtta anıñ änise, Färidä, Seberdän Vladíwostoqqa taba, ätise, Qızıl qömissar Xämit urnaşqan şähärgä säyäxät itä. Balaçağın Rudolf Öfe yanındağı ber awılda tatar ğailäsendä ütkärä. Bala çaqta uq anı Başqort xalıq biülären başqarırğa öndilär, häm şul waqıtta anıñ säläte açıla.
İkençe Bötendöniä Suğışı tämamlangaç, tormış awırlıqları arqasında, ul 1955 yılda ğına yuğarı balet mäktäbenä kerü mömkinçelegen ala. Bu waqıtta anı Leningradtağı Kirov baletı qarşısında eşlägän Wağanov Xoreografia institutına uqırğa cibärälär. Biü hönären soñ üzläşterüenä qarmastan, anı Wağanov mäktäbeneñ berniçä distä yıl eçendä iñ sälätle uquçısı bularaq tanıylar. Ul berqayçan da qardebaletta biemiçä, baştan uq Kirov teatrı solistına äwerelä.
İke yıldan soñ Nuriev Sovetlar Berlege eçendä iñ tanılğan balet biüçesenä äwerelä. Tizdän aña çit ilgä çığu mömkinçelege tatıy, ul Vena Xalıqara yäşlär festiwälenä bara. Şunnan soñ, anı tärtip bozularğa işaräläp, çit ilgä çığunı tıyalar.
Könbatışqa kitü.
1961 yılda wäzğıyat üzgärä. Kirov baletınıñ Qonstantin Sergeyev isemle biüçese cärähät alu säbaple, Nurievnı baletnıñ Ayropa illären iñlägän turına alalar. Parijda anıñ çığışı publika häm tänqıytçelärne tañ qaldıra, ämma ul Sovet Berlege xökümäte tarafınnan quyılğan çit il keşeläre belän aralaşu tärtiben boza. Bu şunda uq Kirov teatrı citäkçelegenä bilgele bula, häm alar, KGB xezmätkärläre belän bergä, Nurievnı kire Sovet Berlegenä qaytaru planın qoralar. Säbap bularaq, Kremldä tizdän zur konsertta biü kiräklegen äytep ütälär. Rudolf, Mäskäwgä qaytqan oçraqta, törmägä utırtılaçağın häm bütän berqayçan da ildän çığa almaslığın sizep qala. Kiñ küläm publika fikerençä, çit ildä qalu säbabe bularaq Sowetlar Berlegendä üseş mömkinçelege bulmaw atala. Çınında isä, Nuriev yazmalarınnan häm anıñ arqadaşlarınıñ belderülärenä nigezlänep, Könbatışqa çığunıñ töp säbabe: Sowetlar Berlegendä tormış-könküreş awırlıqları häm gey buluı.
Şulay itep, 1961 yılnıñ 17 yünendä, Parij aeroportında Rudolf Nuriev, üzeneñ watandaşlığınnan waz kiçä. Ber atna eçendä, Marki dö Küiwa Yuğarı Balet kompaniase (Grand Ballet du Marquis de Cuevas) belän kontrakt tözi, häm Yoqığa talğan güzäl (Spyaşçaya Krasawítsa) baletında çığış yasıy. Ul tiz arada Könbatışta mäşhürgä äwerelä, häm tormış awırlıqları, mähäbät qiäfäte häm çiksez xarizması anı xalıqara yoldız itügä yärdäm.
Çit ildä yäşäw Nuriev aldında çiksez azatlıqqa da yul aça. Daniagä bulğan tur waqıtında ul Erik Bryun belän tanışa. Erik Rudolfnıñ iñ yaqın dustına, yaqlawçısına häm söyärkäsenä äwerelä. Erik Bryun ozaq yıllar Şvesia Patşa baletınıñ citäkçese häm Qanadanıñ Milli Baletı art-direktorı bularaq eşli.
Rudolf Nurievnı Sowet xökümätenä änisen kürü teläge belän Rusiägä qaytunı sorap yazğan küp sanlı ğärizalarına qarmastan, ilgä kertmilär. 1989 yılda ğına Mikhail Ğorbaçevnıñ şäxsi röxsäte belän ul änisen kürü bäxetenä ireşä.
Fonteyn häm Nuriev.
Nuriwenıñ berençe tapqır Angliadä çığışı Patşa Biü Akademiasendä Margo Fonteyn (Margot Fonteyn) tarafınan oyıştırıla. Ul waqıtta Rudolf "Facigäle poema" (Poeme Tragique) äsärendä solist sıyfatında bii. Şul uq waqıtta, Qara Aqqoş baletındağı pa-dö-dö zalnı ayagürä bastıra häm ozaq alqışlarğa kümä. Margo Fonteyn belän xezmättäşlek soñınnan da ozaq yıllar däwam itä. Alarnıñ berençe urtaq çığışı Covent Gardendağı Opera Patşa Sarayında, Giselle spektaklendä, 1962 yılnıñ 21 nçe febrälendä ütä. Bu balettan soñğı alqışlar häm ovasia balet waqıtınnan da ozağraq däwam itä. Nuriev belän Fonteyn Qara Aqqoş, Cizel kebek baletlarnı töbennän yañartalar.
Soñğı yılları.
1964 yılda ul Wena Däwlät operasına kilä, häm anda biüçe, baş xoreograf bularaq 1988 yılğa xätle xezmät quya.
1962 yılda Rudolf Silfidalar (Les Sylphides) kinosında debyüt yasıy. 1977 yılda Walentino belän ul Ken Rasselnıñ Walentino filmında töşä. Läkin, kinoda töşü säläte bulmawı häm awır xolqı aña töple kinoqärerä tözergä irek birmi.
1972 yılda Robert Xelpmann Rudolf Nurievnı üzeneñ yaña postanovqası - "Don Kixot" belän - Australia buyınça turğa çaqıra. 1970 yıllarda Rudolf Nuriev, berniçä kinoda töşä, häm Amerika Quşma Ştatların "Patşa häm min" ("King and I") postanovqası belän iñli. Anıñ Mappit Şouda (The Muppet Show) çaqırulı qunaq buluraq qatnaşuı, şounı dönyaqüläm uñışqa kiterä. 1982 yılda Rudolf Nuriev Austria watandaşlığın ala. 1983 yılda anı Parij Opera Baletınıñ citäkçese itep bilgelilär. Anıñ qulı astında teatrğa yaña sälätle yäşlär kilä. Qatı awıruına qarmastan, Rudolf tir tügep eşli, iskergän spektakllärneñ yañartılğan postanovqaların säxnäläşterä.
Holliwudta quyılğan Romeo häm Culyetta äsäre zur uñış qazana.
Ozaq yıllar däwamında, Rudolf Nuriev üzeneñ AIDS wirusın tanımıy. Läkin axır çiktä, sälamätlege nıq qaqşıy. Rudolf Nuriev soñğı tapqır keşe aldına Pale Ğärner teatrında (Palais Garnier, Parij) Bayaderqa spektakle waqıtında çığa. Bu waqıtta anı köçle alqışlar belän qarşı alalar. Fransianeñ mädäniät ministrı Jack Lañ aña ilneñ iñ yuğarı büläge - Matur Ädäbiät häm Sänğät Qawalerı (Chevalier de l'Ordre des Arts et Lettres) ordenın tapşıra.
Rudolf Nuriev berniçä aydan soñ, 54 yäşendä Parij, Fransiadä wafat bula. Anıñ qäbere Parij tirälegendä Sañ-Cönewev-dö-Bua (Sainte-Geneviève-des-Bois) ziratında urnaşqan. Qäber mäşhür biüçeneñ portretı häm törki stildäge yapma belän bizälgän.
Päräwezdä.
Рудольф Нуриев


Geografiä.
Geografiä (ğreqça γεωγραφία, γεια – Cir şarı һäm γράφω – yazarğa, tasvirlarğa) – Cir öslegendä һäm anıñ tiräsendä keşelek yäşäyeşe öçen möһim elementlarnıñ urnaşuın, taraluın һäm, ğomumän, keşene һäm anıñ tirälegen öyränüçe fän. Fizik geografiä Cirneñ fizik, meteorologik һäm ekologik üzleklären һäm alarnıñ Cirdäge küreneşlären öyränä. Cämğiät geografiäseneñ iğtibarı iqtisadi, säyäsi һäm mädäni protsesslarğa yünälderelgän. Geograflar, Сirneñ üzleklären öyränüdän tış, şulay uq anıñ Qoyaş Sistemasında һäm Galaktikada alıp torğan urının һäm bu tirälekneñ Сirgä tä'siren (klimat, okeandağı ağımnar һ.b.) dä öyränälär.


Yunıs Mirğäziän.
Yunıs Mirğäziän — Dönyanıñ bik küp qítlarında, okeannarında, diñgezlärendä bulğan, yözlägän danlı qalalarnı üz küzläre belän kürgän ädip. 1927. yılda tuğan.
Mirğäziän Yunıs tatar uquçısın bötenläy yaña dönyağa alıp kerde. Anıñ äsärlären uqığan keşe üzen bütän dönya keşese itrp xis itä kebek. Bu äsärlärdän tuğan telne, tuğan ilne-cirne sağınu, yaratu xise börkelep tora.
M. Yunıs Tatarstannıñ Bawlı yağında tua. 1944. yılda armiägä alına häm xärbi aviatiä mäktäbendä uqí, annarı éskadriliada xezmät itä. 1955. yılda xärbi xezmättän azat itelä häm Mäskäw Universitätenä uqırğa kerä. Ul çittän torıp tel beleme bülegendä uqí. Şul uq yıllarda Qara diñgez paraxodçılığında, säwdä qorablarında kapitan yärdämçese bulıp eşli. 1968–1977. yıllarda Mäskäwdäge diñgez transportı fänni-tikşerenü institutında ğilmi xezmätkär, "Наука и религия (Nauka i religiya)" jurnalında bülek mödire bulıp eşli. Läkin diñgez anı üzenä haman çaqırıp tora: 1977. yılda yañadan säwdä qorablarında yözä başlí.
Dönya kürü, yaña tä'sirlär, tormış üze anı ädäbi dönyağa alıp kerä: ul ber-ber artlı povestlär yaza ("Tozlı cil", "Teläp alğan dawıl", "Tañda Bospor aşa"). Äsärläreneñ isemnäre ük mawıqtırğıç: "Timer fil", "Zanzibar zäñgär bolıtlar artında"...
Yazuçınıñ "Tabu häm yuğaltu", "Şämdällärdä genä utlar yana", "Yulda uylawlar" kebek äsärläre – oçuçı, diñgezçe xezmäte turında.
Mirğäziän Yunıs sınlı sänğät belän dä mawığa. Anıñ sınnarı ("Bezneñ yıraq babalarıbız", "İrdäwkä", "Diñgezçe cirsüe" h.b.) tamaşaçını uylandıra, yıraq taríxıbıznı iskä töşerä.


Zölfät.
Zölfät (Ðölfät Malik'ov) 1947. yılnıñ Ğínwarında Tatarstannıñ Möslim yağında tuğan. Üniversitättä uqığan, "Yäş Lenin'çı" gäzetendä, Yazuçılar berlegendä eşlägän. Bügenge köndä «Çayan» jurnalında eşli.
Anıñ böten ícatı tuğan yağına bäyle. Ni turında yazsa da, xisläreneñ tamırı – tuğan yağında – Möslimdä.
Basılğan cíıntıqlarınnan "Yazmışlar yarında", "Utlı bozlar", "Adaşqan bolıt", "İke urman arası" isemle şiğer kitapların kürsätergä mömkin. Urıs telendä basılğan kitapları "Osennie kostrı (Közge uçaqlar)", "Sozvezdie Súyumbike (Söyembikä yoldızlığı)" dip atala.
"İke urman arası" häm "Yörägemne bılbıl çaqtı" şiğer kitapları öçen Zölfät Tatarstannıñ Ğabdulla Tuqay isemendäge Däwlät bülägenä layıq buldı.
Zölfät ädäbiät, sänğät söyüçelärgä tärcemäçe bularaq ta tanış.


Mödärris Äğlämov.
= (1946. yılda tuğan) =.
Mödärris Äğläm'ov 1946. yılnıñ 13. Öktäberendä Tatarstannıñ Zäy yaqlarında awıl eşçese ğäiläsendä tuğan.
Urta mäktäpne tämamlağannan soñ Qazan Däwlät Universitäteneñ «Tatar tele häm Ädäbiäte» bülegendä uqí. 1968-1973. yıllarda – taríx uqıtuçısı, annarı Çallı şähäredäge Xalıq Theaterında rejissór yärdämçese bulıp eşli. 1974. yıldan Qazanda yäşi, ädäbi icat eşe belän şöğellänä.
M. Äğläm'ovnıñ berençe şiğerläre 1959. yılda basılıp çığa. Şiğer söyüçelärneñ íğtíbarın M. Äğläm'ov "Yıraqqa kitep qara" isemle cíıntığı belän cälep itä. 1970. yılda "Qıñğıraw" isemle kitabı dönya kürä. Xäzer M. Äğläm'ov – unar şiğri kitap yazuçısı.
Mödärris Äğläm'ov "Onıtma, Awrupa!..", "Tuqaydan xatlar" h. b. poémalar autorı bularaq ta tanıldı.
"Kiläçäkkä qaytu" (1989), "Min äytem" (1991) isemle şiğri tuplamaları öçen ul 1992. yılda Tatarstannıñ Ğabdulla Tuqay isemendäge Däwlät bülägenä layıq buldı.


Ğömär Bäşirov.
(1901 – 1999).
Ğömär 1901. yılnıñ 7. Ğínwarında xäzerge Tatarstannıñ Arça yaqlarında tua. Awıl mädräsäsendä belem alıp, ul uqutuçı bulıp eşli. Annan soñ Grajdannar Suğışına kitä. Şuğıştan soñ xalıq qazísı bula.
1930. yıllardan başlap Ğömär Bäşir törle gäzet-jurnalarda, kitap näşriätendä eşli häm böten ğömeren ädäbiätkä bağışlí.
Ädip ícat itkän äsärlär – "Siwaş", "Namus", "Cidegän çişmä" romannarı, "Tuğan yağım - yäşel bişek" autobiografílı äsär, "Tuqsan tuğız mäzäk", "Meñ dä ber mäzäk" cíıntıqları, küpsanlı xikäyälär, publiçistik mäqälälär.
Ğömär Bäşir'ovnıñ "Namus" romanı küp tellärgä tärcemä itelgän. Şuşı äsärgä nigezlänep tanılğan tatar kompozitorı Näcip Cihan'ov "Namus" operasın ícat itkän. Anıñ librettosın Äxmät İsxaq yazğan.
"Namus" romanı öçen Ğömär Bäşir'ovqa SSSR'nıñ Däwlät premise birelä.
Yazuçınıñ ícadí eşçänlege yuğarı bäyälänä, häm aña xökümät tarafınnan ordén, kükräk bilgeläre tapşırıla.
Ğömär Bäşir'ov – Tatarstannıñ xalıq yazuçısı.


Näcip Cihanov.
Näcip Ğayaz ulı Cihanov (1911-1988), kompozitor, pädagog, cämäğät eşleklese. Sovet Berlegeneñ xalıq artistı (1957), Sosialistik Xezmät Batırı (1981).
1941-1943. yıllarda Tatar Opera häm Balet Teatrınıñ sänğät citäkçese, 1939-1977dä Tatarstan Kompozitorlar berlegeneñ idarä räise; 1945-1988. yıllarda Qazan Konservatorísı rektorı, professor (1953).
Äsärläre: 8 opera (ş.i. "Altınçäç" häm "Cälil"), 3 balet, 17 símfonia, símfonik poemalar, uvertürlär, süitlär, ş.i. "Qırlay" poema-äkiäte, "Tatar temalarına süita", "Näfisä" uvertüra-poeması, "Simfonik novellalar", "Simfonik cırlar", kamera-instrumental äsärlär, romanslar, cırlar.
Sovet Berlegeneñ Däwlät (1948, 1950, 1970), TASSRnıñ Ğabdulla Tuqay Däwlät büläkläre (1958) laureatı.
RSFSR (1951-1959, TASSR (1963-1967, 1917-1988), Sovet Berlege (1966-1970) Yuğari Şuraları deputatı.
2000. yıldan Qazan Konservatoriäse anıñ isemen yörtä.


Päräwez.
Päräwez yäğni internet (inter-network qısqartması) süzeneñ töp mäğnä ul törle çeltärlärne totaştıra torğan sanaq çeltäre. Şäxsi isem kük,


Fälsäfä.
Fälsäfä - (Yunança "φιλοσοφία", "Aqıllıqqa söyü") başqa fännärgä oxşamağan fän. Närsa ul, fälsäfä, häm närsä belän bu fän şöğelänä -- bu ük fälsäfäneñ mäs'äläläre.


Biologiä.
Biologiä "(grekça Βìο – yäşäw häm Λoγος – öyränü)" – tere tormış turında fän. Biologiä tormışnıñ böten yaqların, barlıq tere organizmnarnı öyränä.


Trolleybus.
Trolleybus, rélssız yöri torğan şähär elektr transportı. Dvigatellärne eşlätä torğan daimi tok kontakt çeltärennän prujınlı "trolleylär" aşa kilä. Tramway häm autobusnıñ uñay yaqların üzendä berläşterä. Dvigatel köçe 170 "kW", yörü tizläge 70 "km/säğ". Tatarstanda trolleybus xäräkäte 1948. yılda Qazanda, 1976. yılda Älmättä açıla. Trolleybus liniläreneñ ozınlığı ike yänäşä yulnı quşıp sanağanda 95,9 "km". 2001. yılda 161,9 mln keşe yörtelä. Trolleybuslar sanı – 333.


Qazan Däwlät Universitetı.
250px Qazan Däwlät Universitetı, "V. İ. Ulyanov-Lenin isemendä", Räsäydäge berençe uqu-uqıtu häm fän üzäkläreneñ berse, 1804. yılda nigez salına (1918. yılğa qädär - İmperator, 1925. yıldan Lenin isemendä).
1996. yıldan Räsäy Federatsiäse xalıqları mädäni mirasınıñ ayıruça ähämiätle däwlät obyektları isemlegenä kertelä. Universitet qarşında 1812-1858. yıllarda Pedagogik İnstitutı, 1919-1937. yıllarda Räsäydäge berençe rabfaklarnıñ berse eşli.
Universitet fakultetları cirlegendä Qazanda berniçä yuğarı uqu yortı (aviatsiä, meditsina, ximiä-texnologiä, finans-iqtisad h.b. institutları) açıla. Universitetta kürenekle ğälimnär xezmät itä: matematiklar N.İ. Lobaçevski (evklid bulmağan geometriägä nigez saluçı), A.P. Kotelnikov, A.F. Popov, V.G. İmşenetski, N.G. Çebotaróv (Qazan algebra fänni mäktäbenä nigez saluçı), fiziklar Y.K. Zavoyski (elektron paramagnit rezonansın açuçı), S. Altschuller, astronom İ.A. Littrow, İ.M. Simonov (Qazan astronomiä fänni mäktäbenä nigez saluçı), M.A. Kovalski, D.İ. Dubágo, ximiklar K.K. Klaus, N.N. Zinin, A.M. Butlerov (Qazan ximiä fänni mäktäbenä nigez saluçı), M.Y. Kittarı, V.V. Markovnikov, A.M. Zaytsev, A.Y. häm B.A. Arbuzovlar, Ğ.X. qamay, biologlar häm mediklär Karl Fuchs, Y. F. Aristov, Y.V. Adamúk, V.M. Bexterev, N.A. Mislavski, A.F. Samoylov, S.S. Zimnitski, A.V. Vişnevski (küp törle Qazan meditsina mäktäpläre wäkilläre), geobotaniklar S.İ. Korjinski, A.Y. Gordágin, geologlar N.A. Golovkinski, A.A. Ştükenberg, P.İ. Krotov, M.E. Noinski, iqtisadçılar P.S. Kondırev, İ.K. Babst, tarixçılar S.V. Yeşevski, A.B. Şçapov, N.A. Firsov, juristlar D.İ. Meyer, G.F. Şerşeneviç, N.P. Zagoskin, filolog V.İ. Grigoroviç (Qazanda Slaván xalıqları tormışın, tarixın, ädäbiäten, telen öyränü fänenä nigez saluçı), telçelär İ.A. Baudaun de Courtnay (Qazan linguistik mäktäben oyıştıruçı), V.A. Bogoroditski, şärqiätçelär İ.N. Berezin, V.P. Vasilyev, O.M. Kowalewski, A.K. Qäzimbäk, N.F. Katanov, P.Y. Petrov, A.V. Popov, X.D. Fren, Xälfinnär, N.İ. İbrahimov.
Universitetta "Urıs ädäbiäten söyüçelärneñ Qazan cämğiäte, Qazan İqtisadçılar cämğiäte, Qazan Tabiblar cämğiäte, Tabiğiätçelär häm Psixiatrlar cämğiäte h.b. oyıştırıla.
Qazan Universitetında 16 fakultet (2000): tufraq-biologiä, xisaplaw matematikası häm kibernetika, geografiä, geologiä, jurnalistika, sotsiologiä häm psixologiä, tarix, mexanika-matematika, Tatar filologiäse häm tarixı, fizika, filologiä, ximiä, ekologiä, iqtisad, yuridik, xalıqara mönäsäbätlär häm säyäsät fäne (barlığı 10 meñgä yaqın student); fänni-tikşerenü institutları: N.G, Çebotaróv isemendäge matematika häm mexanika, A.M. Butlerov isemendäge ximiä; şäreq institutı; V.P.Engelgardt isemendäge astronomiä observatoriäse, botanik baqçası h.b. ğilmi oyışmalar (cämğiätlär); näşriät; N. İ, Lobaçevski isemendäge fänni kitapxanä; 6 muzey, "UNICS" mädäni-sport komplekse, Yäşel Üzän, Çallı şähärlärendä filialları.
Qazan Universitetı arxitektura kompleksına Universitet şähärçege, N.İ. Lobaçevski (1896, M.L Dillon, İgnatyev), V.İ Ulyanov (1954, V.Y. Tsigal, V.V. Kalinin) häm professor Nujin (2004) häykäl-büstläre quyılğan skverlar, İske universitet klinikası, binası (azaqqa klassitsizm stilendä, 1938, miğmarlar M.P. Korinfski, İ.P. Bessonov), ximiä fakultäte binası (Sovet neoklassitsizmı stile, 1953, miğmar Ä.H, Bikçäntäyev), fizika fakultetı korpusı (1977, O.A. Kaşintseva, B.P. Bondarenko), gumanitar fännär fakultetları häm fänni kitapxanä korpusları (1978, O.A. Kaşintseva h.b.), "UNICS" mädänmi-sport kompleksı binası (1989, míğmar V.P. Skaçkov h.b.) kerä.


Nikolay Lobaçevski.
Lobaçevski Nikolay İvan ulı (Nikolay İvanoviç), Urısça: "Николай Иванович Лобачевский", "Nikolaj Ivanovitch Lobatchievskij" (1.12.1792.-24.2.1856.) matematik, geometriya belgeçe, nə-Euclid geometrise teorisen tözüçe. 1811.-46. yıllarda Qazan Dəwlət Universitətendə, 1827.-46. rektor, professor (1822.). 1846. yıldan "Qazan uqu-uqıtu okrugı popetçitele" yərdəmçese. K. Gauss medale layıq bula. (1856., wafatınnan soŋ). xezmətləre geometri, algebra, astronomí, mexanik həm fizikkə, ixtimallıq teorisenə qarí.
Aydağı ber krater həm ber keçkenə planet "Lobaçevski" iseme belən atala. Lobaçevski isemendəge xalıqara bülək buldırıla (1895.). Şulay uq qara: Lobaçevski geometrise.


Möxämmät Mähdiev.
Möxämmät Mähdiev (1930-1995) - Tatar xalqınıñ iñ yaratqan yazuçılarınıñ berse.
Möxämmät Mähdiev 1930. yılnıñ 1. Dekäberendä Arça yaqlarında tua.
Arçada mäğärif buyınça hönäri mäktäben tämamlağaç, dingezdä xärbi xezmät itä. Annan soñ un yılğa yaqın tarix uqutuçısı bulıp eşli.
Qazan Däwlät Mäğärif İnstitutında uqıy, Qazan Däwlät Universitetında aspiranturnı tämamlıy. Şunnan soñ ozaq yıllar Universitetta tatar ädäbiätennän leksiälar uqıy, tatar ädipläre] turında fänni xezmätlär yaza. Tatar ädäbiätendä ul "Bez – qırıq berençe yıl balaları", "Frontoviklar", "Qaz qanatları" romannarı, "Keşe kitä – cırı qala", "Tornalar töşkän cirdä", "İsänme, Käşfi abıy!", "Bäxilläşü" äsärläre belän tanıldı.
"Mäñgelek yaz", "Bäxilläşü" äsärläre öçen Möxämmät Mähdievkä Tatarstannıñ Ğabdulla Tuqay isemendäge Däwlät bülege birelde.
Anıñ här äsäre – tormış turında zur açış. Ul xalıq tormışın, könküreşen yaxçı belä, anı sänğätçe tögel, açıq küreneşlär, detällär aşa taswirlıy.
Uqıtuçı, ğälim, Tatarstannıñ xalıq yazuçısı Möxämmät Mähdiev – zur sälät iäse, qızıqlı şäxes bularaq küpsanlı uquçılarnıñ yörägendä tirän ez qaldırdı.
Tuğan awılda Göberçäktä ädipneñ muzeyı açıldı.


Arça.
Arça şəhəre. Arça Rayonınıŋ üzəge. Tatarstannıŋ tönyaq-könbatış töbəgendə (Qazannan 65 "km"), Qazansu yılğası buyında urnaşqan. Qazan-Əgerçe timer yulında stansiya.
Borınğı tarixı.
13. yözdə nigez salına. 13.-16. yözlərdə Bolğar-Tatar qalası, Qazansunıŋ uŋ yarındağı ürdə urnaşqan. 15.-16. yözlərdə Arça Daruğası biləməse üzəge. Qazan Xanlığı səyəsətendə Arça yağı bəkləre bilgele ber rol uynağan. Rus ğəskərləre Qazannı yawlağan waqıtta Yapança bəkneŋ atlı ğəskəre tuplanğan urınnarnıŋ berse. 1552. yılnıŋ Sentəberendə Rus kenəze Andrey Kurbski ğəskəre tarafınnan yandırıla. Anıŋ arxeologik qaldıqları xəzerge Arça urınında.
Yaŋa Tarixı.
1781.-96. yıllardan öyəz şəhəre, 1920.-30. yıllarda kanton, 1930. yıldan rayon üzəge, 1938-2003 yıllarda şəhər tibındağı bistə.
Statistik.
Xalqı – 1989. yılda 13,9 meŋ keşe (Tatarlar – 83,7%, Ruslar 15%), 200 yılda 16,2 meŋ keşe. Ciŋel sənəğət ("Arça Milli Ayaq Kiyemnəre Citeşterü Berləşməse", mex eşkertü fabrikası)., azıq-tölek sənəğəte (söt kombinatı, kraxmal zavodı, elevator) şikərtləre, kirpeç suğu zavodı, tözü materialları kombinatı, remont-mexanik zavodı. 3 urta məktəp, 1 tulı bulğan urta məktəp, 1 başlanğıç məktəp, gimnaziya, pədogojik kölliyət (kollej), hönər məktəbe. 2 mədəniyət yortı. Klub. Rayon üzək xastaxanasə. Məçet. "Voskreseniye", "Poqraw" çirkəwləre – 19. yözneŋ 2. yartısı arxitektura istəlege.


Robert Miñnullin.
=(1948. yılda tuğan)=.
Balalar şağire Robért Miñnullin" 1948. yılnıñ 1. Augustında Başqortstannıñ İleş yağında tua. Urta mäktäpne tämamlağaç, cirle gäcit redaksísında eşli.
1973. yılda Qazan Däwlät Universitäteneñ «Taríx wä tel» bülegen tämamlí. Annan soñ "Yäş Lenin'çı" gäcite, "Qazan utları" jurnalı redaktiälärendä, Tatarstan televideniesendä eşli. Ozaq yıllar "Sabantuy" gäzete baş möxärrire bula.
Robért Miñnullinıñ "Bäxetle bulığız!" isemle berençe şiğer 1976. yılda dönya kürä. Bügenge köndä isä anıñ ike distädän artıq kitabı basılıp çıqqan. Şäğirneñ äsärläre şulay uq Urıs, Başqort, Udmurt, Ukrain, Esti, Belarus häm başqa tellärdä dä basıla.


Abxazía.
Abxazía Réspublikası (Abxazça: "Аҧсны Аҳәынҭқарра", Urısça: "Республика Абхазия", Görceçä: აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკა)
Taríx.
“"Abxazía"” süze Abxaz telendä “"can ile"” añlata.
Borınğı Taríx.
6-9. BÉQ yözlär: Kolxa (Colchis) patşalığı
63 BÉQ yıldan: Egrisi patşalığı
Yunannar Suxumnı (Dioscurias) nigezlilär
1. yözdän Roman İmperisendä
4. yözdän Bízantía İmpreisendä
6. yözdä Xristianlıqnı qabul itälär
9. yözdän İmereti patşalığında
16. yözdän Ğosman İmperisendä, Íslamnı qabul itälär
Räsäy çigendä.
1801. yıldan Görcestan Urıs İmperise çigendä
1829.-1864. yıllarda Abxazía Räsäy çiklärenä kerä
1864.-1878. yıllarda Möslim Abxazlar Törkiägä küçälär
1931. yıldan Stalin Abxazíanı “görceläşterä”.
Abxazía suğışı.
1989. yılda Tbilisi millätçeläre mitinglilär
1992. yılnıñ 26. Febräldä Görcestanda yaña qanunnamanı qabul itälär, wä anıñ buyınça Abxazíanıñ ayırım xoquqları bulmí. Abxazlar üz bäysezlegen íğlan itälär.
1992. yılda Görcestan ğäskärläre Abxazíanıñ zur öleşen alalar
1993. yılda Abxazlar Suxumnı alalar, Görecestan ğäskärlären tar-mar itälär.
1994. yıldan birle Abxazíadağı xäläte Millätlär Berläşmäse küzätü astında alına.
Xäzerge Abxazía.
1994. yılda Abxazía üz bäysezlege turında yaña íğlannamasın qabul itä
1996. yıldan Abxazíağa qarşı íqtísadí çiklänülär kertelä
Cäğräfiä.
Qawqazda, Qara Diñgezdä urnaşqan. Kürşelär: tönyaqta Rüssiä, könçığışta Görecestan. Abxazída Suxum, Gadauta, Gagra, Yaña Afon kurortları, Ritsa küle urnaşqan.
Íqtísad.
1996. yılnıñ Ğínwarınnan birle íqtísadí çiklänülär kertelä.
Xalıq.
Millätlär: Abxazlar, Urıslar, Görcelär.
1989. yılda - 500,000 tiräse keşe yäşi, 48% Görcelär (Megrellär), 17% Abxazlar. Milli “tazartudan” soñ Abxazíada 250,000 keşe yäşi wä soñğı waqıtta keşe sanı 100,000nän töşte.
Din.
Milli din bularaq Íslam sanala.


Tatarstan rayonnarı.
Tatarstan 45 rayonğa 1927.neñ 27. Febräldän bülänä. Soñraq rayon sanı 70kä citä, 1963.tä 17gä qala. Xäzer Tatarstanda 43 administrativ rayon. Qazanda 7 şähär rayonı ğämäldä.
A.
Alabuğa Rayonı – Alekseyevski Rayonı – Apas Rayonı – Aqsubay Rayonı – Aqtanış Rayonı – Arça Rayonı
Ä.
Ägerce Rayonı – Älki Rayonı – Älmät Rayonı – Ätnä Rayonı
B.
Baltaç Rayonı – Balıq Bistäse Rayonı – Bawlı Rayonı – Biektaw Rayonı – Bögelmä Rayonı – Bua Rayonı
Ç.
Çirmeşän Rayonı – Çístay Rayonı – Çüpräle Rayonı
K.
Kama Tamağı Rayonı - Kukmara rayonı
L.
Layış Rayonı – Leninogorsk Rayonı
M.
Mamadış Rayonı – Mendeleyev Rayonı – Minzälä Rayonı – Möslim Rayonı
N.
Nurlat Rayonı (1997.gä qädär Öktäber)
P.
Piträç Rayonı
Q.
Quqmara Rayonı – Qaybıç Rayonı
S.
Saba Rayonı – Sarman Rayonı – Spassk Rayonı (1991. qädär Kuybışev)
T.
Täteş Rayonı – Teläçe Rayonı - Tuqay Rayonı – Tübän Kama Rayonı
Y.
Yaña Çişmä Rayonı – Yäşel Üzän Rayonı – Yuğarı Oslan Rayonı – Yutazı Rayonı
Z.
Zäy Rayonı


Järva Maakondı.
Järva Maakondı yä Järvamaa (Esti: "Järva maakond" yä "Järvamaa") Éstonianıñ ber maakond (öyäz).


Latviä.
Latviä räsmi iseme Latviä Cömhüriäte (Läti: "Latvijas Republika") Baltıq Buyında, Baltíq Diñgezendä urnaşqan. Kürşeläre: tönyaqta Éstonia, könçığışta Räsäy, könyaqta Litva.
Millätläre.
Lätilär (59,4%), Urıslar (27,6%), Ukrainnar, Yähüdlär, Tatarlar h.b.
Milli Dine.
Lätilär: Luteran häm Katolik Xristianlığı; keçe öleşe Dievturi (Xristianlıq qädär dine)
Başqalar: Katolik Xristianlığı, İslam, Yähüd dine
Borınğı Tarix.
Éstonia cirendä borınğı zamannardan Baltík (Latgallar h. b.) häm Fin-Ugor (Livlär) qäbilläre yäşilär. Alar xäzerge Lätilärneñ babaları.
Urta Ğasırlar.
Latgallar Kiev Rustän kilgän missionärlärdän Pravoslavie qabul itälär
13. yözdä Latvianı Almanlar (German Sword Brethren) kontrolenä alalar; Lätilär Katolik dine qabul itälär
Latvia Livon Ordenı, Şvetsiä, Polşa sostavına kerä
Reformasiä waqıtında Lätilärneñ öleşe Luteran dine qabul itälär
Yaña Ğasırlar.
18-19 yözdän Latviä Rusiä İmperiäse sostavına kerä
Öktäber Révolúsiäsennän soñ (1918.yılnıñ 18 Nöyäber) Latviä üz bäysezlegen déklarirli.
1940. yılda Latviäne Ribbentrop-Molotov paktı buyınça Sovetlar Berlegenenñ Xäkimiäte üz kontrolenä ala. Latviä SSSRğa kerä
Böyek Watan Suğışınnan soñ Latviädä suğış tämamlana. ("Urman abıylar suğışı")
Xäzergä Latviä.
2004.neñ 29. Martta NATO blogına kerä
2004.neñ 1. Mayda Awrupa Berlegenä kerä
Säyäsäte.
Latviä kostitution démokratiä dip sanıla. Prezidentne parlament (Saeima) saylıy. Saeimada 1 pulat, 100 urın. Prezidentne häm députatlarnı 4 yılğa saylıylar.
Latviäneñ zur öleşe - rus telle "grajdannar tügel"
Administrativ Bülüe.
Map of Latvia with cities
Geografiäse.
Balik Diñgeze buyında urnaşqan. Latviädä yaqınça 3000 kül häm 1200 içkä bar. Zur yılğası: Daugava. İñ zur tawı: Gaiziņkalns
Zu şähärläre: Rīga, Daugavpils, Liepāja, Ventspils, Jelgava.
İqtisad.
Soñğı iqtisadi krizise 1998. yılda bula.
1999.nıñ Nöyäberdä Latviä WTOğa kerä.
Démografiäse.
SSSRdan çığuınnan soñ rus telle keşelär Latviädän kitälär, xalıq sanı citärä.
Mädäniäte.
Latviä bik mädäniätle il. 2003. yılda Latviädä Eurovision Cır Konkursı buldı.


İnternet TLD.
İnternet doménnıñ yazması. Mäs'älän, Rüssiädä İnternet TLD'ı:.RU.


Fiji.
Fiji (Fiji Utırawları Cömhüriäte) (İngliz: "Republic of the Fiji Islands", Fiji: "Matanit ko Viti") Tınıç Okéanında, Fiji arxipelagında urnaşqan. Kürşeläre: tönyaqta Tuvalu, könçığışta Tonga, könbatışta Vanuatu.
Taríxı.
Fijigä berençe keşelär borınğı ğasırlarda Könyaq-Könçığış Aziädän kilgän. Alar xäzerge Fijilelären babaları.
17. yözdä Fijine Awrupalı açılalar. 19. yözdän Fijidä Awrupalılar häm Hindlär yäşep toralar. 1874 yılda Fijine Britannar üz kontrolenä alalar. 1970 yıldan, dékolonizasí prosessı buyınça, Fijigä bäysezlegen büläk itälär.
1987. yılda ğäskäri putçistlar xäkimne üz qullarına alalar. Şul çaqtan xäkimiättä Hindlar dominirilär.
1990.dan Konstitusí buyınça xäkim tabíğí Fijileläneñ qullarında.
1999.da xäkimiät saylawında Hind-Fijile ciñä. Annan soñ Fiji millätçe George Speight putç belän xäkimne ala. 2000.dä ilgä démokrasí qayta häm şul çaqtan Laisenia Qarase premier-minister bulıp eşli.
Fiji Berleşkän Millätlär oyışmasınıñ tınıçlıq saqlaw xärbi missilärendä kiñ qatnaşa.
Geografiäse.
Fijidä 322 utıraw, alarnıñ 1/3tä keşelär yäşmilär. 2 iñ zur utıraw: Viti Levu utırawı häm Vanua Levu utırawı. Viti Levu'da däwlätneñ başqalası - Suva) şähäre urnaşqan. Utırawlarınıñ iñ biek noqta - 1200 m taw. Utırawlarda tropík urmannarı üsälär.
Möhim şähärläre: Nadi, Savusavu, Lautoka.
Millätläre.
Fijilelär (51%) (Melaneziä xalqı), Hind-Fijilelär (43.7%) (19. ğasırda Hindstannan kilgän eşçelär), Rotumannar (1.2%) (Políneziä xalqı), Awrupalılar, Qıtaylılar h.b.
Räsmi telläre.
Fijidä 3 räsmi tele: İngliz (English), Bau Fiji (Bau Fijian), Hindustani. Här Fijiledä xäkimiät belän üz telendä aralaşırğa xoquq bar.
Fijiidä İngliz tele kolonial zamannardan kiñ taralğan. Bu tel - xalıqara aralaşu, biznes, mäğrifät tele.
Fiji tele (Austroneziä tel ğäilâse, Fiji telenä Políneziä telläre tä'sir itkän) tabíğí Fijilelärdä taralğan. Bau dialéktı, patşa ğäilâseneñ tele bulğaç, räsmi häm ädäbi sanıla.
Hindustani tele, Hindi häm Urdu telläre öçen ğomumí isem. Hind-Fijilelärdä taralğan. Hindi telendä Hinduslar, ä Urdu telendä Möselmännär söyläşälär. Xäzerge Hindstan tellärennän ayırma bar.
Başqa telläre.
Fijilelärdä ädäbisez (Bau tügel) söyläşülär kiñ taralğan.
Hind-Fijilelärneñ keçe öleşe Tamil, Bihari, Bengali h.b. tellärdä söyläşälär.
Rotuma utırawında Rotuman tele (Políneziä tele) qullanıla.
Dinnäre.
Fijilelär: Methodist (48%), Roman Katolik (19%), Assemblies of God (11%) häm 7. kön Adventistläre (6%) Xristianlığı
Hind-Fijilelär: Hinduizm (75%), Íslam (16%), Xristianlıq (6%), Sikh (1%).
Başqalar: Katolik Xristianlığı, Íslam, Yähüd dine
Säyäsäte.
Fijidä präzidentne 5 yılğa Fiji Başlar Şurası (Great Council of Chiefs) sayla. Ämma präzidenttä xäkime yuq - ul Fiji Armínıñ generalissimusı ğına, ä ilneñ başı premier-minister dip sanıla.
Fiji Parlaméntı ike pulatlı. Berençesedä, House of Representatives'dä 71 urın. 25tä härkem eşlärgä bula. 23 Fijilelärgä genä, 19 Hind-Fijilelärgä, 1 Rotumanğa, 3 Awrupalı häm Qıtaylarğa ("General electors"). İkençesedä, Senate'tä 32 urın.
Íqtísadı.
Fijidä minerallar, ağaç häm balıq bik küp. Ämma iñ möhime - şikär éksportı häm turízm (här yıl 300,000-400,000 turíst vizit itä).
Mädäniäte.
Fiji mädäniäte, başqa Tınıç Okéanı mädäniätläre kebek, bik qızıqlı.


Kareliä.
Kareliä (Kareliä Cömhüriäte) (Karelça: "Karjalan Tazavaldu", Urısça: "Республика Карелия", Suomiça: "Karjalan Tasavalta ") Scandinaviädä, Aq Diñgezdä urnaşqan. Kürşeläre: tönyaqta Murmansk ölkäse, könçığışta Arxangelsk ölkäse, könyaqta Leningrad ölkäse, Vologda ölkäse, könbatışta Finlândiä.
Borınğı Tarixı.
Karel (Fin-Uğır) qäbilläre Kareliä cirendä iñ borınğı zamannardan yäşilär.
Karellar Kiev Rusennän kilgän missionärlärdän Ortodoks Xristianlığın qabul itälär, Kareliä Novgorod boyar cömhüriätenä kerä.
12. yözdän Kareliäneñ törle rayonnarın Şvedlar üz kontrolenä alalar.
Yaña Yözläre.
18. yözdä Åbo şartnamäse buyınça Kareliä Rusiä İmperiäseneñ sostavına kerä.
Öktäber Révolúsiäsenan soñ Karellarnıñ Xezmät Kommunı oyıştırıla.
1923. yılda Karel ASSR oyıştırıla. 1940. yıldan anı Karel-Fin SSR dip atílar.
1941.- 1944. yıllarda Kareliä Finlândiä okkupasiäsendä.
1956 Karel-Fin SSR Karel ASSR isemenä qayta.
Xäzerge Kareliä.
1991. 13. Nöyäberendä 'Kareliä Réspublikası' oyıştırıla.
Geografiäse.
Kareliäneñ 85% cirendä urman üsä. Kareliädä 27,000 yılğa häm 60,000 kül. Alarnıñ iñ zur: Ladoga häm Onega (Suomiçä: Ääninen) külläre.
Millätläre.
Karellar (11%), Urıslar (73%). Başqa Fin xalıqları: Vepslär, Saamilär, Suomilär. Başqalar - böten SSSRdan kilgän törle millätle keşelär.
Räsmi telläre.
Kareliädä 1 yä 2 räsmi tele: Bernçese - Urıs. İkençese - Karel yäisä Suomi. 1940.qa qädär Karel tele räsmi tele bulğan, 1956.dan qädär Suomi tele räsmi tele bulğan. 1956.dan Suomi Karellarnıñ räsmi häm ädäbi tele dip sanılğan, Karellarnıñ üz tele räsmi bulmağan. Soñğı yıllarda Kareliädä Rus tele räsmi dip sanıla. Karel häm Suomi tele Latin älifbasın qullanıla.
Başqa telläre.
Kareliädä Veps, Saami tellär taralğan. Alar Karel häm Suomi tellärenä bik oxşaş.
Dinnäre.
Karellar: Pravoslavie, Xristianlıq qädär dine elementläre dä saqlanğan.
Ruslar: Pravoslavie, Ateistlar da bik küp.
Başqalar: Katolik, Luteran Xristianlığı, İslam, Yähüd dine
Säyäsäte.
Karel tele Latin älifbasını qullanıla. Ämmä xäzerge Duma qanunnarı bu älifba qarşı. Şuña kürä xäzergä Karel telen yazuı räsmi tügel, läkin xalıqta ul kiñ qullanıla.
Administrativ Bülüe.
Kareliägä 15 rayon (rajon) häm 1 Autonom Volost kerä.
İqtisadı.
Kareliädä 50 kiräkle mineral tabılalar. Kareliäneñ ağaç küläme - 807 million m³.
Mädäniäte.
Räsäyneñ ruxıy üzägennän berse - Valaam monastıre Kareliädä, Ladoga külen Valaam utırawında urnaşqan.


Layış Rayonı.
Layış Rayonı (Urısça: "Лаишевский район (Laişevskiy rayon)").
Taríxı.
1708.-1920. yıllarda: Layış Öyäze. 1920.-1927 yıllarda: Layış Kantonı.
TRnıñ üzägendä urnaşqan. 1927. yılnıñ 14. Febrälendä oyıştırıla. 1963. yılnıñ 1. Febrälendä rayon tarqatıla, bilämäse Piträç Rayonına birelä. 1965. yılnıñ 12. Ğínwarında yañadan torğızıla.
Geografiäse.
Layış Rayonı cire tönyaqtan könyaqqa awış tigezlektän tora (bieklege 75 - 190 m). Könbatış häm könyaq çikläre Kuybışev susaqlağıçı yarları buylap ütä. Mişä häm Bırıs yılğaları ağa. Cirläre kübesençä aqsıl sorı, sorı häm qarası sorı urman, käsle-kölsu tufraqlı. Territorísınıñ 16.6%ında urmannar. İzvesttaş, dolomit, mergel, torf yatmaları oçrí. İdel-Kama saqlawlığınıñ Saral bülege Layış Rayonına kerä.
Íqtísadı.
Layış bistäsendä sänäğät citeşterüläre, urman xucalığı bar. 2002. yılda awıl xucalığı 94.3 meñ ha cir bili, ş. i. 732 meñ ha sörü cire. Saban bodayı häm közge boday, arış, solı, tarı, borçaq igelä, bäräñge, yäşelçä üsterelä. Mögezle ere terlek asrala, qoş-qort ürçetelä. Rayon cirendä Qazan aéroportı urnaşqan; Qazan-Orenburg automobil yulı uza.
Mädäniäte.
2000. yılda 37 ğomumí belem birü mäktäbendä 6111 uquçı, hönär mäktäbendä 158 uquçı uqí. 35 kitapxanä, 43 klub, 255 urınğa isäplängän 3 xastaxanä bar.


Finlândiä.
Finlândiä räsmi iseme Finlândiä Respublikası (Suomiçä: "Suomi", Şvedçä: "Finland", Rusça: "Финляндия") Skandinaviäda, Baltik Diñgezendä urnaşqan. Kürşeläre: tönyaqta Norwägiä, könçığışta Räsäy (Kareliä), könbatışta Şvetsiä.
Borınğı Tarixı.
Finlândiä cirendä, arxeologik mäğlümätlär buyınça, Taş Ğasırınnan keşelär (Fin-Uğır xalıqları) yäşilär.
Borınğı Skandinav sagaları häm tarixçılar (Dänmark Saxo Grammaticus, Ğäräp âl-İdrisi) buyınça berençe Finlândiä patşaları Suomilär bulalar.
Könçığış Finlândiä Böyek Novgorodqa yasaq birä.
1154. yılda Şvetsiä patşası Erik Finlândiäne üz kontrolenä ala, häm Suomilär Xristianlıqnı qabul itälär. Şved tele 700 yıl räsmi tele bula.
Yaña Ğasırlar.
1808.dä Finlândiäne Rusiä İmperiäse İmperatorı Aleksander I ala. Finlândiägä "Böyek Kenäzlek" avtonomiä statusı berelä.
19. yözdä Finlândiädä Urıslaşu prosessı eşli.
20. Ğasır.
Öktäber Révolúsiäsennän soñ Finlândiä üz bäysezlegen déklarirli. İldä Grajdannar Suğışı başlana. Aqsöyäklär, Almanstan bulıştıruı belän, kerästiännär häm eşçelär armiäsen tar-mar itälär. Finlândiädä burjua xäkimne üz qullarına alalar.
1939. yılda SSSR Finlândiägä qarşı suğış başlana (Qış Suğışı). Suğış waqıtında 500,000 Sovet keşe häm 50,000 Finlândiälelär hälâq bula. Suomi tarafında ğomumi tügel taktik häm yaña texnologiälär eşli (Mannerheim liniäsendä beton bunkerları, "Suomi" automatları, "kükälär" h.b.). Üz oçratına, Sovet Armiäseneñ başlığı 1937. yılda üterälgän bula. Şul säbäple Sovetlarnıñ qorbannarı zur.
1940. yılda suğış üz finalına kerä, Mäskäw Tınıçlıq Şartnamäse buyınça Finlândiäneñ öleşe SSSRğa kertä.
1941-1944. yılda Suomilär, almannar bulıştıruı belän, Karel-Fin SSRnı okkupasiälilär. Sovetlar Finlândiä armiäsen tar-mar itüdän 1944.nıñ Sentäberdä Finlândiä suğışın beterä.
Ämma Suomi cirendä (Tönyaq Polár Bocrası artında) küp Alman soldatlar qalalar. Alar qarşında Finlândiä armiäse Laplandiä Suğışında qatnaşa. Bu suğış waqıtında 1,000 Suomi häm 2,000 Alman hälâq bulalar. Soñğı Alman otrádı 1945.nıñ Äprilennän qädär suğıştı.
Böyek Watan Suğışınnan soñ Sovet xäkimiäte 1947. häm 1948. yıllardan şartnamälär buyınça Finlândiäneñ Barents Diñgeze buyı rayonnarın Murmansk ölkäsenä birelä.
"YYA şartnamäse" buyınça Finlândiä SSSR-Könbatış arasında buffer bulıp eşli. SSSRnıñ Finlândiädäge eçke säyäsättä qatnaşırğa xoquq bula.
Xäzergä Finlândiä.
1991.dä SSSR betkännän soñ Finlândiä üz säyäsättä azat bula häm 1995.tä ul Awrupa Berlegenä kerä. Ämma Rusiä yoğıntısı xäzer dä zur.
Geografiäse.
Finlândiädä 187,888 kül häm 179,584 utıraw. İn zur utırawları - Åland Utırawları. İñ zur tawı - Laplanddağı Haltitunturi tawı (1,328 m). Urmannar 68% cirendä üsälär. Finlândiäneñ mäydanı här yıl zurlata (7 qkm/yıl).
Millätläre.
Finlândiä Suomilär häm Finlândiä Şvedlare ber millätneñ (Fin milläte) 2 iñ zur xalıq.
Räsmi telläre.
Finländiädä 2 räsmi tel: Suomi tele häm Şved tele. Rayonda teldä söyläşäwçe keşe rayon xalqınnan 10% sanılsa, bu tel räsmi tele bula. Şul säbäple ayırım rayonnarda Rus tele räsmiläşeregä bula.
Suomi telendä 93% xalqı söyläşä, Şved telendä - 6%.
Başqa telläre.
Başqa telläre: Rus tele, Karel tele, Esti tele, Tatar tele (Tatarlar (Mişärlär) Finlândiädä 800 keşe çaması --). Tundrada yäşäwçe 7,000 Saami Saami telendä söyläşälär.
Dinnäre.
Finnar: Finlândiä Lutheran Xristianlıq Çirkäwe (89%), Fin Pravoslavie Xristianlıq Çirkäwe (1%).
Başqalar (9%): Protestant, Katolik Xristianlığı, İslam, Yähüd dine
Emigrasiäse.
Qış Suğışınnan soñ Finlândiäneñ 12% xalqı yortsız qalalar. Krizis waqıtında Finnar Şvetsiägä kitälär (0.5 million keşe), ämma annan soñ alarnıñ zur öleşe qayta.
Säyäsäte.
Finlândiä - parlament réspublikası. Prezidenttä xäkim yuq inde. İldä 200 urınlı berpulatlı parlament () xäkim itä. Premyer-ministerne tağın parlament sayla. Finlândiä partiäläre - Agrarilär, Sosial Demokratlar, Konservatorlar.
Finlândiä konstitusiäse patşa waqıtında (Böyek Kenäzlek bulğanda) qabul itkän.
Administrativ Bülüe.
Finlândiägä 6 guberna (lääni yä län) kerä. (1634. yıldan)
Íqtísadı.
Finlândiädä - irekle bazar iqtisad ile. Finlarda yäşäw standartı biek. Finlândiä sänäğäte aşaç, qalay, telekommunikasiä, elektronik h.b. high-tech sänäğäte.
1999. 1. Ğıynwarda Finlândiä Euro-zonğa kerä.
Mädäniäte.
19. yözdä Finlândiädä xalıqnı milli mädäniät qızıqsına başladı ("fenomania"). Suomi tele räsmi bula häm çit il süzlärennän çistarta.


Ğata Kamski.
Kamski Gata (Ğataulla) Röstäm ulı (1974), şahmatçı, xalıqara grossmeister (1992). Yäşüsmerlär arasında SSSR (1987), AQŞ (1992), dönya (1992., komand yarışlarında) çämpionı. 1989. yıldan AQŞta yäşi.


Alisä Ğällämeva.
Ğällämeva Alisä Mixail qızı (1972), şahmatçı, xalıqara grossmeister (1988). Profsoyuzlar fizkultura-sport cämğiätendä tärbiälänä (Qazan). 1987. yılda (16 yäşkä qädär qızlar arasında), 1988 yılda (20 yäşkä qädär qızlar arasında), dönya, 1992. yılda (Ukraina cíılma kamandı sostavında), Awrup çämpiomı. Bötendönya şahmat olímpiadaları prizórı: SSSR cíılma komandı sostavında 1.-2. urınnar (1990); Ukraina cíılma komanda sostavında 2. urın (1992); RF cíılma komandı sostavında 2.Í3. urınnar (1996). RF çämpionı (1997), xatın-qızlar arasında dönya berençelegen däğwalawçılar yarışında (1997) ciñüçe, dönya çämpionı isemen alu yarışı finalında uynawçı (1997). Rüssiä çämpionatı prizı iäse (1998, 2. urın), dönya çämpionı matçında qatnaşawçı (1999., Qazan – Pekiñ).


Mäğzüm Säläxev.
Säläxev Mäğzüm Xämimulla ulı (1951), fizik, fiz.-mat. fän. doktorı (1992), professor (1993). 1976. yıldan Qazan Däwlät Universitätendä 1991.dän optik häm spektroskopiä kafedrası mödire, ber ük waqıtta 2001.dän prorektor, 2002.dän rektor. Xezmätläre plazmanı ısul belän tikşerügä qarí.


Yosıp Sämitev.
Sämitev Yosıp Yunıs ulı (1925-87), fizik, fiz.-mat. fän. doktorı (1967), professor (1970). TASSRnıñ atqazanğan fän eşleklese (1985). 1954. yıldan Qazan Däwlät Universitätendä, 1957.-85. yıllarda organik quşılmalar tözeleşen öyränü labaratorí mödire. Ber ük waqıtta 1965.-70.tä SSSR FAneñ Qazan filialı Organik häm Fizik Ximiä İnstitutında. SSSRda berençelärdän bulıp organik ximiädä tikşerenülär öçen TMP qullana. Xezmäte yuğarı sífatlı TMP spektroskopiäsenä qarí.


Fódor Şalápin.
Şalápin Fódor İvan ulı (1873.-1938.), cırçı (bas). Respublikanıñ xalıq artistı (1918.). Ämät bistäsennän. 1890. yılğa qädär Qazanda yäşi, çirkäw xorlarında cırlí, opera häm dram spektaklläre statiste, opera xorı cırçısı bula. Pótr İlyiç Tçaykovskinıñ Qazan muzık söyüçelär tügäräge quyğan "Yevgeni Onegin" spektaklendä Zaretski partísın başqar. 1895.-1922. yıllarda Sankt-Peterburgtağı Mariinsky häm Mäskäwdäge Zur Teaterlärdä, Mäskäw Xosusí Rus Operasında cırlí. 1897., 1899. häm 1909. yıllarda Qazanda gastrollärdä bula. 1922. dän çit ildä yäşi. 1982. yıldan Qazanda F. Şalápin isemendäge opera festivale ütkärelä. 1999. yılda Qazanda aña häykäl quyıdı. (Skulptorı – A. Balaşov)


Kev Salixov.
Salixov Kev Miñnulla ulı (1936.), fizik, TR FAneñ xaqíqí äğzası (1992.), RFAneñ möxbir äğzası (1997.). RFneñ atqazanğan fän eşleklese (1995.). 1963.-88. yıllarda SSSR FA Seber bülegeneñ Ximiä kinetige häm yanu institutında (Novosibirski ş.), professor (1981.), 1988. yıldan RFAneñ KGÜneñ Fizik-Texnik İnstitutı direktorı. Ber ük waqıtta 1989. dan Qazan Däwlät Universitätendä ximiä fizikası kafedra mödire, 1992. dän TR FAneñ vise-präzidente. Xezmätläre ximiä fizikasına häm radiospektroskopiägä qarí. Lenin büläge laureatı (1998.). "Applied magnetic resonance" jurnalınıñ baş möxärrire (1990. yıldan).


Applied magnetic resonance.
"Applied magnetic resonance" – Magnit rezonansın qullanu – xalıqara fänni jurnal. 1990. yıldan Qazande İngliz telendä näşer itelä, yılına 8 san çığa. Oyıştıruçısı häm möxärrire Kev Salixov.


İdel Schamiloglu.
Schamiloglu (Şamiluğlı) İdel (1959.) fizik, fiz.-matem. fännäre doktorı (1988), professorı (1988). 1988 yıldan New-Mexico ştatnıñ Hardner-Semke Universitätendä (AQŞ). Xezmätläre fizikkä, plazma häm elektromagmetizm diagnostikına qarí.


Gerhard von Mende.
Gerhard von Mende /fon MENde/ (1904-1963), Alman taríxçısı, türkolog.1936-1940. yıllarda Berlinneñ "Çit İllärne Öyränü yuğarı mäktäbe" häm 1940. yıldan Berlin Universitäte professorı, ber ük waqıtta 1941. yıldan Poznań Universitäte professorı. 1941­1944 yıllarda Almaníanıñ okkupasílanğan Könçığış cirlär ministerlegendä "Qawqaz Milli Aradaşıq" (ş.i. "Tatar aradaşlığı") häm "Çit xalıqlar" bülekläre citäkçese. "İdel-Ural legionın" tuplawda, "İdel-Ural Törki-Tatarlarınıñ körüş berlegen" oyıştıruda qatnaşa. 1950. yıllarda Düsseldorf şähärendä (Almanía) Sovet ilen häm xalqın öyränü üzägenä – "Könçığış Awrupa" oyışmasına citäkçelek itä. Xezmätläre Könçığış Awrupa Törki xalıqlarına, ş.i. Tatarlar taríxına qarí.


Qaban külläre.
Qaban külläre, "Birge Qaban", "Arğı Qaban" häm "Yuğarı Qaban" külläre sisteme. Qazan eçendä urnaşqan. Karst upqınnarınnan xasíl bulğan çoqırlarnıñ qatlawlanuı nätiçäsendä İdelneñ elekke su yulı urınında barlıqqa kilgän. TR territorísındağı iñ zur yomıq sulıq, ğomumí mäydanı 186 "ha" tar buğaz belän totaşqan Birge häm Arğı Qabannıñ ozınlığı 5575 "m", Yuğarı Qabannıñ ozınlığı 1030 "m". Ğomumí su küläme 11,8 mln. "m³". Yawım-töşemnär här cir astı suları isäbenä tuyınalar. Töbenä läm qatlamı utırğan.


Boris Yeltsin.
Yeltsin Boris Nikolayeviç (Urısça:"Ельцин Борис Николаевич" / "Iel'cin Boris Nikolaievitch") (1. Febräl 1931-23. Äpril 2007), däwlät eşleklese, berençe Räsäy Präzidente. 1955. yıldan xucalıq häm partí eşendä, 1976-1985. yıllarda KPSSnıñ Swerdlaw Ölkä Komitäte 1. sekretäre, 1985.-86. da KPSS ÜK sekretäre, 1985-1987. dä Mäskäw Şähär Komitäte 1. sekretäre. 1987-1989. da SSSR Tözeleş Däwlät Komitäte räiseneñ 1. urınbasarı – SSSR ministere. 1989-1990. da SSSR YŞnıñ Tözeleş häm Arxiterktur Komitäte räise. 1990-1991. RSFSR YŞ räise. 1991-1999. da Räsäy Präzidente. 1981-1990. da KPSS ÜK äğzası, 1986-1988. dä Ükneñ Säyäsi bürosına äğzalıqqa kandidat. 1978-1989. da SSSR YŞ deputataı. 1989-1991. dä SSSR xalıq deputatı. 1994. yılda "Räsäy Föderasísı Däwlät Xakimiäte Organnarı belän Tatarstan Respublikı Däwlät Xakimiäte Organnarı arasında Eşlär Büläşü häm Üzara Wäqälätlär Almaşu turında şartnamägä" qul quya.
Annan kiläse präzident - Vladimir Putin


Ekaterina II.
Ekaterina II Alekseyevna (Yekaterina II Aleksey qızı, tumıştan Sophie Augusta Fredericka of Anhalt-Zerbst, Tatarlarda – Äbi Patşa) (1729. – 96.), Räsäy imperatrísı (1762. yıldan). 1767. yılda Qazanda bula. Yekaterina II idarä itkändä Rusiä İmperiäsendä yäşäwçe Tatarlar tormışında uñay üzgäreşlär küzätelä: 1783. yıldan möselmannarğa din irege iğlan itelä, dini ezärlekläw çiklänä, 1788.dän möselmannar öçen Diniä Näzaräte oyıştırıla; üz xoquqların dälilli alğan Tatar morzaları Rus aqsöyäkläre belän xoquqí yaqtan tigezläşterelä (1784.), Tatarlarğa irekle säwdä itü häm säñäğät-citeşterü belän şöğellänü xoquqı h. b. mömkinleklär birelä.


İbne Fazlan.
Äxmät ibne âl-Ğabbas inbe Raşid ibne Xammad ibne Fazlan (ibne Fađlan) (Ğäräpçä:"Aḥmad ibn Faḍlān أحمد ابن فضلان")
(10. yöz) Ğäräp säyäxätçese. Bağdad xälifäse âl-Moqtädir sarayında xezmät itkän. 921-922. yıllarda Bağdad xälifäse âl-Moqtädir ilçelege särkätibe (Bolğarğa âl-Moqtädir ilçelege). Säyäxätnamäsendä Urta Asía, İdel belän Ural töbägendä yäşäwçe Bolğar, Xäzär, Başqort, Törekmän, Rus (Viking), Komi häm başqa xalıqlarnıñ tormışı häm ğöref-ğädätläre xaqında qimmätle mäğlümatlar tuplanğan. R. Fäxretdin ibne Fazlannıñ yazmaların 20. yöz başında Tatar telenä tärçemä itä (1993. yılda näşär itelä). Säyäxätnamäneñ tulıraq nösxäsen Äxmätzäki Wälidi 1923. yılda İrandağı Mäşhäd şähäre kitapxanäsendä taba.
Äxmät ibne Fazlan süräte The 13th Warrior Hollywood filmendä gäwdäländergän. Aktórı – Antonio Banderas.


Almış.
Almış (Almas) iltäbär (9. yöz axırı – 10. yöz urtaları), İdel buyı Bolğarı idaräçese ("iltäbäre"). Möselmanlıqta alğan iseme "Cäğfär bine Abdallah". Şilkineñ ulı. 10. yöz başında Xäzär qağanlığına buysınğan Urta İdäldäge il-bäklek xakime. Xäzär qağanlığına buysınudan qotılu teläge belän Bolğar qäbilälären berläşterü öçen köräşä. Bağdad xälifäsenä ilçelä cibärä. 922. yılda âl-Moqtädir xälifä ilçeläre Bolğarğa kilä. Almış iltäbär idaräse waqıtında İdel buyı Bolğarı möstäqil däwlät bulıp oyışa.
Şulay uq qara: Bolğarğa âl-Moqtädir ilçelege.


İskändär.
İskändär (qayçakta "İskändär İke Mögezle", şlemda ike mögez totu öçen), Törki häm İran (Farsı) xalıqları mifoloiäse häm éposındağı "Makedoniäle Aleksander"; ideallaştırılğan xakim süräte. İskändär Tatar folklorında da tiñdäşsez qaharman, İdel buyı Bolğarı däwlätneñ qayber şähärlärenä nigez saluçı dip taswirlana. İskändär sürätenä Qör'ändäge Zälqärnäyn xikäyäte dä yoğıntı yasağan.


Karl Fuchs.
(1776.-1846.) tabíb, etnograf häm töbäk taríxçısı, medisina doktorı (1798.).
K.F. Fuchs 1776. yılnıñ 6 (18). Sentäberendä Nassaus kenäzlegendäge, Herborn şähärendä tua. Anıñ atasınıñ, Herborn akademisendä din öyrätmäläre proféssorınıñ, 21. balası bula. Başlanğıç belemne ul ata-anasınnan ala. 1793. yılda Fuchs Herborn yuğarı hönär mäktäbenä (akademisenä) uqırğa kerä. Ul törle medisin fännärennän leksilär tıñlí başlí, läkin alar belän tulıraq tanışu ike yıl däwerendä üz çorı öçen Awrupanıñ iñ yaxşı uqu yortlarınnan sanalğan Göttingen universitätendä uqılğan waqıtında bula. 1798. yılda K.F. Fuchs Marburg Universitätendä medisin häm xirurgiä doktorı däräcäse ala.
1800. yıldan Rüssiädä, 1805. yıdan Qazan Däwlät Universitäte professorı, rektorı (bülenep, 1823.-27.). Qazan Tatarlarınıñ mädäniäten häm ğöref-ğädätläen berençe öyränüçelärdän. Xezmätläre medisingä, Qazan taríxına, Tatar, Çuaşlar, Başqortlar, Mordvalarnıñ mädäniäte häm etnografiäsenä qarí.


Täñre.
Täñre, borınğı Törkilärdä küktäge baş alla. Bolğarlarda Täñre il, xalıq, däwlät yazmışı belän idare itüçe, kük qoyaş, at häm börket sífatlarına iä bulğan ilâhi zat bularaq küzallana. Täñre töşençäse, allağ möräcäğät itü räweşe bularaq, Tatarlarda soñğı däwerlärdä dä saqlana.


Allah.
Allah (Ğäräpçä ﷲ), Íslamda yuğarı ilâhi zat, aña birelgän 99 atamanıñ iñ äwwälgese.
Qör'ändä Allah ber häm berdänber olâhi köç, dönyanı yaratuçı häm axırzaman xökemdarı. Möxämmäd isä cir yözendä anıñ soñğı päyğämbäre (näbi) häm ilçese (räsül).
Allah dönyanı, mäxlüqätne (can iälären), tabíğatnı, bändälärne yaratuçı.
Allah cir yözendäge barça bändälärne bergä cíıp, ülelärne tereltep xökem itär, yä tämuğqa-cähännämgä yäisä mäñgelek ocmax-cännätkä yullar. Keşelärgä Allah üzeneñ barlığın ğämälläre belän kürsätä häm belderä. Dönyadağı här närsä – Allah moğcízası.
Qör'än dä Allah moğcízalarınnan. Allah turındağı täğlimät – Íslam dineneñ asılı. Allah'nıñ barlığı häm berdänberlege turındağı öyrätmä ("täwxid") Íslamnıñ töp qanunı.


Joseph Littrow.
Littrow Joseph Johann ("Литтров Иосиф Антонович") (1781.-1840.), astronom, Peterburg FAneñ möxbir äğzası (1813.). İ. M. Simonov häm N. İ. Lobaçevskineñ ostazı. 1807.-09. yıllarda Kraków, 1810-16 da Qazan universitätlärendä uqıta, 1819. yıldanñ Wien observatorísı direktorı. Qazan Şähär Astronomí Observatorísına nigez sala (1814.). Xezmätläre astronomíğa häm kük mexanigına qarí. Aydağı ber kratergä anıñ iseme birelä.


Bilər.
Bilär yä ki Bülär ul 10.–13. yözlärdä Bolğar däwlätendä Yäwşir yılğasında urnaşqan iñ olı şähär adı. Çitil yazmalarında "Böyek Şähär" dip atala.
Taríx.
Şähär nigezen Bilärlär qäbiläse salğan dip farazlana.
Säwdä eşe Şäreq illäre ilä Awrupı illäre arasında barğan: törle bodaylar, käräz-sağız, bal, qíbat kün, bizäklär, timer-tomır äyberläre.
Şähärdä küp baylıqlar tuplanuına säbäple anda iminlek çaraları da qaralğan ide. Eçke şähär nığıtmalar belän ike qat uralğan bulsa, tışqı şähär tağın da öç qat uralğan ide. Şähär alğan alanı 620 "h" tiräse, tışqı nığıtmaları ilä alanı 800 "h" citä ide. Bilär şul çaqtağı Awrupınıñ iñ olı şähäre ide.
Şähärneñ alğa kitkän çorı 11.–13. yözlärgä turı kilä.
Qayber taríxçılar fikerençä, 12.–13. yözlärendä Bilär Bolğar däwläteneñ başqalası ide.
Míğmarlıq.
Şähär bínaları taştan wä kerpeçtän salınğan ide.
Qazış eşlärendä eçke qala üzägendä aq taştan salınğan mäçet tabılğan, anıñ bínaları 2500 "q.m." tiräsendä alan ala. Mäçettän tış üzäktä ikeqatlı saray, mäyetxänä açılğan. Olı saraynı qazıp çığaru eşe bara.
İdel yılğasında Böyek İdel yulı oyıştırıluına säbäple Bilär şähäre bik olı säwdä üzäge dä ide. Şähärneñ Çığış qapqası tiräsendä kärwan saray ide.
Bilär şähäre bik yaxşı cíhazlanğan ide, anda su-uzdırğıç ta, pıçraq su-uzdırğıç ta bar ide. Yortlarnı idän eçendä urnaşılğan köpçälär arqılı qaynar su yögertep cılıtqannar, bügen bu texnologí «cılı idän» dip atala. Yörtlar täräzäläre píalalı ide. Munçalar da bik olı ide, tışqı küreneşe belän bügenge Ğosmalı Törkiädäge munçalarğa oxşaş.
Hönärçelek.
Bilär, säwdä üzägedäy bilgele buluınnan tış, ul äle olı hönärçelek üzäge dä ide. Bilärdä baqır, bronz qoyğannar, timer äyberläre, kün äyberläre citeşterelgän, söyäk eşkärtelgän.
Bilärdä waq serle yozaqlar yasala ide. Şähärdä yuqa itep eşkärtelgän tirelär turında yıraq illärdä dä belgännär.
Bilärdä çülmäk yasaw eşe dä olı däräcägä kütärelgän.
Soñğı qazışlar waqıtında píala yasaw, annan törle sawıtlaw yasaluı tabılğan, täräzä píalası yasalğan. Awrupıda ul çorda töslängän píala siräk bizäkläw öçen genä qullanılğan.
Cimerelü.
1236. yılda Batí ğäskärläre tarafınnan cimerelä. Cöwäyni yazuınça: «"Moğollar berniçä kön eçendä isemennän başqa şähärdän bernärsä dä qaldırmílar"». Soñraq şähär yañadan beraz torğızıla, ämma elekkege íqtísadí wä säyäsi däräcäsenä kütärelä almí.
Xalıq.
Yäşägän xalıq sanı belgesez. Moğollar cimerüdän soñ şähär xalqı yanında bulğan awıllarğa küçkännärder, wä alar Altın Urda çorında da bar ide äle.
Soñğı çorda.
Şähär xäräbäläre bügenge Tatarstannıñ Bilär awılı yänäşäsendä urnaşıla.
1994. yılda Urıs çuqınuçılar «izge çişmä» taba yul salıp, Bilär xäräbäsennän 1,5 "km" yıraqlığına bulğan olı awıl xäräbäsenä bik zur zían kitergännär.
Qazışlı öyränü.
1967. yıldan birle şähär xäräbäsendä qazıp öyränü, nığıttırıp saqlatu eşe bara. Bu eşlärne A.X.Xälik'ov citäkçelekendä Qazan Üniversitäteneñ qazış bülege alıp-bara. Başqa öyränüçelär – Tatişçev, Rıçkov häm Xucin.
Monı da qara.
Cimerek şähär
Tatarstan taríxı


Bilär awılı.
Bilär awılı Tatarstannıñ Alekseyevski cirlegendä, anıñ üzägennän 50 "km" Könyaq–Çığışraq, Keçe Çirmeşän yılğasınıñ sul quşıldığı Bilär Suı buyında urnaşılğan.
Taríx.
Urıslar, 16. yözdä Tatar ciren basıp aludan soñ, Bolğar däwläte däwerendäge Bilär şähäre urınında 1654. yılda üz awılın salalar.
19. yözdä çülmäk yasaw käsepçelege belän mäğlüm.
1930.–1963. yıllarında TASSRnıñ Bilär Rayonınıñ üzäge bularaq tora.
Bügen awılda Bilär taríx, qazış wä tabíğat muzéy-saqlawlığı oyıştırılğan.
Xalıq.
Xalqınıñ töp şöğele bulara igençelek ilä terlekçelek.
Awılda urta mäktäp ilä mädäniät yortı bar. Sovet çorında A.Y.Arbuzov'qa bağışlanğan muzey oyıştırılğan. Awılda xastaxanä bar.
Monı da qara.
Tatarstan awılı


Arça Rayonı.
Arça Rayonı (Rus: "Арский район (Arskiy rayon)").
Taríxı.
Arça Daruğası (15.-18. yöz), Arça Öyäze (1708.-96.), Arça Kantonı (1920.-1930.)
TRnıñ tönyağında urnaşqan, Mari Respublikası belän çiktäş. 1930. yılnıñ 10. Sentäberdä oyıştırıla. 1990. yılda Arça rayonınnan Ätnä Rayonı ayırılıp çığa.
Geografiäse.
Relyefe – qalqulıqlı tigezlek (bieklege – 170-266 "m"), yılğa üzännäre belän bülgälängän. Qazansu yılğası (quşıldıqları Atı, Biräzä, İä, Kesmäs), Aşıt, Şuşma yılğaları ağa. Cirläre kübäsençä aqsıl sorı urman, käsle kölsu häm köränsu sorı tufraqlı. Territorísınıñ 12,3% urmannar belän qaplanğan. Balçıq, but taşı, burtaş, qom, torf yatmaları bar.
Íqtísadı.
Arçada şänäğät şirkätläre eşli.Yaña Kenär awılında ağaç eşkärtü häm yäşelçä kipterü zavodları, rayonda urman xucalığı. 2002. yılda awıl xucalığı 149,0 meñ "ha" cir bili, ş.i. 127,4 meñ "ha" sörü cire. Saban bodayı, arış, arpa, solı, borçaq igelä, bäräñge üsterelä. Mögezle ere terlek, sarıq asrala. Arça rayonı cirennän Qazan-Yekaterinburg timer yulı, Qazan-Perm, Olı Ätnä-Arça, Arça-Yaña Kenär automobil yulları uza.
Mädäniäte.
2000. yılda 106 ğomumí belem birü mäktäbendä 8945, 2 hönär mäktäbendä 464 uquçı uqí. 61 kitapxanä, 89 klub, 305 urınğa isäplängän 3 xastaxanä bar.


Aqtanış.
Aqtanış bistäse bügenge Tatarstannıñ cirle idärä (Aqtanış Rayonı) üzäge. Bistä Tatarstannıñ Çığış töbägendä, Qazannan 381 "km" yıraqlığında, Başqortstan çigendä, Ağidel yılğasınıñ tübän ağımı buyında urnaşqan. Qazan-Yekaterinbur timer yulındağı Qambar stansísınnan 66 "km" Könyaqtaraq. Hawa alanı bar.
Taríx.
Bistä 1715. yıldan mäğlüm bulıp kilä.
1930.-1963. yıllarda wä 1965. yıldan soñ cirle üzäk sanala.
1988.-1991. yıllarda şähärdäy bistägä äwerelä.
Xalıq.
Bistä yäşäwçeläreneñ barısı da Tatarlar diärlek.
Xalqınıñ töp şöğele bularaq igençelek wä terlekçelek. Bistädä awıl xucalığı teknige, tözü şirkätläre bar.
Mädäniät.
Bistädä 2 urta mäktäp, hönäri mäktäp bar. Mädäniät yortı. Cirle taríx öyränü muzéyı. Cirle üzäk xastaxanäse. Mäçet.
Aqtanış cırçı Älfiä Afzal'ovanıñ tuğan awılı da.


Wünsdorf lagere.
Wünsdorf lagere, 1915. yılda Berençe Bötendönya Suğışı waqıtında Rüssiä, Böyek Britan, Frans h.b. illärneñ äsir töşkän möselman ğäskäriläre öçen Almanda (Berlinnän 40 "km" könyaqta urnaşqan Wünsdorf stansísı yänäşäsendä) oyıştırılğan lager. İke öleşkä bülengän: Yözemtawdağı lagerda (Weinberglager) nigezdä Tatarlar, Qavqaz möselmannarı, Yarımay lagerenda (Halbmondlager) İngliz, Frans armílarında xezmät itkän Törki, Ğäräp häm Hindstanlı äsirlär tuplana. 15 meñläp äsir öçen mäçet, kitapxanä, xalıq uyın qoralları orkestere eşli, Almança häm qayber Qavqaz xalıqları telendä – "Qavqaz", Tatar häm Rus tellärendä – "âl-Cihad", Tatarça "Tatar İle" gäzetläre çığarıla. 1916. yıldan lagerneñ ğomumi citäkçese Ğ. İdrisi bula. Lager 1922. yılda räsmi räweştä yabıla, läkin mäçet 1928. yılnıñ Augustına qädär eşli.


Hunnar.
Hunnar (Ğunnar) Törki qäbuilälär berläşmäse. 2.-4. yözlärdä Könçığış Ural töbägendä Üzäk Asíadan çıqqan Hunnular belän cirle Sarmat häm Uğır qäbiläläre qatnaşasında oyışa. 370. yıllarda Hunnarnıñ könbatışqa taba xäräkät itä başlawı Xalıqlarnıñ oluğ küçeneşenä etärgeç bula. Qarşılıq kürsätkän qäbilärne yawda ciñä-ciñä Könbatış Awrupqa barıp citälär, üz bilämälären İdeldän başlap Dunay yılğası buylarına qädär cäyelderälär. Ayıruça dan-şöhrät qazanu çorları Attila citäkçelege däwerenä turı kilä. Anıñ wafatınnan soñ (435.) Hunnar qäbiläläre berläşmäse berniçä öleşkä tarqala.


Énsíklopédí.
Ensiklopedia — keşeneŋ beleme turında kitap yä internet bite. Mäsälän Wikipedia, Zur Sovet Ensiklopediase, Brockhaus häm Efron Ensiklopediase.


Wikimedia.
Wikimedia Foundation Inc. ul Wikipedia, Wiktionary, Wikiquote, Wikibooks, Wikisource, wä Nupedia säxifälärne tudırğan oyışma. Ul AQŞ Floridanıñ qanunnarı buyınça tabışsız oyışma kük oyıştırılğan ide. Anıñ barlıqqa kilüe 2003. yılnıñ 20. Yülendä íğlan itelgän.
Bu oyışmanıñ maqsatı bularaq, Wiki nigezendä açıq eçtälekle säxifälärne yasaw wä eşlätterü ide. Wikipedia atlı küptelle énsíklopädiä yasalğaç, anıñ yanına şulay uq açıq, irekle, küptelle Wiktionary atlı süzlek, Wikiquote atlı özeklär tuplaması, Wikibook atlı e-kitap tuplaması wä tağın berniçä säxifä açıldı. Yaña säxifälärne açu "Wikimedia Foundation'"nıñ cíuğa bäyle. Wikimedia Foundation monnan tış grandlar sıman başqa aqça tabu yullarnı da ezläp tora.
«"Wikimedia"» isememen 2003. yılnıñ Mart ayında "Sheldon Rampton" İnglizça Wikipedia'nıñ xat kündermäsendä täqdim itte. Bi isem Wikipedia isemenä yaqın bulğaç, anıñ beläm tuqtaldıq ta.


ISO 639.
ISO 639 ul ber xalıqara standard wä anda tel isemnärenä qısqa kodlar birelgän.
Bu ike tezmäne dä İnglizçädäge mäqäläsendä kürep bula.
Tatar tel isemeneñ töp 2-xärefle qısqartma "tt" bula. Ädäbi Tatar tel isemeneñ qısqartması "tat", Qırım Tatar tele – "crh".


Törek tele.
Törekçä ul Törki tellärneñ berse. Söyläçüçeläreneñ 70 millionı (yäğni kübese) Törkiädä yäşi.


Xalıqara Standartlaw Oyışması.
Xalıqara Standartlaw Oyışması ("International Organization for Standardization" – ISO) 1947. yılda oyıştırıldı, wä bötendönya sänäğät/eşmäkärlek standardlarını çığara.
ISO üz eşen éléktır cíhazlarnı standartlawda cawaplı bulğan Xalıqara Elektro-Texnik Kiñäşmäse (IEC) belän bergä itä.
Bu oyışma könle söyläşüdä ISO iseme belän yöri "(eye-so äytelä)". ISO süze qısqartma tügel, ul Yunan "isos" süzennän buldı, yäğni "tiñ".
ISO standardları san buyınça tezelgän, wä isem qalıbı şundí: "ISO nnnnn:yyyy: İsem", qayda "nnnnn" ul standard sanı, "yyyy" ul çığarılu yılı, wä "İsem" ul standard täswire.


Törek älifbası.
Xäzerge Törek älifbası Törek telendä yazu öçen 1928. yılda Kemal Atatürk xökem itkän waqıtında Ğäräp älifbasın almaştırdı. Bu älifba Latín älibfasına nigezlänä wä berniçä östämä xäref alğan.
Xäreflär.
Kürüebezçä, Törek älifbasında q, w wä x xärefläre kertelmägän, alar urınına k, v wä ks yazıla. Älifba 29 xäreftän tora.
Suzıq awazlarnı bu xäreflär bilgelilär: a/e, o/ö, u/ü, ı/i. Başqa xäreflär tartıq awzlar öçen.
Batış tellärdä bulmağan xäreflär.
Batış tellär xärefläre ISO-8859-1 (yä ki Latin-1) bilgelämäse eçendä bar, wä aña Ö/ö, Ü/ü, Ç/ç xärefläre dä kerä. Keçe ı, böyek İ, Ğ/ğ, Ş/ş xärefläre isä ISO-8859-9 (yä ki Latin-5) bilgelämäsenä kertelde.


ISO 8859-3.
ISO 8859-3, şulay uq Latin-3 wä "Kön Awrupalı" iseme belän yörtelä torğan 8-bítlı bilgelämä ISO 8859 standardnıñ öleşe bula. Ul Törki, Malta tele wä Esperanto öçen maxsus yasaldı. Törki tellär öçen tağın ber ISO 8859-9 standardı da yasaldı.
ISO 8859 standardnıñ başqa öleşlärendä kük, asqı 7 bítlar ASCII standardnıñ kebek.
20. urın alğan bilge ul BUŞLIQ bilgese, A0 – ÖZELMÄSLEK BUŞLIQ. AD – YOMŞAQ KÜÇERÜ bilgese, wä ul browserlarda bötenläy kürsätelmi.
Bu 00-1F, 7F, 80-9F, A5, AE, BE, C3, D0, E3 wä F0 urınnarı ISO/IEC 8859-3 standardında qullanılmí.


ISO 8859-9.
20. urın alğan bilge ul BUŞLIQ bilgese, A0 – ÖZELMÄSLEK BUŞLIQ. AD – YOMŞAQ KÜÇERÜ bilgese, wä ul browserlarda bötenläy kürsätelmi.
00-1F, 7F, wä 80-9F urınnarı ISO/IEC 8859-9 standardında qullanılmí.
Windows-1254.
Törki telgä caylanğan Microsoft Windows ğädättä ISO 8859-9 urınına kiñäytelgän ISO/IEC 8859-9 qullana, ämma ul ISO 8859-9 bilgelämäsennän ayırıla, anda 80-9F arasındağı idärä bilgeläre urınında kürsätelä torğan bilgelär aurnaştırıldı. Windows'ta ul ANSI itep atala. Dönyawí qullanuda ul CP1254 bulıp yöri, IANA isä aña Windows-1254 isemen birde.
20. urınnı BUŞLIQ bilgese alğan, A0 – ÖZELMÄSLEK BUŞLIQ. AD – YOMŞAQ KÜÇERÜ bilgese, wä ul browserlarda bötenläy kürsätelmi.
81, 8D, 8F, 90 wä 9D urınnarı qullanılmí. Bu kod biteneñ aldağı yuramalarında Éuro bilgese yuğíı.


ISO 8859-1.
ISO 8859-1, tögälräk äytkändä ISO/IEC 8859-1, wä Latin-1 iseme belän dä yöri torğan standard ul ISO tarafınnan çığarılğan IEC 8859 standardnıñ 1. öleşe bula. Ul Latín yazulı tellär öçen 1. sanlı Latín älifbası atala, üzendä 191 xäref tota, wä alarnıñ härese 8-bítlı bäyä belän bilgelängän. Bu bilgelämä mondí Awrupa telläre öçen yarí: Albança, Basqıça, Katalança, Dança, Dutch, İnglizçä, Färösçä, Finçä, Almança, Íslandça, İrişçä, Ítalíança, Norwegiçä, Portugalça, Rhaeto-Romanic, Scottish, Íspañíolça, İswäcçä. Bolardan başqa Afrikança wä Swahili öçen dä qullanıla. Yäğni bu bilgelämä Amerika kontinentı, Batış Awrupa, Australia wä Afrika cirlärendä şaqtí kiñ qullanuda yöri.
20. urın alğan bilge ul BUŞLIQ bilgese, A0 – ÖZELMÄSLEK BUŞLIQ. AD – YOMŞAQ KÜÇERÜ bilgese, wä ul browserlarda bötenläy kürsätelmi.
Bu 00-1F, 7F, wä 80-9F urınnarı ISO/IEC 8859-1 standardında qullanılmí.


ISO 8859.
ISO 8859, tögälräk ISO/IEC 8859'", ul ISO wä IEC tarafınnan sanaqlarda qullanu öçen çığarılğan 8-bítlı bilgelämä.
Bu standard berniçä sanğa bülengän wä alar ayırım çığalar: ISO/IEC 8859-1, ISO/IEC 8859-2, w.b. Här öleşkä standardqa kük yünältergä bula. Bügenge köngä 15 öleşe bar.


Xalıqara Yañğırış Älifbası.
Xalıqara Yañğırış Älifbası (IPA – "International Phonetic Alphabet") 1886. yılda Paris şähärendä urnaşılğan Xalıqara Yañğırış Berläştermäse ("International Phonetic Association") tarafınnan çığarılğan, keşe söyläşü awazlarını bilgeläw öçen maxsus ısul. Çığaruınnan soñ bu älifba berniçä yañartılu uzdı, soñğı yurama 1993. yılda çıqtı wä 1996. yılda tağın yañartıldı. Xärefläreneñ kübese Roman älifbasınnan alınğan, qayberäwläre Yunan älifbasınnan, başqaları uylap çığarılğannar. Şul maxsus bilgelär Unicode'nıñ U+0250 ilä U+02AF arasınRda yatalar.
Yañğırış bilgese.
Ber küzänäktä ike bilge bulsa, alarnıñ uñ yaqtağı yañğırawlı tartığın bilgeli. Sorı küzänäklär awazın äytä almaslığın kürsätä.
Unicode.
Ber üze kileş genä qullanılmí wä urın almí torğan xäräkälär yañğırışın üzgärtelä torğan xäreftän soñ quyıla, browser anı üze kiräkleçä kürsäter. Mäsälän tawışsız [n̥] awaz bolay kertelä: codice_1


Törek-Tatar añlaşlığı.
Bu qısqa Türkçe—Tatarça añlağlıq. Törek-Tatar söyläşü ayırması şaqtí mantíqlı, wä anı öyränü/añlaw bik faydalı bulır.
Vücut organları / Tän öleşläre (organnarı).
Ä== İç organlar / Eç orğannar ==


Täqwim.
A calendar is a system for assigning calendar dates to days. The "dates" may be based on the perceived motion of astronomical objects. A calendar is also a physical device (often paper) that illustrates the system (for example, a "desktop calendar"). The term is also used to indicate a particular set of planned events (for example, "court calendar").


Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe ay iseme, wä bu ayda 31 kön.


1. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 1. köne.
Monı da qara.
1. Ğínwar - 31. Ğínwar - – 2. Febräl - 1. Mart — Bar könnär tezmäse
0


Şimbä.
Şimbä ul atnada Comğa belän Yäkşämbe arasında torğan kön iseme. Mäğnäse "Bu dönyanıñ barlıqqa kilüennän soñ bulğan kön" kebek.
Şimbäneñ ikençe iseme bularaq Atnakiç dä yöri, Çığış Almançadağı "Sonnabend" kebek.


Yäkşämbe.
Yäkşämbe ul atnada Şimbä belän Düşämbe arasında torğan kön iseme. Farsi telendä mäğnäse "Berençe kön" kebek tärcimä itep bula.
Yäkşämbeneñ ikençe iseme bularaq Atnakön dä yöri, Almançadağı "Sonntaq" kebek.


Comğa.
Comğa ul atnada Pänceşämbe belän Şimbä arasında torğan kön iseme. Mäğnäse "Bu dönyanıñ barlıqqa kilü" kebek. Möselmannarda yal köne, Comğa namazın uqu köne. Anıñ isemen Cmğ/Cm/C itep qısqartalar.


Pänceşämbe.
Pänceşämbe ul atnada Çärşämbe belän Comğa arasında torğan kön iseme. Mäğnäse "Bişençe Kön" kebek. Anıñ isemen Pnc/Pn/P itep qısqartalar.


Düşämbe.
Düşämbe ul atnada Yäkşämbe belän Sişämbe arasında torğan kön iseme. Mäğnäse "İkençe kön". Anıñ isemen Dşm/Dş/D itep qısqartalar.


Sişämbe.
Sişämbe ul atnada Düşämbe belän Çärşämbe arasında torğan kön iseme. Mäğnäse "Öçençe kön". Anıñ isemen Sşm/Sş/S itep qısqartalar.


Çärşämbe.
Çärşämbe ul atnada Sişämbe belän Pänceşämbe arasında torğan kön iseme. Mäğnäse "Dürtençe Kön" kebek. Anıñ isemen Çrş/Çr/Ç itep qısqartalar.


Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe ay iseme, wä bu ayda 31 kön bar.


Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe ay iseme, wä bu ayda 30 kön bar.


August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe ay iseme, wä bu ayda 31 kön bar.


May.
ul Milädi täqwimendä bişençe ay iseme, wä bu ayda 31 kön bar.


Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı ay iseme, wä bu ayda 30 kön bar.


Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe ay iseme, wä bu ayda 31 kön bar.


Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı ay iseme, wä bu ayda 31 kön bar.


Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe ay iseme, wä bu ayda 30 kön bar.


Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe ay iseme, wä bu ayda 31 kön bar.


Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı ay iseme, wä bu ayda 30 kön bar.


Tatarstan tözeleşe.
TRda quätle tözeleş industrísı buldırılğan. 1960-80 yıllarda tarmaqtağı töp pr-tielär: "Qamgesenerğostroy", "Qämenerğostroyprom", "Tatenerğostroy", "Tatnefteğäzstroy", "Tatstroy", "Tatağropromstroy". Alar tarafınnan zur yök automobilläre citeşterü buyınça "KamAZ" z-dları qompleksı, Çallı şähäre (500 meñnän artıq keşe), neft ximísınıñ "Tübänqamaneftexim", "Tübänqamaşín" kebek pr-tieläre häm Tübän Kama şähäre (200 meñnän artıq keşe), Zäy GRESı, Miñlebay ğaz eşkärtü zawodı, Yaña Mendeleyev ximí zawodı, Älmät torbalar zawodı, Tübän Kama GESı safqa kertelä. 1989 yılda Yüdino posyoloğı yanında İdel arqılı salınğan küper faydalanuğa tapşırıla. Biektaw r-nındağı Şäpşe h.b. yuğarı däräcäle könküreşkä caylaştırılğan awıllar, Aqsubaydağı, Tuqay r-nındağı "Sosnowobor" duñğız ürçetü, Minzälä, Älmät r-nnarı mögezle ere terlek simertü qompleksları, "Yübileynaya" (Layış r-nı), "Piträç", "Qazan" h.b. qoşçılıq f-qaları, ş.u. "Mayskiy" (Yäşel Üzän r-nı), "Wesenniy" (Tuqay r-nı) teplitsa qomb-tları safqa basa. 1990 yıllarnıñ berençe yartısında tözeleş küläme şaqtí kimesä dä, soñğı yıllarda bu tarmaqta eşlekle canlanu küzätelä. Ğomumí mäydanı 1522 meñ m2 bulğan toraq yortlar tözü, ş.i. tuzğan toraqnı beterü programın ütäw barışında 362,9 mln. m2 toraq faydalanuğa tapşırıla (2001). Soñğı yıllardağı iñ ere tözeleş obyıktlarınnan: Sayısqan Tawı awılı yanında (Balıq Bistäse r-nı) Kama aşa küper salunıñ berençe çiratı tögällänä häm safqa basa (2002), Qazanda metero tözü, meñellıqqa äzerlek barışında başqalanıñ tarixi öleşen üzgärtep qoru h.b. eşlär däwam itterelä.


Tatarstan näşriätläre.
Taríx.
Küp kenä başqa xalıqlardağı kebek, Tatar millätendä dä kitap basu barlıqqa kilgänçe qulyazma kitaplar ğämäldä bulğan. Alarnı matur yazu ostaları - xattatlar küçerep taratqan.
Tatarda basma süz taríxı isä, Pótr I 1722. yılda İranğa yaw belän barğanda yazılğan Manifestnıñ Tatarça tärcemäse basıludan başlana. Ul Ästerxan şähärendä, patşanıñ yul basmaxanäsendä näşer itelä. Bu eş imperatornıñ kiñäşçese kenäz D.K.Kantimer (1673-1723; çığışı belän Qırım Tatarı) häm tärcemäçese K.M.Täfkilev tarafınnan başqarıla.
1785. yılda Peterburda Ğäräpäliftä Tatar telendäge berençe kitap - «"Urıs imperisendä wilayätlärneñ nizam wä tärtibe..."» - dönya kürä.
1801. yılda Qazanda berençe basmaxanä bularaq «Asía» basmaxanäsen A.Buraşev aça.
1807. yılda Qazan guvernısı idaräse, 1809. yılda Qazan üniversitäte qarşında basmaxanälär, L.Şevis, R.Säğidev, Ş.Yäxin, K.A.Tilli, G.M.Veçeslav w.b.nıñ xosusí basmaxanäläre açılu Tatarça kitap bastırunı tağın da köçäytä. Basmaxanälärdä Tatar telendä ädäbi häm dini kitaplar, şämaillär w.b. çığarıla.
19. yözneñ 1. yartısında näşer itelgän kitaplar sanı buyınça Qazan Räsäydä, Mäskäw belän Peterburdan qala, öçençe urınnı alıp tora.
19. yöz axırında Qazanda 15läp basmaxanä isäplänä, yıl sayın ğömümi basması 1.5-2 mln. nösxä täşkil itkän 140-180 isemdä Tatar kitabı dönya kürä. Alarnıñ bağışlaw törle ölkälärgä qarí: mäğrifät, däwalaw, xoquq, taríx, tabíğät fännäre, Íslam dine fiker iyäläreneñ dingä, fälsäfägä häm taríxqa bağışlanğan äsärläre, süzleklär, üzöyrätkeçlär.
20. yöz başında basmaxanälär sanı tağın da arta, Qazanda wä Irımbur, Ufa, Ästerxan, Peterbur, Mäskäw kebek Tatarlar yäşägän küp şähärlärdä kitap näşer itü häm satu şirkätläre barlıqqa kilä (Kärimnärneñ kitap satu şirkäte, «Sabax», «Millät», «Mäğarif» w.b.).
Tatar kitapların bastıru eşendä Qazanda B.L.Dombrovski, V.V.Varaksin, İ.V.Yermolayeva, Irımburda «Kärim-Xösäyen kitap şirkäte», Peterburda İlyas Borağan'skiy, Troiskida «Xezmät» näşriyatı, Orskida «Şäreq», Estärletamaqta «Qäläm», Mäskäwdä Qaramış näşriyatları h.b. basmaxanäläre zur tırışlıq kürsätälär.
1910. yılda Qazanda 26 basmaxanä bula, alarda 1000nän artıq isemdä kitap, şul isäbendä 418 Tatar kitabı dönya kürä (ğümümi basu 586.8 meñ danä). Räsäydä näşer itelgän Tatar kitaplarınıñ 85%qa yaqını Qazanda basıla.
Dönyawí eçtälekle, uqu-uqıtu häm matur ädäbiyat kitapları arta. Fänni basmalar arasında berençe urınnı R.Fäxretdin, M.Rämzi, H.Atlasí, Ğ.Äxmär'ev, X.Fäyzilärneñ ğömümi wä milli taríxqa qarağan äsärläre alıp tora. M.Bigi'ev, Z.Kamalí, Z.Qadírí, Ğabdulla Bubí, R.Fäxretdin w.b. taríx häm Íslam fälsäfäsenä qarağan xezmätläre basılıp çığa.
Tatar kitaplarınıñ bizäleş häm basılış däräcäseneñ üsüwe Íbrahím Yüzi'ev, M.İdrisi, Ğ.Kamallarnıñ eşçänlegenä bäyle. Ğ.Kamal Tatar basmaxanäläre öçen 30ğa yaqın yaña tör xäref yazılışın ğämälgä kertä. Tatar basmaların räsemnär belän bizäw 19. yöz axırında başlana wä 20. yöz başında kiñ tarala.
1918. yıldan soñ basmaxanälär Sovet däwläte qaramağına küçerelä häm ereländerelä. Kitap basu tulısınça däwlät häm däwlät firqäse küzätüendä başqarıla. 1919. yılda “Gosizdat”nıñ Qazan bülege oyışa. Kübesençä säyäsi, uqu-uqıtu häm fänni-ğämäli ädäbiyat näşer itelä. Barlıq kitaplarnıñ 50%tan artığı Tatar telendä çığa.
1960.-1990. yıllarda cömhüriättä Tatarstan gäcit-jurnal näşriyatı tözelä, «Mäğarif», «Fän» kebek yaña näşriyatlär oyıştırıla, soñraq «Íman», «Tatar kitabı», «Milli kitap», «Ruxiät», «Matbuğat yortı», «Rannur» w.b. näşriyatlar barlıqqa kilä.


Tatarstan fännäre.
Bezneñ töbäktä tuplanğan belemnärne sistemağa salırğa omtılu İdel buyı Bolğarında uq başlanğan: tarix (Yağqub bine Noğman), din ğilme, ädäp, äxlaq (Xuca Äxmäd, Borhaneddin İbrahim bine Yosıf äl-Bolğarí, Söläyman bine Dawd), ş.u. geografí, matematík, astronomí, kimiä, medisín (Tacetdin häm Xäsän ibne Yunıs äl-Bolğärilar) ölkäsendä xezmätlär bilgele. Monğollar yawlap alğannan soñ, İdel buyı Bolğarında fän üseşe tuqtalıp qala. 13 yöz axırlarınnan Altın Urdanıñ başqalası Saray äl-MäxUrısä şähäre mädäni häm fänni tormış üzägenä äwerelä: andağı ğilmi-ruxaní qatlawnıñ şaqtí öleşen İdel buyı Bolğarınnan çıqqan keşelär täşkil itä. Din ğilme, matematík, geografí, astronomí, medisín h.b. fännär dä üsä. N.Kopernik b-n J.Bruno'ğa qädär ük inde Säyf Saraínıñ "Söhäyl wä Göldersen" (1394) poemasında Cirneñ Qoyaş tiräli äylänüe turında fiker äytelä. Yaña zaman fäne xäzerge Tatarstan terr-yäsendä 18. yözneñ 1. yartısınnan üsä başlí. Peterbur FAneñ sistemalı fänni-tikşerenü eşläre planına İdel-Ural töbägen öyränü eşe kertelä. 1730 yıllarda G.F.Miller, S.M.Gmelin h.b., 1760 yıllarda İ.İ.Lepyoxin, P.S.Pallas, İ.İ.Georgi h.b. qatnaşında ütkärelgän akademík ekspedisílar näticäse buyınça Qazan töbäge taríxına, etnografísına, mädäniätenä qarağan xezmätlär: P.İ.Rıçqovnıñ "Borınğı häm urta zamannardağı Qazan taríxına ber qaraş" - "Opıt Qazansqoy istorii drevnix i srednix vremyon" (1767), G.F.Millernıñ "Qazan ğubernasında yäşäwçe Çirmeş, Çuaş häm arlar işe mäcüsi xalıqlarnı taswirlaw" - "Opísanie jiwuşçix v Qazansqoy ğubernii yazıçeskix narodov, yaqo to çeremis, çuwaş i wotyaqov" (1791) h.b. kitaplar dönya kürä. Qazandağı Berençe ir balalar gimnazísı (1758), annarı Qazan un-tı (1804) açılu fänni intelligensí qadrların, ş.i. Tatarlardan da zíalı zatlar (N.M. häm L.N.İbrahímovlar, Xälfinnär h.b.) äzerläw, ş.u. küp kenä fänni mäktäplär (k. Qazan matematík fänni mäktäpläre, Qazan astronomí fänni mäktäbe, Qazan meteorologí fänni mäktäbe, Qazan ximí fänni mäktäbe, Qazan med. mäktäpläre, Qazan geologí fänni mäktäbe, Qazan lingvistík fänni mäktäbe, Qazan veterinarí fänni mäktäpläre) eşen başlap cibärü öçen nigez bulıp tora. 19 yözneñ 2 nçe yartısında Qazanda küp kenä fänni cämğiätlär barlıqqa kilä - Qazan tabiblär cämğiäte (1868), Tabíğatçılar cämğiäte (1869), Arxeologí, tarix häm etnografí cämğiäte (1878). Soñğısınıñ eşendä Tatar ğälimnärennän Ş.Märcäni, Q.Nasírí, G.Äxmärev aktíf qatnaşa. 19 yöz axırı - 20 yöz başlarında Qazan Räsäydä, Mäskäw b-n S.-Peterburgtan qala, öçençe zur fänni üzäkkä äwerelä. 1920-30 yıllarda yuğarı uqu yortları, fänni-tikşerenü oyışmaları sanı arta. 1919 yılda Qazan politexník in-tı, 1920 dä Qazan klinik in-tı (GİDUV), 1921 dä Ğilmi Üzäk, 1922 dä Qazan sowet tözeleşe, awıl xucalığı häm urmançılıq in-tları, 1926 da Qazan çuqraq-telsezlär in-tı, Qazan kommunäl tözeleş, Qazan med., Qazan xim.-texnol. häm Qazan energetík in-tları, 1931 dä Qazan yüridik, finans-iqtisad häm Qazan uqıtuçılar in-tları, 1932 dä Qazan avíasí in-tı, 1939 yılda TASSR XKS qarşında Tatar tele häm ädäbiätı fänni-tikşerenü in-tı (k. Tel, ädäbiät häm sänğät institutı) oyıştırıla. Tarix, etnografí, arxeologí, tel, ädäbiät h.b. belemnärneñ problemnarın tiränten tikşerenü eşläre kiñ cäyelä, bu mäsälälärne öyränüdä C.C.Wälidi, G.S.Ğöbäydullin, G.G.İbrahímov, N.N.Firsov, V.A.Boğorodískiy, V.F.Smolin, G.M.Räxim, G.Ş.Şäräf, G.Ä.Niğmäti, G.X.Alparov, M.G.Xudyaqov, N.F.Qälinin, N.İ.Worob'yov h.b. qatnaşa. Böyek Watan suğışı yıllarında SSSR FA ğilmi oyışmalarınıñ ber öleşe Qazanğa evakuasílana (k. SSSR Fännär akademísı), republík başqalasına 1884 fänni xezmätkär, ş.i. SSSR FAneñ 93 xaqíqí häm möxbir äğzası küçep kilä, alar arasında İ.P.Bardin, S.İ.Wawílov, B.D.Greqov, N.D.Zelinskiy, A.F.İoffe, P.L.Qäpitsa, M.V.Keldış, V.A.Qötelniqov, G.M.Krjijanovskiy, A.N.Krılov, L.V.Landaw, S.S.Namyotkin, A.N.Nesmeyänov, S.P.Obnorskiy, L.A.Orbeli, A.E.Poray-Qöşis, N.N.Semyonov, S.L.Sobolev, E.V.Tarle, A.E.Fersman, Yä.İ.Frenkel, E.A.Çudaqov, O.Yu.Şmidt bula. Kürenekle ğälimnär b-n bergä eşläw cirle fänni qadrlarnıñ icadi üsüenä, fundamentäl fännär ölkäsendä tikşerenülär alıp baruda aktíflaşıp kitüenä yärdäm itä. Qazanda yaña tör qorallar eşlänä. V.P.Gluşqo, S.P.Qorolyov, V.M.Petlyäqov, A.N.Tupolev h.b. yaña tip xärbi samolyotlar, reaqtiv dwiğätellär, İ.V.Qurçatov, A.P.Aleksandrov h.b. atom-töş qoralı buldıru ölkäsendä eş alıp baralar. 1945 yılda SSSR FAneñ Qazan filialı oyıştırıla (k. RFAneñ Qazan ğilmi üzäge). Ul biş fänni-tikşerenü in-tın - Biologí, Geologí, Fizík-texník, Ximí, Tel, ädäbiät häm tarix in-tların häm su xucalığı problemnarı, energetík, fänni-texnik propağanda büleklären üz eçenä ala (k. Qazan biologí institutı, Qazan fizík-texník institutı, Orğänik häm fizik ximí institutı, Ruda bulmağan faydalı qazılmalar geologísı üzäk institutı, Tel, ädäbiät häm tarix institutı). 1950-70 yıllarda başqalada häm republíknıñ bütän şähärlärendä küp kenä tarmaqlardağı zur fänni-tikşerenü in-tları: Qazan avíasí texnologísı häm citeşterüne oyıştıru institutı, Üzäktän quğıç häm rotorlı qompressorlar institutı, "GİPO", Tatarstan neft maşínaları tözü institutı, Waquum maşínaları tözü institutı, Maxsus tör qawçuqlar institutı açıla, alar fundamentäl fännärne üsterügä, ş.u. sänäğät häm awıl xucalığı ölkäsendä kütärelgän problemnarnı xäl itügä ähämiätle öleş kertälär. Küp kenä yaña zur fänni mäktäplär barlıqqa kilä (k. Xäräkät totrıqlılığı teorísı Qazan fänni mäktäbe, Qaytma qırí mäsälälärneñ Qazan fänni mäktäbe, Qazan radíospektrosqöpiä fänni mäktäbe, Qazan gidroaeromexaník fänni mäktäbe, Cirastı gidromexanígınıñ Qazan fänni mäktäbe). Tatarstan ğälimnäre ayıruça aktual fänni häm xalıq xucalığı öçen ähämiätle mäsälälärne xäl itügä şaqtí zur öleş kertä. Alar tarafınnan fizíknı, texníknı, yuğarı molequlyar quşılmalar ximísın, neft ximísın, tabiği quşılmalarnı, Tatarstan häm Urta İdel buyınıñ cir astın, tufraq belemen, üsemleklär fiziologísın, zoologí, medisín, Tatar tele häm ädäbiätı belemnären, TR taríxın h.b. öyränü ölkäsendä küpqırlı eş alıp barıla. Fänni qazanışları b-n kiñ tanılğan ğälimnär: ximí ölkäsendä - A.E. häm B.A.Arbuzovlar, G.X.Kamay, P.A.Kirpiçniqov, A.İ.Qonowalov, A.N.Pudovík; fizík-matematík fännärendä - S.A.Ältşuler, A.D.Dubyağo, B.M.Qozırev, B.L.Laptev, V.V.Morozov, X.M.Möştäri, A.P.Norden, M.T.Nujin, A.Z.Petrov, H.S.Salíxov, G.G.Tumaşev; biologída - A.M.Alekseyev, N.İ.Liwanov, A.V.Kibyäqov, V.A.Popov, İ.A.Tarçevskiy; geologída - İ.G.Yosıpov, L.M.Miropolskiy, R.X.Möslimev, E.İ.Tixwinsqaya, V.P.Tronov; medisínda - S.M.Alekseyev, V.G.Gruzdev, İ.V.Domraçyov, D.M.Zöbäyerev, M.K.Mixaylov, Yu.A.Ratner, L.M.Raxlin, M.Z.Siğäl, Ä.G.Tereğulov, M.X.Fäyzullin, L.İ.Şulutqo; awıl xucalığı häm veterinarída - K.G.Bol', B.İ.Ğörizontov, X.G.Ğízzätullin, V.P.Mosolov, G.Z.Rawilev, A.P.Studensov, M.P.Tuşnov, İ.V.Ütäy, N.C.Xacípov, R.R.Xösäyenev, A.G.Cihanşin; humanitar fännär ölkäsendä - Yä.G.Abdullin, A.G.Äxmädullin, E.P.Busığín, M.İ.Ğabdraxmanov, M.X.Ğaynullin, F.G.Ğälimullin, T.N.Ğäliullin, F.Ä.Ğäniev, M.G.Ğosmanov, X.G.Ğosmanov, İ.P.Yırmolayıv, M.Z.Zäkiev, Ä.G.Kärimullin, A.L.Litwin, M.İ.Mäxmütev, X.Y.Miñneğulov, Ş.F.Möxämmädyarov, G.V.Möxämmätcanowa, Ä.G.Möxämmädiev, M.K.Möxärrämev, R.İ.Näfíqov, İ.Z.Nurullin, G.F.Sattarov, F.S.Safíullina, İ.R.Tahírov, D.G.Tumaşewa, R.G.Fäxretdinev, V.X.Xaqov, A.X.Xalíqov, G.M.Xalit, R.S.Xäkimev, M.X.Xäsänev, N.Ş.Xisamov, N.G.Yüziev, X.X.Yärmi. E.K.Zawoyskiy tarafınnan elektron paramağnit rezonansı küreneşen açu dönyaküläm ähämiätkä iä qazanış sanala. 1992 yılda republíktağı yuğarı uqu yortları, akademík häm tarmaq fännäre cirlegendä Tatarstan Republígı Fännär akademísı oyıştırıla. Anıñ 7 bülegendä tarix, filologí, fälsäfä, säyäsät beleme, psixologí, pedagogík, sänğät, xoquq beleme, biologí, medisín, matematík, mexaník häm maşínalar tözeleşe, fizík, energetík, Cir turındağı fännär, ximí häm ximí texnologíları h.b. buyınça äydäp baruçı belgeçlär tuplana. TR FAneñ Könyaq-Könçığış regionäl fänni üzäge (1998, Bögelmä ş.) häm Ulyänov regionäl bülege (1999) tözelä. 2002 yılda TRda 972 fän doktorı häm 5400 fän qandidatı, Räsäy FAneñ 4 xaqíqí häm 6 möxbir äğzası, TR FAneñ 34 xaqíqí häm 65 möxbir, 10 şäräfle äğzası eşli. Republík ğälimnäre TRnıñ däwlät iqtisadi häm ictimağí alğarış programın, anıñ töp qanunnarın, äylänä-tirä moxitne saqlaw, cir astı, neft häm ğaz, mäğärif, fän häm fänni eşçänlek xaqındağı zaqonnarnı eşläwdä aktíf qatnaşa. Tatarstan ğälimnäre dönya fäne b-n intensiv bağlanış urnaştıra, 1990 yıllar däwamında Europa, Aziä häm Amerík illäreneñ akademíları häm fänni üzäkläre b-n 20 dän artıq kileşü tözelä. N.İ.Lobaçevskiy isemendäge xalıqara büläk, E.K.Zawoyskiy isemendäge xalıqara büläk, Xalıqara Arbuzov büläge, ş.u. TR FAneñ kürenekle ğälimnär Ş.Märcani, G.X.Kamay, X.M.Möştäri, V.A.Engelğärdt, Ä.G.Tereğulov, K.G.Bol', V.P.Mosolov isemendäge büläklär buldırıla.


Tatarstan matbuğatı.
Qazanda Urıs telendä näşer itelgän berençe waqıtlı basma - "Qazanskie izwestiä" g-tası (1811), soñraq "Qazanskiy westnik" aylıq jurnalı basıla başlí (1821). Berençe ğilmi basma - "Uçyoníı zapiski Qazansqoğo universiteta" (1834). 1838 dän "Qazanskie ğubernskie wedomosti" isemle räsmi gazet çığa. 1900 yılda Qazanda Urıs telendä çıqqan 21 waqıtlı basma terkälgän. Tatar telendä gazet häm jurnal çığaru eşe patşa xökümäte tarafınnan ozaq yıllar buyına totqarlanıp kilä, bu yünäleştäge omtılışlar (K.Nasírí, G.İlyäsi, Ş.Äxmärev, Z.Rämiev h.b.nıñ üteneçläre) här oçraqta kire qağıla. Tatarça berençe köndälek matbuğat barlıqqa kilgänçe (1905), Tatar xalqınıñ zíalı qatlawı ğäräp illärendä, Törkiädä, Qawqazda çıqqan waqıtlı matbuğatnı ("Şärqı Urıs", "Xäyät") aldırğan, İ.Ğaspralınıñ Baqçasarayda 1883 yıldan birle çıqqan "Tärceman" g-tasın häm Urıs matbuğatın uqığan. Tatar telendä berençe gazet "Nur" isä 1905 yılnıñ 2 sentäberennän Peterburgta näşer itelä başlí. Annan "Qazan möxbire", "Fiker" (Urälsk), "Yoldız" (Qazan), "Ölfät" (S.-Peterburg), "Waqıt" (Orenburg), "Borhane täräkqí" h.b. gazet häm jurnallar ber-ber artlı mäydanğa kilä. Qazanda 1900 yıldan 1917 yılnıñ febrälenä qädär Urıs telendä törle yıllarda 36 gazet häm jurnal, Tatar telendä 23 gazet häm jurnal basılğan. Qazannan tış, Ästerxan, Mäskäw, Minzälä, Orenburg, S.-Peterburg, Samara, Saratov, Sember, Taşkent, Troisk, Ufa h.b. şähärlärdä Tatar telendä küp kenä waqıtlı matbuğat basmaları näşer itelgän. TASSR tözelgännän soñ matbuğatnıñ yaña strukturı formalaşa: 1920 yıllar axırında küptirajlı gazetlar, 1930 yıllarda şähär, rayon-şähär, rayon gazetları barlıqqa kilä. 1980 yıllar axırı - 1990 yıllar başında ictimağí-säyäsi tormışnı üzgärtep-qoru barışında TR matbuğatı, bigräk tä milli matbuğat san häm sífat yağınnan üseş ala. 2001 yılnıñ başında republíkta 381 waqıtlı basma çığa, ş.i.: 288 gazet häm 75 jurnal, yılğa ber çığa torğan 2 jurnal, 4 älmanax, 6 beleşmälek, 5 byülleten, 1 katalog; ş.i. Tatar telendä 42 gazet häm 7 jurnal, Urıs telendä 158 gazet häm 41 jurnal terkälä. Ber ük waqıtta Tatar häm Urıs tellärendä 76 gazet, 18 jurnal çığa. Çuaş häm udmurtlar tuplanıp yäşägän urınnarda şul xalıqlar telendä gazetlar çığıp kilä. Gazet häm jurnallarnıñ 27% - däwlät orğannarı, qalğannarı - AClär, keçe pr-tielär, ğilmi uçrejdenielär, uqu yortları, ayırım şäxeslär, ictimağí oyışmalar häm xäräkätlär qatnaşında basıla. TRda "Watanım Tatarstan", "Republík Tatarstan", "Tatarstan yäşläre", "Molodyoj' Tatarstana", "Sabantuy", "Suwar". "Tatarskie kraya" - "Tatar ile" h.b. republík gazetları, "Qazan utları", "Tatarstan", "Miras", "Nawçní Tatarstan", "Ğasırlar awazı-Exo weqov", "Mäğärif", "İdel", "Söyembikä", "Qäzän", "Çayan" jurnalları näşer itelä. 1918 yılnıñ 20 martında Qazan qabul itü radíostansísın eşlätügä kereşkännän soñ Tatarstanda radíotapşırular taríxı başlanıp kitä. 1918-19 yıllarda Täteş, Spas, Bögelmä, Minzälä, Çistay şähärlärendä radío qabul itü stansíları safqa kertelä. 1919 yılda Radíotelegraf oyışmalarınıñ Qazan bazası buldırıla. 1921 yılnıñ mayında Qazanda Räsäydä berençe tawışköçäytkeç quyıla. Tatarstanda Tatar häm Urıs tellärendä berençe radío tapşıruları 1927 yılnıñ 7 nöyäberennän, çuaş telendä 1933 yıldan alıp barıla. 1997 yılnıñ augustınnan Mäskäw, S.-Peterburg, Ural, Seber häm Yıraq Könçığış yünäleşlärendä 20, 31 häm 49 m radíodulqınnarda tapşırular başlap cibärelä. Tatarstanda telewidenie tapşıruları 1959 yılda başlana. Republíkta telewidenie tapşıruların "Tatarstan" Däwlät telerädiotapşırular kompanísı alıp bara. 2002 yılda Qazanda häm TRnıñ başqa şähärlärendä 60 kompaní eşli (şunıñ 21 - telewidenie, 29 - radío häm 10 - telerädio kompaníları). 20 kompaní TRnıñ Telerädiotapşıruçılar assosíasísına berläşkän. Qazanda teleüzäk bar, töp cirle teleqänällar: "Efir", "Varíant", "STS-Qäzän". TR terr-yäsendä ğomumräsäy qanallarınnan ORT, "Räsäy", NTV häm "Kultur" qanalları qabul itelä. 2001 yıldan "TNV" republík kompanísı tapşırular alıp bara.


Tatarstan taríxı.
Keşeneñ xäzerge Tatarstan terr-yäse cirlärenä kilep urnaşuı borınğı paleolit däwerenä turı kilä. Taş häm bronza däwerläreneñ törle arxeologík kulturlarına nisbätle bik küp istäleklär saqlanğan.
AM 8.-MA 3. yözlärdä (timer däwere) Anänino kulturı barlıqqa kilgän, aña kergän qäbilälär böten İdel-Çulman töbägen bilägän.
B.e.k. 1. meñyıllıqnıñ urtalarında bu töbäkneñ könbatış öleşenä Ğorodes kulturı qäbiläläre kilep töplängän. Çulmannıñ tübän ağımında tabılğan Pánobor kulturı istälekläre yaña era başına turı kilä. Xalıqlarnıñ oluğ küçeneşe däwerendä Urta İdelneñ könçığış töbägenä Seber yağınnan Törki-Uğır qäbiläläre ütep kerä häm alar Çulman buylarınnan Pyänobor kulturı qäbilälären qısrıqlap çığara.
4. yözdän başlap İdel-Çulman buylarınıñ küp öleşen utraq tormışlı İmänkiskä kulturı qäbiläläre bili, Pyänobor kulturı qäbiläläre töbäkneñ tönyaq häm tönyaq-könbatış öleşendä genä qala.
Bu töbäktä 6-8. yözlärdä Törki qağanlıq, Xäzär Qağanlığı häm Böyek Bolğar däwläte mädäniätenä yaqın Törki telle xalıqlar sanınıñ artuı küzätelä.
9-10. yözlärdä İdelneñ urta öleşendä bolğarlar berençe feodal mämläkät - İdel buyı Bolğar däwläten tözilär. Anda igençelek, hönärçelek (ş.i. metall eretü, qoyu), säwdä itü, şähärlär tözü nıq üseş ala. Xucalıqta igençelek häm terlekçelek töp urınnı alıp tora. Töbäk krästiännäre üz cir-milekläreneñ irekle xucaları bula.
922. yılda Bolğar däwlätendä räsmi räweştä íslam dine qabul itelgäç, xalıqnıñ ruxi tormışı Şäreq mädäniäte yoğıntısında üsä. İdel buyı Bolğar däwläteneñ yuğarı citeşterüçän matdi häm ruxi üseşe İdel b-n Ural töbäkläre xalıqlarınıñ könküreşenä häm tormışına yoğıntı yasí.
1236-1937. yıllarda İdel buyı Bolğar däwläten Batí xan ğaskärläre yawlap alğannan soñ bu cirlär Altın Urda qaramağına kerä. Altın Urda xäkimiäte däwerendä Törki telle xalıqlarnıñ milli-mädäni berläşüe - Tatar xalqınıñ formalaşuına kiterä.
15. yözneñ 1. yartısında bu töbäktä Qazan xanlığı oyışa, xalqı İdel buyı Bolğar häm Altın Urda däwlätläreneñ milli-mädäni häm íctímağí-íqtísadí ğädätlären däwam itterä. Qazan xanlığı däwerendä İdel-Ural buyı Tatarlarınıñ millät bulıp formalaşuı tögällänä. Urıs däwläte belänn Qazan xanlığı arasında İdel-Ural töbägendä häm säwdä yullarında xäkimlek itü öçen tuqtawsız köräş bara häm ul Qazan xanlığınıñ yawlap alınuı, cirläreneñ Urıs däwlätenä buysındırıluı belän tämamlana.
Töbäk b-n idarä itü eşe Mäskäwdä oyışqan Qazan saray idaräxänäsenä tapşırıla. 1555. yılda Qazan yeparxise oyıştırıla, anıñ töp maqsatı - İdel-Ural buyı xalıqların çuqındıru. Çirkäw, monastırlar tözü başlana. Mondağı cirlärgä küpläp Urıslar küçerelä, bu isä cirle xalıqnıñ milli tözeleşe üzgärüenä citdi yoğıntı yasí (k. Kolonílaştıru).
Tatar xalqı Qazannan, zur yılğa häm olı yul buylarına urnaşqan awıllardan quıla. 16-17 yözlärdä Tatar xalqınıñ baytaq öleşe yaña cirlärgä - Çulman häm Ural buyı töbäklärenä küçenep utıra. Bu isä igençelek, terlekçelek, hönärçelek, säwdä itü kebek xucalıq alıp baru tradísílarında özekleklär tudıra. Qazan xanlığındağı tarxanlıq häm söyurğallıq urınına däwlät, çirkäw-monastır', patşa sarayı idaräsendäge ere cir biläwçelek formaları barlıqqa kilä. Töbäkneñ töp xalqı yasaqlılarğa äwerelä. Tatar aqsöyäkläre yomışlılar (k. Yomışlı Tatarlar) qatlawına kertelä, ber öleşe üzläreneñ elekkege östenleklären saqlap qalu öçen prawoslawiene qabul itä. Cirlärneñ tartıp alınuı, mäcbüri xezmätneñ, dini izüneñ köçäyä baruı Tatar xalqınıñ ictimağí-iqtisadi häm mädäni üseşendä qarşılıqlar tudıra, bu isä fetnälär kiterep çığara (k. Canğäli xäräkäte, Krästiännär quzğalışı (1670-1671), Batırşa xäräkäte (1755-1756), Krästiännär quzğalışı (1773-1775)). Näticädä patşa xakímítı säyäsi taşlamalar yasarğa mäcbür bula.
1773 yılda "İzge Sínod" barlıq dinnärneñ dä tigez xoquqlı buluın raslağan färmanın iğlan itä, 1784 yılda Tatar morzalarına da Urıs dworyannarı xoquqı birelä.
1708. yılda Qazan gubernası tözelä. Aña Urta İdel buyı häm Könbatış Ural cirläre kerä. 20 meñ çaması keşe yäşägän Qazan Räsäydä ere hönärçelek häm säwdä üzäkläreneñ berse bula. Ğubernada manufaktur, waq hönärçelek nıq üseş ala, şular cirlegendä 19. yözneñ 1. yartısında kün eşkärtü, sabın qaynatu, şäm qoyu h.b. ere sänäğät pr-tieläre oyışa. Şäreq illäre b-n säwdä itüne üz qullarına alğan Tatar säwdägärläre qatlawı, Tatar eşquarları sínıfı ternäklänep kitä.
1860. yıllarda Räsäydäge burjuaz reformalar qäpitalistik mönäsäbätlärneñ üsep kitüe öçen uñay şartlar tudıra. Ä inde Stolıpín ağrar reforması a.x. tarmağında da kapítalízm üseşen tizlätä.
19. yöz axırlarına Tatar xalqınıñ millät bularaq formalaşuı tämamlana, milli burjuaziä sínıfı nığıp citä.
1905-1907 yıllar rev-síse Tatar xalqınıñ milli mädäniäten häm üzañın üsterügä, milli xoquqí tigezlek, demokratik irek xäräkätenä köçle etärgeç birä. Älege taläplär berençe ğömümmöselman säyäsi firkäse - "Íttífaq äl-möslimin" programına nigez itep alına. Milli waqıtlı matbuğat basmaları ("Yoldız", "Waqıt", "Azat", "Azat xalıq", "İrek", "Tañ yoldızı", "Nur", "Fiker", "Ural", "Qazan möxbire", "Älğäsrelcädid", "Şura", "Añ", "Mäktäp" h.b. gazet-jurnallar), Tatar professionäl teaterı (k. "Säyyär") barlıqqa kilä. 1917 yılğı Febräl häm Okt. rev-síläre waqıtında Tatar xalqınıñ milli azatlıq xäräkäte ayıruça nıq canlana: milli parlament - Millät Mäclese cíıla. Milli İdarä, Milli Şura, Xärbi Şura h.b. üzidärä organnarı barlıqqa kilä. İdel-Ural Ştatın tözügä omtılış yasala. Üzäk xakímítnıñ qarşılıq kürsätüe näticäsendä ul niät ğämälgä aşmí qala (k. "Bolaq artı republígı").
Tatar-Başqort Sowet Sosíalistik Republígın tözü proektı iğlan itelä, ämma ul proekt ğämälgä aşmí. Şulay bulsa da Tatar xalqınıñ üz däwlätçelegen torğızuğa berençe adım yasala: 1920. yılnıñ 27. Mayında RSFSR sostawında Tatarstan ASSRnı oyıştıru turındağı dekretqa qul quyıla.
Ämma 1920. yıllarnıñ 2. yartısınnan Sowet xökümäteneñ Urıs bulmağan millätlärgä qaraşı citdi üzgärä: millätlärneñ milli-mädäni üzençälegen çikläw säyäsäte östenlek ala, bu isä alarnıñ tellären häm milli mädäniätlären üsterügä zur zían kiterä. Älifbanıñ ike märtäbä alıştırıluı, 1930-1950. yıllarda Tatarstannıñ üzendä häm republíktan tış töbäklärdä Tatar waqıtlı matbuğatınıñ, milli mädäniät uçaqları, teaterlar, uqu yortlarınıñ ber-ber artlı yabıluı, mäktäplärneñ Urıs telendä genä uqıtuğa küçerelüe milli mädäniätneñ üseşen nıq totqarlí.
TASSR Yuğarı Sovetı 1990 yılnıñ 30. Augustında Tatarstannıñ säyäsi statusın üzgärtä häm "Tatarstan SSRnıñ däwlät möstäqillege turında Deklarasí" qabul itä.
1991. yılnıñ 12. Yünendä Tatarstan präzidenten saylawlar uzdırıla.
1992. yılnıñ 21. Martında Tatarstan külämendä uzdırılğan Referendumda Tatarstannıñ yaña däwlät täläre bilgelänä.
1992. yılnıñ Nöyäberendä Tatarstan Qanunnaması qabul itelä.
1994. yılda “Räsäy Föderäsise däwlät xäkimiäte organnarı belän Tatarstan Republígı däwlät xäkimiäte organnarı arasında eşlär büleşü häm üzara wäqälätlär almaşu turında” şartnamägä qul quyıla.
1995. häm 1999. yıllarda TR Däwlät Şurasına deputatlar saylana.
2002. yılnıñ martında TR Konstítusísına üzgäreşlär häm östämälär kertü turında TR zaqonı nigezendä TR Konstítusísınıñ RF Konstítusísına täñgälläşterelgän yaña redaksísı raslana.


Tatarstan tabiğäte.
Respublika florasında 109 semyälıqqa qarağan 1330 üsemlek töre isäplänä häm urman, bolın, dala, saz, basu çüp ülännäre berlegen täşkil itä. İxtiofawnada balıqnıñ 52 töre: qorban balığı, sudaq, çurtan, cäyen, sazan, çabaq, ğustera, kälçäk, kük çabaq (sines), berş h.b. mäğlüm, şulardan iñ zatlısı - çögä balığı. Cir-su xaywannarınıñ 11 töre (ğädi häm sırlaç tritonnar, sorı göberle baqa, sası baqa, qızıl qorsaqlı "su ügeze", baqalar h.b.); söyrälüçelärneñ 8 töre (baqır kältä, tereläy tudıruçı kältä, citez kältä, ğädi tuzbaş, sorı tuzbaş, ğädi qara yılan, dala qara yılanı, saz taşbaqası) yäşi. Ornitofawna 295 tör qoştan ğıybarät; şularnıñ 38% çıpçıqsımannar, 19% şöldisımannar otryadına qarıy. Respublika territoriäsennän 13 tör (sarı başlı kärlä turğay, bürekle pesnäk, qara pesnäk, qıçıtqan çıpçığı, qarçığasıman yabalaq, çırşı çuqırı, qorıxtan, swiäz-ürdäk, ğarşnep-çullıq, sañğıraw küke, yöntäs ayaqlı yabalaq, qara tuqran, öç barmaqlı tuqran) arealınıñ könyaq çige, 5 tör (baloban, dala torımtayı, saz kötüçese, keçkenä çomğa, yort yabalağı) arealınıñ tönyaq çige, 2 tör (urman turğayı, yäşel küke) arealınıñ könçığış çige uza. İmezüçelär törkemeneñ 6 otryadına (böcäk aşawçılar, qulqanatlılar, yırtqıçlar, quştoyaqlılar, kimerüçelär, quyansımannar) qarağan 75 töre kerä. Şulardan 12 tör (Natterer tön yarqanatı, zur kiçke yarqanat, kärlä yarqanat, qarsaq, dala közäne, cirän yomran, dala tıçqanı, zur quşayaq, sorı ärlän, Ewersman ärläne, dala çuarı, suqır ärlän) arealınıñ tönyaq çige, 9 tör (körän ayu, seläwsen, qomağay, tönyaq künqanatı, oçqalaq tien, borındıq, baqça yoqlaçı, qızğılt qır tıçqanı, urman tıçqanı) arealınıñ könyaq çige, 7 tör (cofar, keçe köränteş, timgelle yomran, zur yoqlaç, urman yoqlaçı häm çikläwek yoqlaçı, qara küse) arealınıñ könçığış çige uza. Keşeneñ xucalıq häm bütän törle eşçänlege flora häm fawnağa eş qına zıyan kiterä, mondıy xäldän qotılu öçen maxsus çaralar kürelä. Şul maqsatnı küzdä totıp, ayırım territoriälärdä häm sulıqlarda saqlana torğan mäydannar: 20 saqlawlıq, 127 tabiğät istälege (ş.i. 63 sulıq istälege), İdel-Kama saqlawlığı, Tübän Kama milli parkı, İske Qazan tarix-mädäniät häm tabiğät muzey-saqlawlığı, Bilär tarix, arxeologiä häm tabiğät muzey-saqlawlığı, Bolğar tarix-arxitektura saqlawlığı, "Ozın Alan" tarix-mädäniät häm tabiğät parkı (2002) h.b. buldırıla. Saqlawlıqlarnıñ ğomumi mäydanı - 88,3 meñ ğa (TR territoriäseneñ 1,3%).


Tatarstan sänäğäte.
Tatarstan - iqtisadi häm fänni-texnik potensialı zur bulğan industrial-agrar resp-qa: neft, ximí, neft ximísı, elektr energetígı, maşínalar tözü, ciñel häm azıq-tölek sänäğäte, zamança a.x. alğa kitkän. TR 6 iqtisadi rayonğa bülenä: İdel aldı, Qazan, Kama aldı, Tönyaq-könçığış Kama buyı, Könbatış Kama aryağı, Könyaq-könçığış Kama aryağı (k. İqtisadi rayon). TR iqtisadında - 1698,4 meñ, ş.i. sänäğättä - 435,9 meñ, awıl xucalığında - 242,1 meñ, tözeleştä - 139,1 meñ, transport häm elemtä tarmaqlarında 109,2 meñ keşe eşli (2001). Tatarstan terr-yäsendä berençe sänäğät eşxanäläre - kün eşkärtü, baqır eretü manufakturları 17 yözdä barlıqqa kilä. 18-19 yözlärdä Qazan admiralteystwosına, Qazanda postaw, tuqıma citeşterü, sabın qaynatu, şäm qoyu pr-tielärenä, Bondyug awılında ximí z-dına nigez salına (k. Ximí sänäğäte) h.b. 19 yözneñ 2 nçe yartısındağı iñ ere pr-tielär: Şäm-stearin, sabın qaynatu, gölsirin citeşterü häm ximí zawodı, Alafuzovlarnıñ zawod-fabríklar häm säwdä-sänäğät şirkäte, Qazan darı zawodı. 19 yöz axırında Qazan ğubernasında 176 sänäğät pr-tiese bulıp, alarda 10,5 meñ keşe eşlägän. Sänäğät tarmağında citeşterelgän produksínıñ küp öleşe ciñel häm azıq-tölek sänäğätenä turı kilä (k. Ciñel sänäğät). Bank häm kredit uçrejdenieläre oyıştırıla, Räsäy banklarınıñ bülekläre açıla: Däwlät banqı, Dworyannar cir banqı, Krästiännär cir banqı, Räsäy-Aziä banqı, Azov-Don banqı, Petroğrad xalıqara kommersí banqı, İdel-Kama banqı h.b. İdel b-n Kamada paroxodlarnıñ daimi räweştä yöri başlawı säwdä itüne canlandırıp cibärä (k. Qawqaz wä "Merquriy", "Samolyot"). Qazan ğubernasınnan aşlıq, ağaç, ximí tarmağında citeşterelgän äyberlär, tuqıma häm kün eşlänmälär küpläp çitkä ozatıla. Oqt. rev-sísennän soñ xosusí pr-tielär däwlät milkenä äwerelä, trestlarğa berläşterelä ("Metallotrest", "Tekstiltrest", "Pişçetrest", "Silikattrest", "Elektrotrest", "Kojtrest" h.b.). Sänäğät b-n citäkçelek itü eşe TASSR Xalıq Xucalığı Sowetına tapşırıla. Xalıq xucalığın industrílaştıru yıllarında elekkege pr-tielär üzgärtep qorıla; 400 dän artığraq yaña maşína häm priborlar tözü, ximí häm ciñel sänäğät, ağaç eşkärtü pr-tieläre h.b. tarmaqlar, tözeleşneñ industriäl bazası buldırıla. Resp-qa maşínalar häm ximí äyberläre citeşterüneñ ere üzägenä äwerelä. Böyek Watan suğışı yıllarında SSSRnıñ könbatış ölkälärennän resp-qağa 70 tän artığraq sänäğät pr-tiese (Mäskäwdän S.P.Ğorbunov isem. avíasí z-dı, 230 nçı z-d, 2 nçe säğät z-dı, Woronejdan 16 nçı avíasí motorları tözü z-dı, Leningradtan Qälinin isem. maşínalar tözü z-dı, Kievtän teş däwalaw priborları f-qası h.b.) evakuasílana, şular cirlegendä küp kenä ere yaña pr-tielär oyıştırıla: Qazan tögäl maşínalar tözü zawodı, Qazan medisín instrumentları zawodı, "Elektropribor" zawodı, Çistay "Wostoq" säğät zawodı. Suğıştan soñğı yıllarda neft çığaru bik tiz üsep kitä, 1970 yılda anıñ yıllıq çığaru küläme 100 mln. t dan arta. 1943-2000 yıllarda resp-qada barlığı 2,9 mlrd. t çaması neft alına. 1990 yıl urtalarınnan yılğa urtaça 26 mln. t neft çığarıla. 1950 yıllardan sänäğätneñ tarmaq häm terr-yä strukturında citdi üzgäreşlär küzätelä: maşínalar tözü häm metall eşkärtü, priborlar tözü, elektr energetígı, neft ximísı äydäp baruçı tarmaqlarğa äwerelä. Maşína tözü qomplekslarınnan iñ ereläre: Kama automobil zawodı, Qazan avíasí citeşterü berläşmäse, Qazan motorlar tözü berläşmäse, Qazan wertolyot zawodı, Qazan qompressor maşínaları tözü zawodı, Yäşel Üzän sudnolar tözü zawodı. Elektr energetígınıñ nigezen Zäy GRESı (2400 MVt), Tübän Kama GESı (1205 MWt), Qazan, Çallı, Tübän Kama cılılıq el. stansíları (TESlar) täşkil itä. TR el. stansílarınıñ ğomumí quäte 7082 MVt (2000). Ximí häm neft ximísı sänäğäte iqtisadnıñ yuğarı üseşkä ireşkän industriäl tarmağı, ul resp-qa sänäğäte citeştergän produksínıñ 22% çamasın birä (2000). Bu tarmaq citeştergän produksínıñ töp öleşen yasalma qawçuq (39,6%), automobil şinnarı (30,1%), plastmassa b-n yasalma sumala (13%) täşkil itä. Ximí sänäğäteneñ iñ ere citeşterü qompleksları: "Orğänik sintez", "Tübänqamaneftexim", "Tübänqamaşín", S.M.Kirov isem. Yasalma qawçuq zawodı, L.Yä.Qarpov isem. Ximí zawodı, "Tasma" berläşmäse, Yaña Mendeleyev ximí zawodı ACläre. 1970-80 yıllarda citeşterüdä xärbi-sänäğät qompleksı pr-tieläre şaqtí zur urın alıp tora. Alar zamança cihazlar, yuğarı qualifikasílı injener-texnik qadrlar b-n täemin itelgän bula. 1960 yıllardan tözeleştä industriäl ısullar qullanuğa küçü näticäsendä sänäği tözeleş materialları citeşterü bik nıq tizlätelä. Jar Callyda KAMAZ juklikler ichletmesi oornachkan. TRnıñ barlıq ere şähärlärendä timer-beton bloqlar citeşterü z-dları tözelä, 1960-90 yıllarda kirpeç suğu - 1,8 tapqır, cíılma timer-beton konstruksílar häm detällär citeşterü 7 märtäbä diärlek arta. Ämma iqtisadi reforma yıllarında citeşterüneñ ğomumí küläme kisken kimi häm 1990 yılda ul 74% bulsa, 2000 yılda ni barı 18% täşkil itä. 1990 yıllardan başlap taqta-bUrıs materialları citeşterü - 4,5, eşkä yaraqlı ağaç citeşterü 3,4 tapqır kimi. 2000 yılda urman xucalığında ğına, 1998 yıl b-n çağıştırğanda, ayırım törlär buyınça citeşterü küläme 11% tan 35% qa arta. Urman, ağaç eşkärtü, sellyüloza-qäğäz sänäğätendä ağaçnı eşkärtü texnologísı qämilläşä bara; 2000 yılda TRda 118,3 meñ m3 taqta-bUrıs materialları, 73,7 meñ m3 fanera, 86,5 meñ t qarton citeşterelä, 416,5 meñ m3 eşkä yaraqlı ağaç äzerlänä. 1960-80 yıllarda resp-qa ixtíacların qänäğätländerä alırlıq azıq-tölek sänäğäteneñ industriäl bazası buldırıla (k. Şikär citeşterü sänäğäte, İt eşkärtü sänäğäte, Söt häm sır-may citeşterü sänäğäte, İkmäk peşerü häm maqaron sänäğäte). Azıq-tölek pr-tielärendä 2000 yılda 153,6 meñ t şikär qomı, 41,4 meñ t it, 158,8 meñ t söt äyberläre (ayırtılmağan söt isäbenä küçerep isäplägändä), 34 meñ t konditer äyberläre, 810,7 meñ t on häm 8734 meñ dal eçemlek-şärab citeşterelä. 1990 yıllardan sos. xucalıq itü sistemasında tarqalu häm bazar iqtisadına küçü protsessı başlana, bu isä citeşterüneñ kimüenä kiterä. Mondí xäl bigräk tä xärbi-sänäğät qompleksı pr-tielärenä qağıla. Alarda produksí citeşterü - 23% qa, ş.i. xärbi zaqazlar citeşterü 86% qa kimi. 1991-2000 yıllarda sänäğätneñ barlıq tarmaqlarında, 1990 yıl b-n çağıştırğanda, citeşterü küläme 21% qa kimi, ş.i. ul kimü yağulıq sänäğätendä - 20%, ciñel sänäğät tarmağında - 69%, urman, ağaç eşkärtü, sellyüloza-qäğäz sänäğäte tarmaqlarında 18% täşkil itä. Ximí, neft ximísı, yağulıq sänäğätendä, elektr energetígında artqa çigenü 1995 yılda tuqtatıla, produksí, ş.i. polietilen, yasalma qawçuq häm sumala, qompressor caylanmaları citeşterü häm neft çığaru arta. Resp-qadağı pr-tielär häm oyışmalar 100 dän artıq çit il b-n tışqı iqtisadi bağlanış urnaştıra. Soñğı yıllarda TR çit illärgä towar çığarğanda nigezdä yıraq çit illärne küzdä totıp eş itä. Towar äyläneşeneñ ğomumí üseş küläme 1995 yıldağı 66,5% tan 2000 yılda 93,2% qa qädär artqan bulsa, şul çorda BDB illärenä çığarılğan towar küläme 33,1% tan 6,8% qa qädär kimi. 2000 yılda, 1992 yıl b-n çağıştırğanda, TRnıñ tışqı säwdä äyläneşe 1,6 märtäbä arta häm anıñ küläme 3165,6 mln. dollarğa citä, şunıñ 2858 mln. dolları BDBğa kermägän illärgä turı kilä. BDB illärenä towar çığaru 190,6 mln. dollar, çit illärgä çığarılğan töp produksílardan neft - 63,5%, yasalma qawçuq - 5,6%, törle cihaz, maşínalar, priborlar häm transport cihazları 9% täşkil itä. Çit illärdän resp-qağa 362,9 mln. dollarlıq towar qaytarıla. Şul towarlarnıñ töp öleşe yaña cihaz häm maşínalar, transport cihazları - 68,4%, qara metall häm torbalar - 0,7%, azıq-tölek towarları - 5,1%. Resp-qa satıp ala torğan towarlar başlıça Almanía, İtalia, Fransía, AQŞ, Törkiä, Brazil, Yaponía, Finlândiä, Qazaqstan, Ukraina, Üzbäkstannan qaytarıla.


Borınğı Tatar.
7-12. yözlərdə barlıqqa kilgən berniçə xalıq berəmlegeneŋ ataması. Berençe tapqır bu atama «Otuz Tatar / Toquz Tatar» rəweşendə Kültəgingə quyılğan həykəltaşta (8. yöz) terkələ; 9. yözneŋ 1. yartısına qarağan Qıtay çığanaqlarında Qıtaydan tönyaktaraq yəşəwçe qabilələrgə nisbətləp - «da-da» ("ta-ta") yazılışında birelgən; 11-12. yözlərdəge Törki, Farsı telle möselman yazma çığanaqlarında Könçığış Törkestan wə Moğolstan cirlərendə yəşəwçelər «Tatar» bularaq telgə alına. Məxmüd Qaşğari löğətlegendə şul uq töbək «Dəşte Tatar» (Tatar ile) dip atalğan. 12 yöz axırlarınnan Çıŋğız xan citəkçelegendə Monğol dəwləte nigezlənə, anı tözü protsessına Tatar qabilələre də cəlep itelə. Urta ğasırlar ğərəp-farsı yazma çığanaqlarında Altın Urda dəwləteneŋ töp xalqı Tatar dip atala. Könbatış Awrupı wə Urıs tarix fənendə də şul atama nığıp qalğan. Rəsəydə 20. yöz başına qədər İdel-Ural töbəgendə, Könyaq Seberdə, Tönyaq Qawqaz wə Qırım yarımutrawında yəşəgən möselman xalıqlarınıŋ küpçelegen Tatar dip atağannar.


Möhämmäd Ğayaz İsxaqıy.
Möhämmäd Ğayaz İsxaqî atlı ir-bala bu dönyağa 1878. yılnıñ 23. Febräl köne Ğiläcäddin atlı ber mulla ğäiläsendä kilä.
1938. yıldan alıp, 1954. yılğa çaqlı bulğan unaltı yıllıq çornı qaplağan waqıt eçendä Ğayaz İsxaqıynı tanıp, anı ruxıy häm ictimağıy yaqtan añlaw öçen citärlek zaman dip ışanam. Bu ışanıçqa tayanıp, şunı töğäyen räweştä äytep uzmaqçı bulam: Ğayaz İsxaqıy - här närsädän elek Tatar xalqınıñ böyek yazuçısı häm sälätle dramaturgı bula. Bu yuğarı ike sıyfatqa iä ber keşe / humanizm belän suğarılğan täqdirdä genä mäğnävi icat barlıqqa kiterä ala. Humanizm-tolerans belän häm kileşüçänlek belän cihazlanğan oçraqta ğına keşelek dönyasına şähäsärlär tudıra ala.
Ğayaz İsxaqıy säyäsät säxnäsenä çıqqannan soñ, anı "tar-şovinist millätçe" häm "çit millätkä doşman" dip atawçılar buldı. Bu isä çınbarlıqnı tupas räweştä bozu bulıp tora.
Törki tamırdan Tatarlar - ber meñ biş yöz yıldan birle; Slaván ıruğınnan Urıslar - ber meñ yöz yıldan birle ğömer sördelär. Kürengänçä, Tatarlar / Urıslardan dürt yöz yıl elegräk İdel-Ural buyların yawlap yäşäp kildelär.
Bu süzlärdän son töp temabızğa qaytıyq äle. Min monda tarix därese birergä telämim. Tik, Ğayaz İsxaqıynıñ tuğan yılı 1878gä, yöz dä yegerme biş yıl elekke çorğa qaytabız. Ul çorda, Urıs imperiäse çit illärne yawlap kiñäyep bara ide. Patşa Aleksander II. 1882. yılda azatlıq taläp itüçe terrorçılar tarafınnan üterelä. Anıñ urınına täxetkä utırğan Aleksander III, çın mäğnädä ike yözle säyäsät alıp bara. Tışqı dönyada Fransiä, Angliä häm Almaniä arasında köçlär tigezlegen urnaştıru yulı belän, tınıçlıq kiterüçe patşa isemen qazanu uñışına ireşä.
Şul uq tınıçlıq färeştäse Aleksandr III. il eçendä ğomum xalıqnıñ 35 protsentın täşkil itüçe möselmannar, katoliklar, protestantlar häm buddistlar barısı da bergäläp Ortodoks dinendä bulırğa, Urıs telendä genä söyläşergä tieşlär häm ber patşağa ğına qol bulırğa mäcbürlär digän Färman (ämer) çığara. Älbättä, bu qırğıy qanunğa qarşı baş kütärülär qabınıp kitä. Änä şul däwlät terrorı xökem sörgän möxittä Ğayaz ağa, mulla häm uqıtuçı atası Ğiläcetdinnän din däreslären ala başlıy. Tuğız yıl buyına şul cähännäm şartlarında balalıq çağın uzdırğan Ğayaz İsxaqıy, Qazanğa kilep, urıslaştıru maqsatı belän açılğan «uçitelskaya şkola» yäğni uqıtuçılar mäktäbenä kerä. Allaha şöker, 1894. yılda Aleksandr III. tege dönyağa küçep kitä häm Ortodox-Urıs bulmağan barça xalıq wäkilläre cähännämnän qotılıp qalalar.
Şuşındıy qırğıy qanunnar xökem sörgän ber möxittä Ğayaz ağanın humanist bulıp qaluında İslam dinenen yuğarı äxläqi qağidäläre belän/ yazuçılıq talantı, säläte möhim rol uynağan.
Ğayaz İsxaqıy 1896da uqıtuçılar mäktäben tämamlıy häm 1900. yılda berençe äsären yaza häm 1903tä säyäsätkä kerä. 1906-da Çistay törmäse belän tanışa. Barlıq bu tiskäre bäxetsezlek küreneşlärenä qaramastan Ğayaz İsxaqıy icadi eşlärennän häm jurnalistik belän törmä xäyätennän ayırılmıy. Anıñ äsärlärendä nadanlıqqa, yarlılıqqa, fanatizmğa, ikeyözlelekkä qarşı köräş ruxı anqıp tora. Nigezdä patşa çorında da, Sovet däwerendä dä Urıs däwlät xalıqları Urıslar belän berrättän awırlıqqa, qıyınlıqqa duçar bulğannar.
Ğayaz İsxaqıynıñ wafat buluına tizdän 50 yıl tula. Qollıqtağı ilenen azatlıqqa ireşüe barı tik 6 yıl ğına däwam itte. 1988 belän 1994. yıllar aralığındağı altın däwer / bik qısqa buldı.
1994 belän 2000. yıllar aralığındağı bäxetsez çor, 2001. yılda tağın da naçarlaştı. Monda "tarix qabatlanuın iskä alu" urınlı bulır. Putin 2002-dä xakimiätne üz qulına ala. 1882 belän 2002. yıl - oxşaşlı yıllar. 2002 häm 2014. yıllar belän 1882. häm 1894. Qalğan 12 yılğa sez üzegez bäyä biregez.
"Ğayaz İsxaqıynıñ qäbere." Edirnekapı ziratı. Yañartılmağan xäle.
"Ğayaz İsxaqıynıñ qäbere." Edirnekapı ziratı. Yañartılğan xäle.
Ğayaz İsxaqıy isä 1954. yılınıñ 22. Yüldä Ankara şähärendä wafat bula häm üz wasıyäte buyınça İstanbuldağı Edirnekapı ziratında Yosıf Aqçurağa yaqınraq cirdä kümelä.


Quadrat kilometer.
Quadrat kilometer (bilgese: km²) ul alan ülçämnäreneñ berse. Ul fänni ülçämnär arasına kerä.
hektar quadrat megameter


SIL.
SIL International (elek "Summer Institute of Linguistics" kük bilgele) bügen tabış öçen tügel fänni oyışma. Ul Bibline tärcemäläw öçen yazulı tellärne öyränä wä uqıta. Anıñ tel öyränü eşläre Ethnologue.com säxifäsendä ireşüle.
"SIL International" 1934. yılda "Summer Institute of Linguistics" iseme belän Arkansas şähärendä möbäşşirlärne äzerläw öçen yasaldı, wä soñraq ul "Wycliffe Bible Translators" oyışmağa äwerelde.
SIL bügen UNESCO wä Millätlär Berläşmäse yanında kiñeşçe bulıp ta tora.
SIL qısqartmaları.
Bu tezmä eçtälegen bu säxifäsendä tabıp bula.


Räsmi tel.
Räsmi tel ul il, däwlät yä ki başqa cirlär qanunnamasında maxsus belderep quyılğan tel. (Qanunnamasız illärdä tel “räsmi” bulıp atalsa da ul räsmi tügel.)
Dönyada bulğan illärneñ yartısında räsmi telläre bar. Beräwlärdä ber genä räsmi tel bar, mäsälän Albanía, Fransía, Almanía wä Lituada. Başqalarda berniçä räsmi tel bula'la: Belarus, Belgiä, Kanada, Finlândiä, Äfğänstan, Paraguay, Bolivia, Hindstan, İswiçrä wä Könyaq Afrika.
Ğíraq, İtalia, Räsäy wä İspania kük qayber illärdä ber genä tel räsmi itep berketelgän, ämma alarnıñ ayırım öleşlärendä başqa östämä tellär dä räsmi bulıp yörilär. Quşma Ştatlar kebek berniçä illärdä räsmi tellär yuq, alarnıñ ayırım töbäklärendä bulsa da. Häm inde Australia, Äritrea, Lüksemburg, İswäc wä Tuvalu kük berniçä ildä räsmi tellär bötenläy yuq.
Kolonízasínı kürgän Fillipinnar belän Afrikanıñ berniçä ilendä räsmi wä uqıtu tele itep berketelgän tellär cirle dä tügel, kiñ qullanıla torğan da tügel. Qapma qarşı mísal itep İrlandianı kiterergä bula, monda İrland telendä bik äz keşe söyläşsä dä ul berençe räsmi tel bulıp atalğan, İngliz tele isä iñ kiñ qullanıla torğan bulsa da ul ikençe räsmi tel bulıp qına atalğan (İrlandia Qanunnaması, 8. mätdä).


Awazşäkel.
Xalıqara Yañğırış Älifbasınıñ Awazşäkel'"e belän süzlärneñ yañğırışın kürsätergä bula. Annan başqa süz yañğırışın ğadílaştırıp SAMPA ("Speech Assessment Methods Phonetic Alphabet") belän dä kürsätergä bula, ämma ul kübräk İngliz telendä söyläşüçeläre öçen yasalğan.
Bilgeläw.
Awazlarnı IPA-Awazşäkele belän HTML'da Unicode-bilgeläw arqılı codice_1 sıman kürsätergä bula (codice_2 sanı ul IPA buyınça awaznıñ Unicode bilgeseneñ unaltışarlı sanı). Mäsälän bu "&#x0153" bilgese (Unicode "U+0153") codice_3 itep kertergä bula.
Browsernı köyläw.
Bu ike Unicode-şäkel bötenläy tulı: wä.


15. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 15. köne.
Monı da qara.
15. Sentäber - 14. Öktäber - – 16. Öktäber - 15. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne


1552.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


Orxon əlifbası.
Borınğı Törki älifba ("Küktörk (Göktürk)" yä "Orxon yazu") Törki teldä yazu öçen qullanıldı.
Törki älifba Törki awazlarnı bik tögäl bilgeläde, yazu yañğırışqa buysınğan buldı. Älifba 38 xäreftän tora, süz arada «:» bilgese qaldırıldı. Xäreflärneñ dürtese Törki suzıqlarnı bilgelädelär: [ı/i], [a/ä], [o/u], [ö/ü]. Ber xäref belän ike tartıq töre bilgelängäç, xäzerge Törki söylämnärendä dä alar almaşınıp yörilä: "öçön/üçün, ikï/iki/ïki"… Tartıqlarnıñ kübeseneñ ike xäref buldı, ber xäref tartıq awaznıñ qalın tören bilgeläw öçen, ikençese yomşağın (uñ yaqtağı räsemdä yomşaqlar hämzä belän bilgelände). Qızıq, elek tartıqlar suzıqnıñ qalın/neçkälegen bilgelädelär, xäzer isä kiresençä, tartıqnıñ qalın/neçkälegen suzıqlar bilgelilär, yäğni suzıqlarnıñ möximlege kütärelde. Xäzerge Tatarçada ı/i xärefe ikelände: ı/e wä í/i.
Xäreflär ağaç/taş östendä suğıp qaldıru öçen uñaylı. Yazu yünäleşe uñdan-sulğa taba. Bastırıp quyılğan taşta bulsa, yazu astan-öskä wä uñdan-sulğa taba bardı, xärefläre şul çaqta 90° äyländerelgän bula.
Tabılğan yazmalarnıñ iñ iskese 7. yözneñ 2. yartısında yasalğan buldı. Yazmalar Orxon yılğasınnan başlap Dunay tılğasına xätle tabıldı.
İske Törki älfbanıñ çığışı äle çişelmägän mäs'älä bulıp tora. Qayber ğälimnär «Latín älifbası Törki älifbadan çıqtı» dip äytälär.


Orxon yazmaları.
Orxon yazmaları ul Orxon yılğası buyında tabılğan iñ iske Törki yazmalar. Alar 732. wä 735. yıllar arasında Kül wä Bilge isemle ike Küktürk bigeçlärenä bağışlanğan ide. Yazmalar Orxon älifbası isemle iske Törki xärefläre belän ike taşta kisep qaldırılğan ide, wä 1893. yılda alarnı Vilhelm Thomsen isemle Danía ğälime taswírladı.


Radio Free Europe.
Radio Free Europe/Radio Liberty ul AQŞ Congressı tarafınnan oyıştırılğan xäbärlär radiosı. Bu oyışma bülekläre Awrupa, Asía wä Urta Şäreq yaqlarında bar. Ul üz tapşırularnı 28 teldä qısqa dulqın, AM, FM wä päräwez aşa tapşıra. Bu oyışmanıñ töp äyteme: Çınbarlı xäbärlär tapşırıp, démokratí töşençeleklärene taratu.
Tatar büleme: Azatlıq radiosı


Çağatay tele.
Çağatay tele'"(جغتای) ul elek Üzäk Asía Törkilär aralaşuında qullanılğan urtaq Törki söyläm.
Bu telneñ Ğäräp älifbasına nigezlängän yazu baríı. Teldä Ğäräp wä Farsí telennän süzlär küp ide.
Sovet çorında, Törki xalıqlarnı ber bersennän ayıru öçen, Üzäk Asíada yäşägän xalıqlar öçen ayırım “möstäqil” tellärne yasap birgännär. “Möstäqil” tellärne yasağanda, İlminski isemle çuqınmış tärcibäse kiñ qullanıldı, ul Qazaq telen Tatar telennän ayıru belän nıq şöğellände. Şunnan soñ urtaq Çağatay tele yuqqa çıqtı.


Aqmescit.
Aqmescit (Simferopol) şähäre, Ukrainadağı Qırım Cömhüriäteneñ başqalası. Ata Salgir yılğası buyında urnaşqan.
Aqmescit urınında Qırımnıñ borınğı Skíf märkäze, Skíf Neapole şähäre bulğan.


Hadi Taqtaş.
Taqtaş Hadi (Möxämmthadi) Xäyrulla ulı (1901.-1931.), şäğir, Tatar Sovet ädäbiätenä nigez saluçılarnıñ berse. Símbolik sürätlärne ğömümiläşterergä omtıludan başlanğan "Ğazraillär" (1916.), "Üterelgän päyğämber" (1918.) isemle romantik balladaları, "Cir ulları" (1923.) şiğri tragedise, "Ğasırla häm minutlar" (1924.), "Mäxäbbät täwbäse" (1927.), "Alsu" (1929.), "Moqamay" (1929.), "Kiläçäkkä xatlar" (1931.) poémaları, "Urman qızı" (1922.) kebek şiğirläre belän Tatar şiğriätneñ sürätlelek sistemenä yaña ritmik, novatorlıq sífatları östi. "Kümelgän qorallar" (1927.), "Yuğalğan maturlıq" (1929.), "Kamil" (1930.) dramnarı. Publisistik mäqälälär. "Äsäsrlär" (1-3 t. 1980.-1983.), "İstäleklär, şiğerlär" (2001.).


Färit Bikçäntäyev.
Bikçäntäyev Färit Räfqat ulı (1962.), aktör, rejissör, pedogog. Tatarstannıñ atqazanğan sängät eşleklese (1996.). Ätise, danlıqlı rejissör häm aktör Räfqat Bikçäntäyev ("Moabit däftäre, 1968"), salğan suqmaqtan yulğa däwam itte. 1982. yıldan Tatar Akademik Teaterendä aktör, rejissör, 2002. yıldan baş rejissör. Ber ük waqıtta Qazan Mädäniät häm Sänğät Akademisendä uqıta. Tatarstannıñ Ğabdulla Tuqay Däwlät büläge laureatı.


Latin älifbası.
Latin älifbası (Roman älifbası kük dä yöri) ul Batış häm Urta Awrupa tellärendä, häm ğomumän dönyada, iñ kiñ qullanıla torğan yazu töre. Bu älifba 19. häm 20. ğasırlarda Awrupa bulmağan tellärdä dä şulay uq qullanıla başlıy.
Ayırmalı xäreflär.
bu xäreflär qayber tel yazularında qullanıla.
Başqa tellärdä tezelü.
Küptelle açraqlarda Unicode Tezü Tärtibe qullanıla ala.


Söläyman.
Söläyman, insaflı häm aqıllı Yähüdi patşa, Bibliadğı Solomon, Dawıt ulı. Qör'ändä bäyän itelgänçä, Söläyman ätise belän xezmätçeläre arasında kilep çıqqan bäxäsle mäs-äläne çişkän. Söläyman Allah'dan birelgän magik belemgä-köçkä iä bulğan. Söläman süräte, ul başqarğan moğcizala urta ğasırlar Möselman, ş.i. Tatar ädäbiätendä häm folklorında yíş bäyän itelä.


Çuaş xalqı.
Çuaşlar (üzatamaları - чăваш [čăwaş]), Törki xalıq. SSSRda barlığı 1.842,3 meñ keşe (1989.), ş.i. RFda 1.773,6 meñ keşe. Çuaşstannıñ töp xalqñ (907 meñ keşe). Tatarstanda 134,2 meñ keşe, nigezdä Aqsubay, Bua, Nurlat, Täteş, Çirmeşän, Çüpräle rayonnarda. Ş.u. Başqortostanda, Samara, Sember, Tömän, Kemerovo häm Orenburg ölkälärendä, Mäskäw şähäre belän Mäskäw ölkäsendä, Krasnoyarsk krayında, Qazaqstan belän Ukrainada yäşilär. 3 subetnik törkemgä bülänälär: Taw yağı Çuaşları (вирьял, тури (viryal, turi)) – Çuaşstannıñ tönyağında häm tönyaq-könbatışında; Bolın yağı Çuaşları (анат енчи (anat yenči)), - Çuaşstannıñ üzäk öleşendä häm tönyaq-könçığışında; Tübän yaq Çuağları (анатри (anatri)) – könyaqta hän Çuaşstannan tış ölkälärdä. Çuaş telendä söyläşälär. Küpçelege Xristian dine tota. Qayber urınnarda mäcüsilek ğöref-ğädätläre saqlanıp qalğan. 15.-16. yözlärdä Çuaşlar yäşägän cirlärneñ zur öleşe elekke Qazan xanlığı bilämäsenä, 1708.-1920. yıllarda Qazan gubernasına kergän. Borınğı taríxı däwerlärdän birle Tatarlar belän yaqınnan aralaşıp yäşägän xalıq. Urta Ğasırlarda Çuaşlarnıñ ber öleşe Íslam dinen qabul itkän häm tatarlaşqan dip farazlana.


İçkeriä.
Çeçen Cömhüriäte İçkeriä yä ki İçkeriä Qawqazda Çeçennär ilendä urnaşılğan tanılmağan däwlät. Çeçennär üzläre üz ilen Noxçiyn Respublika İçreria itep atílar. "İçkeriä" süze Çeçen yäşäw cireneñ Törki iseme. İçkeriä Könyaqta Görciä, Çığış yaqta Dägstan, Batış yaqtan İnguşetia wä Tön Osetiä belän çiktäş.
Taríx.
1991. yılda Coxar Duday'ev prezidänt wazífasın başqaru waqıtında Çeçen Şurası üz cömhüriätne möstäqil dip íğlan itkän wä möstäqillekne Talíban ğına tanığan. İnguşlar isä Çeçennärdän ayırılıp, ayırım cömhüriät íğlan itkännär.
1994. yılnıñ Dekäber ayında Räsäy prezidänte Boris Yeltsin, cirmay belän bay bulğan İçkeriäneñ Könyağın basıp alu öçen, 40 000 ğäskär cibärä, “Berençe Çeçen Suğışı” başlana. Suğış Urıs niäte buyınça qısqa bulırğa tieşie, ämma çınlıqta bik qanlı 13-aylı suğışqa äwerelgän. Keşelär belän tulı Çeçen başqlası raketlar belän bombılarğa kümderelgän. Berençe Suğış waqıtında Urıslar 100 meñnän artıq Çeçen keşesen ütergännär. Urıs cirbasarları dä 10-35 meñ çaması ülgännär, kübese çerep kümelmiçä Çeçen cirendä qalğannar.
1996. yılnıñ Äpril ayında urıslar raket cibärep, Coxar Duday'ev prezidänten üterälär. August ayında 2-yaqlı şartnämä tözep urıslar üz ğäskärlärne Çeçen cirennän çığalalar.
1997. yılnıñ Ğínwar ayında Çeçen xärbiläre başı Aslar Maskhad'ov prezidänt bulıp saylana. Urıs xäkimiäte İçkeriädäge xällärne bozarğa tırışa.
1999. yılda İçkeriä Şäriğät buyınça yäşi başlí.
Säyäsät.
1997. yılda xalıqara cämğiätläre küzätüendä torğan İçkeriä prezidänte saylawında 4-yıllıq wazífağa Aslan Maskhad'ov saylana. 2001. yılda, suğış waqıtında yaña saylaw uzdırırğa mömkin bulmaw säbäple, Aslan Maskhad'ov üz wazífasın tağın ber yılğa ozınaytqan. Soñğı waqıt İçkeriä başqalasın qaldırıp, Çeçen ğäskärläre qaramağında bulğan İçkeriäneñ Könyaq tawlı töbäklärenä kitkän. Prezidänt Aslan Maskhadov räsmi qararlarnı çığarıp tora. İçkeriä xäkimiäteneñ Awrupı wä Ğäräp illärendä üz wäqälätläre bar. İlneñ zur öleşe Urıs ğäskäre basıp alğan.
2003. yılda Räsäy Föderasísı xäkimiäte İçkeriä cirendä “qurçaq” xäkimiäten yasap mataşa wä İçkeriä ciren "Çeçen Republígı" itep atí başlí. Mäskäw Gudermesle Waxxabit bulmağan möfti Akhmad Kadyrovnı Çeçen präzidentlegenä utırtalar.
2004. yılda 1. Mayda Çeçen separatist ğäskärläre Akhmad Kadyrovnı şartlatıp, uñışlı ütergännär. Şul uq 2004. yılda Urıs xäkimiäte yaña “qurçaq” prezidäntne - Alu Alkhanovnı - utırta.
2004. yılda Beslan şähärendä höcümennän soñ Çeçen separatist xäkimiäteneñ abruyı töşä.


15. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 15. köne.
Monı da qara.
15. August - 14. Sentäber - – 16. Sentäber - 15. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne


3. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 3. köne.
Monı da qara.
3. August - 2. Sentäber - – 4. Sentäber - 3. Öktäber — Bar könnär tezmäse
0


Mixail Xudákov.
Mixail Georgieviç Xudákov 1894. yılnıñ 3. Sentäberdä Malmıj şähärendä säwdägär ğäiläsendä tua.
Töp belemen Qazannıñ 1. gímnazísında ala. 1913. yılda Qazan Üniversitäteneñ «Taríx wä Tel» bülemenä uqırğa kerep, 1918. yılda tamamlí.
1925. yılda Leningrad şähärenä kitep Saltıkov-Çedrin isemle Íctímağí kitäpxänädä eşli başlí. 1931. yılda Mätdi Mädäniät Akademísına eşlärgä küçep, İdeldäge Möslim mädäniäten öyränüen däwam itä. 1936. yılda ğälimgä taríx fäne buyınça doktor däräcäse birelä.
Ğömümän isä ğälim qäläme astınnan 120dän artıq fänni eş çıqtı.
1936. yılnıñ Sentäber ayında ul “xalıq doşmanı” buluında ğäiplänep qulğa alına. 1936. yılnıñ Dekäber ayında anı atıp üterälär.
Tatar cämägätçelege Mixail Xudákov ğälimenä çiksez xörmät belän qarí


ISO 3166.
ISO 3166 ul illär, bäyle cirlär wä alarnıñ büleneşlär isemnäreneñ qısqartmalarnı berketä torğan standard.


ISO 3166-1.
ISO 3166-1 ul ISO 3166 standardnıñ öleşe bulıp, illärneñ wä bäyle cirlärneñ kodlarnı berketä. Bu tezmäneñ ISO tarafınnan berençe märtäbä näşri buluı 1974. yılda uzdı.


28. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 28. köne.
Monı da qara.
28. Mart - 27. Äpril - – 29. Äpril - 28. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne


18. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 18. köne.
Monı da qara.
18. Äpril - 17. May - – 19. May - 18. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne


8. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 8. köne.
Monı da qara.
8. Febräl - 7. Mart - – 9. Mart - 8. Äpril — Bar könnär tezmäse
0


16. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 16. köne.
Monı da qara.
16. Yül - 15. August - – 17. August - 16. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne


16. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 16. köne.
Monı da qara.
16. August - 15. Sentäber - – 17. Sentäber - 16. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne


9. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 9. köne.
Monı da qara.
9. August - 8. Sentäber - – 10. Sentäber - 9. Öktäber — Bar könnär tezmäse
0


Abdulla Aliş.
Ğabdullacan Aliş Ğäbdelbarí ulı 1908 yılnıñ 15. Sentäberendä elekke Qazan gubernasınıñ Spas öyäze (xäzerge Tatarstannıñ Spas Rayonı) Köyek awılında tua. 1944 yılnıñ 25. Augustında Nazistlar Alişnı baş çabıp üterälär.


Sadri Maqsudi.
, qısqası Sadrî Maqsudî, (1879-1957, Törkiädä: "Sadri Maksudi Arsal") Tatar xalqın berläştergän wä İdel-Ural Ştatın yasağan säyäsätçe ide.
Uqu yılları.
Sadri qädimi mädräsädä uqığan. Annarı Ğayaz İsxaqi wä Xösäyen Yamaş belän bergä Qazan Tatar Uqıtuçı mäktäbendä (QTUM) uqığan. Anda duslar berençe säyäsi cämğiät oyıştıralar. 1895.–1896. yıllarda Baqçasaraydağı «Zıncırlı» mädräsäsendä uqığanda, İsmäğil Gaspıralı belän tanışa. 1901. yılda QTUM'nı tämamlağaç, Sorbonnğa uqırğa kitä.
Säyäsi eş yılları.
1918. yılnıñ 5. Ğínwarda Milli İdärä räise bulıp saylana.
1918. yılnıñ 25. Äprildä Milli İdärä märkäzen taratuğa qarşı üz xalqına öndäwne tarata.
Ber yıldan soñ säyäsi yärdäm tabu öçen Sadri Awrupağa kitä. Sorbonnnıñ ber kafedrada citäkçe bulıp eşli. Berazdan soñ anı Atatürk üz xökümätendä eşlärgä çaqıra, wä ul Törkiägä kitä. Başqa Tatar säyäsätçeläre belän bergä bertuğan Törek xalqına xezmät itep, Tatar däwlätçelege turında kitaplarnı yaza. Törkiädä Mustafa Kemal Atatürkneñ yärdämçese bulıp eşli.
"S.M. Arsalnıñ qäbere." Zincirlikuyu ziratı, İstanbul.
Kitaptan özek.
"..."Urıs xökümäte, şaytani säyäsät alıp barıp, Törkistanda häm başqa urınnarda, türk şähärläre häm awıllarında araqı satu urınnarın açtıra. Maqsat - möselmannarnı, isertkeç eçemleklärgä iyäläşterep, toqımsızlandıru bula."
Sadri Maqsudi moña rizasızlıq belderä. Rizasızlıq belderüe tä'sirle bula. Bilgele ber waqıttan soñ telgä alınğan araqı satu urınnarı yabıla."


30. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 30. köne.
Monı da qara.
30. Yül - 29. August - – 31. August - 30. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne


Qazan Xanlığı.
a>.Qazan Xanlığı, Altın Urda däwläte bilämäläreneñ Tönyaq öleşendä – Urta İdel buyında barlıqqa kilgän häm 1438-1552. yıllarda (qayber çığanaqlar buyınça 1445-1552.) yäşägän feodal däwlät. Elekke Bolğar, Cükätaw, Qazan, Qaşan h.b. qayber bäkleklärneñ bilämälären berläştergän. Nigezläwçese – Oluğ Möxämmäd xan (anıñ ulı Mäxmüd xan digän faraz da bar). Çıñğız xan näselennän bulğan Oluğ Möxämmädkä häm Ğiäsetdingä qädär Qazan cire Bolğar bäkläre belän idarä itelgän.
Başqalası – Qazan. Töp xalqı – Tatarlar. Xanlıqta şulay uq cirle xalıqlardan Mari (Çirmeş xalqı), Çuaş, Mordwa, Udmurt häm Başqortlar da küpläp yäşägän. Xalıq igençelek, terlekçelek, şähärlärdä (Qazan, Arça, Cükätaw, Qaşan, Çallı h.b.) başlíça hönärçelek belän şöğellängän.
İqtisad.
Balçıqtan sawıt-saba, ağaçtan törle äyberlär yasaw, timer eşkertü, kün eşlänmäläre, suğış häm eş qoralları citeşterü, zärgärçelek hönärläre alğa kitkän. İdel, Çulman, Noqrat, Ural buylarında yäşäwçelär Urta Asía, Qawqaz, Urıs kenäzlekläre h.b. töbäklär belän säwdä itkännär. Qazan yanındağı Markiz utırawında häm şähärdäge Taşayaq mäydanında zur yärminkälär eşlägän. İgençelektä söyurğal häm näseldän cirbiläwçelek tärtipläre yäşägän.
Säyäsät.
Däwlät başında xan torğan. Anıñ eşçänlege asılda díwan äğzaları qarar-kiñäşläre nigezendä alıp barılğan. Xannan qala aqsöyäklär qatlawın bäk, ämir, morzalar, ruxanílar, ä xärbi qatlawnı uğlan, bahadir, içkilär täşkil itkän. İdaräçe ıruğlar: Arğın, Barın, Qıpçaq, Şirin. Däwlät dine – Íslam. Ruxanílar qatlawına säyet, şäyex, qazí, imam h.b. kergän. Dini yolalarnı ütäwdän tış, alar xalıq arasında mäxkämä eşlären başqarğannar, mäktäp-mädräsälär totqannar.
Yazu beleme häm kitapxanälär.
Mädräsälärdä bay kitapxanälär tuplanğan, kitap küçerep yazu ostaları (xattatlar) tärbiälängän.
Şiğriät.
Qazan Xanlığı çorında mäşhür şağirlärdän Möxämmädyar, Ömmi Kamal, Möxämmädämin, Ğärifbäk, Qolşärif h.b. ícatı kiñ tanıla. Ayıruça olı fiker iäse Möxämmädyarnıñ şiğir, poemaları xalıq tarafınnan yaratıp qabul itelä; şiğriättä ul yaña tradisilärgä nigez sala. Míğmarlıqta aq taştan zatlı bína tözü, taşnı häm ağaçnı uyıp bizäk töşerü hönärçelege alğa alğa kitä.
İdarä büleneş.
Qazan Xanlığı bilämäse Alat, Arça, Gäreç, Cöri häm Nuğay daruğalarına bülengän.
Xärbi.
Xanlıq ğäskären şul avministrativ-territorial bilämälärdän cíılğan ayırım ğäskäri berämleklär, xan alayı (guardísı) häm söyurğallarnıñ şäxsi alayları täşkil itkän. Xanlıq beryulı 20 meñnän alıp 60 meñgä çaqlı suğışçını tuplí alğan.
Taríx.
Oluğ Möxämmäd häm anıñ ulı Mäxmüd xan däwerendä Qazannıñ ğäskäri köçläre berniçä märtäbä Rus ölkälärenä yaw belän bara, böyek kenäz Vasili II ğäskären tar-mar itep, Mäskäwne yasaq tülärgä mäcbür itä (q. Suzdal yanındağı suğış). 1487. yılnıñ Yülendä Mäskäwneñ böyek kenäze İvan III Qazannı suğışıp ala, täxetkä üz tarafdarı Möxämmädäminne utırta. Qazanda Mäskäw protektoratı çorı urnaştırıla. Şunnan soñ Qazanda Urıs keşeläre sanı yıldan-yıl arta bara, şähär tormışında alar yoğıntısı köçäyä. Bu xäl xanlıq xalqı arasında rízasızlıq tudíra. Mäskäw yoğıntısınnan qotılu omtılışları (1496, 1500, 1505.) uñışsız tämamlana. 1521. yılda Qazan Xalığı Ästerxan häm Qırım xanlıqları, Nuğay Urdası belän üzara yärdämläşü turında kileşü tözi. Qırım belän Qazan köçläre bergä Mäskäw tarafına yaw bara. Mäskäw östenlege beterelä. Ämma tizdän Qırımlılar yoğıntısı köçäyä. Qırım Xanlığı belän yaqınayurğa qarşı bulğan aqsöyäklär törkeme fetnä oyıştıra. Safagäräy xan täzettän quıla (q. Qazan fetnäse). 1545. yıldan Mäskäw däwläte Qazan Xanlığına qarşı iğlan itelmägän suğışlar başlap cibärä. (q. Qazanğa Urıs däwläteneñ yawları). Nuğaylar yärdämendä Qazan täxetenä qaytarılğan Safagäräy xan 1549. yılda wafat bula, täxet warísı itep anıñ öç yäşlek ulı Ütämeşgäräy bilgelänä. Baliğ bulmağan yäş xan isemennän anası Söyembikä idarl itä başlí. Xökümät qabat Qoşçaq uğlan citäkçelegendä Qırımlılardan bilgelänä. Bu waqıt Safagäräyneñ ulları Möbaräk, Büläk, onığı Däwlätgäräy (Devlet-Giray) qırımda bulalar. alarğa täxet biläw täqdime cibärelsä dä, Qazanda totrıqlılıq urnaşuın telämäwçe köçlär moña qarşı töşälär. Bu waqíğa qırımda 1551. yılğı täxet çualığı belän tämamlana. Qoşçaq xäkümäte Mäskäw belän aranı kiskenläşterü säyäsäten däwam itterä. Monıñ belän kileşmägän ber törkem bäk-morzalar 1551 yıl başında Qazan täxetenä İvan IV patşa tarafdarın – Şahğäline çaqırıp kiterä. Ütämeşgäräy belän anası Mäskäwgä äsirlekkä ozatıla. Şahğäli Qazan täxetendä 1552. yılnıñ Febrälenä qädär utıra. Mäskäw yoğıntısına qarşı bulğan köçläre anı quıp cibärä, Qazan täxetenä Ästerxan xanzadäse Yädegär Möxämmäd çaqırıla. Bu waqıtta Qazan inde yarım qamalış xälendä bula (yaña tözelgän Zöyä qälğäsendä urıs ğäskärläre tuplanu däwam itä). Annan soñ Qazannı Urıs ğäskärläre tulısınça qamap ala häm başqala öçen suğışlar başlanıp kitä. 1552. yılnıñ 3. Öktäberendä Qazan Xanlığı Urıs ğäskärläre tarafınnan yawlap alına, Urta İdel buyı cirläre Mäskäw däwlätenä buysındırıla. Läkin 1558. yılğa qädär xanlıqta partizn suğışı bara. Çalım hämMişätamaqnı alğaç, İvan IV yaqnı tulısınça buysına. Qazan cirenä küp Urıslar küçerenä. Qazan Xanlığı cirläre häm xalqı belän idarä itü öçen Qazan saray idaräxanäse buldırıla. Qazan, Zöyä h.b. şähärlärgä patşa isemennän idarä itüçe namestnik-voyevodalar bilgelänä. Qazan Xanlığı cirlären kolonílaştıru, xalqın çuqındıru häm urıslaştıru säyäsäte başlanıp kitä.


İsmäğil Gasprinski.
İsmäğil Gasprinski (Gaspıralı) (Qırımtatarça "İsmail Gasprinskiy (Gaspıralı)") 1851. (1267) yılnıñ 8. Martta Baqçasaray yağındağı Ulu Sala awılında tua. Fatimä isemle änie mäşhür ğäilädän ide. Mustafa isemle atası da ber mäşhür ğäilädän bula, Qara diñgez yarındağı Gaspra awılında tua. İsmäğil bäy üz näsel isemen ata awılınnan alğan (bu turında «Terciman» gazetasınıñ 19. sanında äytelä).
1855. yılnı ata-ana belän bergä Aqyar şähärendä yäşäp çığıp, Baqçasarayğa kitä. Un yäştä ul Xäbibä isemle qıznı taba. Mäskäwdäge xärbi mäktäptän soñ İsmäğil bäy İstanbulğa kitä wä annarı Parisqa. Çitilllärdä torıp üz watanına Qırımğa qayta. 1874. yılda Yalta şähärendä Urıs tele uqıtuçısı bularaq eşli başlıy. İke yıldan soñ Baqçasaraydağı «Zıncırlı» mädräsäsendä Urıs tele buyınça däreslärne birä başlıy.
1883. (1300) yılnıñ 10. Äprilendä Terciman gazetasınıñ berençe sanı bastırıla.
1914. yılnıñ 12. Sentäberdä İsmäğil bäy bu dönyanı qaldıra.
Mäqälälär.
Monnan tış Gaspıralı bäy mäqälälärne üzeneñ Terciman gazetasında da küpläp bastırğan.


Aqyar.
Aqyar ul Qırımdağı ber şähär. Urıslar anı "Sevastopol" itep atílar.


Zıncırlı mädräsäse.
"Ğilem qarşısında kem bulsa da ielergä tieş."
İsmäğil Gaspıralıda bu mädräsädä uqıtqan. Mädräsäne totar öçen tarixta häm xäzerge köndä yärdäm itüçelär bulğan. Bolar arasında Äbi patşa (45 sum 60 tien – Allah yulında xezmät öçen), Aleksander III (1890. yılnı 5000 sum, tözätü eşläre öçen) häm Törkiä Ministerlär kabinetı (2007. yılnı 2.75 million dollar, yañartu eşläre öçen).


10. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 10. köne.
Monı da qara.
10. Mart - 9. Äpril - – 11. Äpril - 10. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne


12. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 12. köne.
Monı da qara.
12. August - 11. Sentäber - – 13. Sentäber - 12. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne


21. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 21. köne.
Monı da qara.
21. August - 20. Sentäber - – 22. Sentäber - 21. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne


21. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 21. köne.
Monı da qara.
21. Febräl - 20. Mart - – 22. Mart - 21. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne


Kulikovo suğışı.
Kulikovo suğışı - 1380 yılnıñ 21. Sentäbrendä Urıslar belän Mamay ğäskärläre arasında Kulikovo qırında bulğan suğış. 14. yözneñ 60.-80. yılları Altın Urda eçke ızğış çorı bulğan. Ber fiker buyınça, Mamay xan belän Vladimir kenäze dä aldan ber-bese belän üzäk xakimiätkä qarşı berläşä, häm annarı alar arasında nizağ çığa. Kulikovo orışı – menä şuşı ike aradağı nizağ nigezendä bulğan suğış. Arxeologlar Kulikovo suğışı bulğan Tın yılğası yarlarında qazu eşläre alıp bardılar. Läkin alar anda bernindi zur suğış ezlären tapmadılar. Anda barı tik xäzerge könnärdä yasap quyılğan ber häykäl genä bar. Urıs tarixçıları fikere buyınça isä, bu suğış Rusiä däwlätçelege üseşendä iskitkeç zur rol uynıy.


23. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 23. köne.
Monı da qara.
23. Ğínwar - 22. Febräl - – 24. Febräl - 23. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne


22. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 22. köne.
Wafatlar.
1954 – Ğayaz Ísxaqí, taríxçı wä säyäsätçe
Monı da qara.
22. Yün - 21. Yül - – 23. Yül - 22. August — Bar könnär tezmäse


Qıstıbí.
Qıstıbí yä ki küzikmäk töçe qamırdan äzerlänä, anıñ eçenä töygän bäräñge, tarı botqası, töygän kinder orlığı, mäk w.b. salalar.
Bäräñge qıstıbíı.
Bik qatı itmiçä genä töçe qamır basalar da, beraz totqaç, 75är gramlı kisäklärgä bülep, yuqa ğına itep cäyälär, cäyemnärne qızğan tabada, may sörtmiçä genä, başta ber, annarı ikençe yağın äyländerep peşerep alalar, suınmasın wä qatıp kitmäsen öçen berse östenä bersen öyep, tastımal belän qaplap quyalar. Çönki suınsa, urtalay böklägändä sına.
Qıstıbí eçenä salu öçen, bäräñge peşerep qaynar kileş töyälär, qaynar söt, sarı may salıp bolğatalar. Mayda qızdırılğan suğan belän dä bolğatırğa bula.
Äzer cäyemneñ yartasına bäräñge bolamığı yağıp tiz genä ikençe yağı belän qaplílar. Qıstíbínı qanat belän eretelgän sarı may belän maylap, tabınğa qaynar kileş birälär.
Tarı qıstıbíı.
Tarı yarmasınnan söt belän yomşaq qına botqa peşerälär, may salıp bolğatalar.
Qamırın wä qıstıbíın üzen näq bäräñge qıstıbíı şikelle äzerlilär.
Kinder orlığı qıstıbíı.
Kipterelgän kinder orlığın töyep ililär, kinder orlığına anıñ öçtän bere qädär bäräñge bolamığı, söt öste, may quşıp yaxşılap bolğatalar. Anı aldan äzerlängän cäyemneñ yartısına yağıp, ikençe yartısı belän qaplílar, maylap, 10 minut miçtä totalar.
Mäk qıstıbíı.
Mäkne ililär dä qaynar suğa salıp bürtterälär, annarı iläktä sarqıtalar, kilegä salıp töyälär. Töygän mäkkä beraz qaymaq, şikär qomı östäp bolğatalar wä peşkän qamırğa yağıp, qısıp, maylap quyalar.


Atlan may.
Atlan may yä ki aq may yaña ayırtqan qaymaqtan yasílar. peşkän qaymaq yä ki söt östennän yasalğan may iñ äybät bulıp isäplänä. Anı bäyräm tabınına quyalar.
Maynı quış eşle tar häm biek sawıtta – ğöbädä göbä tayağı belän yazalar. Qayçağında maynı kismäk yä isä çülmäktä dä yazalar. Yazğan maynı, äyräneñnän arındıru öçen, salqın suğa salalar, annarı qadaqlap (400 "g"), tügäräk yä ki ozınça yomarlap yasílar.


Qatıq.
Qatıq ul äçetelgän söt. Döres yasalğan qatıq qatı bulırğa tieş, läpeldätep torırğa, aña qadap quyılğan qalaq töşmäskä tieş.
Yasaw.
Ayırtılmağan sötne qaynatıp, +40 °C cılılığına tikle suıtalar, östenä ayırım sawıtta äybätläp bolğatqan oyıtqı (salqın qatıq) salalar. Annarı sötne bolğatalat wä selketmiçä genä sawıtnı cılı äyber belän törep quyalar. Bülmä cılı bulsa, 6-8 säğättän soñ qatıq äçep citä, annan su ayırıla, wä anı yartı täwlekkä salqın urınğa quyalar.
Qatıqnı çögender yä isä çiä belän dä oyıtalar. Yuğan çögenderne peşerep, ärçilär wä waq qına itep turílar; çiäneñ başta töşen alalar, annarı qaşıq belän izälär. Çögender belän çiäne qaynar sötkä, oyıtqığa qädär salalar.
Qatıq tämlekär häm tuqlıqlıraq bulsın öçen, oyıtqı belän bergä sötkä ber yomrı qaymaq salırğa da bula.
Kiñäş: söt äçetergä quyu aldınnan qaynap çıqmasa, qatıq çıqmas, selägäyle närsä genä bulıp çığa. Bu döres bulıp çıqmağan qatıqnı Awrupıda “yoğurt” itep atílar.
Aşaw.
Qatıq äçeräk yä isä töçeräk bulırğa mömkin. Töçeräk qatıqnı üzen genä aşílar, äçeräkne isä aşqa salalar.
Qatıqnı sawıttan ber cirdän qalaq belän qayırıp alınsa wä şul cirdä cíıla torğan su tügep torılsa, qatıq tağın da qatıraq bula. Qatıq tabınğa píalalarda quyıla.


Äyrän.
Äyrän ul su belän síıqlanğan qatıq.
Aşaw.
Susınnı yaxşı basqanlıqtan, äyränne esse cäy könnärendä eçälär. Anı peşkän bäräñge, bäräñge bolamığı, tarı wä qaraboday botqası belän birergä mömkin.
Yasaw.
Äyränne qatıqqa salqın çışmä suı yä ki şífalı su quşıp yasílar. Telägän keşe aña şikär yä ki toz salala.
Berär sawıtqa salıp anı qaşıq belän äybätläp bolğatıp küpertälär dä bolğata-bolğata äkren genä salqın su östilär. Äyrän kübekle, töyersez bulırğa wä çemerdäp torırğa tieş.


Söt.
Söt Tatar xalqı küp qullana. Anı qamırğa, salalar, botqa peşerälär, annan qatıq, sözmä, atlan may yasílar, çäygä salıp içälär.


Bäräñge täkäse.
Bäräñge täkäse ul töçe qamırdan äzer länä torğan bökkän.
Bäräñgene borçaq zurlığında bik waq itep turílar, toz belän uılğan qara borıç salıp yaxşılap bolğatalar. Bäräñgegä turalğan başlı suğan belän berär nindi tämlätkeç ülän salırğa mömkin. Töçe qamırdan uç töbe zurlığında bökkännär yasap miçkä tığalar. Peşkän täkälärne qaynar kileş urtağa yarıp, bäräñgene qanat belän eretelgän atlan may belän maylílar.


Qort.
Qort yä ki qızıl eremçek ul körän tösenä xätle şikär salıp peşerelgän eremçek. Anı göbädiä-bäleşlärgä salalar, qortlı may yasílar, yä ki ber kileş tatlı äyber kük çäy belän aşílar.
Eremçekkä beraz su yä ki söt salıp, sawıt töbenä utırırğa birmiçä waqıt-waqıt bolğatıp torıp, qaynatalar. Qızartunı tizlätü öçen sawıtnı qapqaç belän yabalar. Su betä torğan sayın, anı ösäp torası, su eremçek astında gel beraz bulırğa tieş, köyä başlamaw öçen. Eremçek sarı töskä kerä başlağaç aña kiräkle balılığına xätle şikär salıp, qapqaçnı alıp quyıp, gel bolğatıp torası. Qort körän töskä äwerelgäç, anı qalğan su betkänçe qortıp alası.
Qort çäy öçen yasalsa şikärne kübräk salırğa bula.


Eremçek.
Sötne qaynawğa tikle cılıtıp, beraz qatıq salıp, qanatunı däwam itälär. Berazdan soñ söt erep eremçekkä äylänä. Anı suıtırğa quyalar. Suınğaç bik waq sözgeç arqılı sözep sudan ayıralar. Sötneñ ber literdän 250 gramğa yaqın eremçek çığa.
Eremçekne yaña söttän genä tügel, äçegän söttän dä, iskergän qatıqtan da yasílar. Andí çaqlarda eretäse äyberne qaynatırğa quyıp erüen kötälär.


Belem fän süzlege/A-D.
«Belem fän süzlege


Belem fän süzlege/E-O.
«Belem fän süzlege


Belem fän süzlege/P-Z.
«Belem fän süzlege


1. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 1. köne.
Monı da qara.
1. August - 31. August - – 2. Sentäber - 1. Öktäber — Bar könnär tezmäse
0


Sarkel.
Sarkel (Şarkil), urta ğasırlar (10.-12. yözlär) Xäzär qälğäse. 930. yıllarda Don yılğası buyında, Don häm İdelneñ ber-berenä yaqınayğan cirendä (yılğadan-yılğağa küçü yulı başında), Bízantídan çaqırılğan injinerlär (Petrona Komatila hübü] citäkçeslegendä tözeläü Qälğäneñ kirpeç díarları ozınlığı 193,5 x 133,5 "m", qalınlığı 3,75 "m" täşkil itkän. 965. yılda Kiev kenäze Svátoslav I tarafınnan basıp alına, 12. yöz urtalarına qädär Urıs kenäzlege qälğäse bula. Urıs yılyazmalarında "Belaya Veja (Белая Вежа)" iseme belän yöri. Saqlanğan kirpeç dıwar, manara häm yort qaldıqları xäzer Tsimlán susaqlağıçı astında qalğan.


Yädegär Möxämmäd.
Yädegär Möxämmäd xan (Yädkär, Yädegär) (? – 1565., Qazan Xanlığınıñ soñğı xanı (1552). Ästerxan xanı Qasímnıñ ulı. 1542.-50. Mäskäw kenäzlegendä xärbi xezmättä, Urıs ğäskärläreneñ Qazanğa höcümendä qatnaşa (1550.). 1552. yılda Qol Şärif häm Çapqın bäk Otıç ulı tarafınnan Qazan täxetenä çaqırıla. Qazannı qamağan Urıs ğäskärlärenä qarşı köräşne oyıştıruçılardnıñ berse (1552., August-Sentäber). Äsir töşä. 1553 yılda Mäskäwdä Simeon Kasayeviç isemle belän çuqındırıla häm yort-cir bilämäläre belän tä'min itelä.


Canğali bək.
Canğali (; ?—1616) — tatar bäge, 1615—1616 yıllardağı Canğali xäräkäte citäkçece. Qulğa alına häm Qazanda cäzalap üterelä.


Safagäräy.
Safagäräy xan (1510 tiräse – 1549) (Qırımça häm başqa tellärdä: Safa Giray), Qazan xanı (1524.-31., 1535.-46., 1546.-49.). Säxibgäräy xannıñ bertuğanı Möxämmätgäräy ulı. Bulat Şirin citäkçelegendäge qaraçı bäklär törkeme yärdämendä Qazan täxtenä utıra. Mäskäw kenäzlegenä berniçä höcüm oyıştıra (1536.-37., 1541.-42., 1548.). Qazan xalqı häm aqsöyäkläre tarafınnan 1531 häm 1546 yıllarda täxettän quıla. Qırım Xanlığı, soñraq Nuğay Urdası ğäskärläre yärdämendä qabat xan täxeten yawlawğa ireşä.


Canğəli xan.
Canğäli xan (1516. tiräse – 1535.), Qasím (1519.-32.) häm Qazan (1532. yıldan) xanı. Şäyex Allahiär ulı. Mäskäw kenäze Vasili III yärdämendä başta Qasím, annarı Qazan täxetenä utıra. Canğäli xan zamanında Qazan Xanlığınıñ çınlıqtağı idaräçeläre – qaraçı bäk Bulat Şirin häm Gäwhärşat xanbikä bula. 1533. yılda Canğäli xan Nuğay morzası qızı Söyembikägä öylänä. 1535. yılda Bulat Şirin citäkçelegendäge bäk-morzalar Canğäli xannı täxettän qualar. İske Qazanda üterelgän dip farazlana.


25. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 25. köne.
Monı da qara.
25. August - 24. Sentäber - – 26. Sentäber - 25. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne


19. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 19. köne.
Monı da qara.
19. August - 18. Sentäber - – 20. Sentäber - 19. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne


22. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 22. köne.
Monı da qara.
22. August - 21. Sentäber - – 23. Sentäber - 22. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne


Gölsem Möxämmädi.
Ömmegölsem Möxämmädi Daut qızı (Gölsem Möxämmädi'eva) 1903. yılnıñ 19. Sentäberdä Ästerxan şähärendä tuıp, bala çağınnan uq Tatarça qämil tärbiä alğan, soñğa taba medisin institüten tämamlap fännär nämzäte digän ğilmi däräcägä ireşkän Gölsem Möxämmädi ozın ğömer yulı turıdan-turı Ğälimcan İbrahím'ov şäxese häm anıñ icat biografísı belän bäyle diärgä bula. Ul - klassik ädipneñ berençe xatını wä anıñ tarixí äsärlären Urıs telenä berençe tärcemä itüçe. 1930. yıllardağı repressílardan soñ, ul Qırımda, annan Urta Asíada yäşi häm Qazanğa yänä 1977. yılda ğına qayta. Ğömereneñ yegerme-utız yılın Gölsem tulısınça Ğälimcan İbrahímnıñ tormışın häm ícatın öyränügä, anıñ turında istälekle äsärlär yazuğa bağışlí. Uquçılar tarafınnan cılı qarşı alınğan «"Zur tormış"» (1968), «"Yäşlek könnäre"» (1975), «"Ezlänülär"» (1987), «"Olı yul"» (1994) isemle istälekle kitaplar änä şul maqsatçıl ícat omtılışınıñ bäräkätle näticäläre bulıp toralar.
1988. yılnıñ 11. Martında Gölsem xanum Qazanda wafat buldı.


11. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 11. köne.
Monı da qara.
11. Febräl - 10. Mart - – 12. Mart - 11. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne


23. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 23. köne.
Monı da qara.
23. August - 22. Sentäber - – 24. Sentäber - 23. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne


Särwär Ömär.
Särwär Ömär ("Ömärev") Qırım Tatarlarınıñ milli xäräkäte başlanğıçında torğan.
Särwär üz çığışı belän Qırımnan ide. 1944. yılda Özbäkstanğa sörelgän bulğan. 1991. yılda Qırımğa qaytqançı ul Özbäkstannıñ tözeleş ministrı bulıp eşlägän. Qırımğa qaytqaç Särwär Qırım Tatarlarınıñ Milli Mäclesen oyıştıru kömitäteneñ berençe räise bulğan.
2004. yılnıñ 23. Sentäberenneñ tönendä Särwär Ömär wä anıñ xatını Aliä xanum pıçaq belän qadap üterelgän. Alarnıñ mäyetläre üz fatírlarında tabılğan.


16. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 16. köne.
Monı da qara.
16. Nöyäber - 15. Dekäber - – 17. Dekäber - 16. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne


«Fän häm Tel» jurnalı.
«Fän häm Tel» isemle wä Tatar telenä bağışlanğan jurnal Qazanda çığa. Baş möxärrir wazífasın Räşit Şäkircan alıp-bara. Möxärriät téléfonı: 8432-104-675.


Alman tele.
Alman tele "(Deutsch [Doytç])" German telläre törkemenä kerä wä bügenge dönyada iñ kiñ qullanıla torğan tellärenä kerä. Awropı Berlegendä dä ul kiñ qullanıla wä räsmi telläre arasına kerä. Almança söyläşüçeläreneñ kübese Almania, Austria, Liechtenstein illärendä yäşi. Alardan tış İswiçrä, Lüxemburg, İtalianıñ Südtirol töbägendä, Çığış Belgia, Romania töbäklärendä, Fransianıñ Elsass wä Lorraine töbäklärendä dä Almança söyläşüçelär baytaq.
Törkemläw.
Alman tele German telläre ğäiläseneñ Batış törkemenä kerep, Hínd-Awrupı tellär ğäiläsenä kertelä.
Sarıf.
"Töp mäqälä: Alman teleneñ sarıfı"
Yazu.
Almança yazu öçen Latínälif qullanıla. Latínäliftäge ğädäti 24 xäreftän tış, Almançada öç “umlaut” («ä», «ö», «ü») wä «ss» öçen maxsus «ß» bilgese qullanıla. Soñğı ğömerlärenä tikle Almança bastıru eşendä “qara xäreflär” wä Sütterlin qullanılğan. Latínälif xärefläreneñ bu törläre bügenge ğädäti şäkellärdän bik ayırıla wä alarnı uqu künekmägän keşegä şaqtí awır.
Ímla.
"Töp mäqälä: Alman ímlası"


Näqi İsänbät.
Näqi Zakir Síracetdin ulı ("Näqi İsänbät" ataması belän tanılğan) 1900. yılnıñ 10. Ğínwarında Başqortstannıñ Salawat rayonı Malayaz awılında mulla ğäiläsendä tuğan.
Näqineñ tuğan awılı mäñge yäşel çırşılar, naratlar belän bizälgän Ural itägendä urnaşqan. Şunda ul başlanğıç belemne ala.
1910. yıldan Ufada «Xäsäniä» häm «Ğäliä» mädräsälärendä uqí.
Balaçaqta diqqät belän qat-qat uqılğan äsärlär anıñ zihenendä yaña matur uylar tudıra. Ozaqlamí Näqi üze dä şiğerlär yaza başlí. «"Şüräle"» isemle berençe şiğeren yazğanda, aña un ğına yäş bula. Ozaqlamí şäkertlär arasında anıñ şaqtí qalın şiğer däftäre tarala. Täwge şiğerlärenä Şäyexzadä Babiç üz fatíxasın birä. 1914—1916 yıllarda «Añ» häm «Söyembikä» jurnallarında poéma häm drama äsärläre basılıp çığa.
Näqi İsänbät mäktäplärdä uqıtuçı bulıp eşli häm xalıq awız ícatı belän mawığa. Unike yäşennän başlap, ul däftärenä mäqälälär, äytemnär, tabışmaqlar cía başlí. Ğömere buyı tuplağan xalıq awız ícatı äsärlären ayırım cíıntıqlar räweşendä bastırıp çığara («"Tatar xalıq mäqäläläre"» öç töplämdä, «"Tabışmaqlar"», «"Balalar folklorı"»).
Näqi İsänbät ul tel ğälime dä bulğan. Küp yıllar däwamında Tatar teleneñ frazéologí baylığın cínap süzlek itep bastırdı.
Anıñ «"Uraqçı qız"», «"Bormalı su"», «"Harmunçı yeget"», «"Sin sazıñnı uynadıñ"» kebek küp kenä şiğerläre cır bulıp yañğırí.
Näqi İsänbät küpsanlı drama äsärlärendä tege yäisä bu çorğa qarağan waqíğalar yaqtılığında xalıqnıñ taríxın, ğöref-ğädätlären tirännän sürätli: «"Xuca Nasretdin"», «"Cirän Çiçän häm Qaraçäç sılu"», «"Mirkäy belän Aysılu"», «"Gölcamal"», «"Mullanur Waxítov"», «"Musa Cälil"» äsärläre şundílar. Ul osta tärcemäçe bularaq ta tanıldı, Puşkin, Molier, Nizami, William Shakespeare äsärlären Tatarçağa tärcemä itte.
Tuğan ädäbiäte, mädäniäte häm sänğäte ölkäsendäge igelekle xezmätläre öçen Näqi İsänbätkä Ğ. Tuqay isemendäge Däwlät büläge häm Tatarstannıñ Xalıq yazuçısı digän isem birelde.
Tatar xalqınıñ ruxí tormışında, sänğät häm ädäbiätendä Näqi İsänbät ícatı kürenekle urın alıp tora.
Ölkän yazuçı Näqi İsänbät 1992. yılda Qazanda baqí dönyağa küçä.
Päräwezdä.
1900. yılda tuu
1992. yılda wafat


10. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 10. köne.
Monı da qara.
10. Dekäber - 9. Ğínwar - – 11. Ğínwar - 10. Febräl — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne


Cağalday.
Cağalday (Jagoldai) 15.-16. yözlärdä Böyek Litva Kenäzlege qaramağındağı zur bulmağan yarım möstäqil Tatar bilämäse. Ul xäzerge Kursk ölkäse cirlärendä bulğan dip farazlana.
1438. yılda Altın Urdadan ayırılıp çığuçılar nigez salğan.
16. yöz başlarına çaqlı Litva kenäzläreneñ vassal bilämäse räweşendäge töbäk.


Mordwa Qaratayı.
Mordwa Qaratayı ul Tatarstannnıñ Kama Tamağı cirlegendä, cirlek üzägennän 20 "km" Könyaq-Batıştaraq, İdelneñ uñ quşıldağı Mordwasu yılğası buyında urnaşılğan ber awıl.
Taríx.
Awıl nigeze 16. yözneñ 2. yartısında salına dip uylanıla.
Xalqı.
Awıl yäşäwçeläreneñ bötenese diärlek Qaratay keşeläre – Tatar telendä söyläşäwçe Muqşı (bälki Erzä?).
Xalıqnıñ töp şöğele bulara igençelek ilä terlekçelek.
19. yözdä taş, izvest, alebaster, kükert çığaru käsepçelege belän mäğlüm.
Tatarstan awılı


Cofar.
Cofar ("Desmana mocshata"), suqır tıçqannar ğäilâlegennän imezüçe cänlek. Gäwdäse 11-21 "cm", qoyrığı 17-20 "cm" ozınlıqta, 300-500 "g" awırlıqta, konussıman suzınqı başlı, keçkenä küzle, mexı yaltırawıqlı, quyı, yomşaq. Umırtqasız su xaywannarı belän tuqlana. Mexı zatlı. Siräk oçrí torğan tör. Tatarstannıñ Qızıl kitabına kertelgän.


Yükətaw.
Yükätaw yä ki Cükätaw (Awrupıda: "Sacetim", Urıslarda: "Jukotin") ul 10.–15. yözlärdä Bolğarlarnıñ şähäre ide. Çulman yılğasınıñ sul yağında, xäzerge Çístay tiräsendä urnaşıla.
10.-13. yözlärdä İdel buyı Bolğarında ere hönärçelek häm säwdä-íqtísad üzäge. Yükätaw bäklege märkäze.
1236. yılda Batí xan ğäskäre tarafınnan qatı talana ämma betmi, wä Altın Urda çorında möxim şähärlärennän berse bulıp qala.
14.–15. yözlärdä berniçä tapqır Urıs köymäle talawçılar ("uşkuynik") höcüm itkännän soñ elekkege ähämiäten yuğalta.
Xäräbäse.
Nığıtılğan şähär 5.8 "ha" urın ala. Şähär üzäge öç cir öyeme belän urap alınğan, alar arasında ike tirän arıq. Qazışlarda berniçä öy, qoymalar, bazlar açıldı.
Çığış bistäse dä 5-6 "ha" alanında.
Altın Urda çorında “nığıtılğan şähär” belän “Çığış bistäse” qullanılmí başlí.
Batış bistäse isä kiresençä üsä başlí, wä Altın Urda çorında 150 "ha" tikle alan ala başlí. Batış bistäsendä timer/baqır eşlär alıp-barılğan.
xäzerge Danaurovka awılı yänäşäsendä dip uylanıla.
Fänni öyränülär.
Qazışlı öyränü 1970–1972. yıllarda bulğannar. Annarı 1991. yılda öyränüne F.Ş.Xüzi'n däwam itkän. Soñğı waqıt qazışlarnı N.Ğ.Näbiulla alıp-bara.
Tatarstan taríxı


Grünwald suğışı.
Grünwald suğışı, Almannarnıñ Teuton Ordenı ğäskärenä qarşı berläşkän Läx, Litua, Urıs häm Tatar xärbi köçläre şuğışı (1410., 15. Yül). Grünwald (Žalgiris) belän Tannenberg (Stembark) awılları yanındağı bu suğışta Läx patşası Vladislaus II Jagiello (Läxçä: Władysław II Jagiełło, Lituança: Jogaila) häm Lituan patşası Böyek Vytautas citälkägän ğäskäri köçlär arasındağı Altın Urda bäge Cäläletdin qaramındağı 2 meñ Tatar atlılar da qatnaşa. Şuşı suğıştan soñ Teuton Ordenınıñ könçığışqa omtılışı tuqtatıla.


Ğälimcan İbrahim.
Ğälimcan İbrahim (1887-1938) ul Tatar xalqın Törki xalıqlardan häm Tatar telen Törki teldän ayırıp yasaw tarafdarı ide. Monnan tış ul Sovet xäkimiäteneñ süzlärenä ışanıp, alar belän xezmättäşlek oyıştırğan keşe ide.
1912. yıldan başlap matbuğatta «Törkilärme, Tatarlarmı?» soraw belän zur bäxäs başlana. Ğälimcan İbrahim, "tatarçı" fikerendä torıp, “Yaña Tatar tele” buyınça xezmätlär yasıy başlıy. İsmäğil Gasprinski Törki xalıqlarnı ber urtaq tel belän ber zur millätkä berläşterergä tırışqan bulsa, Ğälimcan kiresençä, ayırım tellär-ädäbiätlär yasaw kiläklege fikerendä tora ide.
1915. yılnıñ közgedä Ğälimcan «Ğäliä» mädräsäseneñ mödir urınbasarı bulip eşli başlıy.
1917. yılnıñ közennän başlap “Tatarstan Ştatı”n yasaw Ğälimcannıñ töp qıyblası bula başlıy. Anıñ buyınça biş ayırım ştat buldılırğa tieş ide: Qazaqstan, Qawqaz, Türkestan, Tatarstan häm Qırım, imeş Törki bolay da biş cirle söylämgä bulengän ide.
1918. yılnıñ 7. Ğínwarında, Ğälimcan wä Stalin oyıştırğan, Sovet xäkimiäte belän xezmättäşlek alıp-baru şartları turında söyläşü uzdı. Ğälimcan yağınnan Murlanur Waxitov belän Manatov ide, Sovet yağınnan Lenin belän Stalin ide. Näticädä, Ğälimcan İbrahim Sovet xäkimiätenä Tatar xäräkätläre belän idärä itü mömkinlegen birde häm anıñ tere qatnaşuı belän İdel-Uralnıñ cirle idäräläre beterelgän ide. 1918. yınıñ 22. Martında Sovet xäkimiäte kiläçäktä “Tatar-Başqort Sovet Cömhüriäten oyıştıru turında” qarar çığara, anıñ başqalası Ufa bulırğa tieşie.
1927. yılğa tikle Ğälimcan Sovet xäkimiätenä xezmät itä, wä ğömereneñ soñğı 10 yılın Yalta şähärendä ütkärä. 1938. yılda wafat bula.


«Ğäliä» mädräsäse.
«Ğäliä» mädräsäse 1905. yıl tiräsendä Ufa şähärendä eşli başlí.
Mädräsä mödire wazífasında Zía Qämäli ide.
1915. yılnıñ közennän başlap Ğälimcan İbrahím uqıtu buyınça mödirneñ urınbasarı bularaq eşli başlağan. Ğälimcan İbrahím anda Törki telneñ Tatar söylämenä bik zur íxtíbar birä başlí wä şuña säbäple ozaqlamí Tatar-Qazaq şäkertläre arasında ızğış başlana.


22. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 22. köne.
Monı da qara.
22. Febräl - 21. Mart - – 23. Mart - 22. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne


Cələletdin.
Cäläletdin xan (Könbatışça: Jalal ad-Din, Läxçä: Dzielal Ed Dyn) (1380. tiräse – 1412.) Altın Urda xanı (1411. yıldan). 1409.-11. yıllarda Lituanıñ Böyek Kenäze Vytautas (Vitovt, Witold) belän bergä Teuton Ordenına qarşı yawda qatnaşa. Timer xannı quıp, Saray äl-Cädid täxetenä utıra. 1411. yıldan üz isemennän aqça suqtıra.


Sanaqnı tatarlaştıru.
Sanaqnı tatarlaştıru ul Tatar telendä eşläw mömkinlegen buldıruın añlata.
Tatar xärefläre sanaqta.
Awrupanıñ töp tellärendä yazu öçen ISO 8859-1 bilgelämäse qullanıla, ämma anda Törki tellärendä bulğan öç xäref yuq: Ğğ, Şş wä İı. Şuña kürä ISO tarafınnan "Kön Awrupa" isemle ISO 8859-3 bilgelämäse çığarıla, wä berazdan soñ "Törki" isemle östämä ISO 8859-9 bilgelämäse dönyağa kilä. Microsoft isä ISO 8859-9 bilgelämäsenä nigezlängän üz windows-1254 bilgelämäsen çığarıp qullana başlí. Bügenge Törki dönyada iñ kiñ qullanuda ISO 8859-9/windows-1254 bilgelämäläre yörilär.


Şihabetdin Märcani.
Şihabetdin Märcani (1818-1889), iláhiät ğälime, tarixçı. Qazan öyäzeneñ Taşkiçü awılında, Boxara, Sämärqänd şähärläre mädräsälärendä belem ala. 1850. yıldan Qazannıñ Berençe Camiğ mäçete imamı, 1867.dä Qazan möxtäsibe itep bilgelänä. Ber ük waqıtta 1876-1884. yıllarda Qazanda Tatar uqıtuçılar mäktäbendä din-iman däräsläre alıp bara. Möselman ğälimnärennän berençe bularaq, Qazan Universitetı qarşındağı "Arxeologiä, Tarix häm Etnografiä Cämğiäte" äğzası itep saylana, anıñ eşendä aktiv qatnaşa. Ğilmi xezmätlärendä dini islaxçılıq häm mäğrifätçelek ideyaların yaqtırta. Märcani xezmätläre Tatarlarda yaña metodologiägä tayanğan tarix fäne nigez sala häm Möselman Şäreq illärendä mäğlüm fänni mäktäplär tradisiäsen däwam itterä.
30 tomnan artıq fundamental xezmätlär avtorı.
Şihabetdin Märcani Yaña Tatar bistäse ziratında kümelä.


11. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 11. köne.
Monı da qara.
11. Yül - 10. August - – 12. August - 11. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne


Möxämmädämin.
Möxämmädämin Bolğar däwlätendä yäşägän şağir ide. Bolğar däwläte säyedeneñ Säwliä bikä isemle bertuğan señlesenä öylängäç, ber Qazan qalanıñ xanı dip íğlan itelä.
1502. yılda Möxämmädäminneñ ulı tua, aña Möxämmädyar dip isem quşalar.


Möxämmädyar.
Möxämmäd-Yar ul Möxämmäd-Ämin isemle Qazan xanınıñ 1502. yılda tuğan ulı ide.
Yäştän ük Möxämmäd-Yarnı anıñ atası uqırğa Persiägä cibärä. Möxämmäd-Yar anda "Şäyex Ğäli" iseme ilä yegerme yıl belem alıp, şağir bulıp zur uñışlarğa ireşep, kitaplarnı cíıp yäşi. Söyem-bikä yärdäme belän Qazanğa qaytqaç, şağir üz cíğan zur kitapxänäne «äl-Möxämmädiä» mädräsäsenä büläk itä.
Möxämmäd-Yar Bolğardağı «äl-Xuma» digän süfilär cämğiätenä başlıq itep saylana.
1552. yılnıñ cäyendä il östenä oluğ facíğa yabırılğaç, Möxämmäd-Yar Bolğar däwläteneñ saqlap qalu öçen äwliäläe qäberenä ziärät qılu niäte belän Bolğarğa säfärgä çığa. Yulda Urıslar belän kilgän Severga Baskakov isemle Kazak atamı qorğan tozaqqa elägä. Şağirne qılıçlar belän turaqlap beterep üterälär.


28. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 28. köne.
Monı da qara.
28. Dekäber - 27. Ğínwar - – 29. Ğínwar - 28. Febräl — Bar könnär tezmäse


30. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 30. köne.
Monı da qara.
30. August - 29. Sentäber - – 1. Öktäber - 30. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne


Kärim Ämiri.
Kärim Ämiri Xösäyen ulı 1893. yılnıñ 30. Sentäberdä Başqortstannıñ xäzerge Täteşle cirendä Bül-Qaylan digän Tatar awılında tuğan.
Mädräsä belemen alğannan soñ, ul Ufa wä Penza gouvernlarındağı Tatar awıllarında balalar uqıta. 1918. yılda, Qazanğa kilep, köndälek matbuğat redaksílarında eşli, 1929.-1932. yıllarda Uralda häm Seberdä matbuğatçı eşen däwam itterä.
Ädäbi dairädä K.Ämirineñ iseme 1913. yılda işetelä başlí. Ícatınıñ ayıruça uñışlı çorı grajdannar suğışı häm NEP yıllarına turı kilä. Bu yıllarda ul ber-ber artlı şiğer häm poema cíıntıqların bastıra, säxnälärdä anıñ «"Yosıf wä Zöläyxa"», «"Qazan qızı"», «"Paytäxet cälladları"», «"Peçän bazarı"» kebek piesläre quyıla; balalar öçen «"Ural balası"» äsäre, «"Zavod mäktäbendä"», «"Yuğalğan malay"» isemle ozın xikäyäläre ayırım kitaplar bulıp çığa. Ğömümän, suğışqa qädär ädipneñ tezmä, çäçmä säxnä äsärläre tuplanğan ike unğa yaqın kitabı basıla. Suğıştan soñ isä «"Pieslär"» (1958) häm «"Tañ waqıtı"» (1969) isemle cíıntıqları dönya kürä.
1962. yılnıñ 28. Ğínwarında Kärim Ämiri Qazanda wafat bula.


Velosipäd.
- saqlanğan häm saqlanmağan velosipäd toraqların yasaw /qimmätkä töşmäster, beraz tüläwle bulsa, bötenläy kileren kürä alırbız
- Kimennän taríxí üzäktä velosipädçelär yulların ayıru. Pariş şähäreneñ här xarítasında yullar, uramnar, bínalar belän bergä velosipädçelär öçen maxsus yullar da kürsätelgän. 3 säğät eçendä Notre Dam de Paris, Elisée qırların, Latín Quartalın häm tağın berniçä urınnı niçek qarap bula mikän? velosipäd belän. Qazannıñ meñyıllığına niçä qunaq kiler, yullardağı xälne küzgä kiterä alasızmı? Bolay da irtänge häm kiçke säğätlärdä kiräkle cirgä waqıtında citü mömkin tügel iç! İkençe, läkin şunnan möhimlegen yuğaltmağan mäs'älä - velosipädçelär saqlığı mäs'äläse.
Oçasıñ kiläme? Oçıp kil! Velosipädçelär xäräkäte oyıştırabız 205657567 shamil@bonbon.net


Toki Pona.
Toki Pona ul Sonja Elen Kisa uylap çığarğan yasalma tel. Berençe mäl anıñ dönyağa çığuı 2001. yılnıñ cäyendä bulğan. Toki – "tel", Pona – "yaxşı".
Toki Pona iñ keçkenä tel wä Kisa anı tormışta qullanu öçen uñaylı itterep tırışqaníı. Niättä äz tırışu arqılı kiñ mäğnä birü ide. Näticä şundí: tel 14 awazdan wä 118 süzdän genä tora. Ul yärdämçel xalıqara tel bulu öçen tügel, Daoism fälsäfäse nigezendä genä uylap çığarılğan. Mäsälän "miña salqın" diü urınına, Toki Ponaça "minem cılılıq tübän" bula.
Yañğırış.
Toki Pona awazları sanı keçkenä. Alar Yapon telendägelärgä axşaş. İceklär tözeleşe buyınça tel "CV(n)" tellärenä kerä, yäğni icek tartıq belän suzıqtan tora. Törki teldä kük [c], [v], [f] awazları yuq.
a e i o u Toki Pona [u] tügäräk bula da bulí ala.
ta te to tu [ti] icege [si] icegenä äwerelde.
ja je jo ju [j] == IPA [j] ().
la le li lo lu [ji] icege [i] icegenä äwerelde.
wa we wi [wu] wä [wo] –› [u] wä [o].
Süz eçendä icek-axırdağı "n" borınlı tartıqlar aldınnan tora almí. Tartıqsız iceklär süz aldında ğına bula'la. Sandhi tä'sire [np] icegen [mp] yä ki [mb] iceklärgä üzgärtä.
Süzlek.
118-süzle Toki Pona süzlegenä ğadí tormışta oçrí torğan äybergärgä ğına bäyle süzlär kergän.
Bu süzlär İngliz, Tok Pisin, Fin, Görce, Dutç, Akadian Frans, Éspéranto, Xrowat, Qıtay tellärennän tuğannar.
Monı da qara: Toki Pona süzlege
Sannar.
Toki Pona süzlegendä «ber» (wan), «ike» (tu) wä «küp» (mute") öçen genä süz bar. “Sífır” öçen “yuq” mäğnäse belän ala" süze qullanıla. luka (yäğni “qul”) süze “biş” öçen qullanıla (telneñ uylap çığaruçı anı xäzer qullanmí inde, ämma başqa söyläşüçelär isä qullanalar).
Ädäbiät.
Toki Pona ädäbiäte bügengä dini mätennär, şiğerlär wä qısqa xikäyälärdän tora. Anıñ belän 10-20 söyläşä torğan keşe bar, kübese Tönyaq Amerikada.


Tatarstan awıl xucalığı.
Töbäk xalqı elek-elektän igençelek häm terlekçelek belän kön kürgän, İdel buyı Bolğar däwläte zamanında uq cirne saban belän sörgän, mal asrağan.
Taríx.
Awıl xucalıq produksísı (ikmäk, tire h.b.), eçke íxtíacnı qänäğätländerüdän tış, çitkä dä çığarılğan.
Ğasırlar däwamında ällä ni zur üzgäreşlär kiçermägän awıl xucalığı 1918. yıldan soñ üzgärtep qorıla: cirgä xosusí milek beterelä, kümäk xucalıqlar (igençelek şirkätläre, awıl xucalıq komunnarı, kolxoz/sovxozlar) oyışa başlí.
1929.-1937. yıllarda awıl xucalığında kümäkläşterü ütkärelä. 500 meñnän artıq awıl xucalığı urınına 3847 kolxoz häm 51 sovxoz oyışa. Awıl xucalığına 5 meñnän artığraq traktor häm 2 meñ çaması kombayn qaytarıla. İkençe Bötendönya suğışınnan soñ kolxozlarnı ereländerü säyäsäte başlana, íqtísadí artta qalğan kolxozlar cirlegendä yaña sovxozar tözelä.
1991. yılda Tatarstanda 349 sovxoz, 740 kolxoz, 3 kolxozara şirkät, sänäğät şirkätläre häm oyışmalarında 58 yärdämçe xucalıq isäplänä.
Awıl xucalığında citeşterelgän azıq-tölekneñ bolar öleşenä töşkän küläme: börteklelär – 100%, bäräñge – 25%, yäşelçä – 66%, it – 66%, söt – 76,5%, yomırqa – 64%.
Awıl xucalığında 38,8 meñ traktor, 14,2 meñ börteklelärne uru kombaynı eşlägän.
2000. yılda Tatarstanda 4523,4 meñ h awıl xucalıq cirläre isäplänä, şul isäbennän 3493,4 meñ h sörüle cirlär, 990,8 meñ h tabíğí peçänlek häm kötüleklär. Awılda yäşäwçelärneñ yärdämçe xucalıqlarında 136,2 meñ h cir terkälgän.
1990. yıllarda başlanğan cir häm awıl reformılar näticäsendä küpçelek kolxoz/sovxozlar cirlegendä awıl xucalıq şirkätläreneñ yaña formıları (aksíoner cämğiätläre, kooperatiflar, kümäk wä fermer xucalıqları, törle berläşmälär) barlıqqa kilä. Awıl xucalığınıñ törle tarmaqlarında eşläwçelär yäki alar statusına yaqın toruçılar qulına 2,5 mln. h.'dan artığraq cir xosusí milek bularaq tapşırıla.
Cirlär.
2000. yılda Tatarstanda barlıq çäçülek cirlär 2991,4 meñ ğa, şunıñ 1543,6 meñ ğada börtekle kulturlar igelä, 1219,2 meñendä – terlek azığı, 111,8 meñendä – texnik kulturlar, 116,5 meñendä bäräñge belän yäşelçä üsterelä. Awıl xucalığında citeşterelgän barlıq produksínıñ 53% igençelekkä, 47% terlekçelekkä turı kilä.
İgençelek.
2001. yılda barlıq tör xucalıqlardan cíıp alınğan uñış: börteklelär – 6046,4 meñ t (urtaça uñış 36 s/h), bäräñge – 1314,1 meñ t (124 s/h), şikär çögendere 958,9 meñ t (198 s/h), yäşelçä – 234,3 meñ t (162 s/h) bulğan.
Terlekçelek.
2001. yılnıñ başına barlıq tör xucalıqlarda cämğısı 1194,6 meñ baş mögezle ere terlek, 749,6 meñ baş duñğız, 476,5 meñ baş sarıq häm käcä, şul isäbennän awıl xucalıq şirkätlärendä bu sannar şul uq täñgällektä 883 meñ, 651 meñ, 76,6 meñ täşkil itä. 2000. yılda Tatarstanda terlekçelek produktlarınnan itneñ 52%, sötneñ 37,4%, yomırqanıñ 42% şäxsi xucalıqlarda citeşterelä. Awıl xucalığı faydalanuındağı cirlärneñ 100 ğana isäplägändä, terlekçelek produksísı citeşterü buyınça Tatarstan İdel-Uralda berençe urında bara.


Tatarstan säyäsäte.
21. yözgä kergändä Tatarstandağı íctímağí-säyäsi tormış, nigezdä, yuqqa çıqqan diärgä bula.
Taríx.
1980. yıllar axırında, Sovet däwlätendä demokratik üzgärtep qorular waqıtında, Tatarstanda küpfirkälelekkä wä törle cämğiäwi oyışmalar barlıqqa kilügä cirlek buldırıla. Tatar íctímağí üzäge (TÍÜ) oyışa häm tiz arada tanıla başlí.
Sovet däwläteneñ Konstítusísınıñ 6. mäddäse yuqqa çığarılğaç häm Tatarstan möstäqillege turında Íğlannämä qabul itelgännän soñ (1990), cömhüriät külämendä íctímağí-säyäsi eşçänlek tağın da canlana töşä. «"Íttífaq"», «"Souverenität"» (1990), «"Yedinstvo i proğress"» ("Berdämlek wä täräqqiät"», 1993) w.b. (barlığı 30ğa yaqın oyışma) íctímağí-säyäsi xäräkätläre barlıqqa kilä.
Tatarstanda şulay uq bötenräsäy külämendä eş alıp baruçı firkä/xäräkätlärneñ bülekläre - «"Partia Rossiyskogo yedinstva i soglasia"» ("Räsäy berlek häm berdämlek partísı"), «"Naş dom - Rossia"» ("Räsäy ul bezneñ yort"» imeş), «"Regionı Rossii"» ("Räsäy töbäkläre") h.b. oyışa. Ämma Tatarstannıñ säyäsi tormışında alar zur urın alalar.
1990. yıllar axırında - 2000. yıllar başında Räsäydä firkälär häm íctímağí-säyäsi xäräkätlär - «"Yedinstvo"» ("Berdämlek"), «"Oteçestvo"» ("Watan"), «"Vsá Rossia"» (Mintimer Şäymi'neñ, "Bötenräsäy") h.b.larnıñ bülekläre cirlegendä elekege komunistlarnıñ bötenräsäy “säyäsi firkä” imeş «"Yedinstvo i Otetçestvo - Yedinaya Rossia"» ("Berdämlek häm Watan - Berdäm Räsäy") barlıqqa kilä. Anıñ YuS räistäşe itep Mintimer Şäymi'ev saylana.
Tatarstanda íctímağí-säyäsi xälätkä öç oppozísíon demokrat köçe sizelerlek yoğıntı yasí. Sul oppozísínı kommunistlar täşkil itä. "KPSS" häm "RSFSR KP" eşçänlege tíılğannan soñ (1991), "TR Kommunistlar" oyışması tözelä (1992). Ul 1993. yılda "TR KP" dip üzgärtelä. 1997. yılda partída üzara kileşmäwçän törkemnär barlıqqa kilä, partí ikegä bülenä. "TR KP"neñ ber öleşe "RF KP"neñ Tatarstan töbäge bülege, ikençe öleşe "TR KP" (bolşevik'lar) bulıp terkälä.
Tatarstannıñ íctímağí-säyäsi tormışında milli xäräkät tä aktíf eş alıpbara. Bigräk tä 1990. yıllar başında anıñ xalıq arasında äberuyı zur bula. Ul yıllarda íctímağí-säyäsi xäräkätlärdän BTÍÜ, «"İttífaq"», «"Souverenität"» oyışmaları äydäp baruçı köçlär bula. Räsäy belän Tatarstan arasında üzara şartnamä tözelgännän soñ (1994), milli xäräkätlärneñ yoğıntısı kimi başlí. Bügenge köndä alardan BTÍÜ genä aktíf eşli.
Tatar xalqın berläşterüdä, anıñ mädäniäten üsterüdä Bötendönya Tatar kongressınıñ Başqarma komitäte zur urın ala. Ul Tatar milli-mädäni möxtäriätläre (2002. yılda barlığı 22) yärdämendä üzeneñ eşçänlegen Räsäy külämendä cäyelderä, şulay uq çit illärdä yäşäwçe Tatarlar belän aradaşlıq eşe alıp bara.
Föderälçelärneñ täwge säyäsi-demokrat xäräkäte - 1990. yıllar başında oyışqan «"Demokratiçeskaya partia Rossii"» ("Räsäy demokratlar firkäse", "DPR") bula. Anıñ töp säyäsi yünäleşe - berdäm, bülenmäs Räsäy.
Soñraq «"Soglasie"» ("Berdämlek"), «"Grajdane Rossiskoy Federatsii"» ("Räsäy Federasísı İldäşläre") h.b. barlıqqa kilä. 1993. yılda alar «"Ravnopravie i zaqonnost'"» ("Tigez xoquqlılıq häm qanunlılıq") xäräkätenä berläşälär. Ul berläşmägä «"Yabloko"», «"Demwıbor Rossii"» ("Räsäyneñ demokrat yünäleşle") h.b. xäräkätlärneñ cirle bülekläre kerä. Oppozísída toruçı şuşı xäräkät häm partí wäkilläre üz eşçänleklären koordínasílaw maqsatında «"Tügäräk östäl"» oyıştıralar.


Tatarstanda sälämät saqlaw.
1990. yıllar başınnan TR xalqınıñ küpçelek öleşeneñ tormış-könküreş däräcäse tübänäyüe, ekologík xälneñ bozıluı-üzgärüe h.b. säbäplär nerv sisteme, sulış äğzäläre (bigräk tä tuberkulóz), yoğışlı (gepatit), tire-venerik, AİDS h.b. awırularnıñ taraluına kiterä. TR sälamätlek saqlaw sistem üseşeneñ xäzerge çorda medisin iminiätläw wä xosusí medisin xezmäte kürsätü ğämälgä kerä.
Taríx.
Qazan gouvernısında xalıqqa medisin yärdäme kürsätelä başlaw 18. yözneñ soñğı çiregenä turı kilä.
1775. yılda berençe märtäbä tabíblek idaräläre oyışa.
1786. yıldan xalıqqa medisin yärdäme kürsätü belän Cämğiäwi tärbiä küzätçelege (Príkaz obşçestwennoğo prizreniä) şöğellänä. Qazan (1806), Çístay (1830), Spas (1833) şähärlärendä berençe xastaxänälär eşli başlí. Zemstvo'lar tarafınnan feldşer noqtaları häm mäktäpläre, cirle xastaxanäläre buldırıla, sanítarí xezmäte kürsätü yulğa salına, cirle tabíb wazífaları kertelä. Qazanda açılğan «"Çäçäk saldıru institutı"» (1874) İdel buyında çäçäk awıruın beterüdä zur rol' uyní.
Qazan üniversitäteneñ medisin bülege (1814. yılda açıla) sälamätlek saqlaw sistemasın üsterüdä, ş.u. İdel buyı, Ural, Seber wä Urta Asía töbäkläre öçen tabíblär äzerläwdä ozaq yıllar berdänber üzäk bulıp sanala. Töbäktä tabíblär häm däwalaw oyışmalarınıñ citeşmäwe (1913. yılda barlığı 319 tabíb), epídemílar belän näticäle köräşü mömkinlege birmi. Fäqirlek, sanítarí eşeneñ tübän däräcädä alıp barıluı, üz waqıtında profílaqtik çaralar ütkärelmäwe häm medisin yärdäme kürsätelmäwe - 1930. yıllarğa qädär yoğışlı awırularnıñ artuında töp säbäplärneñ berse. Bigräk tä tuberkulóz, dizenterí, buma yütäl, skarlatín, çäçäk, timgelle häm qorsaq tífı, traxoma, qorçañğı awıruları kiñ taralğan bula. Sälamätlek saqlaw mäsäläläre Sovet xäkimiäte urnaşqannan soñ ğına däwlät däräcäsendä xäl itelä başlí.
1920. yılda "Sälamätlek saqlaw xalıq komissariatı" oyıştırıla, däwalaw oyışmaları belän idarä itü ber üzäkkä tuplana, bala tabu yortları, kolxoz xastaxanäläre, tabíb noqtaları, feldşerlıq-akuşer noqtaları, belemle medisin xezmätkärläre äzerläw öçen urta uqu yortları açıla.
"Monı da qara: Qazan Medisin-farmasí mäktäbe, Çístay Medisin mäktäbe, Bua Medisin mäktäbe. "
Zur fänni-tikşerenü institütläre häm däwalaw üzäkläre: Traxomatoz institutı, Travmatologí häm ortopedi üzäge, Qazan Medisín akademísı; «"Ij mineral suları"», «"Bäker"» kurortları; «"Qazan"», «"Krutuşka"», «"Vaslyevo"» h.b. şífaxänälär oyıştırıla (1920.-30 yıllar).
Resp-qada 1940. yılğa 10 meñ keşegä barlıq medisin belgeçlekläre isäbennän 6,2 tabíb, 18,5 urta belemle medisin xezmätkäre; xastaxanälärdä 36,2 urın turı kilä. Bizgäk, traxoma, çäçäk, skarlatín, qorçañğı kebek awırular beterelä. Böyek Watan suğışı yıllarında TASSR yaralılarnı däwalaw häm sawıqtıru üzäkläreneñ bersenä äwerelä.
"Monı da qara: Qazan Xärbi hospitale, Evakuasí hospitalları)".
Cirle häm evakuasílanğan xalıq arasında yoğışlı awırular taraluğa yul quyılmí. Suğıştan soñğı un yılda resp-qada sälamätlek saqlaw oyışmalarınıñ matdi-texnik bazası üsep, nığıp kitä. Çístay, Yäşel Üzän, Alabuğa, Mendeleyev şähärlärendä häm cirle üzäklärdä ber ük ürnäktäge ölgelär belän xastaxanälär tözelä.
1970.-1990. yıllarda Republík klinik xastaxanäse, Republík balalar klinik xastaxanäse, Çallı şähär xastaxanäse, 3635 urınğa isäplängän 40tan artıq rayon üzäk xastaxanäläre häm däwalaw bínaları safqa bastırıla, şífaxänälär («"Livadia"», «"Ence"», «"Yaqtaş"» - barlığı 4215 urınlı 19 şífaxänä) häm profílaktorílar (5150 urınlı 50 profílaktorí) çeltäre kiñäytelä. Ğömümi xirurgí, neyroxírurgí, mikroxírurgí, yöräk-qan tamırları xirurgísı, tuqıma häm äğzalar küçerü, "yasalma böyer" üzäkläre h.b. oyışa.
1990. yıllarnıñ 2. yartısınnan yaña xastaxanälär häm polikliníklar tözelä, iskeläre yañartıp qorıla.
2001. yılda şähärdäy Urıssu bistäsendä (Yutazı r-nı) 50 stasíonar urınlı, 100 keşe qabul itä alırlıq polikliníklı Üzäk rayon xastaxanäse, Mamadış şähärendä terapí bínası, Çepyä awılında (Baltaç r-nı) 50 stasíonar urınlı, 100 keşe qabul itärlek polikliníklı xastaxanä, Telänçe Tamaq awılında (Tuqay r-nı) 150 keşe qabul itä alırlıq polikliník, ş.u. töbäqärä diagnostik kliník üzägeneñ (Qazan) berençe öleşe safqa basa (2000).


Tatarstan cäğräfiäse.
Republík Könçığış Europa tigezlegeneñ könçığışında, İdelneñ urta häm Kama yılğasınıñ tübän ağımında, urman häm urman-dala zonalarında urnaşqan. İdel häm Kama yılğaları üzännäre Tatarstan cirlären öç töbäkkä bülä: Kama aldı (Kamadan tönyakqa häm İdeldän tönyaq-könçığışqaraq), Kama aryağı (Kamadan könyaktaraq), İdel aldı (İdeldän könbatıştaraq). Bu terr-yä urtaça 170 m bieklektäge qalqulıqlı tigezlektän ğíbarät. Kama aldı sözäk-qalqulıqlı tigezlek, tönyaq-könbatışında Vyatqa Uwalınıñ könyaq itäge cäyelgän. Kama aryağı - qalqulıqlı tigezlek, könyaq-könçığışında Bögelmä-Bäläbäy qalqulığınıñ küpçelek öleşe, könbatışında İdel aryağı tübänlegeneñ tönyaq öleşe urnaşqan. İdel aldı isä İdel buyı qalqulığınıñ tönyaq-könçığış öleşendä. Qalqulıqlar häm tübänleklär relefnıñ eroziä, qarst, eol, yar yasalu h.b. protsesslar näticäsendä barlıqqa kilgän keçeräk formadağı qompleksları b-n yarğalanğan. Resp-qa terr-yäseneñ töp öleşe yuğarı Perm sistemasına qarağan Ufa, Qazan, Tatar yaUrısları utırma toqımnarı, könyaq-könbatış öleşe yuğarı yura häm aqbur sistemaları utırmaları, yılğalarnıñ borınğı üzännäre neoğen häm dürtençel sistemalar utırmaları qatlamnarınnan ğíbarät (k. Geologík tözeleş). Neft häm ğaz çığanaqları dewon häm taşkümer qatlamnarında yata. İñ zurları - Romaşkino, Yaña Yılxowoy, Berençe May, Bondyug çığanaqları - republíknıñ könyaq-könçığışında häm tönyaq-könçığışında urnaşqan. Ere neft çığanaqlarınnan neft zapasınıñ 60-80% alınğan, keçeräk yatmalarda 800-900 mln. t neft zapası isäplänä. Ş.u. sorıqümer häm taşkümer (k. Qazılma kümerlär), yanuçan slaneslar häm bitumnar zapası bar. Tözeleş materialları şaqtí küp: qom-waqtaş çığanaqları (zapası 246 mln. m3), kirpeç balçığı (73,5 mln. m3), gips (72 mln. t), izwesttaş häm dolomítlar (66 mln. t), tözeleş taşları (35,3 mln. m3), bentonit balçıqları (24,3 mln. t), tözeleş qomnarı (45 mln. m3), keramzit balçıqları (14,9 mln. m3). TR klimatı nigezdä urta kiñleklärdäge kontinentäl hawa massaları täesirendä formalaşa. Ğínwarda urtaça temp-ra 14°C salqın, yüldä 19°C cılı. Yıllıq yawım-töşem küläme 460-540 mm. Yawım-töşemneñ 65-70% äprel-öktäber aylarına turı kilä. İdel aldı, Kama aldı häm Bögelmä qalqulığındağı biek urınnar dımlıraq. Maynıñ berençe deqädäsında temp-ra 10°C tan cılıraq, sentäberneñ ikençe deqädäsında 10°C tan salqınraq buluçan. Qıraw töşmi torğan waqıt ğädättä 106-150 köngä suzıla. Cillär kübräk könyaq-könbatıştan, könyaq häm könyaq-könçığıştan isä. Resp-qa su resurslarına bay. Su öslegeneñ mäydanı 4,4 meñ km² (barlıq terr-yäneñ 6,4%) täşkil itä. 3 meñgä yaqın yılğa häm ineş isäplänä, alarnıñ urtaça tığızlığı 1 km² cirgä - 0,46 km. Cir öste sularınıñ töp zapası susaqlağıçlarda tuplanğan. Cir astı sularınıñ zapası şaqtí: töçe, az tozlı häm tozlı sular; alarnıñ ber öleşe däwalaw öçen faydalı (İj mineräl suları h.b.). Tufraq qaplamı küp törle. Republík terr-yäsendä sorı urman tufraqları (40% çaması) häm qara tufraq (32%), käsle-kölsu häm käsle-qarbonatlı tufraq kiñ taralğan. Yılğa üzännärendä allyuwiäl, qara tufraq häm sazlı tufraq. Urmannar terr-yäneñ 17% çamasın alıp tora. İdelneñ sul häm Kamanıñ uñyağında narat urmannarı, ayırım urınnarda çırşı häm aq çırşı urmannarı saqlanğan. Kama aryağın kiñyäfraqlı urmannar bili.


Tatarstan mädäniäte.
Din.
Tatar xalqınıñ borınğı babaları, uydırma-xorafatlarğa ışanıp, äylänä-tirä dönyanı canlı itep kürgännär. Alarnıñ küzallawlarınça, törle küreneşlär b-n ilahi köçlär idarä itkän, kük allası Täñre - baş alla sanalğan (k. Mäcüsilek). 8-9 yözlärdä bolğarlar cirenä íslam dine ütep kerä başlí. 922 yılda İdel buyı Bolğarında íslam däwlät dine dip iğlan itelä. Şunnan soñğı Tatar däwlätlärendä íslam dine ruxi-mädäni wazífanı başqarıp kilä. 16 yözdä Tatar xanlıqların Rus däwläte üzenä buysındırğannan soñ, Tatar xalqı mäktäp-mädräsälären, mäxällälären, ruxaníların yuğalta, ruxi tormışı fäqirlänä bara. Patşa xökümäte häm prawoslawie çirkäwläre tarafınnan dini häm milli ezärlekläwlär näticäsendä möselman xalıqları küp tapqırlar baş kütärergä mäcbür bula. 1773 yılda Sinod färmanı basılıp çığa, 1788 yılda Ufa şähärendä möselmannarnıñ Diniä näzaräte oyıştırıla (k. Räsäy häm BDBnıñ Europa illäre möselmannarı Üzäk diniä näzaräte), bu inde íslam dineneñ räsmi tanıluın añlata. 1992 yılğa qädär bu näzarät Eçke Räsäy häm Seber möselman cämğiätlärenä citäkçelek itä. 20 yöz başında Qazan ğubernasında ğına da 1152 mäçet eşli. 16 yözneñ 2 nçe yartısında töbäktä xristian dine tarala başlí. 1555 yılda Qazan yıparxiäse oyıştırıla (k. Xristianlaştıru säyäsäte). 20 yöz başında Tatarstan terr-yäsendä Qazan, Vyatqa, Samara, Sember häm Ufa yıparxiälärenä qarağan 600 prawoslawie mäxälläse häm 30 monastır' eşläp kilä. Sowet däwläteneñ din ölkäsenä qağılışlı säyäsäte RSFSR XKSnıñ "Çirkäwne däwlättän häm mäktäpne çirkäwdän ayıru turında"ğı ("Ob otdelenii serkwi ot ğosudarstwa i şqolı ot serkwi", 1918) dekretı h.b. doqumentlar b-n bilgelänä. Dinneñ cämğiät tormışına yoğıntısı şaqtí çiklänä. 1980 yıllar axırına Tatarstanda terkälgän 38 dini cämğiät kenä qala (18 möselman, 15 prawoslawie, 1 protestant h.b.). 1990 yıllar başınnan dini konfessílarnıñ eşçänleklären cäyelderü öçen yaña mömkinleklär tua. 1992 yılda Tatarstan Republígı möselmannarınıñ Diniä näzaräte tözelä häm ul 2001 yılda räsmiläşterelgän 804 möselman cämğiäten berläşterä. Qazan yıparxiäsenä 175 dini cämğiät kerä. TRda prawoslawieneñ iske tärtip tarafdarları (staroobryadçılar), katolíklar, lyüterännar, baptistlar, adwentistlar, yähüdilär, buddistlar h.b. dini cämğiätläre dä bar. 1990 yıllarda Bahawiä, Äxmädiä, Soñğı Ğähed h.b. dini xäräkät häm ağımnar tarala başlí.
Ädäbiät.
Tatar ädäbiätı xalıq awız ícatına, törki xalıqlarnıñ ädäbi baylığın täşkil itkän urta ğasırlardağı ğomumtörki mädäni yazma yädkärlärgä (S.Baqırğäni, Y.Balasağuní, M.Qaşğäri, S.Yügnäki, Ä.Yäsäwi h.b.) barıp totaşa. İdel buyı Bolğar däwläte mädäniäteneñ oluğ yädkäre - Qol Ğälineñ mäşhür "Qíssai Yosıf" poeması. Tatar ädäbiätınıñ üseşendä Altın Urda däwere möhim urın alıp tora. Ul zamanda ícat itelgän humanistik äsärlär: N.Rabğuzínıñ "Qíssasel-änbiä", Qotbnıñ "Xäsräw wä Şirin", Mäxmüd Bolğärinıñ "Nähcel-färadis", Xisam Kyätibneñ "Cömcömä soltan", Säyf Saraínıñ "Gölestan bit-törki" häm "Söhäyl wä Göldersen" poema häm dastannarı. Altın Urda cimerelgännän soñ Qazan qalası Tatar mädäniäte üzägenä äwerelä. Bu däwer näfis ädäbiätta Möxämmädyar, Ömmi Kamal häm Qolşärif ícatları b-n xaraqterlı. 1552 yılda Qazan xanlığı tar-mar itelgäç, Tatar xalqın märxämätsez izü başlana, ädäbi xäräkät isä ruxi torğınlıq kiçerä, dini sufíçılıq yünäleşe östenlek ala. 17 yözneñ 2 nçe yartısınnan başlap Mäwla Qolí, Utız İmäni, Äbelmänix Qarğalí, Hibatulla Salíxov, Şämsetdin Zäki, Ğäli Çoqrí h.b.nıñ ícatlarında ädäplelek wä insaflılıq ölgese bulırday obraz tudıruğa omtılış yasala; türälärneñ kimçelekläre tänqitlänep, humanizmğa mädxiä cırlana. 18-19 yözlärdä Tatar ädäbiätında Şäreq romantízmı tradísíları östenlek ala. 19 yözneñ 2 nçe yartısınnan realizm yaña ısul bularaq qabul itelä. Bu yünäleştä şigrít ölkäsendä - G.Qandalí, Aqmulla, Yä.Yemelyänov; prozada - M.Aqegetzadä, Z.Bigiev, R.Fäxretdin, F.Kärimi; dramaturgída G.İlyäsi, F.Xalidilärnıñ ícatı zur rol' uyní. 20 yöz başında Tatar ädäbiätında yaña icadi yünäleşlär häm ädäbi ısullar barlıqqa kilä. Moñarçı yäşäp kilgän janrlar qämilläşä, ädäbiät mäydanında yañaları päyda bula, äsärlärneñ temtiqäsı kiñäyä, waqíğalarnı sänğätçä mawıqtırğıç häm qızıqlı itep taswirlaw töp urın ala, ädäbi tänqit ädäbiätnıñ zarurí ber öleşenä äwerelä. Qäläm ostaları (G.Tuqay, F.Ämirxan, Därdemänd, M.Ğafurí, G.İsxaqí, G.İbrahímov, G.Kamal, Ş.Kamal, S.Rämiev, Ş.Babiç, M.Fäyzi h.b.), Şäreq, Könbatış Europa häm Urıs ädäbiätları tuplağan täcribäne häm alar ireşkän qazanışlarnı icadi faydalanıp, sänğätçä yuğarı sífatlı äsärlär tudıruğa ireşälär. 1917 yıldan soñ SSSR xalıqlarınıñ ädäbiätları kommunistik ideologí qısalarında üsä. Elektän qalğan mädäni mirasqa, milli ädäbiätlarğa kimsetep qaraw, 1930 yıllardağı repressílar, 1941-45 yıllardağı Böyek Watan suğışında yuğaltular, başqa säbäplär arqasında Tatar ädäbiätı bik küp talantlı ícat ähellärennän mäxrüm qala; yazuçılarnıñ ruxi ezlänüläre mäğlüm ideyä qısalarına biklänä, icadi mömkinlekläre çiklänä. Ämma ädiplär şul şartlarda da elek-elektän ädäbiät aldına quyıla kilgän wazífanı ütäw cayın tabalar. 1920-40 yıllarda G.İbrahímov, F.Burnaş, K.Näcmi, H.Taqtaş, K.Tinçurin, M.Ğäläw, Ş.Usmanov, X.Tufan, G.Qutuy, M.Cälil, A.Aliş, F.Kärim, N.İsänbät h.b. ädäbi xäräkätneñ alğı safına çığa. Alardan soñ G.Bäşirev, A.Şamov, İ.Ğäzi, Ä.Fäyzi, F.Xösni, M.Ämir, Ä.Yeniki, S.Xäkim, N.Arslanov, Ä.Yerikäy, S.Battal, Ä.İsxaq, S.Urayskiy, G.Ğäliev, G.Äpsälämev, X.Waxit, A.Rasix h.b., şul uq yıllarda emigrasídağı Tatar yazuçıları G.İsxaqí, H.Ğabdüş, S.Ğíffät-Uğan Tatar ädäbiätınıñ Oqt. rev-sísenä qädärge tradísíların däwam itterälär. 1960 yıllardan ütkännärgä yañaça qararğa, bügengene taswirlarğa mömkinlek tua. Tatar ädäbiätınıñ bu etabında R.Töxfätullin, Ä.Dawıdov, A.Ğiläcev, Ş.Mödärris, G.Axunov, N.Fättax, X.Kamal, Ä.Bayan, G.Afzal, E.Qasímov, Ş.Bikçurin, M.Şabayıv, Ş.Ğäliev, İ.Yüzeyev, Ş.Xösäyenev, B.Kamalov kebek "altmışınçı yılğılar" üzläre yäşägän zamannıñ möhim ictimağí häm äxlaqí mäsälälären kütärep çığalar. 1970-80 yıllarda İ.Nurullin, M.Mähdiev, T.Miñnullin, F.Yarullin, M.Yunıs, M.Xäbibullin, Ä.Ğäliev, S.Söläymanowa, Mäxmüt Xäsänev, R.Xaris, R.Fäyzullin, Zölfät, Robert Äxmätcanov, Räşit Äxmätcanov, M.Äğlämev, V.Nurullin, R.Batulla, M.Ğäli, Ä.Ğaffar, Z.Xäkim, Ä.Räşitev, L.Şağircän, X.Äyüp, M.Malíqowa, R.Ğatawllin h.b. icadi aktíflıq kürsätälär. 1990 yıllardan başlap xalqıbıznıñ ğasırlar däwamına suzılğan tarixi wä mädäni mirasına iğtibar yıldan-yıl köçäyä. N.Fättax, M.Xäbibullin, C.Räximev, V.İmamovlarnıñ romannarında tarixi temnar uñışlı yaqtırtıla. İ.Salaxov, A.Ğiläcev, G.Tawlin, R.Möxämmädiev, R.Kärämilärneñ äsärlärendä totalítarízm, repressílar çorında şäxesneñ faciğäse häm anıñ üz äberuyın saqlap qalırğa omtıluı taswirlana. Ädäbiät beleme isä beryäklı ideologí b-n suğarılğan metodologík ısullardan arına bara, ädäbi küreneşlärgä häm tendensílarğa fänni häm obyıktiv bäyä birergä omtıla.
Míğmarlıq.
Tatarstanda arxit-ranıñ töbäk häm milli ayırımlıqları şähärlär tözeleşendä (k. Şähär tözeleşe), arxit-ra törlärendä, konstruksí, stil, sänğätçälek h.b. üzençäleklärendä fänni-ğämäli çağılış taba. Xalıqnıñ arxit-radağı milli üzençälekläre ş.u. mädäniätkä dä bäyle. Borınğı däwer arxit-rasına bu yaqlarda yäşägän fin-uğır häm törki qäbilälärneñ iñ ğädi ixtíacların qänäğätländerü öçen tözelgän toraq, xucalıq häm dini qorılmalar xas. İdel buyı bolğarları íslam dinen qabul itkännän soñ, Urta İdel buylarına möselman illärendäge bina häm qorılmalarnıñ tradísíon arxit-rası üzençälekläre ütep kerä (k. Bolğar camiğ mäçete, Keçe manara, Xan törbäse, Qara pulat, Aq pulat, Könçığış törbä h.b.), ä inde Altın Urda häm Qazan xanlığı zamanında ul üzençäleklär nıqlap qanat cäyä. Arxit-ra konstruksísı üzençälekläre töbäktäge tözü materiallarına (ağaç, aqtaş, balçıq kirpeçe h.b.) häm alarnı qullanu ısullarına bäyle. Räsäy däwerendä Urıs arxit-rası şähär tözeleşendä yäşäp kilgän cirle üzençäleklärne qısrıqlap çığara, Könbatış Europa arxit-rası stilläre östenlek ala (k. Baroqqo, Klassísízm). Dini, cämäğät häm toraq binalar qoruda yaña tipologí xökem sörä (k. Çirkäwlär, Monastır'lar). Milli arxit-ra başlıça xalıq arxit-rasında saqlanıp qala (k. Tatar xalıq arxitekturı). 18 yözneñ 2 nçe yartısında Räsäydä íslam dinenä säyäsi mönäsäbät üzgärgännän soñ yañadan mäçetlär salına başlí. Milli arxit-ra ildä xökem sörgän Urıs arxit-rasınıñ yoğıntısında bara (k. Qazan mäçetläre). Şulay da qorılmalarnıñ törlärendä, urın saylawda, stil alımnarında milli tradísílar saqlana. 18 yözneñ 2 nçe yartısında başqaladan Qazanğa berençe prof. arx. V.İ.Qaftırevnı cibärälär häm ul Qazannıñ berençe genplanın tözi. 18 yözneñ axırı - 19 yözneñ 1 nçe yartısında Qazan ğubernasında talantlı arxitektorlar: İ.P.Bessonov, F.E.Yemelyänov, M.P.Qörinfskiy, P.G.Pyätniskiy, A.İ.Peske, F.İ.Petondi, A.K.Şmidt h.b. eşli. 19 yözneñ 2 nçe yartısınnan Şäreqneñ möselman mämläkätläre arxit-rası yoğıntısı yañadan sizelä başlí (k. Şamil yortı, Äcem mäçete). Bu yaqlardağı Urıs milli arxit-rasında şul zamandağı mäğlüm ısullar (stil yünäleşläre) üzençälekle qullanış taba (k. Eklektízm, Modern). 19 yözneñ 2 nçe yartısı - 20 yözneñ başında arxitektorlar P.E.Anikin, V.K.Beçqo-Druzin, S.V.Beçqo-Druzin, P.T.Juqovskiy, F.N.Malínovskiy, K.L.Myüfke, İ.N.Qolmaqov, K.S.Oleşkewiç, P.İ.Romanov, G.B.Ruş, V.A.Trifonov, L.K.Xrşçonowíç, P.V.Tixomírov h.b. änä şul stil yünäleşlärendä ícat itä. Sowet zamanında İ.G.Ğaynetdinev, M.K.İğlamov kebek berençe prof. milli arxitektorlar üsep çığa. Binalarnı yäşäw öçen qulayraq, zur külämle itep häm ber ük stildä qoru ütep kerä başlí. Şähär arxit-rası tulayım unifikasílawğa qaytıp qala. 20 yözdä sänäğät häm texníknıñ alğa kitüe näticäsendä yaña tör qorılmalar tözelä. Bu däwerdäge arxit-ranıñ cirle üzençälekläre fäqät binalarnıñ tışqı bizäleşendä çağıla. Qorılmanı tulayım milli üzençälekle itep tözü awıl cirendä genä saqlana. Arxit-ranıñ üseşenä arxitektorlar Ä.G.Bikçäntäyev, İ.A.Wäliev, R.M.Mortazin, P.A.Sanaçín, G.İ.Soldatov, R.S.Nasírov, A.A.Sporíus, Ä.X.Belostosqaya h.b. zur öleş kertä. S.S.Aydarov isä arxit-ra restavrasísı mäktäben buldıruğa küp köç quya. 1960 yıllar azağınnan alıp Qazannıñ üzendä prof. arxitektorlar äzerläw eşe alıp barıla; İ.Ş.Äsädullin, G.A.Baqulín, V.E.Baliskiy, R.V.Bilalov, İ.D.Ğalanín, V.P.Loginov, İ.G.Nurğäliev kebek äydäp baruçı arxitektorlar - Qazan arxitektur-tözeleş akademísınıñ arxit-ra f-tı şäkertläre. 1990 yıllarda arxitektur-tözeleş ölkäsendä däwlät küzätüe kimi, icadi mönäsäbätkä yul açıla; sowet zamanında ğämäldän çıqqan toraq, cämäğät, dini qorılmalarnıñ tözü törläre kire qayta başlí. Tatarstanda arxit-ra ğileme cirle häm milli üzençäleklärne öyränä häm bu yünäleştäge qazanışlarnı tözeleştä faydalanu mömkinleklären ezli.
Sınlı sänğät.
Tatarstan terr-yäsendä Anänino, Pyänobor, İmänkiskä h.b. qäbilälär qäberleklärennän tabılğan äyberlär iñ borınğı sänğät yädkärläre bulıp sanala. 8 yözdän alıp urta ğasırlar başındağı sänğätneñ üseş däräcäsen İdel buyı Bolğar däwläte şähär, awıl qäberleklärennän çıqqan arxeologík tabıldıqlar kürsätä. Bolğarlar sänğätendä skiflar zamanında Könyaq Seberdä häm Üzäk Aziädä yäşägän qäbilälärneñ arxaik bilgeläre saqlanğan borınğı küçmä xalıqlar sänğäte häm urta ğasırlardağı utraq igençelär sänğäteneñ ğäyät üzençälekle quşılması çağıla. Şul uq waqıtta bolğar sänğäte Azov häm Qara diñgez buyı şähärlärendäge ellin mädäniäte yoğıntısında üskän Saltaw-Mayaq kulturı b-n dä bäyle. Íslam dinen qabul itkännän soñ Bolğar däwlätendä mädäniät şäriğät qanunnarına buysına: bütän möselman xalıqları sänğäte şikelle ük, sınlı sänğät ornamentqa tayanğan ğämäli bizäleş häm arxit-ra sänğäte b-n çiklänä. Bolğarda şähär mädäniäte bik nıq alğa kitkän bula; milli sänğätneñ yünäleşen änä şul bilgeli, bu isä İdel buyı häm Könyaq Ural buyındağı başqa xalıqlarnıñ sänğätçä fikerläwenä dä zur yoğıntı yasí. Tatarstan terr-yäsendäge sänğät taríxında Altın Urda däwere ayırım urın alıp tora. Anıñ üseşendäge üzençälekne etnik küpqırlılıq -ber yaqtan, qıpçaqlarnıñ küçmä, ikençe yaqtan, bolğarlarnıñ utraq mädäniäte elementları bilgeli. Aña şäriğät qısalarında üskän ornament törlelege, töslärne mul qullanu, zinnätlelek xas. Kiem-salımnı, at dirbiäsen bizäw, metallğa bizäklär töşerü, zärkänçelek häm balçıqnı yandırıp äyber yasawda Altın Urda sänğäteneñ sinkretik stile nıq çağıla. Qazan xanlığında sänğätneñ monumentäl-ğämäli häm näfis hönärçelek törläre uñışlı däwam itä. 16 yözneñ 2 nçe yartısınnan sänğät elekke çorlardan kilgän hönärçelek qısalarında yäşäwen däwam itä. Tatarstan terr-yäsendäge Urıs sänğäte Mäskäwdäge monumentäl näqeş häm äwliä sürätläre yasaw (iqonopís) yoğıntısında bara. 18 yözdän Könbatış Europada çäçäk atqan sınlı sänğät formaları häm stilläre xisabına bayí. Qazan artı töbäge Tatar milli sänğäteneñ üzägenä äwerelä. 18 yözneñ 2 nçe yartısınnan Qazannıñ Tatar xalqı yäşägän öleşendä hönärçelek yañadan köçäyä, xalıq näfis hönärçelege, tradísíon milli sänğät törläre ternäklänep kitä. Ğämäli bizäleş sänğäte törlärennän ornament, qayulı kün, çigü, uqalap çigü, tuquçılıq, xattatçılıq, milli kiemnär tegü, öylärneñ eçen bizäw üzençälekle tös ala. 19 yöz axırı - 20 yöz başında Tatar xalqınıñ professionäl milli sınlı sänğäte barlıqqa kilä, üz rässamnarı üsep çığa: Ş.Tahírov, M.İdrisev, M.Bayqiev, G.Aqçurína, K.Däwlätkildiev h.b. Alar näqeş, grafík häm teater säxnälären bizäw b-n mäşğül bula. Tatarstanda sınlı sänğätneñ üseşenä Qazan sänğät mäktäbe zur öleş kertä. Näqeş ostaları: N.Feşin, B.Urmançe, P.Benqov, V.Timofeyev h.b.; grafík ostaları: F.Tahírov, G.Arslanov, Ş.Möxämmätcanov, N.Şíklov, K.Çebotaryov h.b.; skulptur ölkäsendä: V.Boğatıryov, S.Axun dan-şöhrät qazana. Rässamnarnıñ "Vsadnik" ("Caydaq"), TatLEF, TatAXRR, "Öktäber" hönäri şirkätläre, soñraq isä Tatarstan Republígınıñ Rässamnar berlege icadi aktíflıq kürsätä. 20 yözneñ 2 nçe yartısında näqeş ölkäsendä X.Yaqupov, L.Fättaxov, K.Maqsimov, N.Quznetsov, V.Qudelkin, İ.Zarípov, Ş.Şäydullin, A.Abızgildin, K.Näfíqov, R.Ğosmanov, İ.Räfíqov h.b.; grafíkta G.Raxmanqulowa, E.Sitdíqov, T.Xaciäxmätev, E.Zarípov h.b.; skulpturda V.Malíqov, R.Niğmätullina, N.Adılov, F.Fäsxetdinev h.b.; teater säxnäsen bizäwdä P.Speranskiy, M.Sütüşev, E.Gelms, Ä.Tumaşev h.b.; ğämäli häm monumentäl bizäleş sänğätendä V.Fyodorov, S.Qüzminıx, R. häm M.Kildebäkevlär, V. häm S.Qowalevskiylar, R.Safíullin, B.Şubin h.b. zur icadi uñışlarğa ireşälär. Bu däwerdä janr häm stil törläre arta, yaña icadi yünäleşlär päyda bula, Tatar milli häm ruxaní sänğäte obrazları canlandırıla. Sänğät kolleksíları Tatarstan Republígınıñ milli muzeyında, Tatarstan Republígınıñ däwlät sınlı sänğät muzeyında, "Qazan" Milli mädäniät üzäge qarşındağı milli mädäniät muzeyında, Älmät, Leninoğorsk, Çallı şähärläre kartinnar ğälereyälärendä h.b. muzeylarda saqlana. Yäş rässamnarnı uqıtu, tärbiäläw eşen Qazan mädäniät häm sänğät un-tı, Qazan sänğät uç-şçese, Leninoğorsk muzík-sänğät uç-şçese, Çallı ped. in-tı häm Çallı sänğät uç-şçese alıp bara.
Köy sänğäte.
Tatar muzík sänğäteneñ çığanağı törki qağanatlar däwerenä barıp totaşa. Ul İdel buyı Bolğarı, Altın Urda, Qazan xanlığı h.b. törki-Tatar däwlätlärendä törle ruxaní häm dönyawí formalarda, professionäl häm üzeşçän cırçılar, muzík uyın qorallarında başqaruçılar ícatında çağıla. Tatar muzík sänğäte mäcüsilek zamanı häm íslam dine yolaların ütkärgändä başqarılğan muzík, mädxiä, memoriäl janrlarda, saray muzígı tradísílarında - xärbi yola bäyrämnäre, saray häm xalıq bäyrämnärendä küñel açu räweşendäge muz.-poetik formalarda üsä. Tatar xalqınıñ tradísíon muzík qoralları bulıp qubız, quray, göslä, dawılbaz, dumbra, däf h.b. sanala. Alarnıñ qayberläre xalıq ostaları qulı b-n yasala, ikençeläre ğäräplärdän üzläşterelgän klassik möselman muzík uyın qoralları bula. Tatar milli köylärenä angemitoník xas; tradísíon bularaq ul cırlar fäqät ber tawış öçen çığarıla. 16 yöz urtasınnan Tatar xalqınıñ muzík sänğäte köçen-qodräten yuğalta: elek ictimağí ähämiätkä iä bulğan formalarnıñ kiräge qalmí, bu xäl janr häm stillärneñ aqrınlap çiklänüenä kiterä. Şul säbäple Tatar xalqınıñ milli muzígı 20 yöz başına qädär yalğız başqaruçılar ícatındağı folklor cırları bularaq qına saqlanıp qala (k. Bäyet, Qısqa cırlar, Lirik cırlar, Yola cırları, Taqmaq, Tarixi cırlar). 18 yözdä, uqu yortları programına uyın qoralların üzläşterü däresläre kertelü näticäsendä, töbäktä Urıs muzígınıñ berençe uçaqları barlıqqa kilä. 19 yözdä muzík gimnazílar, Qazan un-tı, Radíonowanıñ zatlı näsel qız balalar in-tı tormışınıñ ayırılğısız ber öleşenä äwerelä. 19 yöz axırına Qazanda prof. muz. belem birüneñ nigezläre salına. Törle yıllarda K.Eyzrax, L.K.Nowiskiy, A.A.Orlov-Soqolovskiy, R.A.Ğummertnıñ xosusí muzík mäktäpläre eşli. Qazan muzík uçilişçese dä Ğummert mäktäbe nigezendä oyışa. 19 yöz axırı - 20 yöz başında Qazan muzík söyüçelär tügäräge, Näfis sänğät söyüçelärneñ Qazan cämğiäte, Xalıq universitetları Qazan cämğiäte Tatar milli muzígınıñ berençe konsertların oyıştıra. Qazanda ataqlı artist häm muzíkntlar İ.Ğofman, S.Raxmanínov, A.Skryäbin, A.Ğöldenweyzer, K.İğumnov, L.Awer, B.Ğuberman, Yä.Qubelik, E.Simbalist, N.Figner, L.Sobínov, A.Nejdanowa konsertlar birä; "Ziminnıñ Mäskäw operası artistları şirkäte", S.-Peterburgtan M.İ.Petipänıñ balet truppası, Mäskäwdäge Zur teaternıñ E.V.Geltser citäkçelegendäge balet truppası h.b. ğastrolgä kilep çığışlar yasí. Qazandağı opera teaterı M.Musorgskiy, P.Çayqovskiy, A.Rubinşteyn, A.Darğomıjskiy kebek Urıs autorlarınıñ, J.Bize, R.Leonqawallo, Dj.Werdi h.b. çit il kompozítorlarınıñ äsärlärennän bay repertuar üzläşterä. F.İ.Şalyapinnıñ artistlıq qäreräsı Qazanda başlanıp kitä. 19 yöz axırı - 20 yöz başında xalıq köyläre nigezendä, Urıs häm Europa klassik muzígı qazanışlarına tayanıp, xäzerge prof. Tatar milli muzík sänğäte formalaşa. Muzíkntlardan Z.Yarullin, F.Tuişev, X.Xäybulkin ("Xäybulkin marşı" autorı), cırçılardan K.Motígí, F.Latípov, M.İskändärewä h.b.nıñ eşçänlege şul yıllarda başlana. 20 yözneñ 20-30 nçı yıllarınnan Tatar muzík sänğäte kompozítorlar ícat itkän üzençälekle törle janr äsärläre b-n bayí: ğilmi nigezdä milli muzíknıñ mäğärif sisteması buldırıla. Tatarstanda kompozítorlar ícatınıñ formalaşuına Tatar drama truppaları säxnägä quyğan muz. drama äsärläreneñ dä täesire zur bula. Tatar kompozítorlar mäktäbenä nigez saluçılarnıñ berse S.Säydäşev ícatı Tatar muz. teaterı formalaşuı b-n tığız bäylängän. Ul spektakllärneñ muz. bizäleşen üzgärtä, milli muzíknı säxnädäge waqíğalarğa bäyläwe b-n muz. drama janrın nigezli. Milli muzíknıñ tarixi täcribäsen osta faydalanıp, Säydäşev yaña intonasílar häm ritmnar, küptawışlılıqnıñ harmonílılığın, orkestr yañğıraşınıñ tembr törlelegen bayıta, milli Tatar simfonízmına nigez sala. Anıñ "Zäñgär şäl", "Nayomşçik", "Qandır buyı" muz. dramaları häm 1920-30 yıllardağı muz.-säxnä äsärläre milli muzíknıñ törle janrları üseşe öçen ürnäk bula. Tatar muzík sänğäteneñ formalaşuına S.Ğäbäşi, G.Älmöxämmädev, V.Winoğradovlarnıñ "Saní" (1925), "Eşçe" (1930) berençe Tatar operaları zur yoğıntı yasí. Tatar opera studísında (1934-38) muzík ölkäsendä milli qadrlar äzerläw Tatar opera häm balet teaterın oyıştıruğa yul aça. Muz. teaternıñ üseşenä Z.Bäyraşewa, M.Bulatowa, A.İzmaylowa, G.Qaybisqaya, M.Raxmanqulowa, U.Älmiev, N.Dawtov, F.Nasretdinev, R.Bilalowa, G.Säyfullina, Z.Xismätullina, V.Şäripewä, A.Abbasov, L.Werniqovskiy, Yu.Borisenqo, Z.Sönğatullina, X.Bigiçev, V.Ğäniewa, G.Lastovqa, R.Säxäbiev, E.Mixaylowa kebek äydäp baruçı opera cırçıları häm A.Ğatsulína, B.Äxtämev, N.Yultíıwa, Ä.Narıqov, G.Qalaşniqowa, R.Sadíqov, İ.Xäkimewä, S.Xantimerewä kebek balet solistları zur öleş kertälär. Radíotapşırular oyıştırıluı (1927), Tatar filarmonísı, Xalıq ícatı yortı (1939), Tatarstan Republígınıñ Däwlät cır häm biü ansamble oyışuı Tatarstandağı muz.-ictimağí tormışnı canlandırıp cibärä. 1939 yılda TASSR Kompozítorlar berlege oyıştırıla (k. Tatarstan Republígınıñ kompozítorlar berlege). 1945 yılda Qazan konservatoriäse açıla. 1930 yıllar axırınnan äsärläre milli muzík klassígı fondında layıklı urın alğan kürenekle Tatar kompozítorlarınıñ icadi eşçänlege başlana. Muz. teater ölkäsendäge qazanışlar ayıruça iğtibarğa layıq: N.Cihanovnıñ "Altınçäç", "Cälil", M.Mozaffarovnıñ "Galíbanu" operaları, F.Yarullinnıñ "Şüräle" baletı, C.Fäyzineñ "Başmağım" muz. qömediäse ícat itelä; N.Cihanovnıñ "Qırlay" simf. poeması häm "Tatar xalıq köylärenä syüita"sı, A.Klyuçaryovnıñ "İdel simfonísı", Z.Xäbibullinnıñ skripqa öçen äsärläre kebek simfoní, kamer-instrumentäl, cır (vokal) muzígı janrları üzläşterelä. Alardan soñ kilgän buın kompozítorlarnıñ ayıruça kürenekle wäkile - R.Yäxin. Ul berençe Tatar fortepiano konsertı, küpsanlı romans, cır häm fortepiano äsärläre ícat itä. Opera, balet, simfoní häm kamer-instrumentäl muzík äsärläre ölkäsendä zur köç quyğan kompozítorlar: A.Monasípov ("Musa Cälil" simfoní-poeması, "Tuqay ritmnarı" cır häm simf. poeması), Ä.Baqírov ("Su anası" baletı), X.Wäliullin ("Samat" operası), İ.Şämsetdinev, A.Leman, A.Wäliullin h.b. 1960-70 häm annan soñğı yıllarda Tatar kompozítorlarınıñ ícat dairäse kiñäyä töşä. F.Äxmätev, R.Bilalov, R.Yenikiev, B.Mölekev, İ.Yaqupov, M.Yarullinnar yaña stilistíknı buldıruğa häm folklor çığanaqların zamança prof. texnik çaralar b-n bäyläp üsterügä zur öleş kertälär. 1980-90 yıllarda Tatarstanda R.Kälimullin, L.Xäyretdinewä, R.Äxiärowa, M.Şämsetdinewä, Ş.Şärifullin h.b. kompozítorlar uñışlı ícat itälär. Bügenge köndä Tatarstan kompozítorları ícatında kamer-instrumentäl häm vokal muzík töp urınnı alıp tora. Milli muzíkta kompozítorlarnıñ berençe cırları 1910 yıllarda yañğırí (F.Latípov, S.Ğäbäşi). Cır janrına ayıruça iğtibar itü S.Säydäşev, M.Mozaffarov, C.Fäyzi, N.Cihanov, Z.Xäbibullin, A.Klyuçaryov, R.Yäxin, Ä.Baqírov h.b. kompozítorlarğa xas. S.Sadíqowa, L.Batır-Bolğäri ícatında cır töp urınnı alıp tora. Ş.u. Ş.Mäcitev, Ä.Xäyretdinev, Z.Ğíbadullin, M.Maqarov, İ.Xisamov, F.Äxmädiev h.b. häwäskär kompozítorlarnıñ cırların da xalıq yaratıp tıñlí häm başqara. Häwäskärlärneñ üzläre ícat itep, äsärlären üzläre ük başqaruı ayıruça kiñ cäyelä. Tatar milli cır sänğätendä G.Söläymanowa, R.Wahapov, Z.Basírowa, Ä.Afzalowa, İ.Şaqírov, X.Bigiçev, G.Räximqulov, R.İlyäsov, Ş.Äxmätcanov, R.İbrahímowa, V.Ğízzätullina, A.Tuişewä, F.Söläymanowa, N.Wasílowa, Z.Säxäbiewa, R.İbrahímov, Gölzadä, A.Fäyzeraxmanov, M.Sönğatullin, R.Xarísovlar Tatar başqaru sänğäteneñ yuğarı zäwıqle ostaları bulıp tanıla. Tatar kompozítorlarınıñ äsärläre çit illärdä dä tanıla. Tatar muzígı xalıqara festiwällärdä başqarıla, kompozítorlar konkurslarında bilgeläp ütelä. Qazanda Europa-Aziä xäzerge zaman muzígı festiwälläre, Şalyapin F.İ. isemendäge opera festiwäle, Nuriev R. isemendäge klassik balet festiwäle ütkärelä. TRnıñ Däwlät simf. orkestrı, TRnıñ Däwlät cır häm biü ansamble, Xalıq muzík uyın qoralları däwlät orkestrı, TRnıñ Däwlät qıllı quartetı kiñ tanılğan başqaruçı kollektíflar bulıp sanala. Republíkta muzík qorallarında yalğız başqaru ğäyät nıq üsep kitä: R.Abdullin (orğan), M.Äxmätev (skripqa), L.Maslowa (wiolonçel), E.Äxmätewä, F.Xäsänewä (fortepiano) h.b. Republíkta muzík beleme kiñ üseş ala. Maxsus belemle muzík belgeçläre äzerli torğan küp kenä uqu yortları eşläp kilä: Qazan mädäniät häm sänğät un-tı, Qazan ped. un-tınıñ muzík f-tı, muzík uç-şçese, kölliätläre, mäktäpläre h.b.
Säxnä uyın.
Qazanda Urıs telendä berençe teater tamaşasınıñ 1728 yılda kürsätelgänlege mäğlüm. Daimi eşlägän Urıs teaterı 1791 yılda açıla. 1802 yılda teater xosusí iğänäçe Urıs alpawıtı P.P.Yesipov qaramağına küçä (k. Qazan Urıs drama teaterı). 19 yöz başınnan Qazanda maxsus teater binaları qorılu (k. Teater binaları) teater eşen cayğa salu mömkinleklären kiñäytä. 1830 yıllardan Qazanda iğänägä qorılğan dramatík häm opera (itälyän) teaterları truppaları daimi eşläp kilä. Prof. teater b-n berrättän Qazan un-tında, gimnazílarda, zíalılar arasında, 19 yöz urtalarınnan säwdägär, hönäri eşmäkärlär klublarında teater sänğäten söyüçelär tügäräkläre oyışa. P.M.Medwedev, M.M.Borodaylar iğänäsenä yäşägän däwerdä Qazan teaterı aqtyorları ostalıq yağınnan da, demoqratik yünäleştän baruı b-n dä il külämendä mäşhürlek qazana. Teater säxnäsendä A.S.Griboyıdov, N.V.Ğoğöl, A.N.Ostrovskiy, A.F.Pisemskiy, L.N.Tolstoy, A.P.Çexov pyesäları quyıla, cämğiätne borçığan mäsälälär kütärelä. 19 yöz axırı - 20 yöz başında Qazanda ber ük waqıtta opera häm drama truppaları, operetta häm miniatyuralar teaterları eşli, G.N.Fedotowa, V.N.Andreyev-Burlaq kebek zur talant iäläreneñ ğastrolläre uza. Rus teaterı eşleklelärennän: M.G.Sawína, V.N.Dawıdov, P.A.Strepetowa, M.İ.Pisarev, V.İ.Qaçalov h.b. üzläreneñ qäreräların Qazan säxnäsendä başlap cibärälär. 19 yöz urtalarınnan üzeşçän Tatar teaterı da eşli başlí. Şäkertlär häm möğällimnär qatnaşında mädräsälärdä, Tatar uqıtuçılar mäktäbendä teater quyu ğädätkä kerep kitä. 1906 yılda Tatar zíalılarınıñ (k. "Şimbäçelär") häwäskärlär sífatında xalıq aldında uynağan açıq spektaklläre Tatar prof. teaterına nigez sala. Berençelärdän bulğan "Säyyär", "Nur", "Şirkät", "Yäşlek" truppaları milli säxnä sänğäteneñ üsep kitüe öçen başlap yul yaralar. Bu truppalar İdel buyı, Ural, Seber, Qazaqstan, Urta Aziä, Qawqaz, Qırım yaqlarına ğastrolgä çığalar, şähärlärdä teater tamaşaları oyıştıralar. İ.Qudaşev-Aşqazarskiy, M.Mutin, Z.Soltanov, G.Bolğarsqaya, G.Qäriev, Kamal I, F.İlsqaya kebek talantlı aqtyorlar häm rejissyorlar şul truppalarda icadi yaqtan citlegälär. Alarnıñ repertuarlarında, Tatar autorlarınnan tış, äzärbaycan, törek, Urıs, nemes, fransuz autorlarınıñ da äsärläre urın ala. 19 yöz axırlarında milli drama äsärläre yazıla. Berençe pyesälarnı G.İlyäsi, G.İsxaqí, G.Kamal, F.Ämirxan, S.Rämiev, G.Qöläxmätev, Ş.Kamal, M.Fäyzi, K.Tinçurin h.b. ícat itä. Realistik dramaturgínıñ barlıqqa kilüe milli demoqratik mädäniätneñ oluğ qazanışlarınnan sanalırğa layıq. 1919 yıldan teaterlar däwlät qaramağına küçä. Zur drama teaterı däwlät teaterları rätenä kerä (k. Qazan Zur drama teaterı). 1921 yılda Berençe ürnäk Tatar teaterı oyışa, 1926 yıldan - Tatar däwlät teaterı, 1926 yılda aña, milli teaterlardan iñ berençe bulıp, akademí teaterı digän isem birelä (k. Tatar akademí teaterı). Eşçe yäşlär teaterı b-n eksperimentäl truppada (k. Xäzerge zaman teaterınıñ qonstruqtiv-täcribä ostaxanäse) teater sänğäteneñ yaña formaları tabıla, zamança säxnä tele barlıqqa kilä. Yäş aqtyorlar äzerläw maqsatı b-n studílar oyıştırıla (k. Tatar teater studíları). Şular nigezendä 1923 yılda teater texniqumı açıla (k. Qazan teater uçilişçese). 1930 yıllarda resp-qa şähärlärendä küçmä teaterlar eşli başlí (k. Kolxoz-sovxoz teaterları). Soñraq alarnıñ şaqtíı däwlät teaterı statusına layıq bula (k. Älmät Tatar drama teaterı, Minzälä Tatar drama teaterı, Tatar drama häm qömediä teaterı). Qazan Tatar yäşlär teaterı häm Qazan qurçaq teaterı açıla. Republíktağı teater eşeneñ üseşenä 1957 yılda Mäskäwdä ütkärelgän Tatar ädäbiätı häm sänğäte deqädäsınıñ täesire zur bula. 1950-60 yıllarda üzeşçän teater sänğäte kiñ qolaç ala. Teater kollektífları mädäniät yortları häm saraylarında, uqu yortlarında, pr-tielärdä oyışa. Üzeşçän teaterlarğa smotrlar ütkärep, iñ aldınğılarına "Xalıq teaterı" digän maqtawlı isemnär birelä. Tatar teaterınıñ repertuarın iñ äwwäl G.Kamal, G.İsxaqí, G.Qöläxmätev, M.Fäyzi, F.Burnaş, Ş.Kamal, K.Tinçurin, Ä.Fäyzi, T.Ğízzät, N.İsänbätlärneñ äsärläre bilgeli, teaternı çınbarlıqnıñ sänğäti ğibrätle közgesenä äwerelderä; R.İşmorat, M.Ämir, X.Waxit, S.Şäkürev, Yu.Äminev, G.Nasrílar şul tradísínı uñışlı däwam itterä; A.Ğiläcev, T.Miñnullin, Ş.Xösäyenev, İ.Yüzeyev, R.Xämid, F.Yarullin, R.Minğälim, R.Wäliev, Z.Xäkim h.b. autorlar ícat itkän äsärlär yaña ideyälär häm formalar alıp kilä. G.Kamalnıñ "Bankrot" häm "Bäxetsez yeget", M.Fäyzineñ "Galíbanu", K.Tinçurinnıñ "Cilkänsezlär" häm "Zäñgär şäl", N.İsänbätneñ "Xuca Nasretdin", T.Miñnullinnıñ "Äldermeştän Älmändär" pyesäları Tatar dramaturgísınıñ klassígına äwerelä. K.Şamil, Z.Soltanov, N.Arapowa, G.Qamsqaya, F.İlsqaya, Ş.Şamilskiy, X.Äbcälilev, G.Bolğarsqaya, X.Urazíqov, X.Sälimcanov, G.Şamuqov, F.Xalítov, R.Bikçäntäyev, R.Cihanşina, Ş.Biktimerev, R.Tacetdinev, R.Şäräfiev h.b. aqtyorlar Tatar teaterınıñ ğäyät üzençälekle säxnä ostalığı mäktäben buldıralar. G.Dewişev, G.İsmäğilev, Ş.Sarımsaqov, G.Yosıpov, K.Tumaşewa, M.Sälimcanov h.b. Tatar milli rejissurası mäktäbenä nigez salalar. Ölkännär ícatında çağılğan kürkäm tradísílarnı bügen yäş rejissyorlar F.Bikçäntäyev, R.Zahídullin, F.İbrahímov h.b. däwam itterä. 2002 yılda TRda 13 däwlät häm şähär teaterı eşli (k. Tatarstan teaterları). Tatarstan Republígınıñ teater eşlekleläre berlege 600 dän artıq teater eşleklesen berläşterä. Republíkta teater festiwälläre ütkärelä, şular arasında iñ möhime - Tinçurin K. isemendäge teater festiwäle. Republík teaterları çit illärgä ğastrolgä yöri; alar Könbatış Europa illäreneñ kübesendä bula, Fransí, Misır, Finländiädä ütkärelgän festiwällärdä qatnaşa. Teater sänğäte kiñ qolaç b-n üsä.


27. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 27. köne.
Monı da qara.
27. Äpril - 26. May - – 28. May - 27. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne


12. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 12. köne.
Monı da qara.
12. May - 11. Yün - – 13. Yün - 12. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne


Tatarstan arxitekturası.
Tatarstanda arxitekturanıñ töbäk häm milli ayırımlıqları şähärlär tözeleşendä, arxitektura törlärendä, konstruksiä, stil, sänğätçälek h.b. üzençäleklärendä fänni-ğämäli çağılış taba.
Xalıqnıñ arxitekturadağı milli üzençälekläre ş.u. mädäniätkä dä bäyle. Borınğı däwer arxitekturasına bu yaqlarda yäşägän fin-uğır häm törki qäbilälärneñ iñ ğädi ixtiacların qänäğätländerü öçen tözelgän toraq, xucalıq häm dini qorılmalar xas.
İdel buyı bolğarları İslam dinen qabul itkännän soñ, Urta İdel buylarına möselman illärendäge bina häm qorılmalarnıñ traditsion arxitekturası üzençälekläre ütep kerä (k. Bolğar cämiğ mäçete, Keçe manara, Xan törbäse, Qara saray, Aq saray, Könçığış törbä h.b.), Altın Urda häm Qazan xanlığı zamanında isä ul üzençäleklär nıqlap qanat cäyä.
Arxitektura konstruksiäse üzençälekläre töbäktäge tözü materiallarına (ağaç, aqtaş, balçıq kirpeçe h.b.) häm alarnı qullanu ısullarına bäyle.
Räsäy däwerendä Urıs arxitekturası şähär tözeleşendä yäşäp kilgän cirle üzençäleklärne qısrıqlap çığara, Könbatış Awrupa arxitekturası stilläre östenlek ala (k. Barokko, Klassitsizm). Dini, cämäğät häm toraq binalar qoruda yaña tipologiä xökem sörä (k. Çirkäwlär, Monastırlar).
Milli arxitektura başlıça xalıq arxitekturasında saqlanıp qala (k. Tatar xalıq arxitekturası).
18 yözneñ 2 nçe yartısında Räsäydä islam dinenä säyäsi mönäsäbät üzgärgännän soñ yañadan mäçetlär salına başlıy. Milli arxitektura ildä xökem sörgän Urıs arxitekturasınıñ yoğıntısında bara (k. Qazan mäçetläre). Şulay da qorılmalarnıñ törlärendä, urın saylawda, stil alımnarında milli tradisiälär saqlana.
18 yözneñ 2 nçe yartısında başqaladan Qazanğa berençe prof. arx. V.İ. Qaftırevnı cibärälär häm ul Qazannıñ berençe general planın tözi.
18 yözneñ axırı - 19 yözneñ 1 nçe yartısında Qazan gubernasında talantlı arxitektorlar: İ.P.Bessonov, F.E.Yemelyanov, M.P. Korinfskiy, P.G. Pyatniskiy, A.İ.Peske, F.İ.Petondi, A.K.Şmidt h.b. eşli. 19 yözneñ 2 nçe yartısınnan Şäreqneñ möselman mämläkätläre arxitekturası yoğıntısı yañadan sizelä başlıy (k. Şamil yortı, Äcem mäçete). Bu yaqlardağı Urıs milli arxitekturasında şul zamandağı mäğlüm ısullar (stil yünäleşläre) üzençälekle qullanış taba (k. Eklektizm, Modern).
19 yözneñ 2 nçe yartısı - 20 yözneñ başında arxitektorlar P.E. Anikin, V.K. Beçko-Druzin, S.V. Beçko-Druzin, P.T. Jukovskiy, F.N. Malinovskiy, K.L. Myufke, İ.N. Kolmakov, K.S. Oleşkeviç, P.İ. Romanov, G.B. Ruş, V.A. Trifonov, L.K. Xrşçonoviç, P.V. Tixomirov h.b. änä şul stil yünäleşlärendä icat itä.
Sovet zamanında İ.G. Ğäynetdinev, M.K. İğlamov kebek berençe professional milli arxitektorlar üsep çığa. Binalarnı yäşäw öçen qulayraq, zur külämle itep häm ber ük stildä qoru ütep kerä başlıy. Şähär arxitekturası tulayım unifikatsiäläwgä qaytıp qala.
20 yözdä sänäğät häm texnikanıñ alğa kitüe näticäsendä yaña tör qorılmalar tözelä. Bu däwerdäge arxitekturanıñ cirle üzençälekläre fäqät binalarnıñ tışqı bizäleşendä çağıla.
Qorılmanı tulayım milli üzençälekle itep tözü awıl cirendä genä saqlana.
Arxitekturanıñ üseşenä arxitektorlar Ä.G. Bikçäntäyev, İ.A. Wäliev, R.M. Mortazin, P.A. Sanaçin, G.İ. Soldatov, R.S. Nasirov, A.A. Sporius, Ä.X. Belostoskaya h.b. zur öleş kertä. S.S. Aydarov isä arxitektura restavrasiäse mäktäben buldıruğa küp köç quya.
1960 yıllar azağınnan alıp Qazannıñ üzendä professional arxitektorlar äzerläw eşe alıp barıla; İ.Ş. Äsädullin, G.A. Baqulin, V.E. Baliskiy, R.V. Bilalov, İ.D. Ğalanin, V.P.Loginov, İ.G. Nurğäliev kebek äydäp baruçı arxitektorlar - Qazan arxitektura-tözeleş akademiäseneñ arxitektura fakultetı şäkertläre.
1990 yıllarda arxitektura-tözeleş ölkäsendä däwlät küzätüe kimi, icadi mönäsäbätkä yul açıla; sovet zamanında ğämäldän çıqqan toraq, cämäğät, dini qorılmalarnıñ tözü törläre kire qayta başlıy. Tatarstanda arxitektura ğileme cirle häm milli üzençäleklärne öyränä häm bu yünäleştäge qazanışlarnı tözeleştä faydalanu mömkinleklären ezli.


Tatar ädäbiäte.
Tatar ädäbiätı xalıq awız ícatına, Törki xalıqlarnıñ ädäbi baylığın täşkil itkän urta ğasırlardağı ğomumtörki mädäni yazma yädkärlärgä (S.Baqırğäni, Y.Balasağuní, M.Qaşğäri, S.Yügnäki, Ä.Yäsäwi h.b.) barıp totaşa. İdel buyı Bolğar däwläte mädäniäteneñ oluğ yädkäre - Qol Ğälineñ mäşhür "Qíssa-i Yosıf" poeması.
Tatar ädäbiätınıñ üseşendä Altın Urda däwere möhim urın alıp tora. Ul zamanda ícat itelgän humanistik äsärlär: N.Rabğuzínıñ "Qíssasel-änbiä", Qotbnıñ "Xäsräw wä Şirin", Mäxmüd Bolğarínıñ "Nähcel-färadis", Xisam Kätibneñ "Cömcömä soltan", Säyf Saraínıñ "Gölestan bit-törki" häm "Söhäyl wä Göldersen" poema häm dastannarı.
Altın Urda cimerelgännän soñ Qazan qalası Tatar mädäniäte üzägenä äwerelä. Bu däwer näfis ädäbiätta Möxämmäd-Yar, Ömmi Kamal häm Qol Şärif ícatları b-n xaraqterlı.
1552 yılda Qazan xanlığı tar-mar itelgäç, Tatar xalqın märxämätsez izü başlana, ädäbi xäräkät isä ruxi torğınlıq kiçerä, dini sufíçılıq yünäleşe östenlek ala.
17 yözneñ 2 nçe yartısınnan başlap Mäwla Qolí, Utız İmäni, Äbelmänix Qarğalí, Hibatulla Salíx, Şämsetdin Zäki, Ğäli Çoqrí h.b.nıñ ícatlarında ädäplelek wä insaflılıq ölgese bulırday obraz tudıruğa omtılış yasala; türälärneñ kimçelekläre tänqitlänep, humanizmğa mädxiä cırlana.
18-19 yözlärdä Tatar ädäbiätında Şäreq romantízmı ğädäte östenlek ala.
19 yözneñ 2 nçe yartısınnan realizm yaña ısul bularaq qabul itelä. Bu yünäleştä şigrít ölkäsendä - G.Qandalí, Aqmulla, Yä.Yemelyänov; prozada - M.Aqegetzadä, Z.Bigiev, R.Fäxretdin, F.Kärimi; dramaturgída G.İlyäsi, F.Xalidilärnıñ ícatı zur rol' uyní.
20 yöz başında Tatar ädäbiätında yaña icadi yünäleşlär häm ädäbi ısullar barlıqqa kilä. Moñarçı yäşäp kilgän janrlar qämilläşä, ädäbiät mäydanında yañaları päyda bula, äsärlärneñ temtiqäsı kiñäyä, waqíğalarnı sänğätçä mawıqtırğıç häm qızıqlı itep taswirlaw töp urın ala, ädäbi tänqit ädäbiätnıñ zarurí ber öleşenä äwerelä. Qäläm ostaları (Ğ.Tuqay, F.Ämirxan, Därdemänd, M.Ğafurí, Ğ.Ísxaqí, G.İbrahimov, G.Kamal, Ş.Kamal, S.Rämiev, Ş.Babiç, M.Fäyzi h.b.), Şäreq, Könbatış Auropa häm Urıs ädäbiätları tuplağan täcribäne häm alar ireşkän qazanışlarnı icadi faydalanıp, sänğätçä yuğarı sífatlı äsärlär tudıruğa ireşälär.
1917 yıldan soñ SSSR xalıqlarınıñ ädäbiätläre kommunistik ideologia qısalarında üsä.
Elektän qalğan mädäni mirasqa, milli ädäbiätlarğa kimsetep qaraw, 1930 yıllardağı repressílar, 1941-45 yıllardağı Böyek Watan suğışında yuğaltular, başqa säbäplär arqasında Tatar ädäbiätı bik küp talantlı ícat ähellärennän mäxrüm qala; yazuçılarnıñ ruxi ezlänüläre mäğlüm ideyä qısalarına biklänä, icadi mömkinlekläre çiklänä. Ämma ädiplär şul şartlarda da elek-elektän ädäbiät aldına quyıla kilgän wazífanı ütäw cayın tabalar.
1920-40 yıllarda G.İbrahimov, F.Burnaş, K.Näcmi, H.Taqtaş, K.Tinçurin, M.Ğäläw, Ş.Usmanov, X.Tufan, G.Qutuy, M.Cälil, A.Aliş, F.Kärim, N.İsänbät h.b. ädäbi xäräkätneñ alğı safına çığa. Alardan soñ G.Bäşirev, A.Şamov, İ.Ğäzi, Ä.Fäyzi, F.Xösni, M.Ämir, Ä.Yeniki, S.Xäkim, N.Arslanov, Ä.Yerikäy, S.Battal, Ä.İsxaq, S.Urayskiy, G.Ğäliev, G.Äpsälämev, X.Waxit, A.Rasix h.b., şul uq yıllarda emigrasídağı Tatar yazuçıları G.İsxaqí, H.Ğabdüş, S.Ğíffät-Uğan Tatar ädäbiätınıñ Oqt. rev-sisenä qädärge tradísíların däwam itterälär.
1960 yıllardan ütkännärgä yañaça qararğa, bügengene taswirlarğa mömkinlek tua. Tatar ädäbiätınıñ bu etabında R.Töxfätullin, Ä.Dawıdov, A.Ğiläcev, Ş.Mödärris, G.Axunov, N.Fättax, X.Kamal, Ä.Bayan, G.Afzal, E.Qasimov, Ş.Bikçurin, M.Şabayıv, Ş.Ğäliev, İ.Yüzeyev, Ş.Xösäyenev, B.Kamalov kebek "altmışınçı yılğılar" üzläre yäşägän zamannıñ möhim ictimağí häm äxlaqí mäsälälären kütärep çığalar.
1970-80 yıllarda İ.Nurullin, M.Mähdiev, T.Miñnullin, F.Yarullin, M.Yunıs, M.Xäbibullin, Ä.Ğäliev, S.Söläymanowa, Mäxmüt Xäsänev, R.Xaris, R.Fäyzullin, Zölfät, Robert Äxmätcanov, Räşit Äxmätcanov, M.Äğlämev, V.Nurullin, R.Batulla, M.Ğäli, Ä.Ğaffar, Z.Xäkim, Ä.Räşitev, L.Şağircän, X.Äyüp, M.Maliqowa, R.Ğatawllin h.b. icadi aktíflıq kürsätälär.
1990 yıllardan başlap xalqıbıznıñ ğasırlar däwamına suzılğan tarixi wä mädäni mirasına iğtibar yıldan-yıl köçäyä. N.Fättax, M.Xäbibullin, C.Räximev, V.İmamovlarnıñ romannarında tarixi temnar uñışlı yaqtırtıla. İ.Salaxov, A.Ğiläcev, G.Tawlin, R.Möxämmädiev, R.Kärämilärneñ äsärlärendä totalitarízm, repressilar çorında şäxesneñ faciğäse häm anıñ üz äberuyın saqlap qalırğa omtıluı taswirlana.
Ädäbiät beleme isä beryaqlı ideologia belän suğarılğan metodologik ısullardan arına bara, ädäbi küreneşlärgä häm tendensilarğa fänni häm objektiv bäyä birergä omtıla.


Tatarstan möselmannarınıñ Diniä näzaräte.
Tatarstan Cömhüriäte Möselmannarınıñ Diniä näzaräte 1992. yılda tözelä wä 2001. yılda räsmiläşterelgän 804 möselman cämğiäten berläşterä.
İdel-Ural Ştatında da Din näzäräte baríı.


Google.
"(NASDAQ: GOOG)" – АКШта нигезләнгән эзләү системасы. Бүгенгә Интернетта кулланучы иң популяр эзләү системалары рәтенә керә һәм көн саен 200 миллионнан артык сорау эшкәртә.
Төрле сәхифәләрдән тыш, Google ширкәте төрле программалар һәм яңа төрле веб-кушымчалар чыгара.
Тарих.
Google машинасын 1996 елда Ларри Пейдж һәм Сергей Брин, Стэнфорд укучылары ачып җибәрә.
1998 елның 7 сентябрендә Калифорниядә Google Inc. исемле ширкәт теркәлә.
Исемнең килеп чыгышы.
"Google" сүзе ул 10100 санын аңлата торган googol сүзе аркылы барлыкка килгән. Бу сүз эзләүче "Google" машинасының куәтен күрсәтергә тиеш була.


Bisermän.
Bisermännär (üzatama), Udmurtlarnıñ etnografik törkeme. 1926. yılda xalıq sanın isäpkä alu ütkärgändä 100,000-nän artığraq Bisermännär terkälgän, annañ soñ ayırıp alıp isäplänmägännär. Başlıça Udmurt Cömhüriäteneñ Yukamen, Glazov, Balezino häm Yar rayonnarında yäşilär. RFdä 10 Bisermän awılı, 41 qatnaş toraq punktı bar. Udmurt telendä Törki tel üzençäleklären qatnaştırıp söyläşälär. Qazan Xanlığı çorında Noqrat quşıldığı Çıptsa buylarına küçenep kilgän, İdel buyı Bolğarı däwerendä möselmanlaşqan Fin-Uğır qäbiläläre warísaları dip farazlana. Öleşçä törkiläşkännär.


Ximiä elementläre tezmäse, bilge buyınça.
Äfrädlär tezeleşe: tösäwdä, isem buyınça, san buyınça
Auf dieser Seite bitte nur die empfohlene Schreibweise der IUPAC verwenden.


Wiki.
Wiki yä ki wiki süze, Päräwez bäxäsendä kük, eçtälek östärgä mömkinlegen här keşegä birä torğan säxifäne añlata, wä şunduq ayırmalı bularaq, ul şul eçtälekne bar keşegä üzgärtü mömkinlegen dä dirä äle.
Bu atama, andí säxifä yasawında qullanılğan, eştäşlek programı belän bäyle.
"Wiki" (biek 'W' belän başlap) wä "WikiWikiWeb" süzläre belän qaywaqıt Portland Ölge Tuplamasın da atílar, çönki ul iñ berençe wiki ide. Monda isä süz keçe "w" xärefe belän başlanğan atama turında bara.
"Wiki wiki" süze Haway telennän kilgän, ul anda «tiz/bik tiz» añlata.
Qaywaqıt, biek xäreflärgä törle qaraş buluına säbäple, "wiki" urınına wikiwiki yä ki WikiWiki qullanıla.


GNU/İrekle İstälek Röxsätnämäse.
GNU İrekle İstälek Röxsätnämäse ("GNU Free Documentation License" yä ki "GFDL") ul irekle istäleklärne buşlay qullanu şartları.


Öktäber, 2004.
2004. yılnıñ Öktäber ayında bulğan waqíğalar.
__NOTOC__
Yaqın aylar.
Sentäber, 2004 |
Nöyäber, 2004
Öktäber, 2003 |
Öktäber, 2005


UTC.
Töp Çağıştıru Waqıtı ("Coordinated Universal Time" yä ki "UTC [YüTiSi]") ul böten dönyadağı säğätlärne ber-bersenä döreslätü öçen qullanıla torğan waqıt. GMT da qaywaqıt "UTC" urınına qullanıla.
Töp belem.
"Kübräk öçen, waqıt quşağı."


5. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 5. köne.
Monı da qara.
5. Sentäber - 4. Öktäber - – 6. Öktäber - 5. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
0


6. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 6. köne.
Monı da qara.
6. Sentäber - 5. Öktäber - – 7. Öktäber - 6. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
0


8. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 8. köne.
Monı da qara.
8. Sentäber - 7. Öktäber - – 9. Öktäber - 8. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
0


7. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 7. köne.
Monı da qara.
7. Sentäber - 6. Öktäber - – 8. Öktäber - 7. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
0


10. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 10. köne.
Monı da qara.
10. Sentäber - 9. Öktäber - – 11. Öktäber - 10. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne


9. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 9. köne.
Monı da qara.
9. Sentäber - 8. Öktäber - – 10. Öktäber - 9. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
0


4. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 4. köne.
Monı da qara.
4. Sentäber - 3. Öktäber - – 5. Öktäber - 4. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
0


1. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 1. köne.
Monı da qara.
1. Sentäber - 30. Sentäber - – 2. Öktäber - 1. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
0


2. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 2. köne.
Monı da qara.
2. Sentäber - 1. Öktäber - – 3. Öktäber - 2. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
0


3. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 3. köne.
Monı da qara.
3. Sentäber - 2. Öktäber - – 4. Öktäber - 3. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
0


19. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 19. köne.
Monı da qara.
19. Febräl - 18. Mart - – 20. Mart - 19. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne


12. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 12. köne.
Monı da qara.
12. Sentäber - 11. Öktäber - – 13. Öktäber - 12. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne


14. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 14. köne.
Monı da qara.
14. Sentäber - 13. Öktäber - – 15. Öktäber - 14. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne


13. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 13. köne.
Monı da qara.
13. Sentäber - 12. Öktäber - – 14. Öktäber - 13. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne


16. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 16. köne.
Monı da qara.
16. Sentäber - 15. Öktäber - – 17. Öktäber - 16. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne


17. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 17. köne.
Monı da qara.
17. Sentäber - 16. Öktäber - – 18. Öktäber - 17. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne


18. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 18. köne.
Monı da qara.
18. Sentäber – 17. Öktäber – – 19. Öktäber – 18. Nöyäber – Bar könnär tezmäse
Öktäber köne


19. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 19. köne.
Monı da qara.
19. Sentäber - 18. Öktäber - – 20. Öktäber - 19. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne


20. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 20. köne.
Monı da qara.
20. Sentäber - 19. Öktäber - – 21. Öktäber - 20. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne


21. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 21. köne.
Monı da qara.
21. Sentäber - 20. Öktäber - – 22. Öktäber - 21. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne


22. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 22. köne.
Monı da qara.
22. Sentäber - 21. Öktäber - – 23. Öktäber - 22. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne


24. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 24. köne.
Monı da qara.
24. Sentäber - 23. Öktäber - – 25. Öktäber - 24. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne


25. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 25. köne.
Monı da qara.
25. Sentäber - 24. Öktäber - – 26. Öktäber - 25. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne


26. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 26. köne.
Monı da qara.
26. Sentäber - 25. Öktäber - – 27. Öktäber - 26. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne


11. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 11. köne.
Monı da qara.
11. Sentäber - 10. Öktäber - – 12. Öktäber - 11. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne


27. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 27. köne.
Monı da qara.
27. Sentäber - 26. Öktäber - – 28. Öktäber - 27. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne


29. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 29. köne.
Monı da qara.
29. Sentäber - 28. Öktäber - – 30. Öktäber - 29. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne


23. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 23. köne.
Monı da qara.
23. Sentäber – 22. Öktäber – – 24. Öktäber – 23. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne


30. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 30. köne.
Monı da qara.
30. Sentäber - 29. Öktäber - – 31. Öktäber - 30. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne


31. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 31. köne.
Monı da qara.
1. Öktäber - 30. Öktäber - – 1. Nöyäber - 1. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne


28. Öktäber.
ul Milädi täqwimendä unınçı aynıñ 28. köne.
Monı da qara.
28. Sentäber - 27. Öktäber - – 29. Öktäber - 28. Nöyäber — Bar könnär tezmäse
Öktäber köne


Qolşärif.
Qolşärif yäki Qol-Şärif (? - 1552), Qazan Xanlığında däwlät eşleklese, din başlığı (säyet), şağir.
Berniçä märtäbä xannar ilçelege belän Mäskäwdä bula, anda xanlıq möstäqillegenä qağılışlı citdi söyläşülär alıp bara.
1552. yılda Qazannı Urıs yawınnan saqlawnı oyıştıruçılarnıñ berse. Zöyä qalasında Urıs däwläte wäkilläre belän söyläşülärdä qatnaşa. Qazanğa höcüm başlanğaç, üze oyıştırğan şäkertlär törkeme belän Xan Sarayı sağında tora, şunda hälâk bula. soñraq "Baqırğan kitabı"na kergän 4 ğäzäle mäğlüm. Qolşärifneñ ädäbi mírası "İ küñel, bu dönyadır" cíıntığına urın alğan (Qazan, 1997). "Qíssai Xöbbi xuca" dastanın da aña nisbätlilär (1889. yılda näşer itelä).


Maxsus İngliz tele.
Maxsus İnglizçä ("Special English") ul AQŞtağı Voice of America radíosınıñ könsayın tapşırularında qullanıla torğan İngliz teleneñ ber yasalma töre. Andağı yañalıqlar äkren uqıla, 1500 çaması süzdän torğan ğadí süznämä wä ğadí nöhü qullanıla.
İngliz tele ana tele bulmağan keşelär öçen, Maxsus İnglizçä bik añlaşıla. Ul şulay uq İzngliz telen belemen yaxşırtırğa mömkinlek birä. Qıtay sıman illärdä, İngliz telen öyränüçelär arasında Maxsus İnglizçä kübräk tarala bara.
Maxsus İnglizçäneñ berençe qullanu 1959. yılnıñ 19. Öktäberdä bulğan.


Şahğäli xan täkiäse.
Şahğäli xan täkiäse, Räzan ölkäse Qasıym şähärendä Şahğäli xan törbäse, Bolğar arxitekturası tradisiälärendä arxitektura istälege. 1556. yılda tözelä. Gömbäz tüşämle, işek häm täräzä uyımnarı ark räweşendä, ike bülemle aq taştan qorılğan törbä. Räzan Tarix-Arxitektura Muzey-Tıyulığı filialına qarıy.


Ramazan.
Ramazan (Ğäräpçä: رمضان) ul Íslam täqwime buyınça yılnıñ tuğızınçı ay iseme. ["Ramaðan"] sıman äytü döresräk.
Ramazan ayı Uraza uzuı belän şäxri. Ramazan ayı tämamlanğaç, 1. Şäwäldä Uraza bäyräme başlana.


Färid Möxämmädşa.
Färid Möxämmädşa yä ki Urısça äytkändä "Möxämmädşin/Muxammedşin", Tatarstan xäkimiät eşläwçese, Tatarstan Däwlät Şurasınıñ räise. «Yedinaya Rosia» atlı Urıs firkäseneneñ äğzäse.
Tatar telen Latínälifkä küçerügä qarşı çığa.


Ğäbdennasír Qursawí.
Qursawí Ğäbdennasír İbrahim ulı (1776.-1812.), mäğrifätçe, íslamiät ğälime, íslaxçı. Ğäbdelxaliq Qursawínıñ abísı. Malmıc öyäze Mäçkärä awılı mädräsäsendä häm "Mir-Arab" mädräsäsendä (Boxara) belem ala. 1794.-1808. yıllarda Qazan öyäzeneñ Yuğarı Qursa awılı mäçete ímam-xatíbı häm üze oyıştırğan mädräsädä mödärris. Tatarlarda dini íslaxçılıqqa nigez saluçı, din ğilmenä qarağan xezmätlär autorı. Xacğa barğanda wafat bula, İstanbulda kümelä.


Ğaysa.
Ğaysa (İsa), Íslamda Möxämmäd päyğämbärdän alda kilgän päyğämbär, Xristiannarda "Jesus Christos". Qör'ändä Allah'ğa yaqın toruçılarda. Anıñ aşa İncil iñderelgän. Íslam dine öçlelek ("Troitsa") täğlimatın tanımí; Ğaysanıñ cismani ülemen inkár itä häm anı kükkä aşqan, axırzaman aldınnan yänä cirgä qaytaçaq dip faraz qıla.


Küçüm.
Küçüm xan (?-1598. tiräse), Seber xanı (1563.-1598.), Şäyban xan näsele warísı Mortaza ulı. 1554. yıldan Seber Xanlığı täxetenä menü öçen Yädegär bäk belän köräşä başlí. 1563.tä anı quğaç täxetkä utıra. 1573.tä Permgä ğäskär belän bara. 1582.-1585. yıllarda atama Yermak basqınnarına qarşı suğışa. Yermak hälâq bulğaç, Qaşlıq şähären qaytarıp ala. (1585.). Xanlıqnı nığıtu häm berläşterü yulında cirle aqsöyäklär qarşılığına oçrí. Säyet xan belän Qaraçı bäk citäkçelegendä Küçüm xanğa qarşı fetnä oyıştırıla. Küçüm xan üz urdasın İrteş buyı dala cirlärendä küçerergä mäcbür bula. Anda yaña xanlıq nigezlärgä omtıla, şuña ireşü öçen 1598. yılğa qädär Urıs voyevodalarına qarşı köräşä. Yermakqa qarşı alıp barğan suğış-bäreleşläre xaqında xalıq telendä küp riwayät-xikäyätlär saqlanıp qalğan.


Yura.
Yura" ("Yuğra, Yoğra), Awrupnıñ tönyaq-könçığış öleşendä Xant häm Mansi qäbiläläre yäşägän taríxí töbäk. Äybär almaşıp säwdä itü töbäge. 10.-13. yözlärdä bu töbäk cirläre İdel buyı Bolğarı yoğıntısında bula. 1499.-1500. yıllarda Mäskäw kenäzlege tarafınnan yawlap alına.


Kön.
Kön süzeneñ mäğnäse täwlek belän çiklänmi, beraz elegräk ul «qoyaş» mäğnäsendä dä qullanılğan ide, wä bügen dä ul Türki teleneñ qayber söylämnärendä şul mäğnädä yöri äle.
Könnärne atna, ay, yıl wä waqıtnıñ başqa olıraq ülçämnärgä tuplap sanílar.


Ğäräp älifbası.
Ğäräp älifbası bügenge dönyada ayıruça kiñ taralğan yazulardan berse. Qayber mäğlümätlärgä qarağanda, ul dönyada barlıq xalıqnıñ yaqınça yözdän unına xezmät itä. Berençe näwbättä ul – Ğäräp tele öçen. Monnan tış, Ğäräp älifbası İranda Farsí telle, Päqstanda Urdu telle, Äfğänstanda Puştu wä Däri telle, öleşçä Híndstanda milli älifba bularaq qabul itelgän. Ul şulay uq Íslam dine kiñ taralğan başqa illärdä dä (Bangladeş, Efiopoa, Filippin, İndonezia, Malayzia, Mozambik, Nigeria w.b.) aktíf qullanılışta yöri. 20. yözneñ 30. yıllarına qädär, Latín älifbası alıştırğançı, SSRBdäge Törki xalıqlarnıñ häm Törkiädäge Ğosmanlı Töreklärneñ milli yazuları da şuşı älifbağa nigezlängän ide.
Taríx.
Ğäräp yazuınıñ borınğı watanı – Üzäk Ğäräbstan. Anıñ berençe ürnäkläre (Lixyäni, Samudí, Safí kebek taşyazmalar) Ğäräbstan yarımutraw cirendä häm Süriäneñ Könyaq töbäklärendä tabılğan. Alarnıñ yazılu waqıtları 1.–4. yözlärgä qarí.
Üzeneñ üseş yulında Ğäräp yazuı törle üzgäreşlär kiçergän. Anıñ çişmä başında borınğı Finiki älifbası tora. Ämma Ğäräp yazuınıñ kamilläşterüenä Nabatí wä Aramí yazularınıñ da zur yoğıntı yasağanlığı mäğlüm.
Xäzerge waqıtta ğälimnär Ğäräp yazuınıñ iñ borınğı ürnäge itep Qufí yazuın sanílar. Ul Äfrät yılğası buyında urnaşqan Ğäräp xälifäte zamanında (7.-9. yözlär) başqala xezmäten ütägän äl-Qufa şähärendä tabılğan. Soñğıraq çorlarda, xattatlar tırışlığı belän, Ğäräp yazuı haman kämilläşä barğan, anıñ küp törle şäkelläre barlıqqa kilgän. Ğälimnär raslawınça, alarnıñ sanı yöz yegermegä citä. Ämma bügenge köndä bu ölgelärneñ altı-cide töre genä aktíf qullanıla. Alarnıñ Ğäräpçä atamaları: Qufí, Näsx, Söls, Röqğä, Nästäğliq, Diwan, Şikästä.
Älifba tozeleşe.
Yazu töre
Ğäräp älifbası 28 xäreftän tora, alar barısı da tartıqlarnı bilgeläw öçen.
Ğäräpälif belän yazılğan süzlär uñnan sulğa taba yazıla wä ber yuldan ikençe yulğa süz küçerü närsä yuq.
Xäreflär barlıq oçraqlarda da ber genä bieklekta yazıla, yäğni Ğäräp älifbasında baş xäreflär yuq.
Ğäräp süzläre härçaq tarıqtan ğına başlana, "älif" xärefe dä "hämzä" belän başlana.
Töp xäreflär.
Şul "özek xäreflär" üzlärennän soñ kilgän xäreflär belän (sul yaqtan) totaşmílar wa süzda urın aluınnan üz qiäfäten üzgärtmilär. "Özek xäreflärdän" soñ kilgän xäref süz başındağıça yazıla.
Menä "älif" xärefe genä aldan barğan xäref belän totaşıla.
Tartıqlar.
Ğäräp telendä icek yasawçı awazlar bularaq suzıqlar yörsälär dä, alarnıñ neçkä/qalın buluı tartıqnıñ neçkä/qalın buluına qarí. Yäğni bu yaqtan Ğäräp yazuı elekke iske Törki älifbasında kük, suzıq awazları öçen öç xäref kenä, wä alarnıñ qalın/neçkälege nindi tartıq belän toruına bäleyle.
Ğäräpçädä 7 "istiğälä" (qalın tartıq) belderüçe xäref bar: ﻕ ﻍ ﻁ ﻅ ﺹ ﺽ ﺥ. Bu xäreflär belän "fätxä" [a] itep, "käsrä" [í] itep, wä "zämmä" [u] itep uqıla.
Başqa xäreflär "istifälä" (neçkä tartıq) belderälär, wä alar belän "fätxä" [ä] itep, "käsrä" [i] itep, wä "zämmä" [ü] itep uqıla.
Xäräkälär.
Ğäräp telendä xärefneñ öst/astında quyıla torğan berniçä xäräkä qullanıla. Uqığanda, başta xäref uqıla, annarı ğına xäräkä.
Suzıqlar.
Ğäräp telendä altı suzıq awaz bar, wä bik yış oçraqlarda alar bötenläy yazılmílar, bu närsä qayçaqta ikemäğnälelekkä dä kiterä ala.
Täşdid.
Ğäräp telendä ber ük tartıq awazlar ber-ber artlı kilsälär, berençese genä yazıla wä ikençese urınına "täşdid" xäräkäse ("täşdidläw"/"ikelätkeç" bilgese) genä quyıla: ّ
Täşdidle tartıq käsrälä bulsa, käsräse tartıq ilä täşdid arasına quyıla.
Sükün/Säken.
Ğäräp icege ike törle bula, yä açıq, yä yabıq. Menä ْ – "sükün" ul tartıqnıñ yomıqlıqnı beldergeç bularaq qullanıla, icek yabuçı xäräkä, wä säkenle tartıq äytkändä awız yomıla. Mísal: بَبْ [bä+b]
Säken quyılmağan oçraqlarda tartıq barıber suzıq belän uqıla: قلب [qäläba]. Wä [qälb] äyteleşen bilgeläw öçen [l] ilä [b] tartıqlardan torğan iceklärne säken belän yabalar da: قلْبْ [qälb] (xäreflärne ayırım yazğanda: ق‌لْ‌بْ).
Märbütä.
Märbütä Ğäräp älifbasına ayırım xäref blaraq kermi, çönki ul cänes belderü öçen genä wä mäğnäse anıñ [t] awazı. "Muännäs" isemnär “tä märbütä” ("tügäräk [t]") belän tämamlanalar.
Ğäräp tele wä sanaq.
Ğäräp xärefläre Unicode eçendä “Ğäräp öleşendä” (U+0600–U+06FF) yatalar. "Ğäräp xärefläreneñ Berençe töre" U+FB50–U+FDFF urınnarın alğannar, wä "Ğäräp xärefläreneñ İkençe töre" U+FE70–U+FEFF urınnarda. Sanaqta Ğäräpçä mäten uqılış buyınça saqlana, törle programnar isä anı inde üzençä kürsätälär.
Monnan tış Ğäräp älifba belän yazu öçen berniçä berbaytlı bilgelämä dä qullanıla, mäsälän ISO-8859-6.
Päräwezdä.
Ğäräp tele


Äbüsöğüd Äxtäm.
Äbüsöğüd Äxtäm Ğäbdelxalik ulı kürenekle cämäğät-säyäsät eşleklese, xoquqçı.
Äbüsöğüd Äxtäm 1843. yılnıñ 7. Öktäberdä tua.
19. yözneñ 60.-70. yıllarında Qazan üniversitätendä belem ala.
1880. yıllarda Bäläbäy cirlegendä idärä räise, soñınnan xoquq hönäre buyınça eşli.
1905. yılda ul Berençe Bötenräsäy möselmannar qorıltayın oyıştıruçılarnıñ aktíf äğzäse bula.
1906. yıldan - «Íttífaq äl-möslimin» firkäseneñ başı. Şul uq yılda ul firkäsennän 22 möselman bulğan Räsäyneñ Berençe Däwlät dumasına wäkil itep saylana.
1920. yıl tiräsendä wafat bula. Qayda wä qayçanı bilgele tügel.


Farsı tele.
Farsı tele şulay uq Parsi/Persian, Tacík wä Däri iseme belän dä tanış, wä anıñ belän söyläşüçelär üz telen "Farsi" itep atí. "Farsí" süze, Ğäräpçädä [p] awazı bulmawına säbäple, "Parsi" süzennän ğäräpläşep çıqqan.
Monı da qara.
İranlı tellär


Âl-İdrisi.
Abu Abd-Allah Muhammad âl-İdrisi yä ki âl-İdrisi ul Ğäräp säfärçe, cäğräfiäçe, xarítaçı wä nabatatçı ide.
âl-İdrisi 1099. yıl tiräsendä Ceuta'da tua.
Ğälim Cordoba üniversitätendä belem alıp Sisilidä Normannarnıñ Roger II patşası qalasında yäşi. Ul İspania, Tönyaq Afrika, Alğı Şäreq cirlären säfär belän yörep çığa.
1166. yılda Siciliadä wafat bula.
Xezmätlär.
âl-İdrisi moña tikle bilgele bulğan bar darulı ülännärne öyränep çıqtı. Üz äytüe buyınça, fännär borınğı zamannardan alğa kitkänñar, wä üze ülännärne cíu-törkemläw belän şöğellänä başlağan. Sul şaqta ul küp yaña darulı ülän barlığın açtı, wä üz eşläreneñ näticäse itterep törle kitaplarnı yazdı, alar arasında iñ möxime ul «"Kitab âl-Cämi-li-Sífat Aştat âl-Nabatat"» ide.
Şul uq waqıtında ul cäğräfiä belän dä şöğellänä ide, bar närsäne xarítalarda bilgeli ide, böten bilgele bulğan dönyanı taswírlağan ide. 1154. yılda âl-İdrisi «"Tabula Rogeriana"» atlı xezmät yaza, wä aña östämä xezmät bularaq «"Geography"» atlı eş. Alarnı bergä Roger II. «Nuzxat âl-Muştaq» itep atağan, âl-İdrisi isä «"Kitab Rudjar"» yäğni "Rudjar kitabı" atağan. Bu xezmät 1161. yılda törätelep wä östälänep «"Keşelek baqçası wä Can şatlığı"» iseme belän qabat çığarıla, ämma bügenge köngä kilep çitmiçä yuğala. Anıñ «"Şatlıq baqçası"» yä ki «"Keçkenä İdrisi"» adı belän bilgele bulğan qısqartılğan yurama 1192. yılda näşri itela. Bu kitap bik ük kamil wä tögäl tügel ide, ämma annan soñ berniçä ğasır buyı çıqqan xarítalar aña nigezlängän ide.


Ceuta.
Ceuta [seuta] ul İspanianıñ Tönyaq-Batış Afrikada ber olı bulmağan şähär-bilämä. BEQ 5. yözdKarfagenlılar belän nigez salınğan.
1994. yılda canisäbe buyınça 71,926 keşe yäşi.


Íslamnıñ çäçäkçağı.
Íslamnıñ çäçäkçağı dip Íslam dönyasınıñ, anıñ mädäniäteneñ alğa kitü çağın atílar. Bu çaq dönyağa bik küp ğälimnär birgän.
Cäğräfiä.
Íslam dönyası


«Mäğärif» näşriäte.
«Mäğarif» näşriyatı Qazanda urnaşqan wä Tatarstannıñ iñ olı näşriyatlar isäbenä kerä.
Näşriyat yıl sayın 100 çaması törle kitap çığara, ğömümi nösxä sanı 1.5 millionğa citä. Töp yünäleş bularaq Tatarstan mäğarifen däresleklär belän tä'min itü. Monnan tış näfis ädäbiat, yärdämleklär, süzleklärne bastıra.
Päräwezdä.
Tatarstan näşriyatları


Tatar Sönçälese.
Tatar Sönçälese atlı awıl Tatarstannıñ Aqsubay cirlegendä urnaşıla.
Awılda 112 çaması yort. Elek anda yartısı Çuaşlar yäşägän. Annarı qayberläre küçep kitkän. Qalğannarı Íslam dinen qabul itep tatarlaşqannar.
Awılda yäşlär küp. İr-atlar kübräk. Xatın qızlar şähärgä kitä. Awılda 60lap buydaq bar. Kem närsä eşli inde. Kolxozda eşläp, beraz eşlägän malların satıp eçüçelärdä, ata-anası pensise cilkäsendä yäşäwçelär dä bar. Törle timer, taş eşlärendä eşlilär.
Dini tormış.
1994. yılda mäçet yañadan açıldı. Mäktäptä Ğäräp tele häm Äxläq däresläre alıp barıla.
2003. yılda Qorban ayında 32 qorban buldı. Xalıq dinne totarğa torışa. Uraza ayında da, awılda här kön íftar mäclese. Mäçetkä yörüçe babaylarnı awız açarğa çaqıralar.
Tatarstan awılı


1. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 1. köne.
Monı da qara.
1. Öktäber - 31. Öktäber - – 2. Nöyäber - 1. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne


5. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 5. köne.
Monı da qara.
5. Öktäber - 4. Nöyäber - – 6. Nöyäber - 5. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne


2. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 2. köne.
Monı da qara.
2. Öktäber - 1. Nöyäber - – 3. Nöyäber - 2. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne


6. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 6. köne.
Tatar dönyasında.
1992 - Татарстан Җөмһүриятендә Конституция кабул ителде.
Monı da qara.
6. Öktäber - 5. Nöyäber - – 7. Nöyäber - 6. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne


3. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 3. köne.
Monı da qara.
3. Öktäber - 2. Nöyäber - – 4. Nöyäber - 3. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne


4. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 4. köne.
Monı da qara.
4. Öktäber - 3. Nöyäber - – 5. Nöyäber - 4. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne


7. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 7. köne.
Monı da qara.
7. Öktäber - 6. Nöyäber - – 8. Nöyäber - 7. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne


8. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 8. köne.
Monı da qara.
8. Öktäber - 7. Nöyäber - – 9. Nöyäber - 8. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne


9. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 9. köne.
Monı da qara.
9. Öktäber - 8. Nöyäber - – 10. Nöyäber - 9. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne


10. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 10. köne.
Monı da qara.
10. Öktäber - 9. Nöyäber - – 11. Nöyäber - 10. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne


12. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 12. köne.
Monı da qara.
12. Öktäber - 11. Nöyäber - – 13. Nöyäber - 12. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne


11. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 11. köne.
Monı da qara.
11. Öktäber - 10. Nöyäber - – 12. Nöyäber - 11. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne


13. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 13. köne.
Monı da qara.
13. Öktäber - 12. Nöyäber - – 14. Nöyäber - 13. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne


14. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 14. köne.
Monı da qara.
14. Öktäber - 13. Nöyäber - – 15. Nöyäber - 14. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne


15. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 15. köne.
Monı da qara.
15. Öktäber - 14. Nöyäber - – 16. Nöyäber - 15. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne


Antoine de Saint-Exupéry.
Antoine de Saint-Exupéry, Toulouse şähärendäAntoine de Saint-Exupéry [antuan de san ekzüpéri] (29. Yün, 1900 - 31. Yül, 1944) ul Fransia yazuçısı wä oçqıççı ide.
Tormış.
"Antoine Marie Roger de Saint-Exupéry" Lyon şähärendä yäştä bulğan inde ğäilädä tua. Başlanğıç mäktäben tamamlağaç, míğmarlıq öyränü öçen École des Beaux-Arts uqırğa kerä. 1921. yılda ul xärbi xezmät safına basa wä oçqıççığa öyränü öçen ul Strasbourg şähärenä cibärelä. Kiläse yılda ul röxsätnämä iäse bula wä aña xärbi oçqıçta eşlärgä täqdim itälär, ämma ğäiläse ríza bulmağaç, ul Paris şähärendä şerkät eşendä qaldırıla. Anıñ eşe tarqala, wä kiläse berniçä yıl eçendä fälän eş almaştıra.
1926. yılda ul tağın oça başlí, Toulouse wä Dakar arasında hawapoştıda eşli. Anıñ "L'Aviateur" ("Oçqıççı") atlı berençe xikäyä "Le Navire d'argent" jurnalında bastırıla.
1928. yılda ul "Courrier-Sud" ("Könyaqtan xat") atlı berençe kitap bastıra wä Casablanca/Dakar arasında oça. Saharada Rio de Oro'dağı "Cap Juby" atlı hawaalan mödire bula.
1929. yılda Saint-Exupéry Könyaq Amerikağa küçerelä, wä ul anda Aeroposta Argentina Company mödire bularaq eşli başlí.
1931. yılda, Prix Femina bäygesendä ciñgän, "Vol de Nuit" ("Tönge Oçu") bastırıla. Şulay itep üz oçu/yazu eşen suğışqa tikle däwam itä.
1931. yılnıñ 11. Äprilendä ul Consuelo Suncin Sandoval de Gómez atlı qızğa öylänä.
2. Bötendönya Suğışı waqıtında ul Fransiada xärbi ezläwçe squadronda oça tora. Annarı ul New York şähärenä qaça wä, doşman belän suğışu öçen, kire Urtacirgä qayta.
44 yäşle Saint-Exupéry, Rhone yılğası yanında cíılğan Alman xärbiläre turında belem cíu mäs'äläsenä oçarğa rízalıq belderä. Şulay itep 1944. yılnıñ 31. Yülendä ul tönge oçuğa çığıp, annan kire qaytmí inde. Ber xatın-qız 1. August tiräsendä oçqıç töşü kürüe turında xäbär itä wä beraz soñraq Frans xezmätkiemendä ber mäyet tabıla, Saint-Exupéry itep kümelä.
1998. yılda ber balıqçı Marseille sähärennän könyaqtaraq kömeş beläzegen taba. Baştan bu xäbärgä yawız şayartuğa kük qarílar, ämma soñraq Saint-Exupéry tabıluın tanílar.
Anı Almannarnıñ Focke-Wulf Fw 190 höcüm-oçqıçtağı Robert Heichelle atıp töçergän, dip faraz iñ ışanıçlı bularaq sanala.
Päräwezdä.
1900. yıl tuuı
1944. yıl wafatı
Bala yazuçısı
20. yöz ädäbiäte
Frans ädäbiäte


Qör'än.
Qör'än (Ğäräpçä: قُرْآن; yä ki Quran, Koran, Alcoran) ul Allahudan iñderelgän xaq kitap.
Qör'än 114 sürädän tora, alarda tulayım 6,236 ayät bar.


16. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 16. köne.
Monı da qara.
16. Öktäber - 15. Nöyäber - – 17. Nöyäber - 16. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne


17. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 17. köne.
Monı da qara.
17. Öktäber - 16. Nöyäber - – 18. Nöyäber - 17. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne


19. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 19. köne.
Monı da qara.
19. Öktäber - 18. Nöyäber - – 20. Nöyäber - 19. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne


18. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 18. köne.
Monı da qara.
18. Öktäber - 17. Nöyäber - – 19. Nöyäber - 18. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne


29. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 29. köne.
Monı da qara.
29. Öktäber - 28. Nöyäber - – 30. Nöyäber - 29. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne


20. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 20. köne.
Monı da qara.
20. Öktäber - 19. Nöyäber - – 21. Nöyäber - 20. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne


21. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 21. köne.
Monı da qara.
21. Öktäber - 20. Nöyäber - – 22. Nöyäber - 21. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne


22. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 22. köne.
Monı da qara.
22. Öktäber - 21. Nöyäber - – 23. Nöyäber - 22. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne


23. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 23. köne.
Monı da qara.
23. Öktäber - 22. Nöyäber - – 24. Nöyäber - 23. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne


24. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 24. köne.
Monı da qara.
24. Öktäber - 23. Nöyäber - – 25. Nöyäber - 24. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne


25. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 25. köne.
Monı da qara.
25. Öktäber - 24. Nöyäber - – 26. Nöyäber - 25. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne


26. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 26. köne.
Monı da qara.
26. Öktäber - 25. Nöyäber - – 27. Nöyäber - 26. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne


27. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 27. köne.
Monı da qara.
27. Öktäber - 26. Nöyäber - – 28. Nöyäber - 27. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne


28. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 28. köne.
Monı da qara.
28. Öktäber - 27. Nöyäber - – 29. Nöyäber - 28. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne


30. Nöyäber.
ul Milädi täqwimendä unberençe aynıñ 30. köne.
Monı da qara.
30. Öktäber - 29. Nöyäber - – 1. Dekäber - 30. Dekäber — Bar könnär tezmäse
Nöyäber köne


Xäbibraxman Zäbir.
Xäbibraxman Zäbir (1881-1938) kürenekle Tatar mäğrifätçe ide.
Tormış.
Xäbibraxman Zäbir'ov Ğabdelwäli ulı 1881. yılnıñ 21. Öktäberdä Çístay şähärendä tua häm Çístay mädräsäsendä belem ala, annan törle urınnarda uqıta. 1906. yılda Qazanda oyışqan «Sabax» kitap näşriäte xucalarınıñ berse bula, şunda eşli dä. Anıñ Irımburdağı «Xösäyeniä» mädräsäsendä ozaq yıllar fizik fäne uqıtuın xäterlilär.
Uqıtu däwerendä däresleklärgä qıtlıq toyıp, ul alarnı üze yaza başlí. Anıñ tarafınnan «"Bolğar taríxı"», «"Kitabätkä maxsus änwağı ğälämätlär xaqında bäğze mäğlümät"» (Tatarça yazudağı tınış bilgeläre, ímla qağídaları wä ínşalaw ısulları), «"Rähbäre síbyan"» (Älifba kitabı) I-III töpläm, «"Qíraäte ğäräbiä"» (Ğäräp tele däreslege), «"Diwäri ädäbi kalendar, sänäi miladiä ilä 1906 yılğa"» w.b. basmalar näşer itelä. Anıñ şulay uq «"Töşenü, yaxud uqaz bälası"» isemle komedise häm «"Ğilem wä cähäl"» isemle xikäyä bastırğanı mäğlüm.
1918. yıldan soñ näşriät ölkäsendä xezmät itä wä 1938. yılda repressí qorbanı bula.
Tatar mäğrifätçe
1881. yılda tuu
1938. yılda wafat


2. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 2. köne.
Monı da qara.
2. Nöyäber - 1. Dekäber - – 3. Dekäber - 2. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
0


1. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 1. köne.
Monı da qara.
1. Nöyäber - 30. Nöyäber - – 2. Dekäber - 1. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
0


3. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 3. köne.
Monı da qara.
3. Nöyäber - 2. Dekäber - – 4. Dekäber - 3. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
0


4. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 4. köne.
Monı da qara.
4. Nöyäber - 3. Dekäber - – 5. Dekäber - 4. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
0


5. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 5. köne.
Monı da qara.
5. Nöyäber - 4. Dekäber - – 6. Dekäber - 5. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
0


6. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 6. köne.
Monı da qara.
6. Nöyäber - 5. Dekäber - – 7. Dekäber - 6. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
0


7. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 7. köne.
Monı da qara.
7. Nöyäber - 6. Dekäber - – 8. Dekäber - 7. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
0


8. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 8. köne.
Monı da qara.
8. Nöyäber - 7. Dekäber - – 9. Dekäber - 8. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
0


9. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 9. köne.
Monı da qara.
9. Nöyäber - 8. Dekäber - – 10. Dekäber - 9. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
0


10. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 10. köne.
Monı da qara.
10. Nöyäber - 9. Dekäber - – 11. Dekäber - 10. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne


11. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 11. köne.
Monı da qara.
11. Nöyäber - 10. Dekäber - – 12. Dekäber - 11. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne


12. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 12. köne.
Monı da qara.
12. Nöyäber - 11. Dekäber - – 13. Dekäber - 12. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne


13. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 13. köne.
Monı da qara.
13. Nöyäber - 12. Dekäber - – 14. Dekäber - 13. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne


14. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 14. köne.
Monı da qara.
14. Nöyäber - 13. Dekäber - – 15. Dekäber - 14. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne


15. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 15. köne.
Monı da qara.
15. Nöyäber - 14. Dekäber - – 16. Dekäber - 15. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne


17. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 17. köne.
Monı da qara.
17. Nöyäber - 16. Dekäber - – 18. Dekäber - 17. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne


18. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 18. köne.
Monı da qara.
18. Nöyäber - 17. Dekäber - – 19. Dekäber - 18. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne


20. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 20. köne.
Monı da qara.
20. Nöyäber - 19. Dekäber - – 21. Dekäber - 20. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne


21. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 21. köne.
Monı da qara.
21. Nöyäber - 20. Dekäber - – 22. Dekäber - 21. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne


22. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 22. köne.
Monı da qara.
22. Nöyäber - 21. Dekäber - – 23. Dekäber - 22. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne


19. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 19. köne.
Monı da qara.
19. Nöyäber - 18. Dekäber - – 20. Dekäber - 19. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne


23. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 23. köne.
Monı da qara.
23. Nöyäber - 22. Dekäber - – 24. Dekäber - 23. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne


24. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 24. köne.
Monı da qara.
24. Nöyäber - 23. Dekäber - – 25. Dekäber - 24. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne


25. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 25. köne.
Monı da qara.
25. Nöyäber - 24. Dekäber - – 26. Dekäber - 25. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne


26. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 26. köne.
Monı da qara.
26. Nöyäber - 25. Dekäber - – 27. Dekäber - 26. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne


27. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 27. köne.
Monı da qara.
27. Nöyäber - 26. Dekäber - – 28. Dekäber - 27. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne


28. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 28. köne.
Monı da qara.
28. Nöyäber - 27. Dekäber - – 29. Dekäber - 28. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne


29. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 29. köne.
Monı da qara.
29. Nöyäber - 28. Dekäber - – 30. Dekäber - 29. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne


30. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 30. köne.
Monı da qara.
30. Nöyäber - 29. Dekäber - – 31. Dekäber - 30. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne


31. Dekäber.
ul Milädi täqwimendä unikençe aynıñ 31. köne.
Monı da qara.
1. Dekäber - 30. Dekäber - – 1. Ğínwar - 31. Ğínwar — Bar könnär tezmäse
Dekäber köne


Möxämmädiä.
«Möxämmädiä» yuğarı mädräsäse Şäriğät belgeçlären äzerläwçe, Qazanda urnaşılğan uqu yortı.
Taríx.
«Möxämmädiä» mädräsäse 1882. yılda oyıstırılıp, 1918. yılğa tikle eşläp kilde. Mädräsä belän kürenekle ğälim Ğälimcan Barudí citäkçelek itte. Hiççiksez «Möxämmädiä» mädräsäse ul waqıtta yuğarı belem birüçe uqu yortı bulıp tordı.
Üzgärtep qoru başlanğaç uq Tatar zíalıları arasında «Möxämmädiä» mädräsäsen torğızu zarurlığı turında söyli başladılar, wä 1993. yılda bu xíal çınğa aştı – berençe şäkertlär «Möxämmädiä» busağasın atlap kergännär.
Uqıtu eşe.
Berençe uqıtu yılına yıl sayın urta mäktäpneñ tuğızınçı yä ki unberençe sínıfın tämamlağan illeşär yeget wä qız qabul itelä. Tuğız sínıf tämamlawçılar berençe ike yıl däwamında belgeçlek buyınça uqunı ğömümi urta belem alu belän berläşsterälär. Qazannan çittä yäşäwçe yegetlär tulay toraq belän tä'min itelä. Däreslärne yuğarı belemle Ğäräp tele belgeçläre wä din ğälimnäre alıp baralar.
Köndezge bülekkä qabul itü Íslam taríxı, Urıs taríxı, Tatar/Urıs tele buyınça ímtíxannarnı uzu belän 1. Augustta başlana. Çittän uqu bülegenä kerü ímtíxannarı August ayında, wä kiçke uqıtu bülegenä Sentäberdä uza.
Elemtä.
420021, Tatarstan Cömhüriäte, Qazan şähäre, Ğabdulla Tuqay uramı, 34. yort, «Möxämmädiä» mädräsäse. tél: +7-8432-93-17-06.
Monı da uqı.
Tatarstan mädräsäse


Jānis Judiņš.
Jānis Judeņš [yaannis yudenş] (Urısça: "Юдин Янис Андреевич") (1884.-1918.), xärbi eşlekle. Berençe Bötendönya häm Grajdannar su.ışlarında qatnaşuçı. 1917.-1918. yıllarda 3. Läti Uqçıları brigadası komandirı. 1918. yılnıñ Augustınnan Könçığış frontta İdelneñ sulyaq yar buyı ğäskäri törkemnäre "komanduşçi"sı. Qazannı aqguardiçelärdän azat itü suğışında (Qazan Operasiäse) Krasnaya Gorka (Qızıl Tawçıq) timer yul stansísı yanında hälâq bula. Stansíğa Yudino iseme birelä.


2. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 2. köne.
Monı da qara.
2. Dekäber - 1. Ğínwar - – 3. Ğínwar - 2. Febräl — Bar könnär tezmäse
0


1. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 1. köne.
Monı da qara.
1. Dekäber - 31. Dekäber - – 2. Ğínwar - 1. Febräl — Bar könnär tezmäse
0


3. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 3. köne.
Monı da qara.
3. Dekäber - 2. Ğínwar - – 4. Ğínwar - 3. Febräl — Bar könnär tezmäse
0


4. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 4. köne.
Monı da qara.
4. Dekäber - 3. Ğínwar - – 5. Ğínwar - 4. Febräl — Bar könnär tezmäse
0


5. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 5. köne.
Monı da qara.
5. Dekäber - 4. Ğínwar - – 6. Ğínwar - 5. Febräl — Bar könnär tezmäse
0


7. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 7. köne.
Monı da qara.
7. Dekäber - 6. Ğínwar - – 8. Ğínwar - 7. Febräl — Bar könnär tezmäse
0


6. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 6. köne.
Monı da qara.
6. Dekäber - 5. Ğínwar - – 7. Ğínwar - 6. Febräl — Bar könnär tezmäse
0


Nurixan Fättax.
Nurixan Sadrilmän ulı Fättax (1928, 25. Öktäber – 2004, 18. Febräl) Tatar yazuçısı, tarixçı-ğälim ide.
Tormış.
Nurixan Fättax 1928. yılnıñ 25. Öktäberendä Küçtawıl (bügenge Başqortstannıñ Yañawıl cirlegendä) digän Tatar awılında igençe ğäiläsendä tua.
1946. yılda Yañawıldağı Tatar urta mäktäben tämamlağannan soñ, Qazan däwlät universitetınıñ «Tatar tele häm ädäbiäte» bülegendä uqıy.
Nurixan Fättax, ädäbiät belän balaçaqtan qızıqsınıp, mäktäptä uqığanda uq şiğerlär, xikäyälär yaza başlıy. Talib yıllarında xalıq icat öränü säfärlärendä qatnaşa, xalıq icatı äsärlären cıya, xalıqnıñ söyläm tele üzençäleklären, anıñ yolaların, ğöref-ğädätlären häm borınğı tarixi riwäyätlären bik mawığıp öyränä.
1951. yılda universitetnı tämamlağaç 1952. yılğa qädär Tatarstan kitap näşriäteneñ yäşlär-balalar ädäbiäte bülegendä möxärrir, häm 1952.-1953. yıllarda Çistay şähärendä «"Stalin bayrağı"» gäcitendä tärcemäçe bulıp eşli.
1953. yılnıñ Mayınnan, yañadan Qazanğa qaytıp, qalğan böten ğömeren hönärle yazuçılıq eşenä bağışlıy.
Anıñ berençe şiğerläre 1944. yılda «"Sowet ädäbiätı"» (xäzerge «"Qazan utları"») jurnalında, häm berençe xikäyäläre 1948. yılda «"Bezneñ xikäyälär"» isemle kümäk cıyıntıqta dönya kürä.
1955. yılda ul «"Sezneñçä niçek?"» atlı berençe romanın tämamlıy.
1950. yıllar urtalarında, Qazaqstan dalalarında çiräm cirlärne üzläşterü başlanğaç, Nurixan Fättax berniçä ay buyı Pavlodar ölkäsendäge «"Qazan"» sovxozında eşli. Tatarstannan kilgän çiräm kütärüçelär belän tormışnıñ ber «qazanı»nda qaynıy. Şul uq waqıtta cirle xalıq – Qazaqlarnıñ tormış-könküreşläre belän dä yaqınnan tanışa. Şularnıñ näticäse bularaq, 1962. yılda «"Bala küñele dalada"» isemle zur romanı yazıla. Bu äsäre häm annan soñ meditsina xezmätkärläre tormışınnan alıp icat itelgän «"Mödir Sacidä"» äsäre belän Nurixan Fättax üzen Tatar şiğriätenä üzençälekle şiğri ber tös, ähäñ alıp kilgän qäläm ostası itep tanıta.
1960. yıllardan başlap yazuçı üzeneñ töp iğtibarın Tatar ädäbiätendä kütärelmägän çiräm xälendäge tarixqa yünältä. Ädipneñ «"İtel suı aqa torur"», «"Sızğıra torğan uqlar"» roman-trilogiäse, «"Qol Ğäli"» häm «"Sarmat qızı Särinä"» isemle tragediäläre, «"Yıraq ğasırlar awazı"», «"Şacärä"», «"Yazık bogov i faraonov"» isemle fänni xezmätläre küpyıllıq ezlänüläre näticäse.
Nurixan Fättax balalar ädäbiätendä häm ädäbi tärcemä ölkäsendä dä küp eşläde. Balalar öçen ul «"Tegermändä"», «"Öç tuğan"», «"İrek, Almas häm Cälil"», «"Bezneñ babay"» isemle xikäyä cıyıntıqları çığardı, «"Encele ürdäk"» isemle äkiät yazdı.
Ädip Tatar telenä Urıs yazuçıları Boris Jitkovnıñ xikäyä cıyıntıqların, İ. Vasilyevnıñ «"Zvezda"» äsären, Frans klassik yazuçıları Victor Gugonıñ "Otverjennıy" romanın, Onore de Balzaknıñ "Otes Gorio" romanı belän saylanma xikäyälären tärcemä itte.
Nurixan Fättax 1965 yıldan SSDB häm Tatarstan Yazuçılar berlege äğzası ide.
2004. yılnıñ 18. Febrälendä, ozaqqa suzılğan qatı awırudan soñ, 76-yäşle Nurixan Fättaxnıñ tınğısız yöräge tibüdän tuqtadı.
Büläklär.
Tarixnı xalıqqa qaytaru ölkäsendäge küp sanlı xezmätläre öçen Nurixan Fättaxqa Angliäneñ Cambridge'dağı xalıqara biografik üzäk tarafınnan «1992 yıl keşese» iseme birelde.


18. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 18. köne.
Monı da qara.
18. Ğínwar - 17. Febräl - – 19. Febräl - 18. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne


Törkiä bayrağı.
Törkiä bayrağın Töreklär "Ay Yıldız" dipä tä atílar. Bu bayraq borıñğıdan kilgän, ul Ğosman Xälifäteneñ dä bayrağı ide.
Ay-yoldız Asíada küp yözyıl buyı qullanıla inde, xättä Íslamnı qabul itü aldınnan da. Qızıl tös Törkiä taríxınıñ iñ tanılğan töse bularaq tora.
Bayraq baştan ay tamğası belän yäşel töstä ide. 1793. yılda soltan Selim III tösen qızılğa üzgärtä, wä 1844. yılda ay yanına yoldız quşıla.
Milli bayraq


Kemal Atatürk.
Mustafa Kemal Atatürk (1881. 12. Mart – 1938. 10. Noyäber) Törkiä xärbie wä däwlät citäkçese ide, Törkiä Cömhüriäteneñ nigez saluçı wä anıñ berençe präzidente. Mostafa Ğosmanlı Selânik şähärendä tuğan, anda xäzer Törkiä ilçelege urnaşıla.Tuğanda aña Mostafa isemen genä birelgän ide. Ali Rıza atlı atası xärbi ide, wä ul bala çağında uq wafat bula. Anası iseme Zübeyde Xanım ide.
Kemal qorğan üzgäreşlär.
Mostafa Kemal çorında Törek tele Ğäräpäliftän Latínälifkä küçerelgänie. Şäriğät buyınça xäkim itü İswiçrädä kük qanunnarğa almaşınğan. Dini mädräsälär yabılğan ide.
Päräwezdä.
1881. tuu
1938. wafat
Törkiä präzidente
Törkiä säyäsätçese


1. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 1. köne. Елның 121нче көне.
Monı da qara.
1. Äpril - 30. Äpril - – 2. May - 1. Yün — Bar könnär tezmäse
0


Rinat Säğdiev.
Säğdiev Rinat Zinnur ulı (1941.), fizik-ximik, Räsäy Fännär Akademiseneñ xaqíqí äğzası (1997.). 1965. yıldan RFA Seber bülegeneñ Ximik Kinetikä häm Yanu institutında, 1980.nän direktor urınbasarı (Novosibirsk). Xaliqara tomografiä üzägen oyıştıruçı-direktorı (1993.tän). Xezmätläre ximiädä magnit rezonansına, ximik reaksílarda magnitle-spinle küreneşlärgä, TMR tomografiäsenä qarí. SSSRnıñ Lenin (1986.), Räsäyneñ Däwlät (1994.) büläkläre laureatı.


Karl Müfke.
Müfke Karl (1868.-1933.), arxitektor, rässam. 1897.-1912. yıllarda Qazan sänğät mäktkäbeneñ arxitektur bülege mödire, ber ük waqıtta 1898.-1901 dä mäktäp direktorı. 1901.-1909. da Qazan Üniversitäte arxitektorı. Müfke proyéktı belän Qazanda şäxsi utar yortı, Sänäğät mäktäbe bínası (1901.-1903.), Qazan Üniversitäteneñ töp bínasınıñ yanqorma (1902.-1904.), Uşkova yortı (1904.-1907.), Qazan xärbi "okrugı" "komanduşçise" yortı (1906., Amlong belän berlektä) häm başqalar tözelä. 1912. yıldan Saratov şähärendä yäşi. Arxitekturda eklektik häm modern yünäleşe tarafdarı.


André Timmermans.
Timmermans André (1917.-1967.), Belgiä grajdanı. İkençe Bötendönya suğışı waqıtında Belgiä Qarşılıq xäräkätendä qatnaşa. Alman faşistlarına äsirlekkä töşä häm Berlindäge Moabit törmäsendä Musa Cälil belän ber kamerada utıra, anıñ totqın könnärendä icat itkän ikençe qulyazma şiğer tuplamasın ("Moabit däftäre"n) saqlap qala, şuğıştan soñ Sovet xakimiätenä tapşıra. Qazanda Musa Cälilgä bağışlanğan yubiley tantanasında qatnaşa.


8. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 8. köne.
Monı da qara.
8. Dekäber - 7. Ğínwar - – 9. Ğínwar - 8. Febräl — Bar könnär tezmäse
0


2. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 2. köne.
Monı da qara.
2. Ğínwar - 1. Febräl - – 3. Febräl - 2. Mart — Bar könnär tezmäse
0


3. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 3. köne.
Monı da qara.
3. Ğínwar - 2. Febräl - – 4. Febräl - 3. Mart — Bar könnär tezmäse
0


9. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 9. köne.
Monı da qara.
9. Dekäber - 8. Ğínwar - – 10. Ğínwar - 9. Febräl — Bar könnär tezmäse
0


4. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 4. köne.
Monı da qara.
4. Ğínwar - 3. Febräl - – 5. Febräl - 4. Mart — Bar könnär tezmäse
0


5. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 5. köne.
Monı da qara.
5. Ğínwar - 4. Febräl - – 6. Febräl - 5. Mart — Bar könnär tezmäse
0


11. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 11. köne.
Monı da qara.
11. Dekäber - 10. Ğínwar - – 12. Ğínwar - 11. Febräl — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne


12. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 12. köne.
Monı da qara.
12. Dekäber - 11. Ğínwar - – 13. Ğínwar - 12. Febräl — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne


6. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 6. köne.
Monı da qara.
6. Ğínwar - 5. Febräl - – 7. Febräl - 6. Mart — Bar könnär tezmäse
0


7. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 7. köne.
Monı da qara.
7. Ğínwar - 6. Febräl - – 8. Febräl - 7. Mart — Bar könnär tezmäse
0


13. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 13. köne.
Monı da qara.
13. Dekäber - 12. Ğínwar - – 14. Ğínwar - 13. Febräl — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne


8. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 8. köne.
Monı da qara.
8. Ğínwar - 7. Febräl - – 9. Febräl - 8. Mart — Bar könnär tezmäse
0


9. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 9. köne.
Monı da qara.
9. Ğínwar - 8. Febräl - – 10. Febräl - 9. Mart — Bar könnär tezmäse
0


14. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 14. köne.
Monı da qara.
14. Dekäber - 13. Ğínwar - – 15. Ğínwar - 14. Febräl — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne


10. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 10. köne.
Monı da qara.
10. Ğínwar - 9. Febräl - – 11. Febräl - 10. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne


15. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 15. köne.
Monı da qara.
15. Dekäber - 14. Ğínwar - – 16. Ğínwar - 15. Febräl — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne


11. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 11. köne.
Monı da qara.
11. Ğínwar - 10. Febräl - – 12. Febräl - 11. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne


16. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 16. köne.
Monı da qara.
16. Dekäber - 15. Ğínwar - – 17. Ğínwar - 16. Febräl — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne


12. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 12. köne.
Monı da qara.
12. Ğínwar - 11. Febräl - – 13. Febräl - 12. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne


17. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 17. köne.
Monı da qara.
17. Dekäber - 16. Ğínwar - – 18. Ğínwar - 17. Febräl — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne


13. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 13. köne.
Monı da qara.
13. Ğínwar - 12. Febräl - – 14. Febräl - 13. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne


18. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 18. köne.
Monı da qara.
18. Dekäber - 17. Ğínwar - – 19. Ğínwar - 18. Febräl — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne


19. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 19. köne.
Monı da qara.
19. Dekäber - 18. Ğínwar - – 20. Ğínwar - 19. Febräl — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne


14. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 14. köne.
Monı da qara.
14. Ğínwar - 13. Febräl - – 15. Febräl - 14. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne


20. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 20. köne.
Monı da qara.
20. Dekäber - 19. Ğínwar - – 21. Ğínwar - 20. Febräl — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne


15. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 15. köne.
Monı da qara.
15. Ğínwar - 14. Febräl - – 16. Febräl - 15. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne


21. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 21. köne.
Monı da qara.
21. Dekäber - 20. Ğínwar - – 22. Ğínwar - 21. Febräl — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne


16. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 16. köne.
Monı da qara.
16. Ğínwar - 15. Febräl - – 17. Febräl - 16. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne


17. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 17. köne.
Monı da qara.
17. Ğínwar - 16. Febräl - – 18. Febräl - 17. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne


19. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 19. köne.
Monı da qara.
19. Ğínwar - 18. Febräl - – 20. Febräl - 19. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne


22. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 22. köne.
Monı da qara.
22. Dekäber - 21. Ğínwar - – 23. Ğínwar - 22. Febräl — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne


20. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 20. köne.
Monı da qara.
20. Ğínwar - 19. Febräl - – 21. Febräl - 20. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne


23. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 23. köne.
Monı da qara.
23. Dekäber - 22. Ğínwar - – 24. Ğínwar - 23. Febräl — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne


21. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 21. köne.
Monı da qara.
21. Ğínwar - 20. Febräl - – 22. Febräl - 21. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne


24. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 24. köne.
Monı da qara.
24. Dekäber - 23. Ğínwar - – 25. Ğínwar - 24. Febräl — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne


22. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 22. köne.
Monı da qara.
22. Ğínwar - 21. Febräl - – 23. Febräl - 22. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne


25. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 25. köne.
Monı da qara.
25. Dekäber - 24. Ğínwar - – 26. Ğínwar - 25. Febräl — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne


26. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 26. köne.
Monı da qara.
26. Dekäber - 25. Ğínwar - – 27. Ğínwar - 26. Febräl — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne


27. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 27. köne.
Monı da qara.
27. Dekäber - 26. Ğínwar - – 28. Ğínwar - 27. Febräl — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne


24. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 24. köne.
Monı da qara.
24. Ğínwar - 23. Febräl - – 25. Febräl - 24. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne


25. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 25. köne.
Monı da qara.
25. Ğínwar - 24. Febräl - – 26. Febräl - 25. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne


26. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 26. köne.
Monı da qara.
26. Ğínwar - 25. Febräl - – 27. Febräl - 26. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne


27. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 27. köne.
Monı da qara.
27. Ğínwar - 26. Febräl - – 28. Febräl - 27. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne


29. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 29. köne.
Monı da qara.
29. Dekäber - 28. Ğínwar - – 30. Ğínwar - 29. Febräl — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne


28. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 28. köne.
Monı da qara.
28. Ğínwar - 27. Febräl - – 29. Febräl - 28. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne


31. Ğínwar.
ul Milädi täqwimendä berençe aynıñ 31. köne.
Monı da qara.
31. Dekäber - 30. Ğínwar - – 1. Febräl - 2. Mart — Bar könnär tezmäse
Ğínwar köne


29. Febräl.
ul Milädi täqwimendä ikençe aynıñ 29. köne.
Monı da qara.
29. Ğínwar - 28. Febräl - – 1. Mart - 29. Mart — Bar könnär tezmäse
Febräl köne


1. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 1. köne.
Monı da qara.
1. Mart - 31. Mart - – 2. Äpril - 1. May — Bar könnär tezmäse
0


1. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 1. köne.
Monı da qara.
1. Febräl - 29. Febräl - – 2. Mart - 1. Äpril — Bar könnär tezmäse
0


2. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 2. köne.
Monı da qara.
2. Mart - 1. Äpril - – 3. Äpril - 2. May — Bar könnär tezmäse
0


2. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 2. köne.
Monı da qara.
2. Febräl - 1. Mart - – 3. Mart - 2. Äpril — Bar könnär tezmäse
0


3. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 3. köne.
Monı da qara.
3. Mart - 2. Äpril - – 4. Äpril - 3. May — Bar könnär tezmäse
0


4. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 4. köne.
Monı da qara.
4. Mart - 3. Äpril - – 5. Äpril - 4. May — Bar könnär tezmäse
0


3. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 3. köne.
Monı da qara.
3. Febräl - 2. Mart - – 4. Mart - 3. Äpril — Bar könnär tezmäse
0


4. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 4. köne.
Monı da qara.
4. Febräl - 3. Mart - – 5. Mart - 4. Äpril — Bar könnär tezmäse
0


5. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 5. köne.
Monı da qara.
5. Mart - 4. Äpril - – 6. Äpril - 5. May — Bar könnär tezmäse
0


6. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 6. köne.
Monı da qara.
6. Mart - 5. Äpril - – 7. Äpril - 6. May — Bar könnär tezmäse
0


5. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 5. köne.
Monı da qara.
5. Febräl - 4. Mart - – 6. Mart - 5. Äpril — Bar könnär tezmäse
0


7. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 7. köne.
Monı da qara.
7. Mart - 6. Äpril - – 8. Äpril - 7. May — Bar könnär tezmäse
0


8. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 8. köne.
Monı da qara.
8. Mart - 7. Äpril - – 9. Äpril - 8. May — Bar könnär tezmäse
0


6. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 6. köne.
Monı da qara.
6. Febräl - 5. Mart - – 7. Mart - 6. Äpril — Bar könnär tezmäse
0


9. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 9. köne.
Monı da qara.
9. Mart - 8. Äpril - – 10. Äpril - 9. May — Bar könnär tezmäse
0


1. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 1. köne.
Monı da qara.
1. May - 31. May - – 2. Yün - 1. Yül — Bar könnär tezmäse
0


2. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 2. köne.
Monı da qara.
2. May - 1. Yün - – 3. Yün - 2. Yül — Bar könnär tezmäse
0


3. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 3. köne.
Monı da qara.
3. May - 2. Yün - – 4. Yün - 3. Yül — Bar könnär tezmäse
0


4. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 4. köne.
Monı da qara.
4. May - 3. Yün - – 5. Yün - 4. Yül — Bar könnär tezmäse
0


5. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 5. köne.
Monı da qara.
5. May - 4. Yün - – 6. Yün - 5. Yül — Bar könnär tezmäse
0


6. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 6. köne.
Monı da qara.
6. May - 5. Yün - – 7. Yün - 6. Yül — Bar könnär tezmäse
0


7. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 7. köne.
Monı da qara.
7. May – 6. Yün – – 8. Yün – 7. Yül – Bar könnär tezmäse
0


8. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 8. köne.
Monı da qara.
8. May - 7. Yün - – 9. Yün - 8. Yül — Bar könnär tezmäse
0


10. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 10. köne.
Monı da qara.
10. May - 9. Yün - – 11. Yün - 10. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne


11. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 11. köne.
Monı da qara.
11. May - 10. Yün - – 12. Yün - 11. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne


13. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 13. köne.
Monı da qara.
13. May - 12. Yün - – 14. Yün - 13. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne


14. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 14. köne.
Monı da qara.
14. May - 13. Yün - – 15. Yün - 14. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne


15. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 15. köne.
Monı da qara.
15. May - 14. Yün - – 16. Yün - 15. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne


16. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 16. köne.
Monı da qara.
16. May – 15. Yün – – 17. Yün – 16. Yül – Bar könnär tezmäse
Yün köne


17. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 17. köne.
Monı da qara.
17. May - 16. Yün - – 18. Yün - 17. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne


18. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 18. köne.
Monı da qara.
18. May - 17. Yün - – 19. Yün - 18. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne


19. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 19. köne.
Monı da qara.
19. May - 18. Yün - – 20. Yün - 19. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne


20. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 20. köne.
Monı da qara.
20. May - 19. Yün - – 21. Yün - 20. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne


21. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 21. köne.
Monı da qara.
21. May - 20. Yün - – 22. Yün - 21. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne


22. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 22. köne.
Monı da qara.
22. May - 21. Yün - – 23. Yün - 22. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne


23. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 23. köne.
Monı da qara.
23. May - 22. Yün - – 24. Yün - 23. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne


24. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 24. köne.
Monı da qara.
24. May - 23. Yün - – 25. Yün - 24. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne


25. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 25. köne.
Monı da qara.
25. May - 24. Yün - – 26. Yün - 25. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne


26. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 26. köne.
Monı da qara.
26. May - 25. Yün - – 27. Yün - 26. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne


27. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 27. köne.
Monı da qara.
27. May - 26. Yün - – 28. Yün - 27. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne


28. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 28. köne.
Monı da qara.
28. May - 27. Yün - – 29. Yün - 28. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne


29. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 29. köne.
Monı da qara.
29. May - 28. Yün - – 30. Yün - 29. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne


30. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 30. köne.
Monı da qara.
30. May - 29. Yün - – 1. Yül - 30. Yül — Bar könnär tezmäse
Yün köne


1. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 1. köne.
Monı da qara.
1. Yün - 30. Yün - – 2. Yül - 1. August — Bar könnär tezmäse
0


2. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 2. köne.
Monı da qara.
2. Yün - 1. Yül - – 3. Yül - 2. August — Bar könnär tezmäse
0


3. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 3. köne.
Monı da qara.
3. Yün - 2. Yül - – 4. Yül - 3. August — Bar könnär tezmäse
0


4. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 4. köne.
Monı da qara.
4. Yün - 3. Yül - – 5. Yül - 4. August — Bar könnär tezmäse
0


5. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 5. köne.
Monı da qara.
5. Yün - 4. Yül - – 6. Yül - 5. August — Bar könnär tezmäse
0


6. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 6. köne.
Monı da qara.
6. Yün - 5. Yül - – 7. Yül - 6. August — Bar könnär tezmäse
0


7. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 7. köne.
Monı da qara.
7. Yün - 6. Yül - – 8. Yül - 7. August — Bar könnär tezmäse
0


8. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 8. köne.
Monı da qara.
8. Yün - 7. Yül - – 9. Yül - 8. August — Bar könnär tezmäse
0


9. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 9. köne.
Monı da qara.
9. Yün - 8. Yül - – 10. Yül - 9. August — Bar könnär tezmäse
0


10. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 10. köne.
Monı da qara.
10. Yün - 9. Yül - – 11. Yül - 10. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne


11. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 11. köne.
Monı da qara.
11. Yün - 10. Yül - – 12. Yül - 11. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne


12. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 12. köne.
Monı da qara.
12. Yün - 11. Yül - – 13. Yül - 12. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne


13. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 13. köne.
Monı da qara.
13. Yün - 12. Yül - – 14. Yül - 13. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne


14. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 14. köne.
Monı da qara.
14. Yün - 13. Yül - – 15. Yül - 14. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne


15. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 15. köne.
Monı da qara.
15. Yün - 14. Yül - – 16. Yül - 15. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne


16. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 16. köne.
Monı da qara.
16. Yün - 15. Yül - – 17. Yül - 16. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne


17. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 17. köne.
Monı da qara.
17. Yün - 16. Yül - – 18. Yül - 17. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne


18. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 18. köne.
Monı da qara.
18. Yün - 17. Yül - – 19. Yül - 18. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne


19. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 19. köne.
Monı da qara.
19. Yün - 18. Yül - – 20. Yül - 19. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne


20. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 20. köne.
Monı da qara.
20. Yün - 19. Yül - – 21. Yül - 20. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne


21. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 21. köne.
Monı da qara.
21. Yün - 20. Yül - – 22. Yül - 21. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne


23. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 23. köne.
Monı da qara.
23. Yün - 22. Yül - – 24. Yül - 23. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne


24. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 24. köne.
Monı da qara.
24. Yün - 23. Yül - – 25. Yül - 24. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne


25. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 25. köne.
Monı da qara.
25. Yün - 24. Yül - – 26. Yül - 25. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne


26. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 26. köne.
Monı da qara.
26. Yün - 25. Yül - – 27. Yül - 26. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne


27. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 27. köne.
Monı da qara.
27. Yün - 26. Yül - – 28. Yül - 27. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne


28. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 28. köne.
Monı da qara.
28. Yün - 27. Yül - – 29. Yül - 28. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne


29. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 29. köne.
Monı da qara.
29. Yün - 28. Yül - – 30. Yül - 29. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne


30. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 30. köne.
Monı da qara.
30. Yün - 29. Yül - – 31. Yül - 30. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne


31. Yül.
ul Milädi täqwimendä cidençe aynıñ 31. köne.
Monı da qara.
1. Yül - 30. Yül - – 1. August - 31. August — Bar könnär tezmäse
Yül köne


7. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 7. köne.
Monı da qara.
7. Febräl - 6. Mart - – 8. Mart - 7. Äpril — Bar könnär tezmäse
0


9. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 9. köne.
Monı da qara.
9. Febräl - 8. Mart - – 10. Mart - 9. Äpril — Bar könnär tezmäse
0


10. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 10. köne.
Monı da qara.
10. Febräl - 9. Mart - – 11. Mart - 10. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne


12. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 12. köne.
Monı da qara.
12. Febräl - 11. Mart - – 13. Mart - 12. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne


13. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 13. köne.
Monı da qara.
13. Febräl - 12. Mart - – 14. Mart - 13. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne


14. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 14. köne.
Monı da qara.
14. Febräl - 13. Mart - – 15. Mart - 14. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne


15. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 15. köne.
Monı da qara.
15. Febräl - 14. Mart - – 16. Mart - 15. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne


16. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 16. köne.
Monı da qara.
16. Febräl - 15. Mart - – 17. Mart - 16. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne


17. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 17. köne.
Monı da qara.
17. Febräl - 16. Mart - – 18. Mart - 17. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne


18. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 18. köne.
Monı da qara.
18. Febräl - 17. Mart - – 19. Mart - 18. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne


20. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 20. köne.
Monı da qara.
20. Febräl - 19. Mart - – 21. Mart - 20. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne


23. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 23. köne.
Monı da qara.
23. Febräl - 22. Mart - – 24. Mart - 23. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne


24. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 24. köne.
Monı da qara.
24. Febräl - 23. Mart - – 25. Mart - 24. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne


25. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 25. köne.
Monı da qara.
25. Febräl - 24. Mart - – 26. Mart - 25. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne


26. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 26. köne.
Monı da qara.
26. Febräl - 25. Mart - – 27. Mart - 26. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne


27. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 27. köne.
Monı da qara.
27. Febräl - 26. Mart - – 28. Mart - 27. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne


28. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 28. köne.
Monı da qara.
28. Febräl - 27. Mart - – 29. Mart - 28. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne


29. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 29. köne.
Monı da qara.
29. Febräl - 28. Mart - – 30. Mart - 29. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne


30. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 30. köne.
Monı da qara.
1. Mart - 29. Mart - – 31. Mart - 30. Äpril — Bar könnär tezmäse
Mart köne


31. Mart.
ul Milädi täqwimendä öçençe aynıñ 31. köne.
Monı da qara.
2. Mart - 30. Mart - – 1. Äpril - 1. May — Bar könnär tezmäse
Mart köne


11. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 11. köne.
Monı da qara.
11. Mart - 10. Äpril - – 12. Äpril - 11. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne


12. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 12. köne.
Tuular.
Ädäbiätçı Ğäzi Qaşşaf tuğan kön (1907-1975)
Monı da qara.
12. Mart - 11. Äpril - – 13. Äpril - 12. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne


13. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 13. köne.
Monı da qara.
13. Mart - 12. Äpril - – 14. Äpril - 13. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne


14. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 14. köne.
Monı da qara.
14. Mart - 13. Äpril - – 15. Äpril - 14. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne


15. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 15. köne.
Monı da qara.
15. Mart - 14. Äpril - – 16. Äpril - 15. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne


16. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 16. köne.
Monı da qara.
16. Mart - 15. Äpril - – 17. Äpril - 16. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne


17. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 17. köne.
Monı da qara.
17. Mart - 16. Äpril - – 18. Äpril - 17. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne


18. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 18. köne.
Monı da qara.
18. Mart - 17. Äpril - – 19. Äpril - 18. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne


19. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 19. köne.
Monı da qara.
19. Mart - 18. Äpril - – 20. Äpril - 19. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne


20. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 20. köne.
Monı da qara.
20. Mart - 19. Äpril - – 21. Äpril - 20. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne


21. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 21. köne.
Monı da qara.
21. Mart - 20. Äpril - – 22. Äpril - 21. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne


22. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 22. köne.
Monı da qara.
22. Mart - 21. Äpril - – 23. Äpril - 22. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne


23. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 23. köne.
Monı da qara.
23. Mart - 22. Äpril - – 24. Äpril - 23. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne


24. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 24. köne.
Monı da qara.
24. Mart - 23. Äpril - – 25. Äpril - 24. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne


25. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 25. köne.
Monı da qara.
25. Mart - 24. Äpril - – 26. Äpril - 25. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne


26. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 26. köne.
Monı da qara.
26. Mart - 25. Äpril - – 27. Äpril - 26. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne


27. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 27. köne.
Monı da qara.
27. Mart - 26. Äpril - – 28. Äpril - 27. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne


29. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 29. köne.
Monı da qara.
29. Mart - 28. Äpril - – 30. Äpril - 29. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne


30. Äpril.
ul Milädi täqwimendä dürtençe aynıñ 30. köne.
Monı da qara.
30. Mart - 29. Äpril - – 1. May - 30. May — Bar könnär tezmäse
Äpril köne


2. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 2. köne.
Monı da qara.
2. Äpril - 1. May - – 3. May - 2. Yün — Bar könnär tezmäse
0


3. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 3. köne.
Monı da qara.
3. Äpril - 2. May - – 4. May - 3. Yün — Bar könnär tezmäse
0


4. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 4. köne.
Monı da qara.
4. Äpril - 3. May - – 5. May - 4. Yün — Bar könnär tezmäse
0


5. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 5. köne.
Monı da qara.
5. Äpril - 4. May - – 6. May - 5. Yün — Bar könnär tezmäse
0


6. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 6. köne.
Monı da qara.
6. Äpril - 5. May - – 7. May - 6. Yün — Bar könnär tezmäse
0


7. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 7. köne.
Monı da qara.
7. Äpril - 6. May - – 8. May - 7. Yün — Bar könnär tezmäse
0


8. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 8. köne.
Monı da qara.
8. Äpril - 7. May - – 9. May - 8. Yün — Bar könnär tezmäse
0


9. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 9. köne.
Monı da qara.
9. Äpril - 8. May - – 10. May - 9. Yün — Bar könnär tezmäse
0


10. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 10. köne.
Monı da qara.
10. Äpril - 9. May - – 11. May - 10. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne


11. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 11. köne.
Monı da qara.
11. Äpril - 10. May - – 12. May - 11. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne


12. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 12. köne.
Monı da qara.
12. Äpril - 11. May - – 13. May - 12. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne


13. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 13. köne.
Monı da qara.
13. Äpril - 12. May - – 14. May - 13. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne


14. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 14. köne.
Monı da qara.
14. Äpril - 13. May - – 15. May - 14. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne


15. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 15. köne.
Monı da qara.
15. Äpril - 14. May - – 16. May - 15. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne


16. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 16. köne.
Waqíğalar.
2009 - Евровидение 2009 җыр бәйгесе Мәскәүдә узды. (Җиңүче - Норвегия вәкиле Александр Рыбак)
Monı da qara.
16. Äpril - 15. May - – 17. May - 16. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne


17. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 17. köne.
Waqíğalar.
2000 - Galatasaray Arsenalı böti edeip UEFA kupaçınası alar.
Monı da qara.
17. Äpril - 16. May - – 18. May - 17. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne


19. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 19. köne.
Monı da qara.
19. Äpril - 18. May - – 20. May - 19. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne


20. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 20. köne.
Monı da qara.
20. Äpril – 19. May – – 21. May – 20. Yün – Bar könnär tezmäse
May köne


21. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 21. köne.
Monı da qara.
21. Äpril - 20. May - – 22. May - 21. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne


22. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 22. köne.
Monı da qara.
22. Äpril - 21. May - – 23. May - 22. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne


23. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 23. köne.
Monı da qara.
23. Äpril - 22. May - – 24. May - 23. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne


24. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 24. köne.
Monı da qara.
24. Äpril - 23. May - – 25. May - 24. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne


25. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 25. köne.
Monı da qara.
25. Äpril - 24. May - – 26. May - 25. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne


26. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 26. köne.
Monı da qara.
26. Äpril - 25. May - – 27. May - 26. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne


28. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 28. köne.
Monı da qara.
28. Äpril - 27. May - – 29. May - 28. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne


29. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 29. köne.
Monı da qara.
29. Äpril - 28. May - – 30. May - 29. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne


30. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 30. köne.
Monı da qara.
30. Äpril - 29. May - – 31. May - 30. Yün — Bar könnär tezmäse
May köne


31. May.
ul Milädi täqwimendä bişençe aynıñ 31. köne.
Monı da qara.
1. May - 30. May - – 1. Yün - 1. Yül — Bar könnär tezmäse
May köne


9. Yün.
ul Milädi täqwimendä altınçı aynıñ 9. köne.
Monı da qara.
9. May - 8. Yün - – 10. Yün - 9. Yül — Bar könnär tezmäse
0


1. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 1. köne.
Monı da qara.
1. Yül - 31. Yül - – 2. August - 1. Sentäber — Bar könnär tezmäse
0


2. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 2. köne.
Monı da qara.
2. Yül - 1. August - – 3. August - 2. Sentäber — Bar könnär tezmäse
0


3. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 3. köne.
Monı da qara.
3. Yül - 2. August - – 4. August - 3. Sentäber — Bar könnär tezmäse
0


4. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 4. köne.
Monı da qara.
4. Yül - 3. August - – 5. August - 4. Sentäber — Bar könnär tezmäse
0


5. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 5. köne.
Monı da qara.
5. Yül - 4. August - – 6. August - 5. Sentäber — Bar könnär tezmäse
0


6. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 6. köne.
Monı da qara.
6. Yül - 5. August - – 7. August - 6. Sentäber — Bar könnär tezmäse
0


7. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 7. köne.
Monı da qara.
7. Yül - 6. August - – 8. August - 7. Sentäber — Bar könnär tezmäse
0


8. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 8. köne.
Monı da qara.
8. Yül - 7. August - – 9. August - 8. Sentäber — Bar könnär tezmäse
0


9. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 9. köne.
Monı da qara.
9. Yül - 8. August - – 10. August - 9. Sentäber — Bar könnär tezmäse
0


10. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 10. köne.
Monı da qara.
10. Yül - 9. August - – 11. August - 10. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne


12. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 12. köne.
Monı da qara.
12. Yül - 11. August - – 13. August - 12. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne


13. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 13. köne.
Monı da qara.
13. Yül - 12. August - – 14. August - 13. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne


14. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 14. köne.
Monı da qara.
14. Yül - 13. August - – 15. August - 14. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne


15. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 15. köne.
Monı da qara.
15. Yül - 14. August - – 16. August - 15. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne


17. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 17. köne.
Monı da qara.
17. Yül - 16. August - – 18. August - 17. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne


18. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 18. köne.
Monı da qara.
18. Yül - 17. August - – 19. August - 18. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne


19. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 19. köne.
Monı da qara.
19. Yül - 18. August - – 20. August - 19. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne


20. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 20. köne.
Monı da qara.
20. Yül - 19. August - – 21. August - 20. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne


21. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 21. köne.
Monı da qara.
21. Yül - 20. August - – 22. August - 21. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne


22. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 22. köne.
Monı da qara.
22. Yül - 21. August - – 23. August - 22. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne


23. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 23. köne.
Monı da qara.
23. Yül - 22. August - – 24. August - 23. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne


24. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 24. köne.
Monı da qara.
24. Yül - 23. August - – 25. August - 24. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne


25. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 25. köne.
Monı da qara.
25. Yül - 24. August - – 26. August - 25. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne


26. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 26. köne.
Monı da qara.
26. Yül - 25. August - – 27. August - 26. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne


27. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 27. köne.
Monı da qara.
27. Yül - 26. August - – 28. August - 27. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne


28. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 28. köne.
Monı da qara.
28. Yül - 27. August - – 29. August - 28. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne


29. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 29. köne.
Monı da qara.
29. Yül - 28. August - – 30. August - 29. Sentäber — Bar könnär tezmäse
August köne


31. August.
ul Milädi täqwimendä sigezençe aynıñ 31. köne.
Monı da qara.
31. Yül - 30. August - – 1. Sentäber - 1. Öktäber — Bar könnär tezmäse
August köne


Nöyäber, 2004.
2004. yılnıñ Nöyäber ayında bulğan waqíğalar.
__NOTOC__
Yaqın aylar.
Öktäber, 2004 | | Dekäber, 2004
Nöyäber, 2003 | | Nöyäber, 2005


İstiklâl Marşı.
İstiklâl Marşı "(тат. Бәйсезлек маршы)" Төркиянең милли гимны. Мәхмүт Акиф Эрсой тарафыннан 1921 елда языла һәм 1921 елның 12 мартында рәсми рәвештә кабул ителә. Сүзләрне сайлау барышында 724 шигырь карап чыгыла. Гимнга үз көйен 24 композитор тәкъдим итә, ләкин шуларның икесе генә кулланыла беренчесе 1924 елда иҗат ителгән Әли Рифат Чагатайның көе Ә икенчесе1930 елдан башлап бүгенгегә кадәр Госман Зәки Үнгөрнең көе кулланыла башлый.


2. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 2. köne.
Monı da qara.
2. August - 1. Sentäber - – 3. Sentäber - 2. Öktäber — Bar könnär tezmäse
0


4. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 4. köne.
Monı da qara.
4. August - 3. Sentäber - – 5. Sentäber - 4. Öktäber — Bar könnär tezmäse
0


5. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 5. köne.
Monı da qara.
5. August - 4. Sentäber - – 6. Sentäber - 5. Öktäber — Bar könnär tezmäse
0


6. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 6. köne.
Monı da qara.
6. August - 5. Sentäber - – 7. Sentäber - 6. Öktäber — Bar könnär tezmäse
0


7. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 7. köne.
Monı da qara.
7. August - 6. Sentäber - – 8. Sentäber - 7. Öktäber — Bar könnär tezmäse
0


8. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 8. köne.
Monı da qara.
8. August - 7. Sentäber - – 9. Sentäber - 8. Öktäber — Bar könnär tezmäse
0


10. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 10. köne.
Monı da qara.
10. August - 9. Sentäber - – 11. Sentäber - 10. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne


11. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 11. köne.
Monı da qara.
11. August - 10. Sentäber - – 12. Sentäber - 11. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne


13. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 13. köne.
Monı da qara.
13. August - 12. Sentäber - – 14. Sentäber - 13. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne


14. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 14. köne.
Monı da qara.
14. August - 13. Sentäber - – 15. Sentäber - 14. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne


17. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 17. köne.
Monı da qara.
17. August - 16. Sentäber - – 18. Sentäber - 17. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne


18. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 18. köne.
Monı da qara.
18. August - 17. Sentäber - – 19. Sentäber - 18. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne


20. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 20. köne.
Monı da qara.
20. August - 19. Sentäber - – 21. Sentäber - 20. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne


24. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 24. köne.
Monı da qara.
24. August - 23. Sentäber - – 25. Sentäber - 24. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne


26. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 26. köne.
Monı da qara.
26. August - 25. Sentäber - – 27. Sentäber - 26. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne


27. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 27. köne.
Monı da qara.
27. August - 26. Sentäber - – 28. Sentäber - 27. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne


28. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 28. köne.
Monı da qara.
28. August - 27. Sentäber - – 29. Sentäber - 28. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne


29. Sentäber.
ul Milädi täqwimendä tuğızınçı aynıñ 29. köne.
Monı da qara.
29. August - 28. Sentäber - – 30. Sentäber - 29. Öktäber — Bar könnär tezmäse
Sentäber köne


2000. yıllar.
" ul 2000.–2009. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq 4. meñyıllıq
Yözyıllıq: 20. yöz 21. yöz 22. yöz
Unyıllıq: 1950. 1960. 1970. 1980. 1990. 2000. 2010. 2020. 2030. 2040. 2050.
Yıllar: 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009


GOELRO.
GOELRO planı, Soviet cömhüriäteneñ xalıq xucalığın torğızu häm.ster.gä yünältelgän berdäm däwlät planı. 1920. yılda qabul itelä. 10-15 yılda tormışqa aşıruğa, xalıq xucalığına elekter energisen qullanuı tizlätügä isäplänä. 1921 yılda TASSRda GOELRO planın Xalıq Xucalığı Şurasınıñ fänni-texnik bülege belän Elektrifikasílaw Şurası äzerli. Urtaq qüätläre 70 meñ "kW"lı 10 elekterstansísın tözü küzdä totıla. Şulardan Alabuğa (1920.), Minzälä (1922.), Qazan (1925.), Bögelmä (1927.) elekterstansíları häm 1933. yılda Qazandağı 1. TES häm başqalar safqa bastırıla.


21. yöz.
" ul 2001.–2100. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq 4. meñyıllıq
Yözyıllıq: 20. yöz 21. yöz 22. yöz
Unyıllıq: 2000. 2010. 2020. 2030. 2040. 2050. 2060. 2070. 2080. 2090.


2010. yıllar.
" ul 2010.–2019. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq 4. meñyıllıq
Yözyıllıq: 20. yöz 21. yöz 22. yöz
Unyıllıq: 1960. 1970. 1980. 1990. 2000. 2010. 2020. 2030. 2040. 2050. 2060.
Yıllar: 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019


20. yöz.
" ul 1901.–2000. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 19. yöz 20. yöz 21. yöz
Unyıllıq: 1900. 1910. 1920. 1930. 1940. 1950. 1960. 1970. 1980. 1990.


1900. yıllar.
" ul 1900.–1909. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 19. yöz 20. yöz 21. yöz
Unyıllıq: 1850. 1860. 1870. 1880. 1890. 1900. 1910. 1920. 1930. 1940. 1950.
Yıllar: 1900 1901 1902 1903 1904 1905 1906 1907 1908 1909


1900.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1901.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1902.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1903.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1904.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1905.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1906.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1907.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1908.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1909.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1910. yıllar.
" ul 1910.–1919. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 19. yöz 20. yöz 21. yöz
Unyıllıq: 1860. 1870. 1880. 1890. 1900. 1910. 1920. 1930. 1940. 1950. 1960.
Yıllar: 1910 1911 1912 1913 1914 1915 1916 1917 1918 1919


1910.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1911.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1912.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1913.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1914.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1915.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1920. yıllar.
" ul 1920.–1929. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 19. yöz 20. yöz 21. yöz
Unyıllıq: 1870. 1880. 1890. 1900. 1910. 1920. 1930. 1940. 1950. 1960. 1970.
Yıllar: 1920 1921 1922 1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929


1960. yıllar.
" ul 1960.–1969. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 19. yöz 20. yöz 21. yöz
Unyıllıq: 1910. 1920. 1930. 1940. 1950. 1960. 1970. 1980. 1990. 2000. 2010.
Yıllar: 1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969


1970. yıllar.
" ul 1970.–1979. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 19. yöz 20. yöz 21. yöz
Unyıllıq: 1920. 1930. 1940. 1950. 1960. 1970. 1980. 1990. 2000. 2010. 2020.
Yıllar: 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979


1930. yıllar.
" ul 1930.–1939. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 19. yöz 20. yöz 21. yöz
Unyıllıq: 1880. 1890. 1900. 1910. 1920. 1930. 1940. 1950. 1960. 1970. 1980.
Yıllar: 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939


1940. yıllar.
" ul 1940.–1949. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 19. yöz 20. yöz 21. yöz
Unyıllıq: 1890. 1900. 1910. 1920. 1930. 1940. 1950. 1960. 1970. 1980. 1990.
Yıllar: 1940 1941 1942 1943 1944 1945 1946 1947 1948 1949


1950. yıllar.
" ul 1950.–1959. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 19. yöz 20. yöz 21. yöz
Unyıllıq: 1900. 1910. 1920. 1930. 1940. 1950. 1960. 1970. 1980. 1990. 2000.
Yıllar: 1950 1951 1952 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1959


2015.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


2016.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


2017.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


2018.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1980. yıllar.
" ul 1980.–1989. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 19. yöz 20. yöz 21. yöz
Unyıllıq: 1930. 1940. 1950. 1960. 1970. 1980. 1990. 2000. 2010. 2020. 2030.
Yıllar: 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989


2030. yıllar.
" ul 2030.–2039. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq 4. meñyıllıq
Yözyıllıq: 20. yöz 21. yöz 22. yöz
Unyıllıq: 1980. 1990. 2000. 2010. 2020. 2030. 2040. 2050. 2060. 2070. 2080.
Yıllar: 2030 2031 2032 2033 2034 2035 2036 2037 2038 2039


2030.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


2031.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


2032.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


2033.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


2034.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


2035.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


2036.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


2019.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


2020. yıllar.
" ul 2020.–2029. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq 4. meñyıllıq
Yözyıllıq: 20. yöz 21. yöz 22. yöz
Unyıllıq: 1970. 1980. 1990. 2000. 2010. 2020. 2030. 2040. 2050. 2060. 2070.
Yıllar: 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029


2020.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


2021.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


2022.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


2023.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


2024.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


2025.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


2026.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


2027.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


2028.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


2029.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


2037.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


2038.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


2039.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


2040. yıllar.
" ul 2040.–2049. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq 4. meñyıllıq
Yözyıllıq: 20. yöz 21. yöz 22. yöz
Unyıllıq: 1990. 2000. 2010. 2020. 2030. 2040. 2050. 2060. 2070. 2080. 2090.
Yıllar: 2040 2041 2042 2043 2044 2045 2046 2047 2048 2049


2040.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


2041.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


2042.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


2043.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


2044.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


2045.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


2046.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


2047.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


2048.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


2049.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1990. yıllar.
" ul 1990.–1999. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 19. yöz 20. yöz 21. yöz
Unyıllıq: 1940. 1950. 1960. 1970. 1980. 1990. 2000. 2010. 2020. 2030. 2040.
Yıllar: 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999


19. yöz.
" ul 1801.–1900. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 18. yöz 19. yöz 20. yöz
Unyıllıq: 1800. 1810. 1820. 1830. 1840. 1850. 1860. 1870. 1880. 1890.


1800. yıllar.
" ul 1800.–1809. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 18. yöz 19. yöz 20. yöz
Unyıllıq: 1750. 1760. 1770. 1780. 1790. 1800. 1810. 1820. 1830. 1840. 1850.
Yıllar: 1800 1801 1802 1803 1804 1805 1806 1807 1808 1809


1800.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1801.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1802.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1803.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1804.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1805.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1807.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1810. yıllar.
" ul 1810.–1819. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 18. yöz 19. yöz 20. yöz
Unyıllıq: 1760. 1770. 1780. 1790. 1800. 1810. 1820. 1830. 1840. 1850. 1860.
Yıllar: 1810 1811 1812 1813 1814 1815 1816 1817 1818 1819


1810.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1811.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1816.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1817.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1818.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1819.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1820. yıllar.
" ul 1820.–1829. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 18. yöz 19. yöz 20. yöz
Unyıllıq: 1770. 1780. 1790. 1800. 1810. 1820. 1830. 1840. 1850. 1860. 1870.
Yıllar: 1820 1821 1822 1823 1824 1825 1826 1827 1828 1829


1821.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1822.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1823.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1825.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1826.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1827.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1829.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1830.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1831.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1832.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1833.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1835.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1836.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1837.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1838.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1839.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1840. yıllar.
" ul 1840.–1849. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 18. yöz 19. yöz 20. yöz
Unyıllıq: 1790. 1800. 1810. 1820. 1830. 1840. 1850. 1860. 1870. 1880. 1890.
Yıllar: 1840 1841 1842 1843 1844 1845 1846 1847 1848 1849


1840.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1841.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1845.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1846.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1847.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1849.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1851.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1852.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1854.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1855.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1858.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1860. yıllar.
" ul 1860.–1869. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 18. yöz 19. yöz 20. yöz
Unyıllıq: 1810. 1820. 1830. 1840. 1850. 1860. 1870. 1880. 1890. 1900. 1910.
Yıllar: 1860 1861 1862 1863 1864 1865 1866 1867 1868 1869


1865.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1868.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1870. yıllar.
" ul 1870.–1879. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 18. yöz 19. yöz 20. yöz
Unyıllıq: 1820. 1830. 1840. 1850. 1860. 1870. 1880. 1890. 1900. 1910. 1920.
Yıllar: 1870 1871 1872 1873 1874 1875 1876 1877 1878 1879


1870.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1873.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1875.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1876.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1701.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1702.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1703.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1704.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1705.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1706.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1707.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1709.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1710.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1711.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1712.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1713.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1714.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1715.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1716.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1717.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1718.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1719.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1720.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1721.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1722.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1723.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1724.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1726.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1727.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1728.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1729.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1730 ел.
1730 ел — Милади тәкъвимендә якшәмбе көнне башланган кабисә булмаган ел.


1733.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1734.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1735.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1736.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1737.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1738.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1739.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1740. yıllar.
" ul 1740.–1749. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 17. yöz 18. yöz 19. yöz
Unyıllıq: 1690. 1700. 1710. 1720. 1730. 1740. 1750. 1760. 1770. 1780. 1790.
Yıllar: 1740 1741 1742 1743 1744 1745 1746 1747 1748 1749


1741.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1742.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1743.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1744.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1745.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1746.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1747.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1749.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1880. yıllar.
" ul 1880.–1889. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 18. yöz 19. yöz 20. yöz
Unyıllıq: 1830. 1840. 1850. 1860. 1870. 1880. 1890. 1900. 1910. 1920. 1930.
Yıllar: 1880 1881 1882 1883 1884 1885 1886 1887 1888 1889


1881.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1883.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1884.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1887.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1888.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1889.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1890. yıllar.
" ul 1890.–1899. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 18. yöz 19. yöz 20. yöz
Unyıllıq: 1840. 1850. 1860. 1870. 1880. 1890. 1900. 1910. 1920. 1930. 1940.
Yıllar: 1890 1891 1892 1893 1894 1895 1896 1897 1898 1899


1890.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1891.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1894.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1895.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1897.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1898.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1899.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1750.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1751.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1752.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1753.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1754.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1755.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1758.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1760. yıllar.
" ul 1760.–1769. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 17. yöz 18. yöz 19. yöz
Unyıllıq: 1710. 1720. 1730. 1740. 1750. 1760. 1770. 1780. 1790. 1800. 1810.
Yıllar: 1760 1761 1762 1763 1764 1765 1766 1767 1768 1769


1760.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1761.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1762.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1763.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1764.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1765.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1766.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1767.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1769.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1771.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1772.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1773.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1776.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1777.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1779.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1780. yıllar.
" ul 1780.–1789. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 17. yöz 18. yöz 19. yöz
Unyıllıq: 1730. 1740. 1750. 1760. 1770. 1780. 1790. 1800. 1810. 1820. 1830.
Yıllar: 1780 1781 1782 1783 1784 1785 1786 1787 1788 1789


1783.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1784.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1786.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1792.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1797.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1799.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1500. yıllar.
" ul 1500.–1509. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 15. yöz 16. yöz 17. yöz
Unyıllıq: 1450. 1460. 1470. 1480. 1490. 1500. 1510. 1520. 1530. 1540. 1550.
Yıllar: 1500 1501 1502 1503 1504 1505 1506 1507 1508 1509


1500.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1501.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1502.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1504.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1505.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1506.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1507.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1508.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1510.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1511.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1512.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1513.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1514.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1516.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1517.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1518.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1522.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1523.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1524.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1526.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1528.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1530.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1532.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1533.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1534.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1535.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1536.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1537.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1538.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1540.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1541.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1544.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1545.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1546.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1547.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1548.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1549.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1550.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1551.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1553.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1554.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1555.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1557.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1558.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1560.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1561.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1562.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1563.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1566.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1567.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1568.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1569.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1570.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1573.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1574.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1575.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1576.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1577.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1578.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1579.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1580.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1581.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1583.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1586.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1587.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1588.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1589.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1590.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1591.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1592.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1593.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1595.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1597.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1599.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1603.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1610.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1611.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1612.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1616.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1617.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1618.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1619.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1620. yıllar.
" ul 1620.–1629. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 16. yöz 17. yöz 18. yöz
Unyıllıq: 1570. 1580. 1590. 1600. 1610. 1620. 1630. 1640. 1650. 1660. 1670.
Yıllar: 1620 1621 1622 1623 1624 1625 1626 1627 1628 1629


1621.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1622.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1623.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1624.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1628.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1629.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1630.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1631.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1633.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1635.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1636.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1638.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1639.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1640.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1641.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1645.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1646.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1647.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1649.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1650.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1652.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1653.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1655.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1656.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1657.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1658.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1661.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1662.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1663.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1664.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1665.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1668.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1669.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1670.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1672.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1673.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1674.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1675.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1678.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1680.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1681.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1684.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1685.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1686.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1689.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1691.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1692.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1693.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1694.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1695.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1697.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1000.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1001.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1002.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1003.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1004.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1005.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1006.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1007.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1008.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1009.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1010.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1011.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1012.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1013.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1014.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1015.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1016.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1017.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1018.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1019.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1020.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1021.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1022.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1023.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1024.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1025.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1026.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1027.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1028.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1029.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1030.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1031.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1032.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1033.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1034.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1035.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1036.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1037.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1038.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1039.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1040.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1041.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1042.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1043.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1044.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1045.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1046.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1047.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1048.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1049.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1050.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1051.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1052.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1053.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1055.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1056.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1057.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1058.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1059.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1060.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1061.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1062.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1063.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1064.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1065.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1066.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1067.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1068.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1069.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1070.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1071.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1072.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1073.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1074.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1075.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1076.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1077.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1078.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1079.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1080.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1081.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1082.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1083.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1084.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1086.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1088.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1089.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1090.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1091.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1092.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1093.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1095.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1096.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1097.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1098.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1099.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


2050. yıllar.
" ul 2050.–2059. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq 4. meñyıllıq
Yözyıllıq: 20. yöz 21. yöz 22. yöz
Unyıllıq: 2000. 2010. 2020. 2030. 2040. 2050. 2060. 2070. 2080. 2090. 2100.
Yıllar: 2050 2051 2052 2053 2054 2055 2056 2057 2058 2059


2050.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


2051.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


2052.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


2053.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


2054.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


2055.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


2056.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


2057.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


2058.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


2059.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


2060. yıllar.
" ul 2060.–2069. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq 4. meñyıllıq
Yözyıllıq: 20. yöz 21. yöz 22. yöz
Unyıllıq: 2010. 2020. 2030. 2040. 2050. 2060. 2070. 2080. 2090. 2100. 2110.
Yıllar: 2060 2061 2062 2063 2064 2065 2066 2067 2068 2069


2060.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


2061.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


2062.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


2063.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


2064.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


2065.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


2066.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


2067.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


2068.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


2069.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


2070. yıllar.
" ul 2070.–2079. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq 4. meñyıllıq
Yözyıllıq: 20. yöz 21. yöz 22. yöz
Unyıllıq: 2020. 2030. 2040. 2050. 2060. 2070. 2080. 2090. 2100. 2110. 2120.
Yıllar: 2070 2071 2072 2073 2074 2075 2076 2077 2078 2079


2070.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


2071.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


2072.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


2073.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


2074.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


2075.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


2076.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


2077.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


2078.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


2079.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


2080. yıllar.
" ul 2080.–2089. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq 4. meñyıllıq
Yözyıllıq: 20. yöz 21. yöz 22. yöz
Unyıllıq: 2030. 2040. 2050. 2060. 2070. 2080. 2090. 2100. 2110. 2120. 2130.
Yıllar: 2080 2081 2082 2083 2084 2085 2086 2087 2088 2089


2080.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


2081.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


2082.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


2083.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


2084.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


2085.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


2086.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


2087.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


2088.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


2089.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


2090. yıllar.
" ul 2090.–2099. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq 4. meñyıllıq
Yözyıllıq: 20. yöz 21. yöz 22. yöz
Unyıllıq: 2040. 2050. 2060. 2070. 2080. 2090. 2100. 2110. 2120. 2130. 2140.
Yıllar: 2090 2091 2092 2093 2094 2095 2096 2097 2098 2099


2090.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


2091.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


2092.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


2093.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


2094.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


2095.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


2096.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


2097.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


2098.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


2099.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


31. yöz.
" ul 3001.–3100. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 3. meñ 4. meñ 5. meñ
Yözyıllıq: 30. yöz 31. yöz 32. yöz
Unyıllıq: 3000. 3010. 3020. 3030. 3040. 3050. 3060. 3070. 3080. 3090.


3000.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1101.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1103.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1104.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1105.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1106.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1107.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1108.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1109.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1110.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1111.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1112.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1113.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1114.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1115.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1116.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1117.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1118.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1119.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1120.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1121.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1122.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1123.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1124.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1125.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1126.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1127.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1128.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1129.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1130.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1132.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1133.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1134.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1135.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1136.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1137.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1138.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1139.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1140.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1141.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1142.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1143.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1144.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1145.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1146.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1147.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1148.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1149.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1150.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1151.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1152.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1153.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1154.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1155.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1156.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1157.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1158.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1159.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1160.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1161.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1162.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1163.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1164.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1165.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1166.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1167.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1170.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1171.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1172.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1173.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1174.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1175.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1176.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1178.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1180.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1181.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1182.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1183.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1184.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1186.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1187.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1190.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1191.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1192.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1193.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1194.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1196.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1197.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1198.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1199.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


13. yöz.
" ul 1201.–1300. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 12. yöz 13. yöz 14. yöz
Unyıllıq: 1200. 1210. 1220. 1230. 1240. 1250. 1260. 1270. 1280. 1290.


1200.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1201.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1202.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1203.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1204.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1205.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1206.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1207.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1208.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1209.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1211.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1213.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1215.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1217.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1218.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1219.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1220.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1221.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1223.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1224.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1225.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1226.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1229.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1230.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1233.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1234.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1235.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1236.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1237.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1238.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1239.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1241.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1242.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1246.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1247.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1248.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1249.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1250.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1251.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1253.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1254.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1258.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1260.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1262.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1263.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1264.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1265.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1266.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1267.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1268.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1269.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1270.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1272.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1273.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1274.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1276.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1278.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1280.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1283.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1286.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1287.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1289.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1290.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1292.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1293.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1294.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1296.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1297.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1298.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1299.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


14. yöz.
" ul 1301.–1400. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 13. yöz 14. yöz 15. yöz
Unyıllıq: 1300. 1310. 1320. 1330. 1340. 1350. 1360. 1370. 1380. 1390.


1300.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1301.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1302.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1303.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1304.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1305.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1307.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1308.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1310.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1312.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1314.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1315.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1316.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1317.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1318.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1319.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1320.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1321.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1322.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1323.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1325.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1326.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1327.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1329.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1331.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1332.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1333.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1334.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1335.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1336.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1337.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1338.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1339.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1340.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1341.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1342.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1343.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1344.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1346.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1347.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1348.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1349.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1350.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1351.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1352.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1353.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1354.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1357.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1358.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1359.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1361.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1362.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1363.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1365.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1366.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1368.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1371.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1373.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1374.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1380.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1381.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1382.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1383.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1385.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1386.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1387.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1388.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1390.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1391.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1393.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1394.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1396.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1397.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1398.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1399.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1400.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1402.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1403.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1405.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1406.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1407.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1408.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1409.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1410.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1411.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1412.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1413.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1414.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1415.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1417.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1420.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1421.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1423.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1425.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1426.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1427.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1428.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1429.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1430.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1431.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1433.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1434.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1436.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1437.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1438.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1439.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1440.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1441.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1442.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1443.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1444.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1445.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1446.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1447.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1448.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1449.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1450.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1451.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1452.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1454.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1455.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1456.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1457.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1458.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1459.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1460.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1461.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1462.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1463.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1464.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1466.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1467.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1468.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1469.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1470.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1471.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1473.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1475.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1476.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1477.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1478.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1479.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1480.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1481.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1482.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1484.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1485.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1486.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1487.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


1488.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


1489.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1490.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1491.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


1492.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


1494.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


1495.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


1496.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


1497.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


Haiti.
Haiti (yä isä Haïti) - Hispaniola utırawınıñ Könbatışında urnaşqan däwlät, utırawnı Karib Diñgeze äyländerep ala. Kuba dan Könçığışqa. Fransnıñ häm Amerika Quşma Ştatlarınıñ elekke kolonísı. Xäzerge Haitidä anarxí şartlarında yäşäp kilä.
Taríx.
"Haiti taríxı"
Hispaniolanıñ baştağı xalqı - üterep betergän diärlek Arawak (yä Taíno) qäbiläläre. Alarnıñ üterü Kristofor Kolumb'nıñ kilüdän soñ 1492. yılda başla. Utırawnı 17. yöz axırında şikär plantasílarda eşläwçe Afrikan qolları urnaşalar.
1697.ta İspania Hispaniolanıñ öçtän ber öleşe (Könbatışta urnaşqan "Saint-Domingue" isemle bilämä) Fransqa birä. Ul 18. yöz Fransınıñ iñ bay kolonílarndan berse ide. 1791. yılnıñ 22. Augustinda qollarnıñ fätnese oyıştıra. Bäysezlek öçen suğış başladı. Haitilelär Napoléon Bonaparte cibärgän armísını tar-mar itkäç, üz bäysezlegen 1804.nıñ 1. Ğínwarında íğlan itälär.
Haiti - 'Qara' cömhüriätlärdän iñ berençe, dönyada qollıqnı beterä toruçı däwlät. Quşma Ştatlar häm Batış Awrupı Haitigä qarşı sanksílar başla. 1852. yılda Frans qol biläwçelärgä "reparasílar"nı taläp itä (90 million altın franc'lar - xäzerge $21.7 miiliard).
Şul säbäple Haiti Könbatış Yarımşarda iñ yarlı il başla, däwlättä korrupsí çäçäk itä. 1957.dän ilne yörtüçe François Duvalier, "Papa Doc", 1964.tä diktator bula. Ul da Tonton Macoute volonter armísı yörtä. Anıñ eşen däwam itüçe - 19-yäşle ulı Jean-Claude Duvalier, "Baby Doc", 1971.dä xakim ala. "Baby Doc"'nı 1986.da bärep töşerälär.
1990. Jean-Bertrand Aristide präzidentkä saylanudan soñ xärbilärneñ xakímı betä. Şul uq waqıtta ul xärbilär qarşı köräşä.
2000.da Aristide yañaça präzident bula. 2004.nıñ 5. Febrälendä, "Artibonite Revolúsion Qarşı Toruçılar Frontı" isemle qorallanılğan ğísyançılar törkeme Gonaïves polis bülegen üz kontrolenä ala. Bu fetnä 17. Febräldä Artibonite provinsíğa tarala. Dominikan Cömhüriätendä torğan sörgendä yäşäwçe oppozisílılar qatnaştı.
2004.nıñ 29.Febrälendä Aristide Haitine taşlap kitä. Amerika birgän charter oçqıçı belän Arestide Üzäk Afrika Cömhüriätenä küçä. Baş Qazísı Boniface Alexandre präzident bulıp eşli başla.
Säyäsiä.
"Ayırım kertemi: Haiti säyäsiäsi"
Haiti präzidentçä cömhüriät (republik) ide. Milli Mäclesne häm präzidentne saylílar, ägär dä anda autoritar xakímiät bulsa.
Konstitusí 1987.dä qabul itelgän. Ürnäkläre - Quşma Ştatları häm Frans Konstitusíları. 1994.qa ul bötenläy üzgärtelgän ide.
Geografiä.
Haitineñ töp mäydanın tawlar urnaşalar. Alardan tış yılğa üzännär häm keçkene yar tigezlär dä bar ide. Könbatışta häm üzäktä zur biek platolar urnaşqan.
İlneñ iñ zur şähäre - 2 millionlı Port-au-Prince (başqalası), ikençese Cap-Haпtien (0.6 million toruçılar).
Íqtísad.
Xalqınıñ 80% xäyeçelelär, dönyada yarlıq buyınça ikençe däwlät. Xalqınıñ 70% krästiännär ide.
Demografä.
Xalqınıñ tığızlığı 270 keşe/q km bulsa da, xalqınıñ küpçelege şähär zonlarında, üzännärdä yäşilär. Haitilelärneñ 95% Afrika raslı. Başqalar - Mulatlar. Berniçä Awruplı da yäşilär. Xalqınıñ ⅔ awıllarda yäşilär.
Fransız tele - räsmi tellärdän berse (10% keşe söyläşlä). Bar Haitilelär Haiti Kreol telen belälär, bu ikençe räsmi tele. Yäşlär häm eşmäkerlär İnglizçä yaxşı belälär.
Roman Katholik çirkäwe räsmi din dip saníla. Berniçä xalqı Protestantlar ide. Haitidä voodoo ğädätläre saqlandı.


Qayum Nasıyri.
Ğäbd-el-Qayum Nasír Ğäbd-el-Nasír ulı (yä ki Qayum Nasírí) (1825. 14. Febräl – 1902.) kürenekle ğälim, yazuçı häm Tatar xalqınıñ mäğrifätçese üzeneñ fänni xezmätläre häm küpqırlı eşçänlege belän Tatar mädäniäte, fäne häm íctímağí fikerendä tirän ez qaldırğan şäxeslärneñ berse. Anıñ qäläme astınnan matur ädäbiät, xalıq ícatı, telbelem, mäğrifät, isäpläw, taríx, cäğräfiä, astronomia häm başqa ölkälärgä qağılğan 40lap fänni xezmät wä äsär çığa.
Q.Nasírí çın mäğnäsendä böyek ğälim. Ul bar ğömeren, ğilemen, säläten Tatar xalqı arasında mäğrifät nurı taratuğa bağışlí.
Q.Nasírí 1825. yılnıñ 14. Febrälendä elekkege Qazan guvernısı Zöyä cirlegeneñ Yuğarı Şırdan awılında tua. Anıñ ätise Ğäbdelnasír uqımışlı keşe bula, qäläm tibrätä, Ğäräp, Farsí häm Urıs tellären yaxşı belä, kitaplar yaza ide. Zamanına qarata bu siräk küreneş bulğanğa, Nasír'lar ğäiläse tirä-yaqtağı başqa ğäilälärdän şaqtí ayırılıp torğan. Ğäbd-el-Nasír balaların kitapnı häm xezmätne söyärgä öyrätkän.
Bulaçaq ğälim-yazuçınıñ balaçağı tuğan awılında uza. 1841. yılda Qayumnı Qazanğa alıp kilep mädräsägä urnaştıralar. Mädräsäne ul 1855. yılda tämamlap pişqädäm däräcäsen alıp çığa. Şul uq yılnı Q.Nasírínı Urıs ruxanílar äzerli torğan “Duxovnoye uçilişçe”ğä, wä annarı “Duxovnaya seminarí”ğa Tatar tele uqıtuçısı itep çaqıralar. Mondağı keşelär belän aralaşu aña Urıs telen öyränergä mömkinlek tudıra häm ul belemen arttıru maqsatında irekle tıñlawçı sífatında Qazan üniversitätenä yöri başlí.
15 yıl däwamında Q.Nasírí seminarída bulaçaq Urıs ruxaníların uqıta häm 1871. yılda annan kitep Tatar balalarına Urıs telen öyrätü mäktäben aça. Läkin 1876. yılda Urıs bulmağan mäktäplär buyınça inspetor V.V.Radlov belän urtaq tel taba almağan Q.Nasírí möğälimlek ğämälen tuqtata häm barlıq ğömeren fänni-mäğrifäti häm yazuçılıq eşenä bağışlí. Bu yıllarnı Q.Nasírí üzeneñ köçle häm sänğätçä iñ qämil bulğan äsärlären ícat itä.
Q.Nasíríneñ fänni häm ädäbi eşçänlege 1850. yıllarnıñ axırında başlanıp kitä. Kiñ qaraşlı ğälim fänni belemnärneñ törle ölkälärenä üzennän layıqlı öleş kertä. Anıñ berençe xezmäte Tatar tele beleme buyınça «"Qısqaça nöxü kitabı"». Bu kitap 1860. yılda basılıp çığa. Qayum ağa Tatar telendä 10 suzıq buluın bilgelägän, küräbez anıñ isemendä dä unınçı [í] awazı ike tapqır bar. Tatar telendä «Tañ yoldızı» gäciten çığaru Q.Nasírínıñ küptänge xíalı bula, läkin Urıs xäkimiätenä gäcit çığaruğa röxsät birülären sorap möräcäğät itkän üteneçen kire qağalar. Şunnan soñ mäğrifätçe 1871. yılda Tatar waqıtlı matbuğat wazífaların ütägän yıllıq östäl täqwimnären çığara başlí.
Tuğan awılında mäktäp saldıru mäğrifätçeneñ küñel türendäge xíalı bula. Ölkän keşelär süzenä qarağanda Q.Nasírí bu mäktäpne tözetkän, läkin anıñ bínası bügenge köngäçä saqlanmağan. Ğälimneñ yaqtı süräte awıldaşlarınıñ küñelendä genä tügel, xalqıbıznıñ ütkäne häm ğälimneñ bay mírası qäderle bulğan barlıq keşelärneñ yörägendä saqlanaçaq.
Qayum Nasírí Yaña Tatar bistäse ziratında kümelä.


«Terciman» gazetası.
«Terciman» gazetası ul İsmäğil Gasprinski tarafınnan kön dä Törki telendä Baqçasarayda çığa torğan basması ide.
1883. (HS 1300) yılnıñ 10. Äprilendä Terciman'nıñ berençe sanı bastırıla.


Koreanıñ öç patşalığı.
Koreanıñ öç patşalığı - Korea yarımutırawında häm Manjuriadä urnaşqan Goguryeo, Baekje häm Silla patşalıqları ide (MA 1.yöz - 7. yöz). Koreanıñ öç patşalığı däwerendä bulğan başqa keçe patşalıqlar menä mondí: Gaya, Dongye, Okjeo, Buyeo, Usan, Tamna, h.b.
Ğädättä, "Koreanıñ öç patşalığı" çorı MA 57dä başla, bu waqıtta yarımutırawınıñ Könyaq-Könçığışta urnaşqan Saro (soñraq Silla) patşalığı Han näselele Qıtaydan autonomínı ala. Yalu yılğası yarlarında urnaşqan Goguryeo patşalığı MA 37.dä Qıtaydan bäysezlegen ala. MA 18.dä ike waríslarnıñ konflikttan soñ utırawnıñ Könyaq-Könbatışta Beaekje patşalığı (xäzerge Seoul) oyıştırıla. Anıñ başqalası Ungjin (xäzerge Gongju yä Chongju), soñraq Sabi (xäzerge Puyo). Gaya patşalığı Beakje'dän 1. yözdä ayırıldı.
Han näsele axırında, 3. yöz başında, öç patşalığın alğa kitüe däwam itä. Bu däwlätlärdä oxşaş mädäniät üsä. 1. yözdä aqsöyäklärdä Konfusianizm cäyelä. Annan soñ böten Koreada anı Buddhizm almaştıra.
Öç patşalığınnan iñ zurısı Goguryeo patşalığında ike başqala bula: Nangnang (xäzerge Pyongyang) häm Yalu yılğası yarındağı Kungae. Qıtay belän ciktäş il bulşaç, bu däwlät az-azlap Qıtaydağı Manjurianıñ zur öleşe suğışıp ala häm Nangnang'dan Qıtaylarnı 313.tä qua. Buddhizm räsmi din bularaq qabul itüdän soñ (372.), Qıtaynıñ yoğıntısı zuraya.
4. yözdä Baekje patşalığı yarımutırawnıñ Könyağında iñ zurısı häm iñ ähämiätle bula.
Silla patşalığı Kaya (Gaya) patşalığın 4. yöz axırında yota. Sillanıñ başqalası - Gumsong şähäre (xäzerge Gyeongju yä Kyongju). Buddhizmne räsmi din bularaq 528. yılda qabul itä.
Tang näselele Qıtay belän berläşkäç, Silla 660.da Baekje'ne, 668.dä Goguryeo'nı suğışıp ala. Berdäm Silla däwere başlağaç, "Koreanıñ Öç patşalığı" däwere tämamlana.
"Samguk", yä "Öç Patşalıq" atı "Samguk Sagi" häm "Samguk Yusa" Korey klassik tekstlarında qullana.


Vladimir Lenin.
Vladimir İlyiç Ulyanov-Lenin (1870-1924, fiker iäse, revolúsionär, Sovet däwlätenä nigez saluçı. 1870/ yılda Sember şähärendä tua. 1887. yılda Qazan Universitäteneñ Yuridik Fakultätenä uqırğa kerä. Şul yılnıñ Dekäberendä studentlar xäräkätendä qatnaşqan öçen universitättän çığarıla, qulğa alına häm Qazan öyäzendäge Kokuşkino awılına sörgengä ozatıla. 1888.-89. yıllarda Fedoseyev tügäräkläre eşendä qatnaşa. 1891. yılda Peterburg Universitäteneñ Yuridik Fakultätendä ekstern räweşendä imtixan tapşıra, 1891.-1896. yıllarda Samara belän Sankt-Peterburg şähärlärendä antılı wäkil yärdämçese wazífasın başqara. 1895. yılda Peterburgta "Eşçelär sínıfın azat itü öçen köräş berlege"n ("Союз борьбы за освобождение рабочего класса") oyıştıruda qatnaşa. 1897. Yenisey gubernası Şuşenskoye awılına 3 yılğa sörgengä cibärelä. 1900. yıldan emigrasída; G. V. Plexanov h.b. belän berlektä "İskra" gäzien näşer itä. RSDRPnıñ 2. qorıltayınnan başlap (1903.) Lenin bolşeviklar partısín citäkli. Emigrasída yäşeren partínı saqlap qalu häm nığıtu belän şöğellänä. 1917. yılğı Febräl Revolúsísınnan soñ Petrogradqa qayta, Öktäber Qorallı Baş Kütäreleşenä citäkçelek itä. Sovetlarnıñ 2. Bötenräsäy qorıltayında (1917., Öktäber) XKS räise itep saylana. Ber ük waqıtta 1918. yıldan soñ Eşçe-Krästiän Saqlaw Şurası (1919. yıldan Xezmät häm Saqlaw Şurası (Sovetı)) räise; BÜBK häm SSSR ÜBK äğzası.
Anıñ xökeme astında ildä kommunistik ideologiağa monopoli oyışa, başqa fikerlelär Räsäydän quzğala yä ülem cazasın kürä. Raskulaçivanie digän mölkät tartıp alu ğämäle uza, uz baylıqların häm namussız räweştä tuplağan baylar häm urta mölkätle keşelär bar närsädän ayırılılar. Awıllarda kümäkläşterelgän mölkät häm cir nigezendä kümäk xucalıqlar oyıştırıla. Şähärälärdä toraq urını citmäw säbäple ayırım fatírda berniçäşär ğäilä toru ğädätkä quyıla.
TASSRnı oyıştıruda xälitkeç rol uyní: "Tatarstan Autonomiäle Sovet Soçialistik Respublikasın tözü turındağı dekret"kä qul quya (1920., 27. May). 1922. yılnıñ Dekäberennän, awıruı käçäyep kitü säbäple, säyäsi eşçänlektän berqädär çitläşä. Lenin wafatınnan soñ SSSRda Leninizmne Stalinça añlatu qanunlaştırıla. Töp xezmätläre: "Närsä ul "xalıq dusları" häm alar soçial-demokratlarğa qarşı niçek suğışalar?" ("Что такое "друзья народа" и как они воюют против социал-демократов?"), 1894.), "Räsäydä kapitalizm üseşe" ("Развитие капитализма в России", 1899.), "Närsä eşlärgä?" ("Что делать?", 1902.), "Materializm häm empiriokritisizm" ("Материализм и эмпириокритицизм", 1909.), "İmperializm – kapitalizmnıñ iñ yuğarı basqıçı" ("Империализм ёкак высшая стадия революция", 1916.), "Däwlät häm revolúsí" ("Государство и революция", 1917.), "Kommunizmda balalarça "sullıq" awıruı" ("Детская болезнь "левизны" в коммунизме", 1920.). Küptomlı saylanma "Äsärlär"e (1-45 tom, 1954.-1973.) Tatar telendä basıla.


İslam täqwime.
İslam täqwime yä ki Möselman täqwime yä ki Hicri taqwime ul Möslim illärendä dini bäyrämnärneñ qayçan buluın belü öçen qullanıla torğan täqwimder. Ay täqwime bularaq ul 354 könnän tora wä Milädi täqwimennän 11 köngä qısqaraq.
Hicri aylar 29 yä ki 30 könnän tora, tögäl tärtibe yuq.
Hicri täqwim 638. yılda (HS 17) Umar ibn äl-Xattab atlı ikençe xälif tarafınnan ğämälgä kertelde. İsäpläw Möxämmädneñ Mäkkädän Mädinägä küçüennän başlana, 1. yıldan. Yıl sanı Hicri buyınça isäplänüe san aldınnan "HS" yä "H" quyu belän bilgelänä, yäğni "Hicriättän Soñ".
Atna könnäre iseme.
Comğa ul yal köne bulsa da, ämma atnanıñ berençe köne dä tügel, soñğısı da tügel.
İsäpläw.
Hicri/Milädi tarixın isäpläw aşa tögäl äyländerü mömkin tügel. Nindi yılda niçä könle aylar buluı ğilmi kiñäşmälärdä bilgelänä, alarnı dini oyışmalarnıñ räsmi säxifälärdä kürep bula.
formula_1
formula_2
Milädi/Hicri tarixın äyländerü öçen Microsoft “Kuwaiti algorithm” qullana, ul Küwäit nöfüsenä nigezlänä.
Taqır Hicri täqwim.
Hicri täqwimneñ ğädättägedän tış Taqır Hicri täqwim dä bar äle, ul tulısınça isäpläwle, 30-yıllı äylämgä negezlänep, här 31. yıl artqan bulıp sanala, yäğni 354 kön urınına 355 könnän tora. Bu täqwimeñ ozın arada 1-könle xata här 2500. yıl tiräsendä bulıp çığa, wä qısqa arada 1 yä ki 2-könle xata bula'la. Bu täqwimen HS 2. yözdä (Milädi 8. yöz) Möslim ğälimnär isäpläp çığarğannar, wä ul qoyaş/ay/planet urnaşılularına nigezlänä. Hicri tarix tögäl belergä mömkin bulmağanda qayber Möslimnär bu ısulın bügen dä qullanalar. Anıñ buyınça aylar 29+191/360=29.5305555... könnän toralar.


1. yöz.
" ul 1.–100. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 1. yöz 1. yöz 2. yöz
Unyıllıq: 0. 10. 20. 30. 40. 50. 60. 70. 80. 90.


3.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


4.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


5.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


6.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


7.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


8.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


9.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


10.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


10. yıllar.
" ul 10.–19. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 1. yöz 1. yöz 2. yöz
Unyıllıq: MA 30. MA 20. MA 10. MA 0. 0. 10. 20. 30. 40. 50. 60.
Yıllar: 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19


12.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


13.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


14.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


15.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


16.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


17.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


18.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


19.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


20.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


20. yıllar.
" ul 20.–29. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 1. yöz 1. yöz 2. yöz
Unyıllıq: MA 20. MA 10. MA 0. 0. 10. 20. 30. 40. 50. 60. 70.
Yıllar: 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29


21.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


22.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


23.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


24.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


25.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


26.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


27.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


28.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


29.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


30.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


30. yıllar.
" ul 30.–39. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 1. yöz 1. yöz 2. yöz
Unyıllıq: MA 10. MA 0. 0. 10. 20. 30. 40. 50. 60. 70. 80.
Yıllar: 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39


31.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


32.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


33.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


35.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


36.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


37.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


38.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


39.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


40.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


40. yıllar.
" ul 40.–49. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 1. yöz 1. yöz 2. yöz
Unyıllıq: MA 0. 0. 10. 20. 30. 40. 50. 60. 70. 80. 90.
Yıllar: 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49


41.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


42.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


43.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


44.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


45.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


46.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


47.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


48.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


49.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


50.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


50. yıllar.
" ul 50.–59. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 1. yöz 1. yöz 2. yöz
Unyıllıq: 0. 10. 20. 30. 40. 50. 60. 70. 80. 90. 100.
Yıllar: 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59


51.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


52.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


53.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


54.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


55.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


56.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


57.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


58.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


59.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


60.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


60. yıllar.
" ul 60.–69. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 1. yöz 1. yöz 2. yöz
Unyıllıq: 10. 20. 30. 40. 50. 60. 70. 80. 90. 100. 110.
Yıllar: 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69


61.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


62.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


63.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


64.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


65.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


66.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


67.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


68.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


69.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


70.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


70. yıllar.
" ul 70.–79. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 1. yöz 1. yöz 2. yöz
Unyıllıq: 20. 30. 40. 50. 60. 70. 80. 90. 100. 110. 120.
Yıllar: 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79


71.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


72.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


73.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


74.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


75.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


76.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


77.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


78.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


80.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


80. yıllar.
" ul 80.–89. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 1. yöz 1. yöz 2. yöz
Unyıllıq: 30. 40. 50. 60. 70. 80. 90. 100. 110. 120. 130.
Yıllar: 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89


81.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


82.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


83.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


84.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


85.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


86.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


87.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


88.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


89.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


90.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


90. yıllar.
" ul 90.–99. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 1. yöz 1. yöz 2. yöz
Unyıllıq: 40. 50. 60. 70. 80. 90. 100. 110. 120. 130. 140.
Yıllar: 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99


91.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


92.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


93.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


94.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


95.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


96.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


97.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


98.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


99.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


100.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


Gangnihessou.
Gangnihessou, yä "Ganye Hessou", ğädäti "Dahomey unike patşası"dan iñ berençese.
Çığışı.
Riwäyätlär buyınça, Gangnihessou 16. yözdä Moro yılğası buyındağı Taro yağınnan (xäzerge Togoda) Alladağa kilgän häm Böyek Ardran patşaları bulıp cibärgän näseldän patşa ide. Dürt bertuğannardan berse. Alardan berse Böyek Ardra patşası iede, anıñ wafatınnan soñ ul idarä itkän cirlären öç bertuğannarğa bülälär. Şulay itep, Böyek Ardra häm Keçe Ardra-dan tış Dahomey iseme barlıqqa kilä (ämmä şul waqıtta bu il Abomey platosınnan zurraq bulmí).
Patşa.
Ganye Hessou 1620.dä täxetkä utıra. Patşalıq buyınça säyäxät itü waqıtında anı Dakodonou isemle bertuğan bärep töşerä. Anıñ símbolları: ata gangnihessou-qoşı, baraban, awçı tayağı ırğıtu tayağı belän. (Qoş - isemenä rebus ide.)
Taríxí.
Anıñ idärä itü waqıtı açıqlanmağan. Íxtímal, ul cämäğät citäkçe bulğaç, Dakodonou bertuğanı patşa bulıp sanıla. Üz waqıtında Dakodonou patşa bula, hiçşiksez.
Böyek Ardra.
Riwäyätlär buyınça, Gangnihessou Böyek Ardra patşası bulğaç, bar öç il patşası bula. Başqa riwäyätlär buyınça, Dogbagrigenu bertuğannardan berençe Dahomey patşası bula, ä Dakodonou anıñ ulı bula.


2. yöz.
" ul 101.–200. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 1. yöz 2. yöz 3. yöz
Unyıllıq: 100. 110. 120. 130. 140. 150. 160. 170. 180. 190.


100. yıllar.
" ul 100.–109. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 1. yöz 2. yöz 3. yöz
Unyıllıq: 50. 60. 70. 80. 90. 100. 110. 120. 130. 140. 150.
Yıllar: 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109


101.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


102.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


103.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


104.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


105.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


106.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


107.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


108.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


109.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


110.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


110. yıllar.
" ul 110.–119. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 1. yöz 2. yöz 3. yöz
Unyıllıq: 60. 70. 80. 90. 100. 110. 120. 130. 140. 150. 160.
Yıllar: 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119


111.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


112.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


113.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


114.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


115.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


116.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


117.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


118.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


119.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


120.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


120. yıllar.
" ul 120.–129. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 1. yöz 2. yöz 3. yöz
Unyıllıq: 70. 80. 90. 100. 110. 120. 130. 140. 150. 160. 170.
Yıllar: 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129


121.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


122.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


124.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


126.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


127.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


128.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


129.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


130.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


130. yıllar.
" ul 130.–139. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 1. yöz 2. yöz 3. yöz
Unyıllıq: 80. 90. 100. 110. 120. 130. 140. 150. 160. 170. 180.
Yıllar: 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139


131.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


132.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


133.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


134.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


135.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


136.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


137.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


138.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


139.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


140.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


140. yıllar.
" ul 140.–149. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 1. yöz 2. yöz 3. yöz
Unyıllıq: 90. 100. 110. 120. 130. 140. 150. 160. 170. 180. 190.
Yıllar: 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149


141.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


142.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


143.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


144.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


145.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


146.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


147.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


148.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


149.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


150.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


150. yıllar.
" ul 150.–159. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 1. yöz 2. yöz 3. yöz
Unyıllıq: 100. 110. 120. 130. 140. 150. 160. 170. 180. 190. 200.
Yıllar: 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159


151.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


152.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


153.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


154.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


155.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


156.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


157.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


158.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


159.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


160.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


160. yıllar.
" ul 160.–169. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 1. yöz 2. yöz 3. yöz
Unyıllıq: 110. 120. 130. 140. 150. 160. 170. 180. 190. 200. 210.
Yıllar: 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169


161.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


162.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


163.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


165.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


166.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


167.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


168.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


169.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


170.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


170. yıllar.
" ul 170.–179. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 1. yöz 2. yöz 3. yöz
Unyıllıq: 120. 130. 140. 150. 160. 170. 180. 190. 200. 210. 220.
Yıllar: 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179


172.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


173.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


174.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


175.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


176.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


177.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


178.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


179.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


180. yıllar.
" ul 180.–189. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 1. yöz 2. yöz 3. yöz
Unyıllıq: 130. 140. 150. 160. 170. 180. 190. 200. 210. 220. 230.
Yıllar: 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189


181.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


182.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


183.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


184.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


185.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


186.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


187.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


188.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


189.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


190.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


190. yıllar.
" ul 190.–199. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 1. yöz 2. yöz 3. yöz
Unyıllıq: 140. 150. 160. 170. 180. 190. 200. 210. 220. 230. 240.
Yıllar: 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199


191.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


192.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


193.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


194.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


195.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


196.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


197.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


198.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


199.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


200.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


3. yöz.
" ul 201.–300. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 2. yöz 3. yöz 4. yöz
Unyıllıq: 200. 210. 220. 230. 240. 250. 260. 270. 280. 290.


200. yıllar.
" ul 200.–209. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 2. yöz 3. yöz 4. yöz
Unyıllıq: 150. 160. 170. 180. 190. 200. 210. 220. 230. 240. 250.
Yıllar: 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209


201.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


202.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


203.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


204.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


205.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


206.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


208.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


209.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


210.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


210. yıllar.
" ul 210.–219. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 2. yöz 3. yöz 4. yöz
Unyıllıq: 160. 170. 180. 190. 200. 210. 220. 230. 240. 250. 260.
Yıllar: 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219


211.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


212.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


213.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


214.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


215.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


216.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


217.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


218.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


219.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


220.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


220. yıllar.
" ul 220.–229. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 2. yöz 3. yöz 4. yöz
Unyıllıq: 170. 180. 190. 200. 210. 220. 230. 240. 250. 260. 270.
Yıllar: 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229


221.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


222.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


223.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


224.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


225.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


226.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


227.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


228.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


230.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


230. yıllar.
" ul 230.–239. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 2. yöz 3. yöz 4. yöz
Unyıllıq: 180. 190. 200. 210. 220. 230. 240. 250. 260. 270. 280.
Yıllar: 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239


231.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


232.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


233.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


234.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


235.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


236.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


237.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


239.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


240.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


241.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


242.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


243.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


244.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


245.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


247.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


248.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


249.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


250.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


251.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


253.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


254.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


255.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


256.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


258.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


259.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


260.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


260. yıllar.
" ul 260.–269. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 2. yöz 3. yöz 4. yöz
Unyıllıq: 210. 220. 230. 240. 250. 260. 270. 280. 290. 300. 310.
Yıllar: 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269


261.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


262.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


264.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


265.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


266.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


267.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


268.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


269.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


270.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


270. yıllar.
" ul 270.–279. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 2. yöz 3. yöz 4. yöz
Unyıllıq: 220. 230. 240. 250. 260. 270. 280. 290. 300. 310. 320.
Yıllar: 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279


271.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


272.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


273.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


275.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


276.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


277.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


278.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


279.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


280.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


280. yıllar.
" ul 280.–289. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 2. yöz 3. yöz 4. yöz
Unyıllıq: 230. 240. 250. 260. 270. 280. 290. 300. 310. 320. 330.
Yıllar: 280 281 282 283 284 285 286 287 288 289


281.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


282.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


283.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


284.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


285.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


286.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


287.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


288.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


289.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


290.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


290. yıllar.
" ul 290.–299. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 2. yöz 3. yöz 4. yöz
Unyıllıq: 240. 250. 260. 270. 280. 290. 300. 310. 320. 330. 340.
Yıllar: 290 291 292 293 294 295 296 297 298 299


292.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


293.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


294.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


295.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


296.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


297.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


298.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


299.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


300.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


4. yöz.
" ul 301.–400. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 3. yöz 4. yöz 5. yöz
Unyıllıq: 300. 310. 320. 330. 340. 350. 360. 370. 380. 390.


300. yıllar.
" ul 300.–309. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 3. yöz 4. yöz 5. yöz
Unyıllıq: 250. 260. 270. 280. 290. 300. 310. 320. 330. 340. 350.
Yıllar: 300 301 302 303 304 305 306 307 308 309


301.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


302.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


303.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


304.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


305.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


306.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


308.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


309.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


310.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


310. yıllar.
" ul 310.–319. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 3. yöz 4. yöz 5. yöz
Unyıllıq: 260. 270. 280. 290. 300. 310. 320. 330. 340. 350. 360.
Yıllar: 310 311 312 313 314 315 316 317 318 319


311.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


312.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


315.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


316.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


317.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


318.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


319.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


320.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


320. yıllar.
" ul 320.–329. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 3. yöz 4. yöz 5. yöz
Unyıllıq: 270. 280. 290. 300. 310. 320. 330. 340. 350. 360. 370.
Yıllar: 320 321 322 323 324 325 326 327 328 329


321.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


322.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


323.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


324.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


325.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


326.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


327.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


328.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


329.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


330.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


330. yıllar.
" ul 330.–339. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 3. yöz 4. yöz 5. yöz
Unyıllıq: 280. 290. 300. 310. 320. 330. 340. 350. 360. 370. 380.
Yıllar: 330 331 332 333 334 335 336 337 338 339


331.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


332.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


333.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


334.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


335.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


336.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


337.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


338.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


339.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


340.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


340. yıllar.
" ul 340.–349. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 3. yöz 4. yöz 5. yöz
Unyıllıq: 290. 300. 310. 320. 330. 340. 350. 360. 370. 380. 390.
Yıllar: 340 341 342 343 344 345 346 347 348 349


341.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


342.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


343.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


344.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


345.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


346.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


347.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


348.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


349.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


350.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


350. yıllar.
" ul 350.–359. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 3. yöz 4. yöz 5. yöz
Unyıllıq: 300. 310. 320. 330. 340. 350. 360. 370. 380. 390. 400.
Yıllar: 350 351 352 353 354 355 356 357 358 359


351.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


352.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


353.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


354.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


355.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


356.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


358.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


359.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


360.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


360. yıllar.
" ul 360.–369. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 3. yöz 4. yöz 5. yöz
Unyıllıq: 310. 320. 330. 340. 350. 360. 370. 380. 390. 400. 410.
Yıllar: 360 361 362 363 364 365 366 367 368 369


361.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


363.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


364.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


365.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


367.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


368.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


369.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


370.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


370. yıllar.
" ul 370.–379. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 3. yöz 4. yöz 5. yöz
Unyıllıq: 320. 330. 340. 350. 360. 370. 380. 390. 400. 410. 420.
Yıllar: 370 371 372 373 374 375 376 377 378 379


371.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


372.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


373.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


374.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


375.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


376.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


377.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


378.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


379.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


380.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


380. yıllar.
" ul 380.–389. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 3. yöz 4. yöz 5. yöz
Unyıllıq: 330. 340. 350. 360. 370. 380. 390. 400. 410. 420. 430.
Yıllar: 380 381 382 383 384 385 386 387 388 389


381.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


382.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


383.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


384.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


385.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


386.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


388.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


389.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


390.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


390. yıllar.
" ul 390.–399. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 3. yöz 4. yöz 5. yöz
Unyıllıq: 340. 350. 360. 370. 380. 390. 400. 410. 420. 430. 440.
Yıllar: 390 391 392 393 394 395 396 397 398 399


391.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


392.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


393.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


394.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


395.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


396.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


397.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


398.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


400.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


7. yöz.
" ul 601.–700. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 6. yöz 7. yöz 8. yöz
Unyıllıq: 600. 610. 620. 630. 640. 650. 660. 670. 680. 690.


600. yıllar.
" ul 600.–609. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 6. yöz 7. yöz 8. yöz
Unyıllıq: 550. 560. 570. 580. 590. 600. 610. 620. 630. 640. 650.
Yıllar: 600 601 602 603 604 605 606 607 608 609


601.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


603.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


604.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


605.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


608.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


610.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


610. yıllar.
" ul 610.–619. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 6. yöz 7. yöz 8. yöz
Unyıllıq: 560. 570. 580. 590. 600. 610. 620. 630. 640. 650. 660.
Yıllar: 610 611 612 613 614 615 616 617 618 619


611.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


612.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


614.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


615.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


616.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


617.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


618.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


619.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


620.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


620. yıllar.
" ul 620.–629. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 6. yöz 7. yöz 8. yöz
Unyıllıq: 570. 580. 590. 600. 610. 620. 630. 640. 650. 660. 670.
Yıllar: 620 621 622 623 624 625 626 627 628 629


621.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


622.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


624.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


625.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


626.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


627.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


629.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


630.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


630. yıllar.
" ul 630.–639. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 6. yöz 7. yöz 8. yöz
Unyıllıq: 580. 590. 600. 610. 620. 630. 640. 650. 660. 670. 680.
Yıllar: 630 631 632 633 634 635 636 637 638 639


631.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


632.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


633.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


634.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


635.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


636.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


637.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


638.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


640.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


640. yıllar.
" ul 640.–649. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 6. yöz 7. yöz 8. yöz
Unyıllıq: 590. 600. 610. 620. 630. 640. 650. 660. 670. 680. 690.
Yıllar: 640 641 642 643 644 645 646 647 648 649


641.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


642.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


643.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


644.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


645.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


646.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


647.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


648.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


650.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


650. yıllar.
" ul 650.–659. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 6. yöz 7. yöz 8. yöz
Unyıllıq: 600. 610. 620. 630. 640. 650. 660. 670. 680. 690. 700.
Yıllar: 650 651 652 653 654 655 656 657 658 659


651.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


653.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


654.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


655.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


656.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


657.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


658.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


659.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


660.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


660. yıllar.
" ul 660.–669. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 6. yöz 7. yöz 8. yöz
Unyıllıq: 610. 620. 630. 640. 650. 660. 670. 680. 690. 700. 710.
Yıllar: 660 661 662 663 664 665 666 667 668 669


661.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


662.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


664.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


665.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


667.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


668.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


669.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


670.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


670. yıllar.
" ul 670.–679. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 6. yöz 7. yöz 8. yöz
Unyıllıq: 620. 630. 640. 650. 660. 670. 680. 690. 700. 710. 720.
Yıllar: 670 671 672 673 674 675 676 677 678 679


671.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


672.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


673.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


674.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


676.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


677.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


678.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


679.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


680.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


680. yıllar.
" ul 680.–689. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 6. yöz 7. yöz 8. yöz
Unyıllıq: 630. 640. 650. 660. 670. 680. 690. 700. 710. 720. 730.
Yıllar: 680 681 682 683 684 685 686 687 688 689


681.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


682.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


684.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


686.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


687.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


688.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


689.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


690.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


690. yıllar.
" ul 690.–699. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 6. yöz 7. yöz 8. yöz
Unyıllıq: 640. 650. 660. 670. 680. 690. 700. 710. 720. 730. 740.
Yıllar: 690 691 692 693 694 695 696 697 698 699


691.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


692.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


693.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


694.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


696.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


698.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


699.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


700.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


8. yöz.
" ul 701.–800. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 7. yöz 8. yöz 9. yöz
Unyıllıq: 700. 710. 720. 730. 740. 750. 760. 770. 780. 790.


700. yıllar.
" ul 700.–709. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 7. yöz 8. yöz 9. yöz
Unyıllıq: 650. 660. 670. 680. 690. 700. 710. 720. 730. 740. 750.
Yıllar: 700 701 702 703 704 705 706 707 708 709


701.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


702.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


704.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


705.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


706.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


708.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


709.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


710.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


710. yıllar.
" ul 710.–719. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 7. yöz 8. yöz 9. yöz
Unyıllıq: 660. 670. 680. 690. 700. 710. 720. 730. 740. 750. 760.
Yıllar: 710 711 712 713 714 715 716 717 718 719


711.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


712.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


713.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


714.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


715.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


716.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


717.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


718.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


719.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


720.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


720. yıllar.
" ul 720.–729. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 7. yöz 8. yöz 9. yöz
Unyıllıq: 670. 680. 690. 700. 710. 720. 730. 740. 750. 760. 770.
Yıllar: 720 721 722 723 724 725 726 727 728 729


721.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


722.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


723.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


724.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


725.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


726.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


727.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


728.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


729.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


730.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


730. yıllar.
" ul 730.–739. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 7. yöz 8. yöz 9. yöz
Unyıllıq: 680. 690. 700. 710. 720. 730. 740. 750. 760. 770. 780.
Yıllar: 730 731 732 733 734 735 736 737 738 739


731.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


732.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


733.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


734.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


735.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


736.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


738.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


739.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


740.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


740. yıllar.
" ul 740.–749. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 7. yöz 8. yöz 9. yöz
Unyıllıq: 690. 700. 710. 720. 730. 740. 750. 760. 770. 780. 790.
Yıllar: 740 741 742 743 744 745 746 747 748 749


741.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


742.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


743.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


744.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


745.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


746.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


747.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


748.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


749.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


750.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


750. yıllar.
" ul 750.–759. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 7. yöz 8. yöz 9. yöz
Unyıllıq: 700. 710. 720. 730. 740. 750. 760. 770. 780. 790. 800.
Yıllar: 750 751 752 753 754 755 756 757 758 759


751.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


752.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


753.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


755.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


756.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


757.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


758.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


759.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


760.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


760. yıllar.
" ul 760.–769. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 7. yöz 8. yöz 9. yöz
Unyıllıq: 710. 720. 730. 740. 750. 760. 770. 780. 790. 800. 810.
Yıllar: 760 761 762 763 764 765 766 767 768 769


761.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


762.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


763.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


764.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


765.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


766.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


5. yöz.
" ul 401.–500. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 4. yöz 5. yöz 6. yöz
Unyıllıq: 400. 410. 420. 430. 440. 450. 460. 470. 480. 490.


767.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


768.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


400. yıllar.
" ul 400.–409. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 4. yöz 5. yöz 6. yöz
Unyıllıq: 350. 360. 370. 380. 390. 400. 410. 420. 430. 440. 450.
Yıllar: 400 401 402 403 404 405 406 407 408 409


769.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


401.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


770.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


770. yıllar.
" ul 770.–779. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 7. yöz 8. yöz 9. yöz
Unyıllıq: 720. 730. 740. 750. 760. 770. 780. 790. 800. 810. 820.
Yıllar: 770 771 772 773 774 775 776 777 778 779


402.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


403.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


771.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


404.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


772.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


405.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


773.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


406.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


774.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


407.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


775.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


408.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


776.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


409.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


777.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


410.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


778.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


410. yıllar.
" ul 410.–419. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 4. yöz 5. yöz 6. yöz
Unyıllıq: 360. 370. 380. 390. 400. 410. 420. 430. 440. 450. 460.
Yıllar: 410 411 412 413 414 415 416 417 418 419


779.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


411.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


780.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


412.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


780. yıllar.
" ul 780.–789. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 7. yöz 8. yöz 9. yöz
Unyıllıq: 730. 740. 750. 760. 770. 780. 790. 800. 810. 820. 830.
Yıllar: 780 781 782 783 784 785 786 787 788 789


413.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


414.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


415.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


416.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


417.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


418.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


419.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


420.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


420. yıllar.
" ul 420.–429. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 4. yöz 5. yöz 6. yöz
Unyıllıq: 370. 380. 390. 400. 410. 420. 430. 440. 450. 460. 470.
Yıllar: 420 421 422 423 424 425 426 427 428 429


421.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


422.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


423.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


424.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


425.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


426.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


427.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


428.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


429.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


430.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


430. yıllar.
" ul 430.–439. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 4. yöz 5. yöz 6. yöz
Unyıllıq: 380. 390. 400. 410. 420. 430. 440. 450. 460. 470. 480.
Yıllar: 430 431 432 433 434 435 436 437 438 439


431.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


432.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


433.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


434.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


435.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


436.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


437.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


438.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


439.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


440.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


440. yıllar.
" ul 440.–449. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 4. yöz 5. yöz 6. yöz
Unyıllıq: 390. 400. 410. 420. 430. 440. 450. 460. 470. 480. 490.
Yıllar: 440 441 442 443 444 445 446 447 448 449


441.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


442.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


443.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


444.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


445.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


446.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


447.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


448.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


449.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


450.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


450. yıllar.
" ul 450.–459. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 4. yöz 5. yöz 6. yöz
Unyıllıq: 400. 410. 420. 430. 440. 450. 460. 470. 480. 490. 500.
Yıllar: 450 451 452 453 454 455 456 457 458 459


451.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


452.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


453.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


454.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


456.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


457.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


458.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


459.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


460.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


460. yıllar.
" ul 460.–469. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 4. yöz 5. yöz 6. yöz
Unyıllıq: 410. 420. 430. 440. 450. 460. 470. 480. 490. 500. 510.
Yıllar: 460 461 462 463 464 465 466 467 468 469


461.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


462.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


463.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


464.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


465.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


466.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


467.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


468.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


469.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


470.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


470. yıllar.
" ul 470.–479. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 4. yöz 5. yöz 6. yöz
Unyıllıq: 420. 430. 440. 450. 460. 470. 480. 490. 500. 510. 520.
Yıllar: 470 471 472 473 474 475 476 477 478 479


471.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


472.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


473.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


474.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


475.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


476.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


477.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


478.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


479.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


480.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


480. yıllar.
" ul 480.–489. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 4. yöz 5. yöz 6. yöz
Unyıllıq: 430. 440. 450. 460. 470. 480. 490. 500. 510. 520. 530.
Yıllar: 480 481 482 483 484 485 486 487 488 489


481.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


482.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


483.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


484.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


485.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


486.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


487.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


488.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


489.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


490.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


490. yıllar.
" ul 490.–499. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 4. yöz 5. yöz 6. yöz
Unyıllıq: 440. 450. 460. 470. 480. 490. 500. 510. 520. 530. 540.
Yıllar: 490 491 492 493 494 495 496 497 498 499


491.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


492.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


493.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


494.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


495.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


496.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


497.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


498.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


499.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


500.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


6. yöz.
" ul 501.–600. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 5. yöz 6. yöz 7. yöz
Unyıllıq: 500. 510. 520. 530. 540. 550. 560. 570. 580. 590.


500. yıllar.
" ul 500.–509. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 5. yöz 6. yöz 7. yöz
Unyıllıq: 450. 460. 470. 480. 490. 500. 510. 520. 530. 540. 550.
Yıllar: 500 501 502 503 504 505 506 507 508 509


501.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


502.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


503.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


504.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


505.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


506.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


507.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


508.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


509.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


510.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


510. yıllar.
" ul 510.–519. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 5. yöz 6. yöz 7. yöz
Unyıllıq: 460. 470. 480. 490. 500. 510. 520. 530. 540. 550. 560.
Yıllar: 510 511 512 513 514 515 516 517 518 519


511.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


512.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


513.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


514.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


515.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


516.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


517.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


518.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


519.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


520.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


520. yıllar.
" ul 520.–529. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 5. yöz 6. yöz 7. yöz
Unyıllıq: 470. 480. 490. 500. 510. 520. 530. 540. 550. 560. 570.
Yıllar: 520 521 522 523 524 525 526 527 528 529


521.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


522.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


523.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


524.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


525.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


526.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


527.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


528.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


529.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


530.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


530. yıllar.
" ul 530.–539. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 5. yöz 6. yöz 7. yöz
Unyıllıq: 480. 490. 500. 510. 520. 530. 540. 550. 560. 570. 580.
Yıllar: 530 531 532 533 534 535 536 537 538 539


531.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


532.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


533.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


534.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


536.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


537.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


538.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


539.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


540.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


540. yıllar.
" ul 540.–549. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 5. yöz 6. yöz 7. yöz
Unyıllıq: 490. 500. 510. 520. 530. 540. 550. 560. 570. 580. 590.
Yıllar: 540 541 542 543 544 545 546 547 548 549


541.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


542.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


543.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


544.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


545.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


546.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


547.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


548.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


549.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


550.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


550. yıllar.
" ul 550.–559. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 5. yöz 6. yöz 7. yöz
Unyıllıq: 500. 510. 520. 530. 540. 550. 560. 570. 580. 590. 600.
Yıllar: 550 551 552 553 554 555 556 557 558 559


551.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


552.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


553.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


554.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


555.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


556.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


557.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


558.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


559.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


560.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


560. yıllar.
" ul 560.–569. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 5. yöz 6. yöz 7. yöz
Unyıllıq: 510. 520. 530. 540. 550. 560. 570. 580. 590. 600. 610.
Yıllar: 560 561 562 563 564 565 566 567 568 569


561.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


562.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


563.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


564.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


565.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


566.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


567.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


568.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


569.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


570.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


570. yıllar.
" ul 570.–579. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 5. yöz 6. yöz 7. yöz
Unyıllıq: 520. 530. 540. 550. 560. 570. 580. 590. 600. 610. 620.
Yıllar: 570 571 572 573 574 575 576 577 578 579


571.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


572.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


573.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


574.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


575.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


576.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


577.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


578.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


579.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


580.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


580. yıllar.
" ul 580.–589. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 5. yöz 6. yöz 7. yöz
Unyıllıq: 530. 540. 550. 560. 570. 580. 590. 600. 610. 620. 630.
Yıllar: 580 581 582 583 584 585 586 587 588 589


581.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


582.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


583.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


584.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


585.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


586.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


587.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


588.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


589.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


590.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


590. yıllar.
" ul 590.–599. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 5. yöz 6. yöz 7. yöz
Unyıllıq: 540. 550. 560. 570. 580. 590. 600. 610. 620. 630. 640.
Yıllar: 590 591 592 593 594 595 596 597 598 599


591.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


592.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


593.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


594.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


595.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


596.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


597.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


598.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


599.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


600.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


9. yöz.
" ul 801.–900. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 8. yöz 9. yöz 10. yöz
Unyıllıq: 800. 810. 820. 830. 840. 850. 860. 870. 880. 890.


800. yıllar.
" ul 800.–809. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 8. yöz 9. yöz 10. yöz
Unyıllıq: 750. 760. 770. 780. 790. 800. 810. 820. 830. 840. 850.
Yıllar: 800 801 802 803 804 805 806 807 808 809


801.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


802.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


804.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


806.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


807.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


810.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


810. yıllar.
" ul 810.–819. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 8. yöz 9. yöz 10. yöz
Unyıllıq: 760. 770. 780. 790. 800. 810. 820. 830. 840. 850. 860.
Yıllar: 810 811 812 813 814 815 816 817 818 819


811.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


812.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


813.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


814.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


815.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


816.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


817.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


818.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


819.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


820.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


820. yıllar.
" ul 820.–829. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 8. yöz 9. yöz 10. yöz
Unyıllıq: 770. 780. 790. 800. 810. 820. 830. 840. 850. 860. 870.
Yıllar: 820 821 822 823 824 825 826 827 828 829


821.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


822.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


823.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


824.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


825.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


826.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


827.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


828.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


829.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


830. yıllar.
" ul 830.–839. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 8. yöz 9. yöz 10. yöz
Unyıllıq: 780. 790. 800. 810. 820. 830. 840. 850. 860. 870. 880.
Yıllar: 830 831 832 833 834 835 836 837 838 839


831.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


832.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


833.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


834.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


835.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


836.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


837.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


838.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


839.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


840.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


840. yıllar.
" ul 840.–849. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 8. yöz 9. yöz 10. yöz
Unyıllıq: 790. 800. 810. 820. 830. 840. 850. 860. 870. 880. 890.
Yıllar: 840 841 842 843 844 845 846 847 848 849


841.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


842.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


843.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


844.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


845.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


847.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


848.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


849.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


850.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


850. yıllar.
" ul 850.–859. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 8. yöz 9. yöz 10. yöz
Unyıllıq: 800. 810. 820. 830. 840. 850. 860. 870. 880. 890. 900.
Yıllar: 850 851 852 853 854 855 856 857 858 859


851.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


852.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


853.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


854.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


855.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


856.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


857.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


858.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


859.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


860.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


860. yıllar.
" ul 860.–869. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 8. yöz 9. yöz 10. yöz
Unyıllıq: 810. 820. 830. 840. 850. 860. 870. 880. 890. 900. 910.
Yıllar: 860 861 862 863 864 865 866 867 868 869


861.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


862.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


863.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


864.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


865.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


866.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


867.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


868.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


869.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


870.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


870. yıllar.
" ul 870.–879. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 8. yöz 9. yöz 10. yöz
Unyıllıq: 820. 830. 840. 850. 860. 870. 880. 890. 900. 910. 920.
Yıllar: 870 871 872 873 874 875 876 877 878 879


871.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


872.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


873.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


874.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


875.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


876.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


877.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


878.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


879.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


880.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


880. yıllar.
" ul 880.–889. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 8. yöz 9. yöz 10. yöz
Unyıllıq: 830. 840. 850. 860. 870. 880. 890. 900. 910. 920. 930.
Yıllar: 880 881 882 883 884 885 886 887 888 889


881.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


882.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


883.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


884.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


885.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


886.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


887.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


888.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


889.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


890.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


890. yıllar.
" ul 890.–899. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 8. yöz 9. yöz 10. yöz
Unyıllıq: 840. 850. 860. 870. 880. 890. 900. 910. 920. 930. 940.
Yıllar: 890 891 892 893 894 895 896 897 898 899


891.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


892.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


893.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


894.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


895.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


896.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


897.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


898.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


899.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


900.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


900. yıllar.
" ul 900.–909. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 9. yöz 10. yöz 11. yöz
Unyıllıq: 850. 860. 870. 880. 890. 900. 910. 920. 930. 940. 950.
Yıllar: 900 901 902 903 904 905 906 907 908 909


901.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


902.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


903.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


904.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


905.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


906.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


907.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


909.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


910. yıllar.
" ul 910.–919. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 9. yöz 10. yöz 11. yöz
Unyıllıq: 860. 870. 880. 890. 900. 910. 920. 930. 940. 950. 960.
Yıllar: 910 911 912 913 914 915 916 917 918 919


911.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


912.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


913.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


914.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


915.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


916.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


917.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


918.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


919.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


920.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


920. yıllar.
" ul 920.–929. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 9. yöz 10. yöz 11. yöz
Unyıllıq: 870. 880. 890. 900. 910. 920. 930. 940. 950. 960. 970.
Yıllar: 920 921 922 923 924 925 926 927 928 929


922.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


923.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


924.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


925.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


926.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


928.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


929.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


930.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


930. yıllar.
" ul 930.–939. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 9. yöz 10. yöz 11. yöz
Unyıllıq: 880. 890. 900. 910. 920. 930. 940. 950. 960. 970. 980.
Yıllar: 930 931 932 933 934 935 936 937 938 939


931.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


932.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


933.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


934.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


935.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


936.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


937.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


939.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


940.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


940. yıllar.
" ul 940.–949. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 9. yöz 10. yöz 11. yöz
Unyıllıq: 890. 900. 910. 920. 930. 940. 950. 960. 970. 980. 990.
Yıllar: 940 941 942 943 944 945 946 947 948 949


941.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


942.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


943.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


944.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


945.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


946.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


947.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


948.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


950.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


950. yıllar.
" ul 950.–959. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 9. yöz 10. yöz 11. yöz
Unyıllıq: 900. 910. 920. 930. 940. 950. 960. 970. 980. 990. 1000.
Yıllar: 950 951 952 953 954 955 956 957 958 959


951.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


952.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


953.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


954.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


955.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


956.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


957.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


958.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


959.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


960.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


960. yıllar.
" ul 960.–969. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 9. yöz 10. yöz 11. yöz
Unyıllıq: 910. 920. 930. 940. 950. 960. 970. 980. 990. 1000. 1010.
Yıllar: 960 961 962 963 964 965 966 967 968 969


961.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


962.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


963.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


964.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


965.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


966.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


967.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


968.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


969.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


970.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


970. yıllar.
" ul 970.–979. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 9. yöz 10. yöz 11. yöz
Unyıllıq: 920. 930. 940. 950. 960. 970. 980. 990. 1000. 1010. 1020.
Yıllar: 970 971 972 973 974 975 976 977 978 979


971.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


972.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


973.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


974.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


975.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


976.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


977.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


978.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


979.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


980.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


981.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


982.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


983.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


984.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


985.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


986.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


987.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


988.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


781.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


782.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


783.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


784.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


785.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


786.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


787.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


788.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


790.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


790. yıllar.
" ul 790.–799. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq
Yözyıllıq: 7. yöz 8. yöz 9. yöz
Unyıllıq: 740. 750. 760. 770. 780. 790. 800. 810. 820. 830. 840.
Yıllar: 790 791 792 793 794 795 796 797 798 799


791.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


792.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


793.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


794.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


795.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


797.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


798.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


799.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


800.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


MA 670. yıllar.
" ul MA 679.–MA 670. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 8. yöz MA 7. yöz MA 6. yöz
Unyıllıq: MA 720. MA 710. MA 700. MA 690. MA 680. MA 670. MA 660. MA 650. MA 640. MA 630. MA 620.
Yıllar: MA 679 MA 678 MA 677 MA 676 MA 675 MA 674 MA 673 MA 672 MA 671 MA 670


MA 610. yıllar.
" ul MA 619.–MA 610. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 8. yöz MA 7. yöz MA 6. yöz
Unyıllıq: MA 660. MA 650. MA 640. MA 630. MA 620. MA 610. MA 600. MA 590. MA 580. MA 570. MA 560.
Yıllar: MA 619 MA 618 MA 617 MA 616 MA 615 MA 614 MA 613 MA 612 MA 611 MA 610


MA 590. yıllar.
" ul MA 599.–MA 590. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 7. yöz MA 6. yöz MA 5. yöz
Unyıllıq: MA 640. MA 630. MA 620. MA 610. MA 600. MA 590. MA 580. MA 570. MA 560. MA 550. MA 540.
Yıllar: MA 599 MA 598 MA 597 MA 596 MA 595 MA 594 MA 593 MA 592 MA 591 MA 590


MA 570. yıllar.
" ul MA 579.–MA 570. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 7. yöz MA 6. yöz MA 5. yöz
Unyıllıq: MA 620. MA 610. MA 600. MA 590. MA 580. MA 570. MA 560. MA 550. MA 540. MA 530. MA 520.
Yıllar: MA 579 MA 578 MA 577 MA 576 MA 575 MA 574 MA 573 MA 572 MA 571 MA 570


MA 550. yıllar.
" ul MA 559.–MA 550. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 7. yöz MA 6. yöz MA 5. yöz
Unyıllıq: MA 600. MA 590. MA 580. MA 570. MA 560. MA 550. MA 540. MA 530. MA 520. MA 510. MA 500.
Yıllar: MA 559 MA 558 MA 557 MA 556 MA 555 MA 554 MA 553 MA 552 MA 551 MA 550


MA 540. yıllar.
" ul MA 549.–MA 540. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 7. yöz MA 6. yöz MA 5. yöz
Unyıllıq: MA 590. MA 580. MA 570. MA 560. MA 550. MA 540. MA 530. MA 520. MA 510. MA 500. MA 490.
Yıllar: MA 549 MA 548 MA 547 MA 546 MA 545 MA 544 MA 543 MA 542 MA 541 MA 540


MA 530. yıllar.
" ul MA 539.–MA 530. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 7. yöz MA 6. yöz MA 5. yöz
Unyıllıq: MA 580. MA 570. MA 560. MA 550. MA 540. MA 530. MA 520. MA 510. MA 500. MA 490. MA 480.
Yıllar: MA 539 MA 538 MA 537 MA 536 MA 535 MA 534 MA 533 MA 532 MA 531 MA 530


MA 410. yıllar.
" ul MA 419.–MA 410. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 6. yöz MA 5. yöz MA 4. yöz
Unyıllıq: MA 460. MA 450. MA 440. MA 430. MA 420. MA 410. MA 400. MA 390. MA 380. MA 370. MA 360.
Yıllar: MA 419 MA 418 MA 417 MA 416 MA 415 MA 414 MA 413 MA 412 MA 411 MA 410


MA 400. yıllar.
" ul MA 409.–MA 400. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 6. yöz MA 5. yöz MA 4. yöz
Unyıllıq: MA 450. MA 440. MA 430. MA 420. MA 410. MA 400. MA 390. MA 380. MA 370. MA 360. MA 350.
Yıllar: MA 409 MA 408 MA 407 MA 406 MA 405 MA 404 MA 403 MA 402 MA 401 MA 400


MA 390. yıllar.
" ul MA 399.–MA 390. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 5. yöz MA 4. yöz MA 3. yöz
Unyıllıq: MA 440. MA 430. MA 420. MA 410. MA 400. MA 390. MA 380. MA 370. MA 360. MA 350. MA 340.
Yıllar: MA 399 MA 398 MA 397 MA 396 MA 395 MA 394 MA 393 MA 392 MA 391 MA 390


MA 380. yıllar.
" ul MA 389.–MA 380. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 5. yöz MA 4. yöz MA 3. yöz
Unyıllıq: MA 430. MA 420. MA 410. MA 400. MA 390. MA 380. MA 370. MA 360. MA 350. MA 340. MA 330.
Yıllar: MA 389 MA 388 MA 387 MA 386 MA 385 MA 384 MA 383 MA 382 MA 381 MA 380


MA 370. yıllar.
" ul MA 379.–MA 370. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 5. yöz MA 4. yöz MA 3. yöz
Unyıllıq: MA 420. MA 410. MA 400. MA 390. MA 380. MA 370. MA 360. MA 350. MA 340. MA 330. MA 320.
Yıllar: MA 379 MA 378 MA 377 MA 376 MA 375 MA 374 MA 373 MA 372 MA 371 MA 370


MA 360. yıllar.
" ul MA 369.–MA 360. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 5. yöz MA 4. yöz MA 3. yöz
Unyıllıq: MA 410. MA 400. MA 390. MA 380. MA 370. MA 360. MA 350. MA 340. MA 330. MA 320. MA 310.
Yıllar: MA 369 MA 368 MA 367 MA 366 MA 365 MA 364 MA 363 MA 362 MA 361 MA 360


MA 350. yıllar.
" ul MA 359.–MA 350. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 5. yöz MA 4. yöz MA 3. yöz
Unyıllıq: MA 400. MA 390. MA 380. MA 370. MA 360. MA 350. MA 340. MA 330. MA 320. MA 310. MA 300.
Yıllar: MA 359 MA 358 MA 357 MA 356 MA 355 MA 354 MA 353 MA 352 MA 351 MA 350


MA 340. yıllar.
" ul MA 349.–MA 340. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 5. yöz MA 4. yöz MA 3. yöz
Unyıllıq: MA 390. MA 380. MA 370. MA 360. MA 350. MA 340. MA 330. MA 320. MA 310. MA 300. MA 290.
Yıllar: MA 349 MA 348 MA 347 MA 346 MA 345 MA 344 MA 343 MA 342 MA 341 MA 340


MA 330. yıllar.
" ul MA 339.–MA 330. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 5. yöz MA 4. yöz MA 3. yöz
Unyıllıq: MA 380. MA 370. MA 360. MA 350. MA 340. MA 330. MA 320. MA 310. MA 300. MA 290. MA 280.
Yıllar: MA 339 MA 338 MA 337 MA 336 MA 335 MA 334 MA 333 MA 332 MA 331 MA 330


MA 320. yıllar.
" ul MA 329.–MA 320. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 5. yöz MA 4. yöz MA 3. yöz
Unyıllıq: MA 370. MA 360. MA 350. MA 340. MA 330. MA 320. MA 310. MA 300. MA 290. MA 280. MA 270.
Yıllar: MA 329 MA 328 MA 327 MA 326 MA 325 MA 324 MA 323 MA 322 MA 321 MA 320


MA 310. yıllar.
" ul MA 319.–MA 310. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 5. yöz MA 4. yöz MA 3. yöz
Unyıllıq: MA 360. MA 350. MA 340. MA 330. MA 320. MA 310. MA 300. MA 290. MA 280. MA 270. MA 260.
Yıllar: MA 319 MA 318 MA 317 MA 316 MA 315 MA 314 MA 313 MA 312 MA 311 MA 310


MA 300. yıllar.
" ul MA 309.–MA 300. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 5. yöz MA 4. yöz MA 3. yöz
Unyıllıq: MA 350. MA 340. MA 330. MA 320. MA 310. MA 300. MA 290. MA 280. MA 270. MA 260. MA 250.
Yıllar: MA 309 MA 308 MA 307 MA 306 MA 305 MA 304 MA 303 MA 302 MA 301 MA 300


MA 290. yıllar.
" ul MA 299.–MA 290. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 4. yöz MA 3. yöz MA 2. yöz
Unyıllıq: MA 340. MA 330. MA 320. MA 310. MA 300. MA 290. MA 280. MA 270. MA 260. MA 250. MA 240.
Yıllar: MA 299 MA 298 MA 297 MA 296 MA 295 MA 294 MA 293 MA 292 MA 291 MA 290


MA 280. yıllar.
" ul MA 289.–MA 280. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 4. yöz MA 3. yöz MA 2. yöz
Unyıllıq: MA 330. MA 320. MA 310. MA 300. MA 290. MA 280. MA 270. MA 260. MA 250. MA 240. MA 230.
Yıllar: MA 289 MA 288 MA 287 MA 286 MA 285 MA 284 MA 283 MA 282 MA 281 MA 280


MA 270. yıllar.
" ul MA 279.–MA 270. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 4. yöz MA 3. yöz MA 2. yöz
Unyıllıq: MA 320. MA 310. MA 300. MA 290. MA 280. MA 270. MA 260. MA 250. MA 240. MA 230. MA 220.
Yıllar: MA 279 MA 278 MA 277 MA 276 MA 275 MA 274 MA 273 MA 272 MA 271 MA 270


MA 260. yıllar.
" ul MA 269.–MA 260. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 4. yöz MA 3. yöz MA 2. yöz
Unyıllıq: MA 310. MA 300. MA 290. MA 280. MA 270. MA 260. MA 250. MA 240. MA 230. MA 220. MA 210.
Yıllar: MA 269 MA 268 MA 267 MA 266 MA 265 MA 264 MA 263 MA 262 MA 261 MA 260


MA 250. yıllar.
" ul MA 259.–MA 250. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 4. yöz MA 3. yöz MA 2. yöz
Unyıllıq: MA 300. MA 290. MA 280. MA 270. MA 260. MA 250. MA 240. MA 230. MA 220. MA 210. MA 200.
Yıllar: MA 259 MA 258 MA 257 MA 256 MA 255 MA 254 MA 253 MA 252 MA 251 MA 250


MA 240. yıllar.
" ul MA 249.–MA 240. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 4. yöz MA 3. yöz MA 2. yöz
Unyıllıq: MA 290. MA 280. MA 270. MA 260. MA 250. MA 240. MA 230. MA 220. MA 210. MA 200. MA 190.
Yıllar: MA 249 MA 248 MA 247 MA 246 MA 245 MA 244 MA 243 MA 242 MA 241 MA 240


MA 230. yıllar.
" ul MA 239.–MA 230. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 4. yöz MA 3. yöz MA 2. yöz
Unyıllıq: MA 280. MA 270. MA 260. MA 250. MA 240. MA 230. MA 220. MA 210. MA 200. MA 190. MA 180.
Yıllar: MA 239 MA 238 MA 237 MA 236 MA 235 MA 234 MA 233 MA 232 MA 231 MA 230


MA 220. yıllar.
" ul MA 229.–MA 220. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 4. yöz MA 3. yöz MA 2. yöz
Unyıllıq: MA 270. MA 260. MA 250. MA 240. MA 230. MA 220. MA 210. MA 200. MA 190. MA 180. MA 170.
Yıllar: MA 229 MA 228 MA 227 MA 226 MA 225 MA 224 MA 223 MA 222 MA 221 MA 220


MA 210. yıllar.
" ul MA 219.–MA 210. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 4. yöz MA 3. yöz MA 2. yöz
Unyıllıq: MA 260. MA 250. MA 240. MA 230. MA 220. MA 210. MA 200. MA 190. MA 180. MA 170. MA 160.
Yıllar: MA 219 MA 218 MA 217 MA 216 MA 215 MA 214 MA 213 MA 212 MA 211 MA 210


MA 200. yıllar.
" ul MA 209.–MA 200. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 4. yöz MA 3. yöz MA 2. yöz
Unyıllıq: MA 250. MA 240. MA 230. MA 220. MA 210. MA 200. MA 190. MA 180. MA 170. MA 160. MA 150.
Yıllar: MA 209 MA 208 MA 207 MA 206 MA 205 MA 204 MA 203 MA 202 MA 201 MA 200


MA 200.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 199.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


Maxsus çağıştırmalılıq teoriäse.
Çağıştırmalılıq teoriäse yä Maxsus çağıştırmalılıq teoriäse - ul 1905. yılda bastırılğan Albert Einstein'nıñ fizik teorise. Anıñ belän Newton fizikasın almaştırdı, häm elektromagnitizmtä Maxwell'neñ tigezlämäläre yärdämendä kürsätkän. Bu theori maxsus atlı, çönki çağıştırmalılıqnıñ Einstein prinsiplärendä tartılu köçe qaramağan. Un yıldan soñ Einstein general çağıştırmalılıq theorisen bastırıla, bu theorigä tartılu köçe kertkän.
Maxsus çağıştırmalılq theoriseneñ dälilläre.
Çağıştırmalılıq prinsiben Galileo kertä. Aristotelneñ qaraşın yuqqa çığarğaç, ul şunnan ğíbarät bula: xäräkät, tigez turı xäräkät ayıruça, berär närsägä çağıştırmaça bula, absolút başlap sanaw sisteme bulmí. Galileo xäzerge zamannarda da yaraqlı Galileo transformasílar kertä. Galileo xäräkätneñ biş qanun kertä. Newton anı yaxşırtıp, xäräkätneñ öç qanun ğına qaldıra.
Bu qanunar qatı cisemnär öçen eşlilär, yaqtı öçen alar eşlämilär. Newton'ça yaqtı - ul kisäkçeklär("corpuscular") ide, soñraq fiziklär "arqılı dulqınnar modele" qullanışlıraq bulu fikeregä kilälär. Mexanik dulqınnar moxítta küçälär, yaqtı öçen dä şundí model qullana başlílar. Bu hípotetik moxít "äfer" yä "luminiferous aether" atı ala. "Äfer"dä ber-bersenä qarşı kilüçelär parameterlär dä bar: dulqın tizlege zur bulu öçen ul bik tığız bulırğa tieş, ämmä bu tığızlıq Cirne tuqtatırğa tieşmi. Bu fiker - absolút başlap sanaw sisteme fikerenä oxşaş, ämma monda äfer absolút sistemneñ başı bula.
19. yözdän yaqtı. light, elekter häm magnitizm elektromagnit qırı aspektlarınnan añlaşılırğa başlalar. Maxwell'nıñ tigezlämälär buyınça tizlätüçe qorılmalar yaqtı tizlege belän cäyeläp kitüçe elektromagnit nurlaşuın kiterep çığaralar. Tigezlämälär nurlaşu tizlegeneñ çığanaqnıñ tizlegedän bäysezlegen kürsätälär. Bu mexanik dulınnarğa oxşaşlığınnan kilep çığa. Michelson-Morley eksperimentennän soñ şundí nätcägä kitälär: nurlaşuınıñ tizlege çığanaq tizlegenä häm küzätüçe tigezlegenä bäyle bulmí, ul "invariant" ide.
Hendrik Lorentz häm başqalar elektromegnit köçlärenneñ küzätüçe urnaştıruına bäylälärne kürep alalar. Ber sistemdä berençe toruçı küzätäçe ber ölkäsendä qırnı "kürmi", ä ikiençese xäräkätläderüçe küzätäçe "kürä". Lorentz stasionar äfer çağıştñrmaça xäräkäte "Lorentz-Fitzgerald qısqartması" theorise nigezenä sala. Soñraq bu theorine qatı täñqit itälär.
Lorentz üz transformasí tigelämälären täqdim itsä dä, Einstein'nıñ kertelgän öleşe bu tigezlämälär bigräk tä fundamental theoridän çığaru. Bu theori äferneñ qarşılıqnı taläp itmi. Einstein närsä bar küzätüçegä "invariant" bula belän qızıqsına. Maxsus çağıştırmalılıq buyınça Lorentz-Fitzgerald'nıñ qatlawlı toyılğan transformasíları ğädi geometriädän häm Pythagor theoremnärennän çığarıla. Bu theorineñ original iseme (Almançadan tärcemä itelgän) "İnvariantlar Theorise". Max Planck "çağıştırmalılıq" terminen täqdim itä, çönki theorineñ fikerläwendä ike küzätüçelär ber bergä çağıştırılmaça xäräkätlänälär.
Maxsus çağıştırmalılıq tuqtawçı häm tigez tizlege belän xäräkätlänüçe ("inertial başlap sanaw sisteme"ndä buluçı) cisemnär öçen qullanalar, ğädättä. Törle "inertial başlap sanaw sisteme"ndä terkäp quyğan cisemneñ urınlaştıruı häm tigezlege Lorentz transformasí tigezlänäläre aşa täñgäl kilälär. Şunnan zur ğomumí xata çığarıla: maxsus çığıştımalılıq tizläneş belän xäräkätlänüçe cisemnärgä dä qullanırğa bulmí, dilär. Bu yalğış. Mäsälän, relátivistik raket mäs'äläse. Maxsus çağıştırmalılıq daimi gravitation qırında tizläneş belän xäräkät itüçe häm äylänüçe başlap sanaw sistemendä buluçı cisemnär öçen xäräkätlär farazlanırğa bula. Ämmä almaşınuçan gravitation qırındağı cisemnärneñ xäräkätlären ciñel häm matur taswírlap birä almíbız.
Maxsus çağıştırmalılıq theorise postulatları.
1. Berençe postulat (çağıştırmallılıq postulatı)
Postulatlarnıñ matematik yazması.
Maxsus çağıştırmalılıqnıñ tögel matematik yazmasında bez 4-ülçämle waqıt-kiñlekne "M" (Minkowski kiñlegen) qullanabız. Bu sistemdäge noqtalar - waqíğalar idelär; fizik cisemlär şundí kiñlektä linilär (cisem noqta bulsa) yä kisäklär (cisem noqta bulmíça). Linilär yä kisäklär cisemneñ xäräkäten taswírlap birälär; cisemdä başqa fizik sífatlar da bar: energi, moment, mass, qorılma, h.b..
"İnetial küzätüçe" terminne qullanabız. Här inertial küzätäçedä üz "inertial başlap sanaw sisteme" bar. Bu sistem "M" kiñlege waqíğalarına koordinat sistem formula_1 bula. Bu başlap sanaw sisteme başqa fizik sífatlarına koordinatlar birä. formula_2 cisemneñ moment häm energi öçen, formula_3 electromagnit qır öçen, h.b..
Birelgän berar nindi ike inertial küzätüçe, berençe başlap sanaw sistemennän ikençegä äwerelüçe koordinatlar transformasísı. Bu transformasí formula_1 koordinatlarğa genä tügel, böten fizik koordinatlar öçen yaraqlı ide: moment häm energi formula_2, h.b.. Transformasí qanunnarın tenzor matematigınnan çığarırğa bula.
Här fizik qanun inertial başlap sanaw sistemeneñ koordinatlarında yazılğan tigezlämälär (differential tigezlämälär dä) sistemendä yazılırğa bula. Bu tigezlär waqıt-kiñlegendä törle cisemnärene törle koordinatlarğa bäylä. Ürnäklär: Maxwell'nıñ tigezlämälär, Newton'nıñ berençe qanun.
1. Berençe Postulat (Çağıştırmalılıq prinsibe)
İkençe Postulat raslawınça, ber başlap sanaw sistemendä "c" tizlekle cisem başqalarda tağın "c" tizlege belän xäräkät itä. İkençe Postulat Berençedän häm Maxwell'neñ tigezlämälärdän matematikçä çığarıla ikän, şundí oçraqta "c" şulay çığara: formula_15. Çönki Maxwell'neñ tigezlämälär electromagnit nurlaşuın yaqtı kebek yörtä, "c"-nı yaqtı tizlege bularaq qullanalar.
ide. Başlap sanaw sistemeläre arasında transformasíları öçen qanunnar çağıştıru bu qanun qullanırğa bula; Lorentz transformasíların qara.
Pseudo-Rieman küptabaqlı kiñlegen qullanğaç, Postulatlarnıñ matematik küzallawı qısqarala.
Klassik mexanikası häm Newton'nıñ tartılışı Galileo çağıştırmalılığı belän ezlekle bula, ämma maxsus çağıştırmalılıq belän ezlekle bulmí. Kiresençä, Maxwell'neñ tigezlämäläre Galileo çağıştırmalılığı belän elekle bulmí (fizik äferneñ buluın iğlan itüçe postulattan başqa). Oçraqlarnıñ küpçelegendä maxsus çağıştırmalılıqta fizik qanunar (härkemgä mäşhür formula_27 dä) maxsus şağıştırmalılıqnıñ postulatlardan häm "nä-relátivistik limitlärdä qullanılğan maxsus çağıştırımalılıq qanunnar klassik mexanikaça başqarılğan" hípotezenän çağırıla.
Maxsus çağıştırmalılıqnıñ statusı.
Maxsus çağıtırmalılıq theorisen böten fizik cämäğät qabul itä. Theorigä qarşawçı eksperiment näticäläre xata bulıp sanalalar. General çağıştırma theorise eksperimentlärgä täñgä kilä, şunlıqtan gravitasínıñ başqalar theorilärgä (Brans-Dicke theorise kebek) yul qardırma.
Absolút başlap sanaw sistem bulmaw.
Maxsus çağıştırmalılıq buyınça absolút başlap sanaw sistem bulmí; "böten" daimi tizlekle küzätüçelär çağıştırmaça böten fizik qanunnarı bertörle başqarılırğa tieş.
Mass, moment häm energi.
Bu metodlar moment häm energi bilgeläw öçen qullanalar.
Bu formulalar Newton'ça kinetik energigä häm momentqa elekle. Maxsus çağıştırmalılıq tübän tigezlärdä Newton mexanikasına elekle.
Bu "xäräkätsezle energi" ide. Bu Newton theorigä qarışma, çönki ul daimi ide.
Bu formula buyınça çağıştırmalılıqta "mass energineñ başqa töre ide". TBu formula atom-töş massları öçen bik möhim. Massnıñ arasına kürgäç, bez atom-töş reaksínıñ energine farazlana alabız. Bu formula 20. yözneñ fizik açıqlarınıñ iñ möhime.
Mass.
Çağıştırmalılıqta massnıñ ike bilgelämä qullanıla. Berençese: "invariant mass" yä "xäräkätsezle mass". Bu mass böten inetial başlap sanaw sistemlärendä daimi ide. Bu mass tizlekkä bäyle bulmí.
Relátivistik mass γ-gä bäyle bula, çönki
böten başlap sanaw sistemlärdä yaraqlı. Tizlek nul bulsa relátivistik häm inertial masslar bertigez bulalar.
Relátivistik mass skalár tügel (törle küçärlärdä ul törle ide).


MA 198.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


MA 197.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


MA 196.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 195.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


MA 193.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 192.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


MA 190. yıllar.
" ul MA 199.–MA 190. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 3. yöz MA 2. yöz MA 1. yöz
Unyıllıq: MA 240. MA 230. MA 220. MA 210. MA 200. MA 190. MA 180. MA 170. MA 160. MA 150. MA 140.
Yıllar: MA 199 MA 198 MA 197 MA 196 MA 195 MA 194 MA 193 MA 192 MA 191 MA 190


MA 191.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 190.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 189.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


MA 188.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 187.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


MA 186.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


MA 185.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 184.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 183.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 182.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 180. yıllar.
" ul MA 189.–MA 180. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 3. yöz MA 2. yöz MA 1. yöz
Unyıllıq: MA 230. MA 220. MA 210. MA 200. MA 190. MA 180. MA 170. MA 160. MA 150. MA 140. MA 130.
Yıllar: MA 189 MA 188 MA 187 MA 186 MA 185 MA 184 MA 183 MA 182 MA 181 MA 180


MA 181.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


MA 180.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


MA 179.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 178.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


MA 177.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 176.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 175.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


MA 174.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 173.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 172.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


MA 170. yıllar.
" ul MA 179.–MA 170. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 3. yöz MA 2. yöz MA 1. yöz
Unyıllıq: MA 220. MA 210. MA 200. MA 190. MA 180. MA 170. MA 160. MA 150. MA 140. MA 130. MA 120.
Yıllar: MA 179 MA 178 MA 177 MA 176 MA 175 MA 174 MA 173 MA 172 MA 171 MA 170


MA 171.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 170.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


MA 169.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


MA 167.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


MA 165.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 164.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


MA 163.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 162.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 160. yıllar.
" ul MA 169.–MA 160. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 3. yöz MA 2. yöz MA 1. yöz
Unyıllıq: MA 210. MA 200. MA 190. MA 180. MA 170. MA 160. MA 150. MA 140. MA 130. MA 120. MA 110.
Yıllar: MA 169 MA 168 MA 167 MA 166 MA 165 MA 164 MA 163 MA 162 MA 161 MA 160


MA 161.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


MA 160.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 159.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


MA 158.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


MA 157.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 155.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 154.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 153.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


MA 152.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


MA 150. yıllar.
" ul MA 159.–MA 150. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 3. yöz MA 2. yöz MA 1. yöz
Unyıllıq: MA 200. MA 190. MA 180. MA 170. MA 160. MA 150. MA 140. MA 130. MA 120. MA 110. MA 100.
Yıllar: MA 159 MA 158 MA 157 MA 156 MA 155 MA 154 MA 153 MA 152 MA 151 MA 150


MA 151.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 150.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


MA 148.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 147.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


MA 146.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 145.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 144.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


MA 143.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 142.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


MA 140. yıllar.
" ul MA 149.–MA 140. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 3. yöz MA 2. yöz MA 1. yöz
Unyıllıq: MA 190. MA 180. MA 170. MA 160. MA 150. MA 140. MA 130. MA 120. MA 110. MA 100. MA 90.
Yıllar: MA 149 MA 148 MA 147 MA 146 MA 145 MA 144 MA 143 MA 142 MA 141 MA 140


MA 141.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


MA 140.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 139.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


MA 137.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 136.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


MA 135.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 134.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 133.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


MA 132.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 130. yıllar.
" ul MA 139.–MA 130. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 3. yöz MA 2. yöz MA 1. yöz
Unyıllıq: MA 180. MA 170. MA 160. MA 150. MA 140. MA 130. MA 120. MA 110. MA 100. MA 90. MA 80.
Yıllar: MA 139 MA 138 MA 137 MA 136 MA 135 MA 134 MA 133 MA 132 MA 131 MA 130


MA 131.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


MA 130.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


MA 129.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 128.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 127.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 126.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 125.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


MA 124.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


MA 123.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 122.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


MA 120. yıllar.
" ul MA 129.–MA 120. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 3. yöz MA 2. yöz MA 1. yöz
Unyıllıq: MA 170. MA 160. MA 150. MA 140. MA 130. MA 120. MA 110. MA 100. MA 90. MA 80. MA 70.
Yıllar: MA 129 MA 128 MA 127 MA 126 MA 125 MA 124 MA 123 MA 122 MA 121 MA 120


MA 120.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 119.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


MA 118.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 117.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 116.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


MA 115.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 114.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


MA 113.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


MA 112.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 110. yıllar.
" ul MA 119.–MA 110. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 3. yöz MA 2. yöz MA 1. yöz
Unyıllıq: MA 160. MA 150. MA 140. MA 130. MA 120. MA 110. MA 100. MA 90. MA 80. MA 70. MA 60.
Yıllar: MA 119 MA 118 MA 117 MA 116 MA 115 MA 114 MA 113 MA 112 MA 111 MA 110


MA 111.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


MA 110.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 107.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 106.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 105.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


MA 104.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 103.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


MA 102.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


MA 101.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 100.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 97.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 96.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


MA 95.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


2. meñyıllıq.
" ul 1001.–2000. yıllarınnan tora torğan meñyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 11 yöz 12. yöz 13. yöz 14. yöz 15. yöz 16. yöz 17. yöz 18. yöz 19. yöz 20. yöz


MA 1300. yıllar.
" ul MA 1309.–MA 1300. yıllarınnan tora torğan 305;q yomğağı."
305;q: 305;q 305;q 305;q
305;q: 246;z 246;z 246;z
305;q: MA 1350. MA 1340. MA 1330. MA 1320. MA 1310. MA 1300. MA 1290. MA 1280. MA 1270. MA 1260. MA 1250.
305;llar: MA 1309 MA 1308 MA 1307 MA 1306 MA 1305 MA 1304 MA 1303 MA 1302 MA 1301 MA 1300


MA 1290. yıllar.
" ul MA 1299.–MA 1290. yıllarınnan tora torğan 305;q yomğağı."
305;q: 305;q 305;q 305;q
305;q: 246;z 246;z 246;z
305;q: MA 1340. MA 1330. MA 1320. MA 1310. MA 1300. MA 1290. MA 1280. MA 1270. MA 1260. MA 1250. MA 1240.
305;llar: MA 1299 MA 1298 MA 1297 MA 1296 MA 1295 MA 1294 MA 1293 MA 1292 MA 1291 MA 1290


MA 1280. yıllar.
" ul MA 1289.–MA 1280. yıllarınnan tora torğan 305;q yomğağı."
305;q: 305;q 305;q 305;q
305;q: 246;z 246;z 246;z
305;q: MA 1330. MA 1320. MA 1310. MA 1300. MA 1290. MA 1280. MA 1270. MA 1260. MA 1250. MA 1240. MA 1230.
305;llar: MA 1289 MA 1288 MA 1287 MA 1286 MA 1285 MA 1284 MA 1283 MA 1282 MA 1281 MA 1280


MA 1270. yıllar.
" ul MA 1279.–MA 1270. yıllarınnan tora torğan 305;q yomğağı."
305;q: 305;q 305;q 305;q
305;q: 246;z 246;z 246;z
305;q: MA 1320. MA 1310. MA 1300. MA 1290. MA 1280. MA 1270. MA 1260. MA 1250. MA 1240. MA 1230. MA 1220.
305;llar: MA 1279 MA 1278 MA 1277 MA 1276 MA 1275 MA 1274 MA 1273 MA 1272 MA 1271 MA 1270


MA 1260. yıllar.
" ul MA 1269.–MA 1260. yıllarınnan tora torğan 305;q yomğağı."
305;q: 305;q 305;q 305;q
305;q: 246;z 246;z 246;z
305;q: MA 1310. MA 1300. MA 1290. MA 1280. MA 1270. MA 1260. MA 1250. MA 1240. MA 1230. MA 1220. MA 1210.
305;llar: MA 1269 MA 1268 MA 1267 MA 1266 MA 1265 MA 1264 MA 1263 MA 1262 MA 1261 MA 1260


MA 1250. yıllar.
" ul MA 1259.–MA 1250. yıllarınnan tora torğan 305;q yomğağı."
305;q: 305;q 305;q 305;q
305;q: 246;z 246;z 246;z
305;q: MA 1300. MA 1290. MA 1280. MA 1270. MA 1260. MA 1250. MA 1240. MA 1230. MA 1220. MA 1210. MA 1200.
305;llar: MA 1259 MA 1258 MA 1257 MA 1256 MA 1255 MA 1254 MA 1253 MA 1252 MA 1251 MA 1250


MA 1240. yıllar.
" ul MA 1249.–MA 1240. yıllarınnan tora torğan 305;q yomğağı."
305;q: 305;q 305;q 305;q
305;q: 246;z 246;z 246;z
305;q: MA 1290. MA 1280. MA 1270. MA 1260. MA 1250. MA 1240. MA 1230. MA 1220. MA 1210. MA 1200. MA 1190.
305;llar: MA 1249 MA 1248 MA 1247 MA 1246 MA 1245 MA 1244 MA 1243 MA 1242 MA 1241 MA 1240


MA 1230. yıllar.
" ul MA 1239.–MA 1230. yıllarınnan tora torğan 305;q yomğağı."
305;q: 305;q 305;q 305;q
305;q: 246;z 246;z 246;z
305;q: MA 1280. MA 1270. MA 1260. MA 1250. MA 1240. MA 1230. MA 1220. MA 1210. MA 1200. MA 1190. MA 1180.
305;llar: MA 1239 MA 1238 MA 1237 MA 1236 MA 1235 MA 1234 MA 1233 MA 1232 MA 1231 MA 1230


MA 1220. yıllar.
" ul MA 1229.–MA 1220. yıllarınnan tora torğan 305;q yomğağı."
305;q: 305;q 305;q 305;q
305;q: 246;z 246;z 246;z
305;q: MA 1270. MA 1260. MA 1250. MA 1240. MA 1230. MA 1220. MA 1210. MA 1200. MA 1190. MA 1180. MA 1170.
305;llar: MA 1229 MA 1228 MA 1227 MA 1226 MA 1225 MA 1224 MA 1223 MA 1222 MA 1221 MA 1220


MA 1210. yıllar.
" ul MA 1219.–MA 1210. yıllarınnan tora torğan 305;q yomğağı."
305;q: 305;q 305;q 305;q
305;q: 246;z 246;z 246;z
305;q: MA 1260. MA 1250. MA 1240. MA 1230. MA 1220. MA 1210. MA 1200. MA 1190. MA 1180. MA 1170. MA 1160.
305;llar: MA 1219 MA 1218 MA 1217 MA 1216 MA 1215 MA 1214 MA 1213 MA 1212 MA 1211 MA 1210


MA 94.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 93.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


MA 92.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 1200. yıllar.
" ul MA 1209.–MA 1200. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 14. yöz MA 13. yöz MA 12. yöz
Unyıllıq: MA 1250. MA 1240. MA 1230. MA 1220. MA 1210. MA 1200. MA 1190. MA 1180. MA 1170. MA 1160. MA 1150.
Yıllar: MA 1209 MA 1208 MA 1207 MA 1206 MA 1205 MA 1204 MA 1203 MA 1202 MA 1201 MA 1200


MA 1190. yıllar.
" ul MA 1199.–MA 1190. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 13. yöz MA 12. yöz MA 11. yöz
Unyıllıq: MA 1240. MA 1230. MA 1220. MA 1210. MA 1200. MA 1190. MA 1180. MA 1170. MA 1160. MA 1150. MA 1140.
Yıllar: MA 1199 MA 1198 MA 1197 MA 1196 MA 1195 MA 1194 MA 1193 MA 1192 MA 1191 MA 1190


MA 1180. yıllar.
" ul MA 1189.–MA 1180. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 13. yöz MA 12. yöz MA 11. yöz
Unyıllıq: MA 1230. MA 1220. MA 1210. MA 1200. MA 1190. MA 1180. MA 1170. MA 1160. MA 1150. MA 1140. MA 1130.
Yıllar: MA 1189 MA 1188 MA 1187 MA 1186 MA 1185 MA 1184 MA 1183 MA 1182 MA 1181 MA 1180


MA 1170. yıllar.
" ul MA 1179.–MA 1170. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 13. yöz MA 12. yöz MA 11. yöz
Unyıllıq: MA 1220. MA 1210. MA 1200. MA 1190. MA 1180. MA 1170. MA 1160. MA 1150. MA 1140. MA 1130. MA 1120.
Yıllar: MA 1179 MA 1178 MA 1177 MA 1176 MA 1175 MA 1174 MA 1173 MA 1172 MA 1171 MA 1170


MA 1160. yıllar.
" ul MA 1169.–MA 1160. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 13. yöz MA 12. yöz MA 11. yöz
Unyıllıq: MA 1210. MA 1200. MA 1190. MA 1180. MA 1170. MA 1160. MA 1150. MA 1140. MA 1130. MA 1120. MA 1110.
Yıllar: MA 1169 MA 1168 MA 1167 MA 1166 MA 1165 MA 1164 MA 1163 MA 1162 MA 1161 MA 1160


MA 1150. yıllar.
" ul MA 1159.–MA 1150. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 13. yöz MA 12. yöz MA 11. yöz
Unyıllıq: MA 1200. MA 1190. MA 1180. MA 1170. MA 1160. MA 1150. MA 1140. MA 1130. MA 1120. MA 1110. MA 1100.
Yıllar: MA 1159 MA 1158 MA 1157 MA 1156 MA 1155 MA 1154 MA 1153 MA 1152 MA 1151 MA 1150


MA 1140. yıllar.
" ul MA 1149.–MA 1140. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 13. yöz MA 12. yöz MA 11. yöz
Unyıllıq: MA 1190. MA 1180. MA 1170. MA 1160. MA 1150. MA 1140. MA 1130. MA 1120. MA 1110. MA 1100. MA 1090.
Yıllar: MA 1149 MA 1148 MA 1147 MA 1146 MA 1145 MA 1144 MA 1143 MA 1142 MA 1141 MA 1140


MA 1130. yıllar.
" ul MA 1139.–MA 1130. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 13. yöz MA 12. yöz MA 11. yöz
Unyıllıq: MA 1180. MA 1170. MA 1160. MA 1150. MA 1140. MA 1130. MA 1120. MA 1110. MA 1100. MA 1090. MA 1080.
Yıllar: MA 1139 MA 1138 MA 1137 MA 1136 MA 1135 MA 1134 MA 1133 MA 1132 MA 1131 MA 1130


MA 1120. yıllar.
" ul MA 1129.–MA 1120. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 13. yöz MA 12. yöz MA 11. yöz
Unyıllıq: MA 1170. MA 1160. MA 1150. MA 1140. MA 1130. MA 1120. MA 1110. MA 1100. MA 1090. MA 1080. MA 1070.
Yıllar: MA 1129 MA 1128 MA 1127 MA 1126 MA 1125 MA 1124 MA 1123 MA 1122 MA 1121 MA 1120


MA 1110. yıllar.
" ul MA 1119.–MA 1110. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 13. yöz MA 12. yöz MA 11. yöz
Unyıllıq: MA 1160. MA 1150. MA 1140. MA 1130. MA 1120. MA 1110. MA 1100. MA 1090. MA 1080. MA 1070. MA 1060.
Yıllar: MA 1119 MA 1118 MA 1117 MA 1116 MA 1115 MA 1114 MA 1113 MA 1112 MA 1111 MA 1110


MA 1100. yıllar.
" ul MA 1109.–MA 1100. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 13. yöz MA 12. yöz MA 11. yöz
Unyıllıq: MA 1150. MA 1140. MA 1130. MA 1120. MA 1110. MA 1100. MA 1090. MA 1080. MA 1070. MA 1060. MA 1050.
Yıllar: MA 1109 MA 1108 MA 1107 MA 1106 MA 1105 MA 1104 MA 1103 MA 1102 MA 1101 MA 1100


MA 1090. yıllar.
" ul MA 1099.–MA 1090. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 12. yöz MA 11. yöz MA 10. yöz
Unyıllıq: MA 1140. MA 1130. MA 1120. MA 1110. MA 1100. MA 1090. MA 1080. MA 1070. MA 1060. MA 1050. MA 1040.
Yıllar: MA 1099 MA 1098 MA 1097 MA 1096 MA 1095 MA 1094 MA 1093 MA 1092 MA 1091 MA 1090


MA 1080. yıllar.
" ul MA 1089.–MA 1080. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 12. yöz MA 11. yöz MA 10. yöz
Unyıllıq: MA 1130. MA 1120. MA 1110. MA 1100. MA 1090. MA 1080. MA 1070. MA 1060. MA 1050. MA 1040. MA 1030.
Yıllar: MA 1089 MA 1088 MA 1087 MA 1086 MA 1085 MA 1084 MA 1083 MA 1082 MA 1081 MA 1080


MA 1070. yıllar.
" ul MA 1079.–MA 1070. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 12. yöz MA 11. yöz MA 10. yöz
Unyıllıq: MA 1120. MA 1110. MA 1100. MA 1090. MA 1080. MA 1070. MA 1060. MA 1050. MA 1040. MA 1030. MA 1020.
Yıllar: MA 1079 MA 1078 MA 1077 MA 1076 MA 1075 MA 1074 MA 1073 MA 1072 MA 1071 MA 1070


MA 1060. yıllar.
" ul MA 1069.–MA 1060. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 12. yöz MA 11. yöz MA 10. yöz
Unyıllıq: MA 1110. MA 1100. MA 1090. MA 1080. MA 1070. MA 1060. MA 1050. MA 1040. MA 1030. MA 1020. MA 1010.
Yıllar: MA 1069 MA 1068 MA 1067 MA 1066 MA 1065 MA 1064 MA 1063 MA 1062 MA 1061 MA 1060


MA 1050. yıllar.
" ul MA 1059.–MA 1050. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 12. yöz MA 11. yöz MA 10. yöz
Unyıllıq: MA 1100. MA 1090. MA 1080. MA 1070. MA 1060. MA 1050. MA 1040. MA 1030. MA 1020. MA 1010. MA 1000.
Yıllar: MA 1059 MA 1058 MA 1057 MA 1056 MA 1055 MA 1054 MA 1053 MA 1052 MA 1051 MA 1050


MA 1040. yıllar.
" ul MA 1049.–MA 1040. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 12. yöz MA 11. yöz MA 10. yöz
Unyıllıq: MA 1090. MA 1080. MA 1070. MA 1060. MA 1050. MA 1040. MA 1030. MA 1020. MA 1010. MA 1000. MA 990.
Yıllar: MA 1049 MA 1048 MA 1047 MA 1046 MA 1045 MA 1044 MA 1043 MA 1042 MA 1041 MA 1040


MA 1030. yıllar.
" ul MA 1039.–MA 1030. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 12. yöz MA 11. yöz MA 10. yöz
Unyıllıq: MA 1080. MA 1070. MA 1060. MA 1050. MA 1040. MA 1030. MA 1020. MA 1010. MA 1000. MA 990. MA 980.
Yıllar: MA 1039 MA 1038 MA 1037 MA 1036 MA 1035 MA 1034 MA 1033 MA 1032 MA 1031 MA 1030


MA 1020. yıllar.
" ul MA 1029.–MA 1020. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 12. yöz MA 11. yöz MA 10. yöz
Unyıllıq: MA 1070. MA 1060. MA 1050. MA 1040. MA 1030. MA 1020. MA 1010. MA 1000. MA 990. MA 980. MA 970.
Yıllar: MA 1029 MA 1028 MA 1027 MA 1026 MA 1025 MA 1024 MA 1023 MA 1022 MA 1021 MA 1020


MA 1010. yıllar.
" ul MA 1019.–MA 1010. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 12. yöz MA 11. yöz MA 10. yöz
Unyıllıq: MA 1060. MA 1050. MA 1040. MA 1030. MA 1020. MA 1010. MA 1000. MA 990. MA 980. MA 970. MA 960.
Yıllar: MA 1019 MA 1018 MA 1017 MA 1016 MA 1015 MA 1014 MA 1013 MA 1012 MA 1011 MA 1010


MA 2. meñyıllıq.
" ul MA 2000.–MA 1001. yıllarınnan tora torğan meñyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 3. meñyıllıq MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 20 yöz MA 19. yöz MA 18. yöz MA 17. yöz MA 16. yöz MA 15. yöz MA 14. yöz MA 13. yöz MA 12. yöz MA 11. yöz


MA 930. yıllar.
" ul MA 939.–MA 930. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 11. yöz MA 10. yöz MA 9. yöz
Unyıllıq: MA 980. MA 970. MA 960. MA 950. MA 940. MA 930. MA 920. MA 910. MA 900. MA 890. MA 880.
Yıllar: MA 939 MA 938 MA 937 MA 936 MA 935 MA 934 MA 933 MA 932 MA 931 MA 930


MA 920. yıllar.
" ul MA 929.–MA 920. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 11. yöz MA 10. yöz MA 9. yöz
Unyıllıq: MA 970. MA 960. MA 950. MA 940. MA 930. MA 920. MA 910. MA 900. MA 890. MA 880. MA 870.
Yıllar: MA 929 MA 928 MA 927 MA 926 MA 925 MA 924 MA 923 MA 922 MA 921 MA 920


MA 910. yıllar.
" ul MA 919.–MA 910. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 11. yöz MA 10. yöz MA 9. yöz
Unyıllıq: MA 960. MA 950. MA 940. MA 930. MA 920. MA 910. MA 900. MA 890. MA 880. MA 870. MA 860.
Yıllar: MA 919 MA 918 MA 917 MA 916 MA 915 MA 914 MA 913 MA 912 MA 911 MA 910


MA 900. yıllar.
" ul MA 909.–MA 900. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 11. yöz MA 10. yöz MA 9. yöz
Unyıllıq: MA 950. MA 940. MA 930. MA 920. MA 910. MA 900. MA 890. MA 880. MA 870. MA 860. MA 850.
Yıllar: MA 909 MA 908 MA 907 MA 906 MA 905 MA 904 MA 903 MA 902 MA 901 MA 900


MA 890. yıllar.
" ul MA 899.–MA 890. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 10. yöz MA 9. yöz MA 8. yöz
Unyıllıq: MA 940. MA 930. MA 920. MA 910. MA 900. MA 890. MA 880. MA 870. MA 860. MA 850. MA 840.
Yıllar: MA 899 MA 898 MA 897 MA 896 MA 895 MA 894 MA 893 MA 892 MA 891 MA 890


MA 880. yıllar.
" ul MA 889.–MA 880. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 10. yöz MA 9. yöz MA 8. yöz
Unyıllıq: MA 930. MA 920. MA 910. MA 900. MA 890. MA 880. MA 870. MA 860. MA 850. MA 840. MA 830.
Yıllar: MA 889 MA 888 MA 887 MA 886 MA 885 MA 884 MA 883 MA 882 MA 881 MA 880


MA 870. yıllar.
" ul MA 879.–MA 870. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 10. yöz MA 9. yöz MA 8. yöz
Unyıllıq: MA 920. MA 910. MA 900. MA 890. MA 880. MA 870. MA 860. MA 850. MA 840. MA 830. MA 820.
Yıllar: MA 879 MA 878 MA 877 MA 876 MA 875 MA 874 MA 873 MA 872 MA 871 MA 870


MA 860. yıllar.
" ul MA 869.–MA 860. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 10. yöz MA 9. yöz MA 8. yöz
Unyıllıq: MA 910. MA 900. MA 890. MA 880. MA 870. MA 860. MA 850. MA 840. MA 830. MA 820. MA 810.
Yıllar: MA 869 MA 868 MA 867 MA 866 MA 865 MA 864 MA 863 MA 862 MA 861 MA 860


MA 850. yıllar.
" ul MA 859.–MA 850. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 10. yöz MA 9. yöz MA 8. yöz
Unyıllıq: MA 900. MA 890. MA 880. MA 870. MA 860. MA 850. MA 840. MA 830. MA 820. MA 810. MA 800.
Yıllar: MA 859 MA 858 MA 857 MA 856 MA 855 MA 854 MA 853 MA 852 MA 851 MA 850


MA 840. yıllar.
" ul MA 849.–MA 840. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 10. yöz MA 9. yöz MA 8. yöz
Unyıllıq: MA 890. MA 880. MA 870. MA 860. MA 850. MA 840. MA 830. MA 820. MA 810. MA 800. MA 790.
Yıllar: MA 849 MA 848 MA 847 MA 846 MA 845 MA 844 MA 843 MA 842 MA 841 MA 840


MA 830. yıllar.
" ul MA 839.–MA 830. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 10. yöz MA 9. yöz MA 8. yöz
Unyıllıq: MA 880. MA 870. MA 860. MA 850. MA 840. MA 830. MA 820. MA 810. MA 800. MA 790. MA 780.
Yıllar: MA 839 MA 838 MA 837 MA 836 MA 835 MA 834 MA 833 MA 832 MA 831 MA 830


MA 820. yıllar.
" ul MA 829.–MA 820. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 10. yöz MA 9. yöz MA 8. yöz
Unyıllıq: MA 870. MA 860. MA 850. MA 840. MA 830. MA 820. MA 810. MA 800. MA 790. MA 780. MA 770.
Yıllar: MA 829 MA 828 MA 827 MA 826 MA 825 MA 824 MA 823 MA 822 MA 821 MA 820


MA 810. yıllar.
" ul MA 819.–MA 810. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 10. yöz MA 9. yöz MA 8. yöz
Unyıllıq: MA 860. MA 850. MA 840. MA 830. MA 820. MA 810. MA 800. MA 790. MA 780. MA 770. MA 760.
Yıllar: MA 819 MA 818 MA 817 MA 816 MA 815 MA 814 MA 813 MA 812 MA 811 MA 810


MA 800. yıllar.
" ul MA 809.–MA 800. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 10. yöz MA 9. yöz MA 8. yöz
Unyıllıq: MA 850. MA 840. MA 830. MA 820. MA 810. MA 800. MA 790. MA 780. MA 770. MA 760. MA 750.
Yıllar: MA 809 MA 808 MA 807 MA 806 MA 805 MA 804 MA 803 MA 802 MA 801 MA 800


MA 790. yıllar.
" ul MA 799.–MA 790. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 9. yöz MA 8. yöz MA 7. yöz
Unyıllıq: MA 840. MA 830. MA 820. MA 810. MA 800. MA 790. MA 780. MA 770. MA 760. MA 750. MA 740.
Yıllar: MA 799 MA 798 MA 797 MA 796 MA 795 MA 794 MA 793 MA 792 MA 791 MA 790


MA 780. yıllar.
" ul MA 789.–MA 780. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 9. yöz MA 8. yöz MA 7. yöz
Unyıllıq: MA 830. MA 820. MA 810. MA 800. MA 790. MA 780. MA 770. MA 760. MA 750. MA 740. MA 730.
Yıllar: MA 789 MA 788 MA 787 MA 786 MA 785 MA 784 MA 783 MA 782 MA 781 MA 780


MA 770. yıllar.
" ul MA 779.–MA 770. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 9. yöz MA 8. yöz MA 7. yöz
Unyıllıq: MA 820. MA 810. MA 800. MA 790. MA 780. MA 770. MA 760. MA 750. MA 740. MA 730. MA 720.
Yıllar: MA 779 MA 778 MA 777 MA 776 MA 775 MA 774 MA 773 MA 772 MA 771 MA 770


MA 760. yıllar.
" ul MA 769.–MA 760. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 9. yöz MA 8. yöz MA 7. yöz
Unyıllıq: MA 810. MA 800. MA 790. MA 780. MA 770. MA 760. MA 750. MA 740. MA 730. MA 720. MA 710.
Yıllar: MA 769 MA 768 MA 767 MA 766 MA 765 MA 764 MA 763 MA 762 MA 761 MA 760


MA 750. yıllar.
" ul MA 759.–MA 750. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 9. yöz MA 8. yöz MA 7. yöz
Unyıllıq: MA 800. MA 790. MA 780. MA 770. MA 760. MA 750. MA 740. MA 730. MA 720. MA 710. MA 700.
Yıllar: MA 759 MA 758 MA 757 MA 756 MA 755 MA 754 MA 753 MA 752 MA 751 MA 750


MA 740. yıllar.
" ul MA 749.–MA 740. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 9. yöz MA 8. yöz MA 7. yöz
Unyıllıq: MA 790. MA 780. MA 770. MA 760. MA 750. MA 740. MA 730. MA 720. MA 710. MA 700. MA 690.
Yıllar: MA 749 MA 748 MA 747 MA 746 MA 745 MA 744 MA 743 MA 742 MA 741 MA 740


MA 720. yıllar.
" ul MA 729.–MA 720. yıllarınnan tora torğan unyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: MA 2. meñyıllıq MA 1. meñyıllıq 1. meñyıllıq
Yözyıllıq: MA 9. yöz MA 8. yöz MA 7. yöz
Unyıllıq: MA 770. MA 760. MA 750. MA 740. MA 730. MA 720. MA 710. MA 700. MA 690. MA 680. MA 670.
Yıllar: MA 729 MA 728 MA 727 MA 726 MA 725 MA 724 MA 723 MA 722 MA 721 MA 720


MA 90.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


MA 87.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 86.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 85.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


MA 84.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


MA 83.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 82.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


MA 81.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 80.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 77.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 76.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


MA 75.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 74.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


MA 73.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


MA 72.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 71.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


MA 70.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 67.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 66.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 65.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


MA 64.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 63.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


MA 62.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


MA 61.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 60.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 57.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


MA 56.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


MA 55.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 54.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


MA 53.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 52.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 51.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


MA 50.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 47.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 46.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


MA 45.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


MA 44.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 43.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


MA 42.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 41.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 40.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


MA 37.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


MA 36.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 35.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


MA 34.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


MA 33.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 32.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 31.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 30.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 27.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 26.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


MA 25.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 24.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 23.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


MA 22.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 21.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 20.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


MA 17.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


MA 16.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 15.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


MA 14.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 13.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 12.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


MA 11.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 10.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 7.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


MA 6.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


MA 5.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 4.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 3.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 2.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


MA 1.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


989.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


990.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


991.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


992.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


993.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


994.
ul Çärşämbe könennän başlanğan yıl.


995.
ul Pänceşämbe könennän başlanğan yıl.


996.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


997.
ul Yäkşämbe könennän başlanğan yıl.


998.
ul Düşämbe könennän başlanğan yıl.


999.
ul Sişämbe könennän başlanğan yıl.


Möxärräm.
Möxärräm (Ğäräpçä: محرم) ul Íslam täqwime buyınça yılnıñ berençe ay iseme.


Safar.
Safar (Ğäräpçä: صفر) ul Íslam täqwime buyınça yılnıñ ikençe ay iseme.


Rabíğ-äl-äwäl.
Rabíğ-äl-äwäl (Ğäräpçä: ربيع الاول) ul Íslam täqwime buyınça yılnıñ öçençe ay iseme.


Rabíğ-äl-axír.
Rabíğ-äl-axír (Ğäräpçä: ربيع الثاني) ul Íslam täqwime buyınça yılnıñ dürtençe ay iseme.


Cömäd-äl-äwäl.
Cömäd-äl-äwäl (Ğäräpçä: جمادى الاولى) ul Íslam täqwime buyınça yılnıñ bişençe ay iseme.


Cömäd-äl-axír.
Cömäd-äl-axír (Ğäräpçä: جمادى الثانية) ul Íslam täqwime buyınça yılnıñ altınçı ay iseme.


Racäb.
Racäb (Ğäräpçä: رجب) ul Íslam täqwime buyınça yılnıñ cidençe ay iseme.


Şäğbän.
Şäğbän (Ğäräpçä: شعبان) ul Íslam täqwime buyınça yılnıñ sigezençe ay iseme.


Şäwäl.
Şäwäl (Ğäräpçä: شوال) ul Íslam täqwime buyınça yılnıñ unınçı ay iseme.


Zö-äl-Qäğdä.
Zö-äl-Qäğdä (Ğäräpçä: ذو القعدة) ul Íslam täqwime buyınça yılnıñ unberençe ay iseme.


Zö-äl-Hiccä.
Zö-äl-Hiccä (Ğäräpçä: ذو الحجة) ul Íslam täqwime buyınça yılnıñ unikençe ay iseme.


Ğaşura köne.
Ğaşura bäyräme Möxärräm ayınıñ 9. kiçe–10. köne uza.
Sönnilär tarafınnan Allah Täğälä üzeneñ un päyğämbärenä kündergän izgelekläre xörmätenä, wä şiğeylär tarafınnan Möxämmäd päyğambärneñ torını Ğäli xälifäneñ ulı imam Xösäyenne (626-680) cäzalap üterü köne uñayınnan bilgeläp ütelä.


Ğäyd-äl-Fítır.
Ğäyd-äl-Fítır Şäwäl ayınıñ 1. köne–3. könnärendä uza.


Qorban bäyräme.
Qorban bäyräme yä ki Ğäyd-äl-Ädxä Zö-äl-Hiccä ayınıñ 10. könendä başlana torğan iñ zur möselman bäyräme. Bu Uraza tämamlanğaç, näq 70 könnän soñ başlana torğan Qorban çalu bäyräme. Ul 3 kön däwam itä.


Hicrät kiçäse.
Hicrät kiçese Safar ayınıñ 26. kiçe–27. köne uza.
Möxämmäd päyğambärneñ häm anıñ säxabäläreneñ tuğan şähärläre Mäkkädän (Yäsrib) Mädinägä mäcbüri küçep kitkän Hicrät itkän köne. Şuşı könnän, yägni 622. yılnıñ 16. Yülennän möselman yıl İsäbe başlana.


Mäwlid bäyräme.
Mäwlid bäyräme. 11. Rabíğ-äl-äwäl kiçe–12. Rabíğ-äl-äwäl köne.
İñ zur bäyrämnärneñ berse – Möxämmäd päyğambärneñ tuğan köne. Bu izge bäyräm näq ber ay däwam itä. Bu waqıtta mäçetlärdä wäğäzlär uqıla, xäyer-sadaqa öläşenä. Küp kenä möselman illärendä fäqellär häm fonärlar qabızıpıp tantanalı märasimnär uzdırıla.


Räğäib kiçäse.
Räğäib kiçese ul Möxämmäd päyğambärneñ äti-änise Ğäbdullah belän Äminäneñ quşıluın iskä alu kiçäse. 6. Racäb kiçe –7. Racäb köne.


Bäraät kiçäse.
Bäraät kiçäse 14. Şäğbän kiçe–15. Şäğbän köne uza.
Möbäraq öç aynıñ berse bulğan Şäğban ayınıñ unbişençe kiçäsen yıl sayın möselmannar ruxí kütärenkelek belän qarşı alalar. Íslam ğälimnäre raslağança, Qäder kiçesennön soñ iñ izge kiçä - Bäraät kiçäseder. Çönki Qorän berençe märtäbä Bäraät kiçäsendä dönya sämasına (kügenä) iñderelgän, wä Qader kiçäsendä Päyğambärebezgö töşerelä başlağan.
Íslam ğalimnäre anı «möbäraq» dip sífatlí, çönki ul - bäräkätle, tirän mägnäle ber kiçäder. Bu kiçädä Xaq Täğalä bändälärenä gönahlardan arınu, ruxi yaqtan päqlänü mömkinlege birä. Bäraät burıçtan wä cäzadan qotılu, dimäkter. Bäraät kiçäse gönahlardan qotılu, dimäkter. Bäraät süze ber burıçnı yäisä salımnı tülägänne raslağan qäğäz mäğnäsenä dä turı kilä. Şuña kürä Bäraät kiçäse gönahlardan qotılunı raslap, bezgä tanıqlıq tapşıru kiçäse, dimäkter.
Şägbänneñ unbişençe kiçäse belän bäyle xädis tä bar. Päyğambärebez anda bolay di: «Şägbän ayınıñ unbişençe kiçäse kerdeme, anı ğıybadät belän ütkäregez. Köndez isä uraza totığız. Çönki Allah Täğalä ul kiçne qoyaş bayığan waqıtta dönya sämasında (kügendä) täcälli itä (belenä, kürenä) häm: «Täwbä wä ístíğfar itüçe bulsa, anı ğafu itäm. Rízıqlı bulırğa telägän bulsa, aña rízıq biräm. Awıruğa duçar bulsa, aña sawlıq-sälamätlek biräm. Barmı andıy keşelär, barmı?» - dip tañ atqançığa qädär sorap torır.
Äytelgännärdän kürengänçä, Bäraät kiçäsendä keşelärneñ ber yıllıq bäraätläre yazılır wä färeştälärgä tapşırılır. Yägni kiläçäk ber yıl eçendä böten mäxluqatnıñ, böten barlıqnıñ rizıqları, baylıq wä yarlılıq xälläre, dönyağa mönäsäbätle däräcäläre, yaña tuaçaq wä ul yıl eçendä wafat bulaçaq keşelär - barısı da bu kiçne bilgeläner.


Sofia.
Sofia şähäre (Bolğarça: "София") – ul Bolğarstannıñ başqalası. Vitoşa tawı yanında urnaşqan, xalqı sanı – 1,870,321 keşe (2003).
Taríx.
Sofiağa cide meñ yıl elek nigez salğan, şähär Awrupınıñ iñ borınğı başqalalardan ikençese. Sofianıñ taríxında bik küp isemnär astında barğan ide. Şähärdä törle däwerlärdän qaldıqlar saqladı.
Iñ elektä Sofia "Thrac"larnıñ "Sardica" isemle awılı bula, iseme Thrac'larnıñ "Serdi" qäbilädän çıqqan. 29. yılda Sardica'nı Romalılar basıp alalar, şähär "Dacia Mediterranea" ölkäseneñ başqalası bulıp başladı. 447. yılda anı Hunnar 447.dä cimerälär. Soñraq şähärne Bízanti İmperatorı Justinian I torğıza, häm "Triaditsağa şähärneñ isemen almaştıra. Bolğarlarda "Sredets" isemle bulğaç, anı 1376.da "Sofia"ğa ("aqıllıq"; Ortodoks äwliä xatını Sofia'nıñ iseme dä ul) isemen almaştıralar. 1382üdä Sofianı Ğosman Imperise basıp ala, şähär Törkiäneñ Rumelia ölkäseneñ başqalası bulıp başlana. 1878.dä Sofianı Urıslar basıp alalar, häm ul 1879üda Bolğarstrannıñ başqalası bulıp başlana. 2, Dönyaşuğış waqıtında Sovet Berlege Sofianı basıp ala häm Bolğarstandan pro-Almanía xakimiätne sörä.
Sofiada 16 üniversität bar, alar arasında 1889.da nigez salınğan Sofia Universiäte. Ul Ortodoks çirkäweneñ metropolitlegeneñ üzäge. Taríxí bínalar: İzge Georgi çirkäwe, İzge Sofia çirkäwe, Banya Başi, Aleksander Nevski cämiğ çirkäwe.
İqtisad.
Sofia Bolğarstannıñ iqtisadi üzäge. İqtisadnıñ citeşterü sektorında 800 zavod, alarda metall produktları (böten Bolğarstannan 75%), tekstil, rezin häm kün tuarlar, basma produksísı (ildän 50%), elektronik (ildän 15%). Sofiada banklar da bik küp: Bolğarstannıñ Milli Bank, Bulgarian Stock Exchange (däwlät), Bulbank, DSK Bank häm United Bulgarian Bank. Säwdä häm keşetaşu da şähär iqtisadında bik möhim.
Transportation.
Sofiada zur üseş alğan transport üzäge, xalıqara timer yulnıñ, automobil yullarınıñ möhim üzäge. Sofiada 8 timer yul stansílar, Sofia Aérportı (Bulgaria Air kompanínıñ üzäge) urnaşqan. 4., 8. häm 10. Awrupı Xalıqara korridorlar Sofia aşa baralar.
Şähär transportı da zur üseş alğan. Safiada metro, autobuselar, tramwaylar häm trolleybuslar bar. 15,000nan artı taksi şähärdä eşli.
Läñkelär.
"See also": List of cities in Bulgaria


Pohjola.
Pohjola /pohyola/ - Suomi mífologísında ber "Pohja"ğa (Tönyaqqa) kürsätelgän cir. Şulay uq Pohjola - ul kompasnıñ Tönyaq yünäleşe, böten Polár cirläre, Kalevala dönyasında ul - Sami xalqınıñ cirläre.
Tormışta ul - Laplandnıñ ber öleşe häm börınğı Kainuu. Pohjola - mifik urını ğına bularq, bälâlärneñ başı, küñelsez mäñge salqın yıraqtağı Tönyaq cire. Awırular häm salqınnar Pohjola'dan kilälärder. Pohjola Väinöläneñ, "Kalevala cire"neñ doşmanı ide.
Mífologí buyınça, Pohjola'nıñ xuca xatını - Louhi isemle bik köçle sixerçe xatın. Böyek timerçe Seppo Ilmarinen anı wasíäte buyınça Sampo çükep yasí häm Samponı Luohineñ qızı öçen qalım bularaq Luohigä Sampo kiterä. Sampo - ul Pohjola xalqına baylınqnı betergesez tartuçı tılsımlı tegermän ide. Anıñ qaplawıçı üzäk küçäre tiräsendä äylänüçe yoldızlar belän bizäklängän ilâhi kük yözen gäwdälänä. Kalevalanıñ başqa batırlar şulay uq Pohjola qızlarına öylänergä tırışalar. Alar arasında macara ezläwçe Lemminkäinen häm ğaqıllı Väinämöinen. Louhi alarda Sampo çükü kebek eşlärne sorí, mäsälän, Tuonela Aqqoşın atıp üterü. Ägär yawçılağan qatğí Pohjola qızın alırğa teli, Pohjolanıñ zur zalında tuy, sí mäclese ütkärälär.
Dönya başanasınıñ nigeze, "dönya ağaçı"nıñ tamırları, Suomi mífologísı buyınça Tönyaq ofıqtan soñ, Pohjola'da bula. Sampo häm anıñ mullıq yärdämendä qarañğı biek tawda utıruçı Louhi Pohjola yörtä. Könyaq keşelärneñ Samponı azat itü häm üzenä yaraqlaştıru öçen köräşe häm suğışı, şunnan soñğı Samponı watu häm dönyaküläm möhim qaplawıçnı yuğaltu (Tönyaq pulúsdağı dönya ağaçnıñ watu mäğnäsendä) Kalevalanıñ töp eçtälege idelär.


Íman.
Íman ul närsägä bulsa da çın küñeldän ışanu.


Gönah.
Ğonah ul axírättä keşeneñ ğazapta qaluına säbäp bulaçaq süzlärgä, eşlärgä wä xäräkätlärgä ğonah dielä.
Íslam dinendä ğonahlar ike öleşkä ayırıla.
Qayber Íslam ğälimnäre: «Ğonah ğonahtır, anıñ keçkenäse, zurı bulmas»- dip, bu ğonahlarnı bolay bülügä qarşı töşälär. Bu turıda bäxäslär äle däwam itä. Ğonahlarnı ike öleşkä bülgän ğälimnär, Qör'än ayätenä tayanıp, eş itälär. «Ägär Sez Allah tarafınnan tíılğan ğonahlarnıñ zurlarınnan saqlansağız, sezdän keçkenä ğonahlarnı da yırağaytırbız. Sezne şäräfle ber urınğa kütärerbez.» («Nisa» süräse, ayät 31).
Allahı Täğälä, üzenä tiñ kürüdän başqa, böten ğonahlarnı ğafu itär. Bu, älbättä, hiçşiksez ğafu iteler digän süz tügel. Allahı Täğälä keşelärneñ ğonah eşläwen telämäs. Ägär, ğonah eşlägän bulsalar, alardan täwbä kötär.
Ägär qol, Allahqa yalwarıp, eşlägännärenä ükenep, kiläçäktä ul xatanı eşlämäskä wäğdä birsä, Allah qarşında täwbä itsä, ínşallah Cänab – i Xaq bu qolın ğafu itär, çönki Qör'ändä Allahı Tägàlä şulay digänder: «Allahnıñ räxmätennän ömetegezne özmägez…» («Zömär» süräse, 53. ayät).Mö'min – möselman här zaman Allahnıñ räxmätennän ömeten özmäs.


Tatarstannıñ Ğabdulla Tuqay Däwlät büläge.
Tatarstannıñ Ğabdulla Tuqay isemendäge Däwlät büläge ul yıl sayın Tatarstan tarafınnan birelä torğan büläk. Tatar xalqınıñ böyek şağire Ğabdulla Tuqaynıñ danın yäşäter öçen däwlät bülägenä bu şağirneñ iseme birelde.
Çığanaq.
Tatarstan büläge


Äcem mäçete.
Äcem mäçete Qazanda, Tatar dini arxitekturası istälege. 1887-1890. yıllarda säwdägär Mortaza Äcimev iğänäsenä milli romantik yünäleştäge eklektika formalarında tözelgän. Elegräk anıñ urınında 1804. yılda ağaçtan tözelgän mäçet ide. Arxitektorı bilgesez. Äcem meçete ber qatlı, ike zallı, bizäleşendä Şäreq arxitekturası elementläre qullanılğan, manarası (bieklege 51 "m", kiñlege 3 "m") mäçet bínası yanında qorılğan. Camiğ mäçet. 1930-1992. yıllarda eşlämi. 1990-1992. dä restawrasiälänä (arxitektor R.W. Bilâlov). 1992. yılda Möselman cämäğätçelegenä qaytarıla.


Bornay mäçete.
Bornay mäçete ("Öçençe camiğ mäçet"), Qazandağı Tatar dini arxitektura istälege. 1872. yılda säwdägär Möxämmätsadíq Bornayıv iğänäsenä arxitektor Pótr İvanoviç Romanov proyéktı belän milli romantik yünäleştäge eklektika formalarında tözelä. Manarası 1895. yılda Fódor Nikolayeviç Malinovski proyéktı (dip farazlana) belän quyıla. İşek östenä utırtılğan manaralı, 1 zallı, 1 qatlı kirpeç bínadan ğíbarät camiğ mäçet. Tışqı yağın bizäwdä urta ğasır Tatar häm Urıs arxitekturası elementläre qullanılğan. 1930-1994. yıllarda eşlämi. 1994. yıllardan üz wazífasın başqara.


Märcani mäçete.
Märcani mäçete ("Berençe camiğ mäçete", "Yunısovlar mäçete"), Qazanda dini Tatar arxitektura istälege, 1766-1770. yıllarda Ekaterina II röxsäte belän şähär keşeläre iğänäsenä Tatar xalqınıñ Urta Ğasırlar tözeleş tradisiälärendä, provinsial "barocco" stilendä tözelä. Vasili Kaftırev proyéktı dip farazlana. İske Tatar bistäsendä, Qaban Küle buyında urnaşqan.
2 qatlı, 2 zallı camiğ mäçet, tübäsendä 3 qatlı manarası bar. Tışqı yağında häm eçtäge interier bizäklärendä "Peterburg" barocco'sı bizäleşe belän Tatar ğämäli bizäleş sänğäte ürnäkläre quşılğan. 1861. yılda säwdägär İ. Ğ. Yunısov iğänäsenä mäçetneñ tönyağına basqıçlı yanqorma östelä. 1863. yılda anıñ iğänäsenä mirxab zuraytıla, täräzä uyıla. Ozaq yıllar Yunıs mäçete dip yörtelä. 1885. yıllarda säwdägär Z. Ğosmanov iğänäsenä manarası üzgärtep qorıla, 1887.dä säwdägärlärW. Ğizzätullin häm M. Wälişin iğänäsenä manara mäydançığı çeltärle metall qoyma belän äyländerep alına. Sovet çorında üz maqsatında faydalanılanğan mäçet.
Mäçetkä anda 1850. yıldan eşlägän imam-xatib Şihabetdin Märcani iseme birelgän.
Märcani mäçete öcendä Qazan xanlığı çorındağı saqlana.


Söyembikä manarası.
Söyembikä manarası yä ki Xan mäçete ul Qazan xanlığı çorınnan berdän-ber saqlanıp qalğan bína inde. Manara Qazan kirmäne çigendä urnaşıla.
Dönyada fälän awışlı bína bar, Söyembikä manarası da alar arasında, anıñ oçı 194 "cmğa awğan, wä haman da awa dilä. Manaranı beraz turaytıp nigezen nığıttıru niätläre dä bar.
Monı da qara.
Tatarstan mäçete
Awışlı bína


Bülek.
Wiki bitlär büleklärgä bülenä ala. Büleklär yaña başlıq urnaştıru aşa yasala.
Eçtälek tezmäse.
Eçtälek tezmäseneñ urnaşılu urının üzgärtergä dä bula, monı öçen saylanğan urınğa codice_2, yä ki codice_3 tığıp qaldırası.
Äğzä köyläwläre arasında büleklärne sanap çığu mömkinlege dä qaralğan.
Äzerläm aşa yasalğan büleklär bit büleklärenä kermilär, wä alarnıñ sanaluı yañadan berdän başlana.
Qısqa Eçtälek-Tezmäse.
Bik küp qısqa başlıqlardan (ber xäreftän mäsälän) torğan bitlärdä eçtälek tezmäse bik ozın bulıp çıqqanda, anıñ urınına Qısqa Eçtälek-Tezmäsen qullanırğa bula, mondí ämer qaldırıp: codice_4
Xäreflärdän torğan qısqa tezmä Däwlätlär isemlegendä dä qullanıla.
Eçtälek tezmäseneñ başqaçaraq yasap bula, monı öçen codice_1 tığu aşa ET yasawın sünderäse, wä tezmäne Läñkerlärdän tezärgä: codice_6
Bülek mäteneñ üzgärtü.
Bitneñ berär cirendä codice_7 ämere tığıp qaldırılğan bulsa, bülek başlığı yanında "üzgärtü" läñkeren yasaw sünderelä.
«Monı da qara», yul itepme, bülek itepme.
Ägär «Monı da qara» eçendä bäyläneşlär tulı bitkä dä bağışlansa, şul çaqta alarnı ayırım bülek itep yasísı.
Bülek yasísımı, ayırım bit yasísımı.
Bit külämen çamalap qarísı, artıq olı da bulmasın, qısqa bulıp ta qalmasın.


Klaipėda.
Klaipėda portı yılda 20 million ton töyä
Klaipėda /klaypéda/, (Almança: "Memel" yä "Memelburg"; Läxçä: "Kłajpeda") – Baltíq Diñgezendä Lituanıñ berdänber diñgez portı. 194.400 toruçılar (2002.), sanı kimde (1989.da 202,900). Xäzerge Klaipėda Şvedsiä, Almanía häm Dänmark belän bäylängän möhim parom portı. Neman yılğasınıñ tamağı yänäşendä urnaşqan.
Klaipėda matur karkaslı arxitektur belän tanılğan; şundí arxitektur Almanía, Anglia häm Dänmark arxitekturğa oxşaş. Lituanıñ populár diñgez kurortlar Klaipėda yanındağı Neringa häm Palanga'da urnaşqan.
Taríx.
Klaipėda'ğa Baltíq qäbilälär 12. yözdä nigez salalar. Ğasırlar buyında şähär Könçığış Prussiağa kergändä, "Memel" atala.
Xäzerge Baltíq Diñgezendäge havan şähärenä 1252.dä Teuton Rısarlar nigez salalar, qalağa "Castrum Memele" (Almança "Memelburg" yä "Mimmelburg") atı quyalar. 1254.tä Klaipėda'nı Lübeck Şähär Xoquqına büläk itälär. Klaipėda tirä-yağı Teuton Rısarları tarafınnan Xristianlaşqan bula. Melno Diñgeze solıxı buyınça 1422.dä Prussia Provinsise Litua belän çige rätlänä. Memel Prussiağa kerä häm çige 1919.ğa qädär üzgärtmä. Bu çik Awrupınıñ iñ üzgärmägän çiklärdän berse.
1474.tän başlap Memel Culm Qanunı buyınça yörtkän. 1525.tä herzoglı Memel, Albrecht von Brandenburg-Ansbach-Prussia herzogınıñ idaräse waqıtında, Lutheranizmnı qabul itä. Prussia Herzoglığı Polşanıñ häm soñraq Polşa-Litua Berlegeneñ öleşe buluınnan soñ şähär häm port çäçäk ata başlí. Şähär Neman yılğasınıñ tamağında urnaşqaç, Litua öçen port bulıp xezmät itä. 1629-1635.da Memelne Şvedlär höcüm itep basıp alalar häm cimerälär. Ul yañadan tözelä. 75 yıldan soñ Memeldä xalqınıñ zur sanı çuma ülätennän qırılıp betä. Berdäm Almanía 1871.dä barlıqqa kileüdän soñ Memel anıñ iñ Tönyaq-Könçığış şähäre bula.
1919.da Klaipėda Entente protektoratı astında qala. Versailles şartnamäse buyınça Memel tirä-yağın Almaníadan ayırıp quyalar, häm autonomiä statusı belän Fransız okkupasísı astında qala. Soñraq 1923. yılda Colonel Budrys ğäskärläre Fransızlarnı yuqqa çığaralar. 1939.nıñ 22. Martında Austrianı, Sudetenlandnı häm Çexoslovakianı basıp aludan soñ Memelne Alman Reich'ı basıp ala.
İkença Bötendönya Suğışı waqıtında, Memellelär Qızıl armíğa qarşı köräşälär (1944. axırı – 1945.). 1945.nıñ Ğínwarında şähärne Qızıl Armí ala häm Memel Litua Soviet Republigına birelä.
Şähärdä qalğan toruçılarnıñ zur sanı Sebergä sörgengä cibärelälär, Almaníağa az ğına küçälär.


Qaragruhçılar.
Qaragruhçılar (Urısça: "Черносотенцы"), 1905-1917. yıllarda Räsäydä monarxiä rejime yaqlı säyäsi oyışma äğzaları, böyek mämläkätçel şovinizm tarafdarları, milli azçılıqnı täşkil itkän xalıqlärnıñ xoquqların çikläw säyäsäten alğa sörüçelär. Qazan gubernasında "Patşa-xalıq Urıs Cämğiäte" ("Царско-народное русское общество", räise. F. zalesski) häm "Urıs Xalqı Berlege" ("Союз русского народа") bülekçese häm başqa eşçänlekläre mäğlüm. "Tçernosotenets" ("Черносотенец") häm "Soşniki" ("Сошники") gäzetläre näşer itelä. 1905.-1907. yıllarda Qazanda manifestasílar uzdıralar, Yähüdilärne tarlaw-ezärlekläw aksíaları oyıştırıla.


Ruteni.
Ruthenium, "Ru", periodik sistemneñ VIII törkemendäge ximik elemente, atom nömere 44, atom massı 101,07. Ağaltın ("Platina") törendäge metallarğa kerä. 1844. yılda Qazan Üniversitätendä Karl Claus aça, Dmitri İvanoviç Mendeleyev periodik sistemasında Räsäydä açılğan berdänber tabiğı element (iseme soñğı däwer Latín telendäge "Ruthenia" – "Räsäy" iseme belän atala). Bik qatı häm ışqıluğa çıdam eretmälär ingredientlärenä kerä, ximik reaksılarda katalizator.


Qawal külläre.
Qawal külläre, Layış Rayonınıñ Qomlı Qawal häm Stolbiçe awılları arasındağı küllär sisteme. 3 küldän ğíbarät: Qawal küle, Urta kül häm Zimnitsa küle, alar tar ğına (10-15 "m") yırmaq belän totaşqan. Karst-suffozí ubılmaları belän qatläwlanğan qazanlıqlarda urnaşqan. Yal itü urını.


Tatar aşları.
Tatar xalqı bik borınğıdan uq aş-su äzerlärgä osta bulğan, tämle wä üzençälekle aşlar peşergän. Milli aşlarnıñ üzençälege xalıqnıñ tormış räweşenä bäyle bulğan.
Tatarlar elek-elektän igen ikkän, şuña kürä kübräk onnan, yarmadan aşlar äzerlägän, arış, boday, qaraboday, borçaq, arpa wä solı onın, tarı, qaraboday wä boray, soñraq döge yarmasın kiñ qullanğan. Awıl xalqı tarttırmíça ğına borçaq belän yasmıqtan törle aşamlıqlar äzerlägän.
İt, bigräk tä sarıq, síır wä at (tay) ite Tatarlarnıñ yaratqan aşı ul. Yaña suyğan terlek iten östenräk kürälär, ämma elek cäyen, saqlar urın bulmağanlıqtan, tozlı wä qaqlağan it tä qullanğannar. İttän aş, şulpa peşergännär, aştan alğan itne yış qına şulpadan soñ birgännär.
At iten ayıruça yaratıp aşağannar, çönki ul bik tuqlıqlı, xalıq arasında xättä ati aşağan keşe salqınğa bireşmi, aru-talunı belmi digän fiker dä yäşägän. At itennän ğäyät küp törle aşlar äzerlägännär, qayberlären isä barı şul ittän genä peşerep bulğan. Qullama (itle salma) wä qaqlağan qazılıq Tatar aşları arasında şundí tämnelektän sanala da.
Tatar aşları arasında söt azıqları zur urın alıp tora. Läkin sötne şul kileş kenä siräk qullanğannar, çäygä salıp eçkännär yä isä aşamlıqlarğa salğannar. Söttä may yazğannar, sözmä, eremçek, qatıq, qaymaq, qort yasağannar. Tatarlar yasağan atlan may böten turä-yündä dan totqan.
Yomırqanı törleçä peşerälär, aşqa salalar, täbä äzerlälär, qamırğa wä törle bäleşlärgä sıtalar. Sabantuy waqıtlarında ul ğädäti aşamlıq bulıp sanala.
Balıq beraz azraq qullana. Qorban balığı, sazan, sudaq kebek balıqlarnı qızdıralar, alardan bäleş salalar. Yılğa balığınnan (alabuğa, çabaq, taşbaş, şırtlaqa w.b.) ğädättä täbä peşerelä.
Yäşelçälär äz qullanıla, kübräk suğan, sarımsaq, qabaq, çögender. Soñğı ğasırlar bäräñge bik yaratılğan. Ğömümän dä yäşelçä üsterü ul Tatarnıñ töp şögellärenä kermi.
Mük ciläge, narat ciläge, balan, cir ciläge, qayın ciläge, qara ciläk, şomırt, miläş, w.b. törle qırğí ciläklärdän eçemleklär wä bäleş eçläre yasala.
Tämletkeçlärdän däfnä yafrağı, qara borıç, qänäfer, imbir, darçín wä Şäreqtän kiterelä torğan başqa äyberlärne qullanalar. Üzlärendä bulğannardan bötnek, quzaqlı qızıl borıç, kerän, aq yä ki qızıl serkä, qatıq w.b. faydalanıla.
*


Yäwşir.
Yäwşir ul Tatarstandağı Keçe Çirmeşän yılğasınıñ iske iseme.
Tirä-yaq.
Elek Yäwşir yılğası yanında Bilär şähäre urnaşılğaníı.
Tatarstan yılğası


Fizika.
Fizika (Yunança: physiké, physis - tabiğät), tabiğat turındağı fän, materiäneñ iñ ğädi häm şul uq waqıtta iñ ğomumí üzleklären, tözeleşen, xäräkät itü qanunnarın öyränä.


Jaŋalif.
1926. yılnıñ Febrälendä Baquda «"Törki xalıqlarnıñ Berençe Qorıltayı"» açıla. Şul uq 1926. yılnıñ Äpril ayında Qazanda «"Yaña Tatar älifbası"» cämğiäte oyışa.
1927. yılnıñ 3. Yülendä Tatarstan xökümäteneñ maxsus qararı belän Jañalif - Tatar teleneñ räsmi älifba itep raslana, anı ğämälgä kertü turında ber-ber artlı qararlar qabul itelä. “Jañalif” qullanu 1940. yılnıñ Ğínwarına qädär däwam itä.
Jañalif 33 xäreftän tora, alarnıñ 24e tartıqlar wä 9ı suzıqlar bilgeläw öçen. Çit süzlär öçen başqa bilgelär dä qullanalar.
Monı da qara.
Tatar tele


Tatar yazuçılar berlege.
Tatar yazuçılar berlegeneñ wä Tatar ädäbiäteneñ tulayım iñ facíğalı çor bularaq 2. Dönyasuğışın sanarğa bula.
Urıs xäkimiäte 2. Dönyasuğış waqıtında Tatar yazuçılar berlegen tulayım suğışqa cibärgän, wä Tatar yazuçılar anda barısı da diärlek wafat buldı. Şul uq waqıtında Urıslar üz "Urıs yazuçılar berlegen" suğıştan saqlap kiresençä Qazanğa taba cibärep yäşergännär. Näticädä suğış betkäç Tatar xalqı üz yazuçılarsız qalğan. Monnan tış Tatar telen Urısälifkä qıstıp küçergännär. Bu säbäplär arqasında 20. yöz azağında Tatar ädäbiäte yuq däräcäsenä töşkän.
Tatar ädäbiäte


Änilär köne.
Änilär köne ul Tatarstanda 27. Nöyäberdä ütkärelä torğan kön.


Söyembikä jurnalı.
«Söyembikä» jurnalı ul íctímağí säyäsi ädäbi aylıq jurnal, xatın-qızlarğa bağışlanğan.
«Söyembikä» jurnalı 1926. yılda «"Azat xatın"» adı belän çığa başlí.
1991. yıldan birle jurnal üz adın «Söyembikä» itep üzgärtä, xan-bikä Söyembikägä bağışlap.
Jurnalda Tatar milläte, ana tele, milli ğädätlär, Tatar ğäiläse, ana/bala turında mäqälälär bastırıla.
Päräwezdä.
Tatar matbuğatı


Fäwziä Bäyräm.
Fäwziä Bäyräm Awhadí qızı Tatar xalqınıñ kürenekle säyäsätçe, yazuçı.
1990. yıllarda anı "Tatar färeştäse" dip tä atağannar, Söyembikä belän çağıştırğannar, xalıqta olı ömet tudırğaníı.
Soñğı arada Fäwziä xanum Çallıda torıp, yazu eşe belän şöğellänä. Qızı Zölfiä AQŞta Íslam taríxı buyınça belem alıp, şunda eşli. Uğlı Söläyman Malaysiada uqıp yäşi.
1999. yılda Xac qılğan.
Törmış.
Fäwziä Bäyräm xanım 1950. yılnıñ 5. Dekäberdä Tatarstannıñ Saba cirlegendäge Sabay awılında tuğan.
Mäktäp tämamlağaç, uqunı Qazandağı Uqutuçı mäktäbendä däwam itä.
1983–1989. yıllarda Qazan Üniversitäteneñ telbelgeç bülegendä uqí.
Eş yıllarını cirle TV stansída başlí, annarı ber näşriättä eşli. Tatar matbuğatında mäqäläläre çığa.
1986. yılda Sovet Yazuçılar Berlegenä kerä.
1994. yıldan birle Tatarstan Yazuçılar Berlege äğzäse.
Säyäsi eşlär.
Fäwziä xanumnıñ säyäsätkä birelüe 1988. yılda Tatar Íctímağí Üzägeneñ räistäşe buluınnan başlana. Tatar telen ğämälgä kertü belän şöğellänä.
1990. yılda Fäwziä qatnaşuı belän Íttífaq firkäse torğızıla.
1990–1995. yıllarda Fäwziä xanum Tatarstannıñ Däwlät Şurasında xalıq wäkile bularaq eşli. Bu yıllarda “Urıs İmperise” belän aralaşqanda Tatarstannıñ maxsus xälät buldıruında küp qatnaşqan. 1990. yılda anıñ Bäysezlek Íğlannamasın buldıruında, 1991. yılda bäysezlek turında referendum ütkärüendä wä däwlät qanunnamasın qabul itüendä qatnaşa.
1991. yılda Tatarstan cirendä urıs präzidenten saylawın üzgärtüenä qarşı çığıp, 14 könle açlıq íğlan itkänie. Näticädä 1991. yılnıñ 27. Mayında Tatarstan Däwlät Şurası Tatarstanda urısbaşı saylawı uzmağan dip íğlan itkän. Bu inde Tatar milli xäräkäteneñ berençe zur ciñü bulğaníı.
1992. yılda Milli Mäcles oyıştırılğaníı, ul Tatar xalqınıñ milli şura bularaq sanaldı. Fäwziä xanum 1994–1997. yıllarda Milli Mäclesneñ räise itep saylanğaníı.
1990. yıllarınıñ başında Fäwziä Bäyräm Törki xalıqlar berlegen buldıru belän eşlägän. 1990. yılda Mäskäwdä uzğan Törki wä Möslim xalıqlarnıñ berençe qorıltayında qatnaşqan. 1991. yılda Qazanda Törki Xalıqlar Şurasın oyıştıra wä ul anıñ citäkçeläreneñ berse bula.
1990. yıllar azağında–2000. yıllar başında Fäwziä İdel-Ural xalıqları qorıltayın oyıştıruında eşli.
İl wäkile bularaq.
Monnan tış ul Ukraina, Qırım, Baltíq illäre, Urta Asíağa küp säfärlär qılğan.
AQŞta Fäwziä Bäyräm Tatar möxäcirläre belän oçraşqan, Amerikan säyäsätçeläre, ğälimnäre wä cämğiät eçlekçeläre belän aralaşqan.
Päräwezdä.
Tatar yazuçısı
Tatar säyäsätçese
1950. yılda tuu


Tatar Milli Bäysezlek Partiäse İttifaq.
Tatar Milli Bäysezlek Partiäse "İttifaq", 1990. yılnıñ Äprilendä Qazanda oyışa. Programması Tatar milläten saqlap qalu, Tatarstannıñ häm Tatar xalqınıñ möstäqillege buldıru öçen köräşü, uqu-uqıtu eşen milli teldä oyıştıruğa ireşü, respublikadan çittä yäşäwçe Tatar xalqınıñ milli xoquqların yaqlaw, här ölkädä milli kadrlar üseşen tä'min itü, İslam dine tärtiplären xalıq añına señderü h.b. Üzäk oyışmaları: İdarä, Üzäk başqarma şura. Räise: Fäwziä Bäyräm. Bülekläre Mäskäwdä, Çallıda, Alabuğada h.b. şähärlärdä. Matbuğat organı - "Altın Urda" gäcite (1993-1998).
Taríx.
İttifaq partiäse 1906. yılnıñ 13.–23. Ğínwarlarında uzğan Räsäy Möselmannarınıñ 2. qorıltayında "İttifaq âl-Möslimin" nigeznämäsen qabul itüennän barlıqqa kilä, ber yulı üzäk räislege saylana, 16 cirle bülek oyıştırıla.
1990. yılda Fäwziä Bäyräm qatnaşuı belän İttifaq patiäse yañadan barlıqqa kilä, ul şul çorda Tatarstannıñ kommunist bulmağan berençe partiä ide.


Sovet çorı.
Sovet çorı digändä Sovet xökümäte bulu çorı añlílar, yäğni 1917.–1991. yıllar arası. İdel-Ural öçen "Sovet çorı" Urıslar İdel-Ural Ştatın betergäç kenä başlanğaníı, yäğni 1919.-1920. yıllardan başlap.
Taríx çorı


Isadora Duncan.
Isadora Duncan /aysädora dankan/ (26. May, 1878 - 14. Sentäber, 1927) Amerikan biüçe xatın ide.
Dora Angela Duncanon isemle Californiadağı San Francisco şähärendä tua. Zamança biü änise bulıp tanılğan. Quşam Ştatlarda bik populár bulmağaç, ul 1900. yılda Parisqa küçä. Isadora Montparnasse'dağı "no. 9, rue Delambre" isemle qunaqxanäsendä artist cämğiät üzägendä yäşi. Ğädättä ul Paris'ta iñ populár kürşe Luxemburg Baqçasında, ul säğät 5tä açqanda, bii.
Şäxsi häm professional tormışta ul ädäpne häm qäğidälären boza. Anıñ ber söyärkäse teater rässamı Gordon Craig bula; ikençese tegü maşinnar magnartı Isaac Singer'neñ ulı Paris Singer bula; alardan härkemdän Isadora bala taba. İsadora'nıñ şäxsi tormışı şaqtí zur cäncälneñ sıltawı bula, ayıruça anıñ balalarınıñ 1913. yılda bulğan Seine yılğasında hälâqättä batuınnan soñ. 1922-23 yıllarda bulğan Quşma Ştatlarğa soñğı vizitendä Boston säxnäsendä qızıl şarf belän seltäp, imçäk açıp, "Ul qızıl! Min dä şundí!" möräçäğät itä.
Montparnasse'dağı Bohemalıq cämğiäte Isadora'nı qänäğätländermä, 1909.da ul "5 Rue Danton" qunaqxanädäge ike zur apartmentqa küçä, monda berençe qatta yäşi, ikençesen biü mäktäbe öçen qullana. Balet biep, ul bik küp şäkertlär qazana, bu Isadora'ğa üz balet mäktäbendä uqıtırğa mömkinlek birä. Ul rässamnarnı sınnar, zärkän äyberlär, şiğerlär, räsemnär yasarğa ilhamlandıra. "Théâtre des Champs-Elysées" 1913.tä açqanda, anıñ yöze barelieftä skulptor Antoine Bourdelle çoqıp yasí häm díwarlrda Maurice Denis räsem yasí.
1922. yılda ul 17 yäşkä yäşräk Urıs şağire Sergey Yeseningä kiäwgä bara. Yesenin Duncan belän Awrupığa kitep bara, lâkin anıñ yış isereklärçä ğawğalar alarğa naçar cämäğätçelek fikere kiterä. Kiläse yılda ul Duncan'nan ayırıla, Mäskäwgä qayta häm monda aqıldan şaşa. Xastaxanädän çıqqaç, ul 1925.neñ 28. Dekäberdä üz-üzenä qullar sala.
Isadora'nıñ Fransiadağı Nice'tä bulğan faciğäle ülem säbäbe anıñ cilferdäwçe zur şarf bula. Nice, France. Isadora dustı Ivan Franchetto'nıñ Amilcar maşinasında barğanda, anıñ şarfı tägärmäçkä elägä häm küçärgä çornala. Ms. Duncan muyın sındırıp ülä.
Isadora Duncan "Ma Vie" isemle tärcemäi xäle yazdı, bu kitap 1968 yılda "Isadora" isemle filmendä ékranlaşqan.
Isadora Duncan'nı kremasílandılar, anıñ köle Parisdağı Père Lachaise qäberlegendä kolumbaríğa mäñgelek yoqığa tala.


Rafael del Riego.
Rafael del Riego y Nuñez /i nunyes/ (9. Äpril, 1784 - 7. Nöyäber, 1823) İspan general häm liberal citekçe.
Del Riego 1784. yılnıñ 9. Äprilendä (başqa mäğlümätlär buyınça 1785.neñ 24. Nöyäberendä) Asturiadağı Santa María de Tuñas'ta tua. Oviedo Universitäten tämamlaşaç, 1807. yılda ul Madridkä küçä, monda ul armíğa kerä. İspan Bäysezlek Suğışında, 1808 yılda Fransuzlar anı äsirlekkä alalar, Rafael del Riego Escorial'da yabıp totıla, häm soñraq monnan qaça.
10. Nöyäberdä ul Espinosa de los Monteros suğışında qatnaşa, bu suğıştan soñ anı qabat äsirgä alalar. Öç könnän soñ anı Fransiağa küçerälär häm azat itälär näticädä. Ul Britania häm Alman däwlätläre aşa säyäxät itep, 1814. yılda İspaniağa qayta häm qabattan armíğa lieutenant colonel (podpolkovnik) däräcäsendä kerä.
Monarxianıñ altı yıl däwamında ul Masonnarğa häm İspanianıñ Ferdinand VII patşasına qarşı yäşeren oyışmasına kerä. 1819. yılda patşa Könyaq Amerikanıñ bäysezlek qarşı suğışlarına 10 batalion cibärä. Riego Asturia batallionı citäkçelegendä bula. Cádiz'qa kergändä ul başqa offiserlär belän 1820.nıñ 1 Ğínwarında fetnä oyıştıra häm 1812. yıldağı konstitusínı kire qaytarırğa täläp itä (İspaniada Grajdannar Suğışı, 1820-1823). Patşa qarşı baş kütärü oyıştırığa ışanıp, Riego'nıñ ğäskärläre Andalusia şähärläre aşa baralar, lâkin cirle xalıqnıñ küpçelege qızıqsınusız bula. Galicia'da başlanğan fetnä böten İspaniağa tarala. 1820. yılnıñ 7. Martında general Ballesteros'nıñ soldatları Madridtağı patşa saraynı qamap alalar, 10. Martta patşa konstitusínı kire qaytara.
Yañadan nigezlängän 'progressist' xäkimiäte Riego'nı fieldmarşalğa üsterälär, häm Galicia general-gubernatorı eşenä bilgelänälär. 1821. yılnıñ 8 Ğínwarında ul Aragon belän citäkli başlí häm Saragossağa küçä. 18. Yündä ul Maria Teresa del Riego y Bustillos isemle üz kuzinägä kiäwgä çığa. 1821. yılnıñ 4. Sentäberendä republikan fetnädä qatnaşuı arqsında Riego'ğa yalğışça pespublikanizm ğäyep tağalar häm anı arest salalar. Anıñ populárlıq zuraya, Madridta anıñ azat itü öçen denostrasílar ütkärälär. 1822. yılnıñ anı Cortes Generales'qa (İspania Parlamente) saylílar häm yabıludan qatğí azat itälär.
1822.yılnıñ Dekäberendä, Verona Kongressında, İzge Berlek däwlätläre republikan İspaniada Awrupı balansına qurqınıç kürälär, İspaniada absolút monarxianı yañadan barlıqqa kiterü öçen Fransia saylana. 1823. yılnıñ 7. Äprilendä Fransuz armísı İspania çiklären ütep çığa. Riego 3. Armínı üz citäkçelegenä ala, interventlärgä häm cirle patşa tarafdarlarına qarışa. Lâkin 15. Sentäberendä anı totıp birälär häm Anquillas /ankilas/(Jaén) awılında äsirgä alalar. Riego'nı Madridqa küçälär. Tulı amnesti iğlan itkäç tä, patşa mäxkämäse Riego'ğa däwlätkä xíanät ğäyebe tağa, çönki ul parlamentta patşa xakimiäten alísı kilüçelär törkemennän berse buldı. 1823. yılnıñ 7. Nöyäberendä Rafael del Riego'nı Madridtağı la Cebada /sebada/ mäydanında asıp üterälär.
"Himno de Riego", Riego'nıñ xörmätenä yazğan cir, İkençe İspan Cömhüriäteneñ (1931-1939) hímnı bula. Anıñ süräte Cortes Generales bínasında kürsätelgän.


Akashi-Kaikyō küpere.
Akashi-Kaikyō küpere /akaçi-kayköö/ (明石海峡大橋; Akashi-Kaikyō Ōhashi) - ul Yaponíada Akashi buğazı aşa ber küper ide, anıñ üzäk sektise - dönyanıñ asılmalı küperlärneñ sektilärdän iñ ozınısı. Küper Kobedağı Maiko Awaji utırawıdağı Matsuho belän totaştıra, Honshu-Shikoku highway'eneñ ber öleşe.
Berençel plan buyınça küper qatnaş timer yul-automobil küpere bulırğa tieşte, lâkin 1986.nıñ Äprilendä eşlär başağanda planda altı buylı automobil yul genä qaladı. Aktiv tözü 1988.nıñ Mayında başladı häm 1998. yılnıñ 5. Äprilendä küperdä yöräş başladı. Akashi buğazı millätara su yulı ide, anıñ kiñlege 1500 "m".
Küperdä öç tüşämä bar. Üzäk tüşämä 1991 "m" bula, başqalar 960 "m", 3911 "m" böten küper bula. Üzäk tüşämä başta 1990 meter genä buldı, läkin 1995.neñ 17. Ğínwarında bulğan Kobe cir teträwe waqıtında ul suzıldı.
Anıñ ğomumí xaqı - 500,000,000,000 Yen.
İllúminasiä.
Akashi-Kaikyō küperendä 1737 lampaçıqlar yaqtıra, 1,084 töp kanatta, 116 töp manaralarda, 405 fermalarğa häm 132 teräklärgä bula. Töp kanatta urınlaşqan azaytu köpşälär qızıl, yäşel häm zäñgär tösle yaqtıralar. İllúminasiä sanaq belän yörtelä, bäyräm illúminasiäse 28 kombinasiädän tora.


Ulan Bator.
Ulaanbaatar (Mongolça: "Улаанбаатар") yä Ulan Bator şähäre – Mongolíanıñ başqalası. Şähärneñ xalqı 1998. yılda 650.000 keşe sanala. Ulaanbaatar Mongolianıñ üzägeneñ tönyaqta, Tuul yılğasında, Bogdo Uul tawı yänäşäsendä urnaşqan.
1649.da Urga isemle Buddist monastır qalası bularaq nigez salınğan, 1860. yıllardan Räsäy-Qıtay arasında çäy säwdä yulında ticärät üzäge bula. 1911. yılda Mongolía automí statusın iğlan itkäç, şähär 1924. yılda Mongol Xalıq Cömhüriäteneñ başqalası bula başlí. Şähärneñ isemen Ulaanbaatar'ğa (Mongolça: 'qızıl batır') almaştırdı, Mongolíanı Ungern von Sternberg'nıñ ğäskärlärdän, Qıtay xakimiättän azat itkän häm Qızıl Armínı çaqırğan Sühbaatar isemle milli qaharmanınıñ xörmätenä. Anıñ häykäle xäzer dä Ulaanbaatarnıñ üzäk mäydanında tora.
Ulaanbaatarda millätara Buyant Ukha aéroportı bar, ul automagistral belän Mongolianıñ böten töp şähärlär belän bäylängän, timer yullar buyınça ul Trans-Seber timer yulı häm Qıtay timer yulları belän bäylängän. Şähärdä Mongolíanıñ berdänber uniiversität urnaşqan. Berniçä däwlät wä xosusí kölliät (kollej) tä bar. Taríxí kitapxanäsendä borınğı Mongol, Qıtay häm Tibet qulyazmalar bar.


Dekäber, 2004.
2004. yılnıñ Dekäber ayında bulğan waqíğalar.
__NOTOC__
Yaqın aylar.
Nöyäber, 2004 | | Ğínwar, 2005
Dekäber, 2003 | | Dekäber, 2005


Tatar ğäiläse.
Tatar ğäiläse bar üz sífatları belän Tatar xalqınıñ iñ ğorurlanırlıq närsälärdän berseder.
Tatar xatınnarı.
Tatar xatınnarı ul Tatar xalqınıñ ğädätlären güzäl saqçıları dip äytü dä bik tä döres bulır, Tatar ğäiläneñ matur közgeläre.
Monı da qara.
Tatar xalqı


İdel-Ural Berlege.
İdel-Ural Berlege ul İdel-Ural xalıqlarınıñ berdäm konfederasíğa oyışılırğa 2000. yıllarda tuğan omtılış.
2000. yılnıñ 24. Äprilendä Udmurtlarnıñ Yoşqar-Ola qalasında İdel-Ural xalıqları qorıltayı uzğan. Tatar Íctímağí Üzäge anda berdäm Mäclise belän Törki-Fin-Uğır konferensísın oyıştırırğa täqdim itä, wä qorıltayda qatnaşqan äğzälär bu niätne xuqlílar. Monnan tış 2000. yılnıñ August wä Öktäber aylarında matbuğatçılar ilä uqıtuçılarnı cíıp yaña bäxäsläşülärne uzdırırğa bulalar, İdel-Uraldağı waqíğaları turında söyläşä torğan gäcit çığarmaqçı kileşälär, çığımnarnı qaplaw öçen "İdel-Ural xäzinäsen" oyıştırırğa qarar çığarıla.
Qorıltayda qatnaşqan äğzälär, urıs xäkimiätkä Putin kilüdän soñ, KGB keşeläreneñ milli oyışmalar artınnan küzätep yörüläreneñ terelüen bilgelägännär.


İdel-Ural xalıqları.
İdel-Ural xalıqları ul İdel-Ural cirendä yäşäwçe, töp buluçı Törki ilä Fin-Uğır xalıqları.
Taríxí istäleklärdä İdel-Ural xalıqları arasında ízğış-talaş buluları, köç qullanu turında mäğlümät yuq.
Törki xalıqlar däwlätlär qorıp, Íslam qabul itsälär dä, Fin-Uğırlar üz ışanularda qalıp, şul däwlärlärdä irken yäşi ide, wä ilgä doşmannar kilgändä, Törkilär ilä bergä aña qarşı çığa ide.
Bu köngä Fin-Uğır – Törkilär arasında tatulıp mönäsäbätläre haman da saqlana, üz mänfäğätlärne xäl itkändä ber-bersen yaqlílar.


Räsäy Möselmannar Qorıltayı.
Räsäy Möselmannar Qorıltayı ul 1905.–1914. yıllarda ütkän qorıltayları adı.
Qorıltaylar.
1. qorıltay – 1905. yılnıñ 15. Augustında Aq Kirmän tiräsendäge "Makaryevskaya" bazarında uzğan. Íttífaq firkäsen oyıştırırğa kileşälär.
2. qorıltay – 1906. yılnıñ 13.–23. Ğínwarlarında uza. "Íttífaq-í Möslimin" yä ki Íttífaq firkäseneñ nigeznämäsen qabul itälär, üzäk räislegen saylílar, 16 cirle bülek oyıştıralar, bu cirlärdä 15. Augustta çığışlarnı uzdırırğa kileşälär.
3. qorıltay – 1906. yılnıñ 16.–21. Augustlarında uza. Präzident wazífasına Ali Märdan Topçubaşı saylana, anıñ särqätibe bularaq Yosıf Aqçura. 800 wäkil mäktäplärdä uqıtu cirle söylämnärdä uzarğa tieş, wä mädräsälärdä Ğosmanlı Törek söylämendä uzsın digän qararğa kilälär.
4. qorıltay – 1914. yılnıñ 15.–25. Yünnärendä Piterburda uza.
İdel-Ural xaríxı


Törki däwlätlär.
Törki däwlät dip Törki xalıqlar xäkim itkän cömhüriätne atílar. Bar Törki däwlätlär turında digändä "Törkistan/Türkistan", "Turan" süzlärene qullanalar.
Monnan tış Törkiädän başqa bütän berkem dä tanımağan Tönyaq Kipr Törek Cömhüriäte da bar.
Qıtay töbäge dip sanalğan Şärqi Törkistanda da baytaq Törkilär yäşi.
Törki cömhüriätlär arasına Urıslarğa yasaq tüli torğannarı da bar, alar arasında Tatarstan, Başqortstan, Çuaşstan, Yakutistan, Tuva, Hakas, Altay w.b.


Söyläm.
 “Tel” me, “Söyläm” me .
Söyläm dip telneñ ber bilgele alanda qullanıla torğan cirle töre atala. Söyläşüçe sanı da, qullanılu alanı da törleçä bulala. Monnan kiñ alanda qullanıla torğan söyläm keçeräk eç-söylämnärgä dä bülenä aluı çığa.
Cirle söylämnärdän tış telneñ äle hönäri söylämnär dä bulala.
Tel söylämnäre süzlek belän genä tügel, ímla, yañğırış belän da ayırıla ala.
Äytergä qala, "tel" ilä "söyläm" ayıru öçen barçaqta qullanırlıq kürsätkeçlär yuq.
Säyäsi säbäp.
Max Weinreich äytkänençä «Tel ul üz xärbilär bulğan xalıq söyläme». Säyäsi wazğíat üzgärelä torıp tel söylämgä dä, söyläm telgä dä äwerelä ala. Mísal itep İngliz ilä Serb-Kroat telen kiterergä bula, ikeseneñ dä ike töp söyläme bar. Britaniada Britania İnglizçäsendä, Amerikada Amerika İnglizçäsendä söyläşälär.
Tel-söyläm bäxäse Makedonia ilä Bulgaria, Romania ilä Moldova arasında da bara.
Söylämnär berläşmäse.
Telneñ ayırım söylämnärendä söyläşüçe keşelär arasın ber bersen añlaw bulğanda, şul çaqta söylämnär berläşmäse buluı turında äytälär. Ämma kiresençä çaqları da bar, mäsälän İtalça wä Íspança ul ayırım tellär dip sanalsalar da, söyläşüçelär ber bersen añlasa, Lombard ilä Sisíliada yäşäwçeläre isä ber teldä söyläşsälär dä ber bersen añlamaslar.
Ber cirdä küp tellär qullanu näticäsendä söylämnärdän butalğan berläşmä bulıp çığuı bar, iñ bilgele mísal itep Afrikança-Dutça-Frisça-Almança berläşmäsen kiterergä bula.
Törki telen küp söylämnär bulğan tel itep tä, söylämnär berläşmäse itep tä sanarğa bula, berençe märtäbä Törkiägä kilgän Tatar da öç kön eçendä cirle söylämgä künegep betä.
Taríxí qaraş.
Taríxlı telbeçlärneñ qaraşı buyınça bar söyläşü törläre ul borınğı tellärneñ söylämnäre genä. Mäsälän Romalı tellär ul Latín teleneñ söylämnäre dip sanílar.
Tel beleme


Kön tele.
Kön tele dip bar keşe telläre Urta Asíada barlıqqa kilgän ber teldän çıqqannar dip äytä torğan telbelem farasın atílar. Bu faraz buyınça, Törekçä genä şul berençe telgä iñ yaqın bulıq qalğan.
Bugöngä bäxäsläşelep betkän bu faraz berençe märtäbä 1935. yılda Kemal Atatürk tarafınnan Törek säyäsätenä wä mäğärifenä kertelgän ide, wä Törekçäne alınmalardan buşatu öçen nigez bularaq qullanılğan.
“Kön tele” farazı 1950. yıllarda ük íxtíbarsız qalğan ide.
Monı da qara.
Tel beleme


Turançılıq.
Turançılıq (başqa tellärdä "Pan-Turkism") dip Törki xalıqlarnıñ berdämlekkä tartıluın atıylar.
Tarix.
19. yözyılnıñ azağında İdel-Ural Törkilärendä milli añ uyana başlıy wä alarğa Törki xalıqlarınıñ urtalıq buluı turında añlaw kilä.
1839. yılda "Turan cämğiäte" nigezlänä. Şul cämğiätneñ adı Urta Aziäda bulğan Turan il adınnan bulğan. Bu cämğiätneñ qatnaşuçıları arasında İsmäğil Gaspıralı da ide, ul cämğiät yünäleşen qısqaça “"Teldä, fikerdä, eştä berlek"” itep atarğa täqdim itkän, wä şunnan soñ bu özek iñ äytelä torğannarınnan bulğan.
Yünäleş.
Turan cämğiäteneñ töp yünäleşe bularaq Törki xalıqlarnı berdäm il çiklärendä berläşterü tora, bu ilneñ cıkläre Balqannardan başlap Keçe Aziä arqılı Seber ilä Qıtayğa tikle suzılırğa tieş, bu kiñ alanda bertelle bermädäniätle Törki xalıqlar yäşi, wä alar il milläte dip íğlan itelergä tieş.
Turançılıq cämğiäte barlıqqa kilüe belän berçaq Törki xalıqlarnıñ çığışın açıqlıy torğan öyränülär başlanalar. Şulay uq Ural-Altay telläre turında fänni farazlar öyränelä, borınğı qazışlarda Törki çığış ezlänä, Sumerlar ilä Törkilär ul ber närsä digän fiker çığarıla. Kemallek yünäleşe başqa eşlär arasında Mustafa Kemal Atatürk täqdim itkän Kön tele farazına tabınıp Törekçäne Ğäräpçä ilä Farsı telennän kilgän süzlärdä tazarta başlağan.
Eştäşlek.
"Turan cämğiäte" Ğosmanlı İmperiäsendäge Yäş Töreklär yünäleşe berlän dä eştäşlek itkän.
Şul çaqtağı Britaniä, Tönyaq Alman Berlege, Avstriä kebek patşalıqlar Rusiä alarnıñ iminlegenä zarar kiterä dip qarıy ide. Alar üsä torğan Turan yünäleşen da Urıslarnı almaştırıp alarnıñ iminlegenä zıyan kiterä başlar dip qarıy ide, wä Turan yünäleşen "Panturkismustan başlap "Groß-Türkentum" yäğni "Böyek Töreklekkä tikle atıy ide. Şul çaqtağı Fransiä ğına Törki xalıqlar yağında tora ide.
Bügenge xäl.
1. Dönya suğışı çağında Ğosmanlı İmperiäse tarqalğannan soñ, Enver Paşa 1920. yıllarda Samarqandta yaña Törki Xälifät qoru belän mäşğül bulğanda Turançılıq yünäleşe Törkiädä ozaq arağa ülgän bulğan.
SSRB cimerelüennän soñ ğına Turançılıq yünäleşe yaña köç cıya başlağan. OATCT nigezlänüennän soñ Törki xalıqlar wä Törki däwlätlär arasındağı mädäni-iqtisadi elemtälär üsä nığıtlana başlağannar, eştäşlek qoru mömkinlege päydä bulğan.
Törkiä barlıqqa kilgän yaña Törki däwlätlärgä mäğrifät, iqtisad, eşmäkärlek tözärgä yärdäm itep, alarnıñ töp xezmättäşe bulğan. Törkiä monnan tış Törki tele öçen berdäm Latinälif qabul itü eşen dä etep tora. Şulay itep Törki berdämlek qoru eşe däwam itä başladı.
Ankara Universitetınıñ TOMER İnstitüte elegräk Törkiäneñ milli mädäniät üzäge bulsa, xäzer ul Törki telen öyränü üzägenä dä äwerelgän.
1990. yıllarda Törkiä başqa Törki däwlätlärdä yaña mäktäplärne açqan. Alar arasında Törek-Tatar liseyläre dä bar.
Xezmätlär.
"Öç tarzı säyäsät", Yosıf Aqçura 1904 yıl
"Törekläşmäk, İslamläşmäk, Zamanlaşmak", Äli Güseynzadä 1908 yıl
Özemtä.
“"Teldä, fikerdä, eştä berlek"” — İsmäğil Gaspıralı


Mirza Fethali.
Mirza Fethali Ahundzade ul Äzeri yazuçısı ide.
1863. yılda Turan Cämğiäteneñ Ístanbulda uzğan qorıltayında Latínälif nigezendä tözegän üz älifbasın täqdim itä, ämma anıñ yaqlawçıların tapmíça, kire Görcästanğa qayta. Anda ul 1878. yılğa tikle Ğäräp älifbası nigezendä tözelgän Törki tele älifbasın üzgärtü belän şöğellänä.
Äzeri xalqı
Törki tellär


Ähmäthadí Maqsudí.
Ähmäthadí Maqsudí Tatar ímlasın kamilläşterügä zur öleş kertkän ğälimnär arasındadır.
Ähmäthadí Maqsudínıñ 1892. yılda berençe tapqır dönya kürgän «"Möğällime äwwäl"» isemle älifbası ayıruça zur uñış qazana. Kitapnıñ utızdan artıq basması bar, ğömümi bastıru 1,200,000 dänädän artıp kitä. Ä.Maqsudínıñ bu älifbası buyınça Tatarlar ğına tügel, Üzbäklär, Qazaqlar, Qırğızlar, Qırım Tatarları wä başqa Törki xalıqlar da uqu-yazu nigezlären üzläştergännär.
Ähmäthadí Maqsudí ímla mäs'älälären tere tälqinçe bula, üzeneñ «Yoldız» gäcite bitlärendä ímla mäs'älälären yaqtırtqan mäqälälärgä kiñ urın birä, “"‘ímlada işetelgänçä yazu tieşle’ digän mäşhür qağídanı Tatar dönyasına kertep, armí-talmí taratırğa tırışa"” (Ğ.Íbrahímnıñ bäyälämäse). Ähmäthadí Maqsudí Ğäräp yazuındağı öç suzıq awaz xäreflärenä tağın ikene (qısqa "waw" häm "hai räsmiä") östi häm däreslekläre, kitapları aşa şunı ğämälgä kertep cibärä.
Monı da qara.
Tatar mäğärifçe
1864. yılda tuu
1941. yılda wafat


AİDS.
Alınğan İmmun Defisit Síndromı yä ki "AİDS" iñ äşäke awırtularnıñ berseder.
1988. yıldan birle Bötendönya sälämätlek saqlaw oyışması tarafınnan 1. Dekäber «AİDS'qa qarşı köräş köne» dip íğlan itelä.


Möxämmäd Mähdi.
Möxämmäd Mähdi yä ki "Möxämmät Mähdi'ev" ädäbiät ğälime ide.
Möxämmäd Mähdi 1930. yılnıñ 1. Dekäberdä tuğan ide.
Möxämmäd Mähdigä Tatarstan xalıq yazuçısı iseme, Ğabdulla Tuqay büläge birelgän ide.
Tatarstan xalıq yazuçısı
1930. yılda tuu
1995. yılda wafat


Codex Cumanicus.
Codex Cumanicus ul 1304. yılda Quman/Qıpçaqlar yasağan Latin älifbasındağı yazmalar cıyıntığı. Bu yazmalar ber qap astında cıyılğan.
Bu cıyıntıqnı ike öleşkä “bülärgä” bula. Bernçesendä Latinçağa ilä Farsıçada tärcemä itep Qıpçaq teleneñ süznämäse kiterelgän, tel qullanması diärlek. İkençe öleşendä Qumannarnıñ ğöref-ğädätläre kiterelgän, dini mätennär, tel häm xalıq icatı turında belem, alarnıñ Latinçağa häm Çığış Biek Almançağa tärcemä kiterelgän. İke öleşendä dä baytaq östämälär bar.
Bu könga "Codex Cumanicus" Venetsiä şähärendäge St. Mark kitapxänäsendä saqlana.


Törki telläre älifbaları.
Törki tele bik iske tellärennän bulğaç, anıñ belän yazu öçen qullanılğan älifbalar da baytaq bulğan. Törki xalıqlar sanı az bulmağaç alar ber älifbadan ikençegä törle waqıtlarda küçkännärie, şuña kürä Törki telendä yazu öçen waqıtlı berniçä älifba qullanıla.
Turan älifbası.
Turan älifbası MA 200.–150. yıllarınnan başlap 10. yözgä tikle qullanuda yörgän. Bu älifbada 36 tiräse bilge baríı.
Törki älifbası.
Törki älifbası fänni eşlärdä Orxon älifbası/Kük-Türk adı belän dä yöri. Törki älifbasın qullanıp yazılğan istäleklärneñ iñ iskese 7. yözneñ 2. yartısına qarí dilär. Bu älifba 38 bilgedän tora.
Ğäräp älifbası.
Íslam dinen qabul itü barğan sayın Törki xalıqlar üz telendä yazu öçen 28-xärefle Ğäräp älifbasın qullana başlílar. İdel-Uralda bu küçü 900. yıllarğa kilä.
Ozaq waqıtlar Ğäräp yazuı Törkilär tarafınnan bernindi üzgärtüsez genä qullanılıp kilä. Farsílar, üz tel íxtíaclarınnan çığıp, Ğäräp älifbasına [p], [ç], [j], [g] awazlarını bilgeli torgan dürt xäref östilär. Äkrenläp bu xäreflärne Törki xalıqlar da üzläşterä, xäreflär sanı 32gä citä.
19. yöz axırında älifba üzgärtü xäräkäte başlana, Törki xalıqlar tağıñ östämä xäreflär östi başlílar. Bu östämä xäreflär belän älifbalarnı «Yaña ímla» dip atí başlílar.
Latín älifbası.
Törki telendä yazu öçen Latín älifbası 13.–14. yözdän ük yöri başlí, kübräk Batış Awrupı xalıqları belän aralaşu öçen, anıñ belän "Codex Cumanicus" ta yazılğaníı.
1863. yılda Turan Cämğiäteneñ Ístanbulda uzğan qorıltayında Mirza Fethali Ahundzade Latínälif nigezendä tözelgän alifbasın täqdim itä, ämma yaqlawçıları tabılmí.
19. yözdä Törki mädräsälärendä Awrupı fännäre dä kiñ uqıtılu başlawına säbäple, 19. yöz axırında Ğäräp-Farsí ğädätläre beraz çigenä başlağannar.
1922. yılda Törki xalıqlarğa irken aralaşu öçen Baquda “berdäm älifba” uylap çığarıla wä Äzerilär anı xezmättä qullana başlílar. 1924/1925 uqıtu yılında yaña älifba mäktäplärgä kerä.
1924. yılda Qaraçayça da Latínälifle yazuğa küçä başlí, 1925. yıldan birle Tönyaq Qawqaz xalıqları da küçä.
Şul qorıltay tämamlanğaç 1926. yılnıñ Äpril ayında Qazanda “Yaña Tatar älifbası” cämğiäte oyışa. 1927. yılnıñ 3. Yülendä Tatarstan xökümäteneñ maxsus qararı belän Jaŋalifne Tatar teleneñ räsmi älifba itep raslana.
Törkibelgeçlär qorıltayında Törkiä öçen axşaş bulğan älifba kertäse digän qarar çığarılğan bulğan, wä bu qarar buyınça 1928. yılda Törkiädä bu köngä tikle qullanuda yöri torğan älifba qabul itelä.
“Qara” çor.
1936–1940. yıllarda Stalin qararı buyınça SSRB çiklärendä yabılıp qalğan Törki xalıqlarnı mäcbüri “ber tön eçendä” Urıs älifbasına küçerälär. Ul ber dä tügel, här xalıq öçen ayırım älifbalarnı Törkilärne çuqındıruçı İlminski uylap çığarğan, Törkilärne ber-bersennän çitläşterü öçen anıñ xezmätläre qullanılğan ide.
Soñğı yıllar.
SSRB cimerelüennän soñ ğına Törki berdämlegen maqsat itep quyuçı Turançılıq yünäleşe yaña köç cía başlağan.
1990. yılda yaña Törki däwlätlärdä Törki telen wä Törki xalıqlarnı berdämläşterä torğan älifbağa qaytu turında söyläşülär başlana wä 2005. yılğa qädär küçärgä digän kileşügä kilälär. Äzerbaycan, Törekmänstan, Özbäkstanda küçkännär dä ide.
2010. yılğa tikle başqa Törki xalıqlar da küçärgä tieşlär, alar arasında Tatarstan da tora.
Monı da qara.
*


Lisey.
Tatarstanda 8 tatar-törek liseyı eşli. İñ berençese, Ertugrul Gazi isemendäge 2. nomerlı lisey Qazanda 1992. yılda açılğan.
Barlıq liseylarda uqıtu 4 telda alıp barıla. Beterüçelärneñ 100% çaması Tatarstan häm çit il YUY qabul itelä. Lisey uquçı küp bäyge, olimpiadlarda Cömhüriät, Töbäk häm Räsäy berençeleklären ottılar.
Liseyğa kerü 6. sínıf beterüçelär arasında matematik fänennän olimpiad şäklendä uza.
2004. yılda lisey Cömhüriätneñ iñ yaxşı mäktäbe isemenä layıq buldı, ä Fizik fäne uqıtuçısı Osman Aslan iñ yaxşı fizik uqıtuçısı bularaq saylandı.
Lisey - tatar telen latín älifbası nigezendä öyrätü eksperimentında qatnaşqan mäktäplärneñ berse
Tulıraq mälümät www.tatarturk.lisesi.com säxifäsendä tabarğa bula


Alança.
Alan tele yä ki Alança dip Törki teleneñ Qawqaz söylämen atílar, ul Qaraçay ilä Qumıq xalıqlarınıñ tuğan söyläme. Anı "Qaraçayça", "Qumıqça" da atílar.
Qawqazğa Urıslar kilep, 20. yöz başında Törki telen qullanudan betergänçe Alança xalıqara tel bularaq qullanılğan, mäktäplärdä dä.
Qumıq ilä Qaraçay xalıqlarınıñ söyläşü ayırması bik keçkenä, alarnı ike ayırıp tel itep Urısälif itte.
Alançağa iñ yaqın söyläm diep Qırımçanı atarğa bula.
Üzençäleklär.
Alançada Tatarçada kebek [q], [ğ], [ñ], [ä] awazları bar. «C» xärefe belän Qırımçaday awaz bilgelänä.
Alançanı c-söyläm dip atarğa bula, Tatarçada [y] awazı äytelgän cirlärdä Alançada [c] äytelä: "yıl"/"cıl", "yaña"/"cañı".
Päräwezdä.
Törki tellär
Qawqaz tele


Törek-Tatar liseye.
Törek-Tatar liseye dip Törkiä yärdäme belän oyıştırılğan mäktäplärne atílar.
2004. yılda Tatarstanda 8 Tatar-Törek liseye eşli ide. İñ berençese, "Ertugrul Gazi" isemendäge 2. nomerlı lisey Qazanda 1992. yılda açılğan.
Barlıq liseylärdä uqıtu 4 teldä alıp barıla: Tatarça, Törekçä, İnglizçä, Urısça.
Beterüçelärneñ 100% çaması Tatarstan wä çitil üniversitätlärenä qabul itelä. Lisey uquçıları Tatarstan, töbäk häm Räsäy bäyge/olimpiadlarında küp berençeleklären ottılar.
Lisey Tatar telen Yañalif nigezendä öyrätü eksperimentında qatnaşqan mäktäpläreneñ berse.
Büläklär.
2. lisey 2004. yılda cömhüriätneñ iñ yaxşı mäktäbe isemenä layıq buldı, wä Fizik fäne uqıtuçısı Osman Aslan iñ yaxşı fizik uqıtuçısı bularaq saylanğan.
Kerü.
Liseyğa kerü 6. sínıf beterüçelär arasında matematik fänennän olimpiad şäklendä uza.
Päräwezdä.
Tatarstan mäğärife


Şolom Aleyxem.
Şolom (Şolem) Aleyxem (2. Mart, 1859 - 13. May, 1916) - İdiş ädäbiäte yazuçısı häm populár yumorist, anıñ ícatta novellar, pieslär, mäzäklär. İdiş yazuçılarnı alğa cibärü öçen bik küp eş eşli, balalarğa İdiş telendä yuzçılardan iñ berençese.
"Şolem Yakov Rabinowitz" isemle (Urısça: "Рабино́вич") xäzerge Ukrainadağı Pereyaslav şähärendä tua. Şolom Aleyxem icadi isemen ala. Kitaplarğa räsemnär yasí, uqıtuçı häm rabbi bulıp eşli. Başta Urısça häm İvritçä yaza, läkin 1883.tän İdiş telendä qırıqlap tom bastırıla. Şul waqıtta Räsäy Yähüdlär arasında yazu häm icadi tele İvrit tele bula, bu telne uqımışlı Yähülär genä belälär. Şolem Aleyxem Räsäyneñ öç million nadan İdiş telendä genä söyläşäwçe Yähülär öçen yaza.
Citeşterüçänlege bik zur bula, monnan tış, ul başqa İdiş yazuçılarnı danın tarata. "Die Yiddishe Folksbibliotek" yıllıq basmasın möxärrirlek qıla. Awrupıda häm Quşma Ştalarda leksilär uqa. Anıñ äsärlär törle tellergä tärcemä itelgän. Alarnıñ iñ populár: "Söt sawıtı Tevye" äsäre. Äsärendä Yähädlär-Urıslarğa mönäsäbätlär, Qaragruhçılar "pogromnarı" (cäberläre) yazıp birgän.
Zolımnı sizep Şolom Aleyxem 1905. yılda İswäçrägä küçä, soñraq, 1914.tä, Quşma Ştatalrğa küçep, New York şähärendä urnaşa. Bu urında ul 57 yäştä ülä.
Läñkerlär.
Aleyxem, Şolom
Aleyxem, Şolom


Töfäñ.
Töfäñ (Farsıça: - " تفنگ tofæng (tofäng)"), borınğı utlı qoral (tup) ataması. 1 "m" ozınlığındağı yuan köpşäneñ asqı öleşendä darığa ut törtü öçen tişege häm stanğa berketü öçen caylanması bulğan. Töfäñ yomrı taşlar, yädrälär belän atqan. Şäreq illärendä 12. yözdän bilgele. İdel buyında töfäñ 1376 yılda Bolğar şähären saqlğanda qullanılğan.
Urıs yılyazmalarda ul "grom puşçaxu ("гром пущаху")" dip terkälgän. Şul räweşle Urıs dönyasına "puşka ("пушка")" töşençğse kilep kergän, dip farazlana.


Oradea.
Oradea (Macarça Nagyvárad, Almança Großwardein) Romaniadağı şähär ide, Bihor öyäzendä, Transylvaniada urnaşqan. Xalqı sanı – 206.527 keşe (2002); şähär tiräsendäge bistälär belän isäplängän xalıq sanı 220.000 keşe. Oradea Romanianıñ iñ räxätlänep yäşäwçe şähärlädän berse bula.
Cäğräfiä.
Şähär Macarstan çige yanında, 0351;ul Repede yılğası yanında urnaşqan.
Taríx.
Oradea turında täwge iskärtmä Latínça "Varadinum" isemle bularaq, 1113. yılda bula. Xäzerge waqıtqa çaqlı saqlanmağan Oradea Kirmäne (xäräbälär genä saqlanğan) turında täwge iskärtmä Mongol-Tatar yabırıluına aldınnan 1241. yılda bula. 16. yözkä qädär şähär üsmi. 1700. yıllardan Wien injinere Franz Anton Hillebrandt şähärne Baroque stilendä planlaştıra. 1752.dän başlap Rom-Katolik Cämiğ Çirkäwe, Yepiskop Sarayı häm "Muzeul Ţării Crişurilor" (Criş Cire Muzéyı).
Íqtísad.
Oradea elektän Romanianıñ iñ gärläp üsäwçe şähärlärdän berse, çönki ul Macar çige yänäşäsendä urnaşqan häm ul ilneñ Könbatış Awrupiğa qapqası. 1989. yıldan soñ Oradea íqtísadí yañartu kiçerä, lâkin yañartu, ğomumän, sänäğättä tügel – uñaylıqlarda bula.
Oradea'nıñ eşsezlek däräcäse 6,0% ide, urta Romanianıñ däräcäsennän azraq, läkin Bihor öyäzeneñ däräcäsennän 2%qa zurraq. Oradea Bihor öyäzneñ xalqınıñ 34.5% genä bularaq, öyäzeneñ sänäğät produktınıñ 63% citeşterä. Töp citeşterülär – cíhaz, tuqıma häm kiemnär, aşamlıqlar.
2003. yılda Lotus Market kommersí üzäge Oradea'da açıla, şähärdä iñ berençe säwdä üzäge.
Transport.
Şähär keşetaşunı OTL yörtä. Şähärdä 3 tramway marşrutı (1R, 1N, 2, 3R, 3N) häm berniçä autobus marşrutı. Şähärdä 3 poyızd stansílar: üzäk, Vest häm Est. Vest stasísı 351;ia quartalında, Oradea isemle üzäk stansí, şähär üzägendä urnaşqan (Vie quartalı yanında).
Míğmarlıq.
Oradea arxitekturı Kommunist çorı şähär çitendä urnaşqan bínalarınnan häm matur taríxí (ğomumän Baroque stilendä) Austro-Macarstan çorı şähär üzägendä urnaşqan yortlarınnan tora.
Kommunist çorında häm Kommunistlardan soñ berniçä yıllarda bu taríxí yortlarnıñ küpçelege tuzalar. 2002. yıldan soñ alarnıñ küp sanı restavrasílanalar, şähärgä taríxí üzençel kilbät qayta.
Küñel açu.
Şähär yänäşäsendä 259;ile Felix şälâmät spaları urnaşqan.


Nikolay Rezvákov.
Rezvákov Nikolay Pavloviç ("Резвяков Николай Павлович") (1942-1987), gístolog, medisin fännär doktorı (1981), professor 1986). 1970-1987 yıllarda Qazan Medisin İnstitutında. Xezmätläre muskullarnıñ qısqaruçanlığın köyläwne öyränügä qarí.


Därbiş.
Därbiş, şähär tíbındağı bistä (1940. yıldan), Aqtanış rayonında, rayon üzägennän 42 "km" Tönyaq-Könbatışrtaraq, Kama yılğasınıñ sulyaq yarında urnaşqan. 1872. yılda qorablar rémontlaw ostaxanäläre oyışqanda nigez salına. 1970. yılda 2,8 meñ, 1979. yılda 1,2 meñ, 1989 yılda 0,8 meñ keşe yäşi. (1970 yıllarda Tübän Kama susaqlağıçı zonına kerä). 1995. yıldan daimi yäşäwçelär yuq. 1998. yılnıñ 18. Yünendä isäptän sızıla.


Raifa awılı.
Raifa awılı, Yäşel Üzän rayonında, rayon üzägennän 20 "km" Tönyaq-Könçığıştaraq, Sumqa yılğası buyında. 19. yöz urtasınnan mäğlüm. 1989. yılda yäşäwçeleär (Tatarlar) sanı 10nan kim, 2000. yılda daimi yäşäwçelär yuq.


Raifa dendrarísı.
Raifa dendrarísı, yä Raifa dendrologí baqçası, 1921. yılda urman belgeçe N. K. Vexov nigez sala. Baqça kolleksise 1928. yılda L. İ. Yaşnov tarafınnan oyıştırıla. 1960. yıldan İdel-Kama saqlawlığına birelä. Mäydanı 21,5 "ha". Baqça Awrupı, Asía häm Amerika florasına qarağaç 3 bülektän tora. 400 tör ağaç hhäm quaq (39 ğäilälek, 94 ıruğ) üsä. Toraq punktlarnı yäşelländerü dekorativ ağaç häm quaqlar üsterelä.


Raifa küle.
Raifa küle, Yäşel Üzän rayonındağı İdel-Kama saqlawlığı territorisendä. Mäydanı 33,2 "ha" (1986), ozınlığı 1300 "m", kiñlege 300 "m", iñ tirän urını 19,8 "m", su küläme 2360 meñ "m3" (1993). Ozınça, bögelgän tügäräk räweşendä. Kül qazanlığı erozí tä'sirendä qatlawlanğan karst-suffozí eşçänlege näticäsendä xasíl bulğan. Yawım-töşem isäbenä tuyına. Külneñ töbenä läm bik tiz utıra, ayırım öleşläre su üsemlekläre belän qaplanğan. Raifa urmanındağı töp sulıq saqlawlığı.


Tatar nämetrik ülçäw berämlekläre.
Íğtíbar! Köç häm awırlıq berälekläre ataları mass berämleklärenä täñgäl!


Çernobıl hälâqäte.
Pripiat' dan photography, 2007 yil
Çernobıl hälâqäte - 1986. yılnıñ 26. Äprilendä Sovet Berlegegäge (xäzerge Ukrainadağı) Çernobıl şähärendä bulğan atom elekrtostansída kilep çıqqan hälâqät ide. Dönyada atom elektrostansílarda hälâqätlärdän iñ naçarı isäplänä. Ul radioaktiv qaldıqlardan torğan bolıtnı citeşterä. Cil bu bolıtnı Könbatış Sovet Berlege, Könçığış Awrupı häm Skandinavia aşa kütärep çığara. Ukrainanıñ, Belarusnıñ häm Räsäyneñ küp cirlären pıçrata, näticädä 200.000 keşe evakuasílanğan häm küçergän. Bu hälâqät Sovet atom sänäğäteneñ qurqınıçsızlığı turındağı míf yuqqa çığara, atom sänäğätneñ üseşen kiçekterä, Sovet xakimiäten ser totmas bulırğa mäcbür itä. Xäzerge bäysezle Räsäyne, Ukrainanı häm Belarusnı ağulanğan zonında yoğışsızlandıru häm sälâmätlekne saqlawı mäşäqätli.
Atom elektrostansí.
Çernobıl stansísı Ukrainadağı Pripyat bistäsendä urnaşqan, Çernobıldan çaqta Tönyaq-Könçığışqa 16 km'da häm Kievtän çaqta Tönyaqqa 104 km'da. Stansí dürt reaktordan tora, alardan härqaysınıñ elektrik yegärlege 1 GW (termik yegärlege 3.2 gigawatt) bula, hälâqät zamannarında bergäläp Ukraina elektroenergineñ 10% çaması citeşterälär. Stansí tözeleşe 1970. yıllarda başlí, 1977.dä 1. reaktor eşli başlí, soñraq 2. (1978), 3. (1981) häm 4. (1983). Hälâqät waqıtında 5. häm 6. reaktorlar tözelälär genä.
Böten dürt RBMK-1000 reaktor törenä kerälär.
Hälâqät.
1986. 26, Äprilendä, cirle waqıt 13:23:58'dä Çernobıl-4 atom-töş reaktorı (yağni Çernobıl stansísınıñ 4. reaktor) hälâqätle atom-töş matdäneneñ erüen kiçerä, näticädä berniçä qabınıp kitüelär häm yanğın çığa.
Hälâqät xatalı reaktor yasalığına häm qurqınıç texnikne bozğan arığan stansí opratorlar xatasına bäylängän bula. Three Mile Island waqíğasında da, ikençe däräcädäge hälâqätenä öleş kertkän faktor - operatorlarnıñ yaxşı bulmağan öyrängänlek häm reaktornıñ küp sífatları belän tanış bulmaw.
Berniçä prosedur tärtipsezlek hälâqät säbäbenä öleş kertälär. Alardan berse qurqınıçsızlıq ofiserlär mödir operatorlar belän bulmağan imin elemtä. Annan da bigräk, operatorlarnıñ yaxşı bulmağan öyrängänlege buyınça, eksperimentneñ maqsatı bulğan tübän reaktivlıqta reaktor eşen añlawnıñ saylığı da säbäbe bula. Reaktornıñ küp sífatları, qurqınıçlı zur pozitiv kiñlek koeffisientedäy, xärbi ser bulraq yäşärän itkän buldılar häm operatorlar alarnı belmädelär. Alay ğına da tügel, berniçä qurqınıçsızlıq sistemnär aldağan buldılar, täcribä başqaruınıñ tärtibe inqär itqän bula.


Ortodoks Xristianlıq.
Ortodoks Xristianlıq yäki Pravoslavie, Rom İmperise bülengäç (395), Xristianlıq Könçığış tarmağı bularaq oyışqan töp häm borınğı yünäleşlärneñ berse. Dini nigezläre 9-11. yözlärdä Bízantía bilgelänä. 1054. yılda Ortodoks Xristianlıq möstäqil çirkäw bularaq formlaşa. Aqrınlap berniçä autokefal çirkäwgä bülenä.ş
Tatarstan cirendä Pravoslavie 1552. yıldan Qazan Xanlığın Urıs däwläte yawlap alğaç häm töbäktä kolonial izü säyäsäte başlanğaç, kiñ tarala. (q. Keräşen Tatarlar)
2001. yılnıñ 1. Yülenä Tatarstanda 172 Ortodoks xristianlıq cämğiäte, ş.i. 9 Keräşen Tatarlar mäxälläse terkälgän.


Wisu.
Wisu ("İsu"), Çulmannıñ yuğarı ağımı buyındağı taríxí ölkä, 10-14. yözlärdäge Şäreq säyäxätçeläre häm taríxçıları İbne Fazlan, âl-Ğarnati h.b.nıñ xezmätlärendä telgä alına. Urıs yılyazmalardında (12-16. yözlär) "Böyek Perm" bularaq terkälgän. Xalqınıñ Bolğarlarğa yasaq tüläwe mäğlüm.


Färit İdelle.
Färit İdelle ("Aği Färit Ämrulla ulı") (1943), radíojurnalist.
1968. yıldan "Azatlıq" radiostanísınıñ Tatar-Başqort redaksí xezmätkäre, 1989.dan direktorı (Münchendä, 1995. Prahada).
"Ğabdulla Tuqay isemendäge yäşlär klubı"na (İstandbul) nigez saluçılarnıñ berse, "Tuqay bülletine" jurnalınıñ redkollegi äğzası.
"Qazaq häm Tatarlar" (İstanbul, 1972) isemle kitap autorlarnıñ berse.


Älimcan İdrisi.
İdrisi Älimcan (Ğälimcan) İbrahim ulı (1887-1945.tän soñ), jurnalist, cämäğät häm din eşleklese.
1914-1915. yıllarda Törkiädä "Türk yurdu" ("Törek yortı") jurnalı möxärrire. 1915 yıldan Almaníada, 1916-1922. yıllarda ímam, Wünsdorf lageren oyıştıruçılarnıñ berse. 1922-1924 yıllarda Boxara Xalıq sovet Cömhüriäteneñ Almaníadağı räsmi wäkile.
"Räsäydän kilep uquçı Möselman studentlarğa yärdämläşü cämğiäte"n (1918-1924.) häm "Allahe täğäläne olılawçı Möselman cämğiäte"n (1924-1928.) häm citäkçelärennän berse.
1934-1939 yıllarda Almaníanıñ Tışqı Eşlär ministerlegendä fänni xezmätkär (liñeşç); 1939-1945. yıllarda Propaganda ministerlegendä Ğäräp häm Törek redaksíları citäkçese.


Sínharmonizm.
Sínharmonizm (Yunança: "sýn" – bergä, häm "harmonia" – awazdaş), fonetik qanun, süzlärdä arttağı icekneñ üzennän alda kilgän icekkä yaraşuı. Ber süzdä yä alğı rät "ä, ö, e, ü, i", yuğisä artqı rät "a, u, ı, o, í" suzıqları qullanıla ("bala, altın, mäsäl, Sälim"). Şul räweşçä, barlıq quşımçalar (mäsälän, küplek sanı quşımçaları –lar, -lär) da yalğana. Sínharmonizm qanunı agglútinativ sistemle Törki, Moğol, Fin-Uğır häm başqa tellärgä xas.
Tatar telendäge alınma süzlärneñ tamırlarında törle (alğı, artqı) rättäge suzıqlar bulğanda çığarmalar küzätelä: "kitap, kafedra". Quşmasüzlärdä dä şul uq küreneş: "öçbuın, taşkümer, mırawbikä, hiçqayçan". Süz törläneşendä quşımça soñğı icektäge suzıq awazğa oxşaş bula: "kafedrada, kitaplar".


Äxmätzäki Wälidi.
Wälidi Äxmätzäki Äxmätşa ulı (Başqortça: "Вәлиди(ев) Әхмәтзәки Әхмәтша улы"), emigrasída Zeki Validi Toğan, (1890-1970), Başqort xalqınıñ milli azatlıq xäräkäte citäkçese, taríxçı, türkolog, fälsäfä doktorı (1935), Manchester üniversitäteneñ şäräfle doktorı (1967).
1912-1915. yıllarda Qazanda "Qasímiä" mädräsäse möğällime. 1915-1917.dä 4. Däwlät Dumasınıñ Möselman deputatlarına bulışlıq itü bürosı äğzası. 1917.dä Millät Mäclesenä saylana, Ş. Manatov belän berlektä Başqortlar Şurasın oyıştıra, Nöyäber-Dekäber Orenburgta uzğan Bötenbaşqort Qorıltayı räise (anda Möstäqil Başqort moxtaríatı íğlan itelä).
1918-1919 yıllarda Başqort tömännäre Wälidi citäkçelegendä ataman A. İ. Dutovhäm admiral A. V. Kolçak armíları eçendä Bolşeviklar qarşı köräşä. RSFSR xakimiäte Sovet Başqort autonomísın tözü şartına kileşkäç, tarafdaları belän Bolşeviklar yağına çığa.
1919. yılnıñ Febrälennän 1920 yılnıñ Yün urtalarına qädär (bülenep) Başrevkom räise. Üzäk xakimiätneñ elekke moxtaríat wäqälätlären çikläwennän kilep tuğan qarşılıqlar arqasında Äxmätzäki Wälidi Sovetlar xakimiäte belän aranı özä, Urta Asíağa kitä.
Törkestanda Sovet xakimiätenä qarşı milli xäräkät citäkçelärennän berse, "Törkestanlılar Milli Berlege" räise (1920-1923.). 1923. yıldan emigrasída. Şul uq yılda ul İrandağı Mäşhäd şähäreneñ kitapxanäsendä İbne Fazlannıñ original qulyazmanı taba.
1925.tän Törkiädä, İstanbul üniversitätendä uqıtuçısı häm professorı. Soñraq Almaníanıñ Bonn (1935-1937) häm Göttingen (1938-1939.) üniversitätläre professorı. 1953.tän İstanbul üniversitäte qarşındağı Íslam Dönyasın Öyränü häm Tikşerenü İnstitutı citäkçese.
Şul uq yıllarda UNESCO qaramağında Törki xalıqlarnıñ küptomlı fundamental ensíklopädiäsen tözüe oyıştıru eşendä yaqınnan qatnaşa. Törki xalıqlarnıñ tormış-könküreşenä, mädäniätenä, telenä häm taríxına bağışlanğan küpsanlı xezmätläre 1909-1970. yıllarda törle tellärdä basıla.


Xäbib Yüniç.
Yüniç Xäbib Fazılcan ulı (1905-1945), Qıtay Törkestandağı säyäsät eşleklese, pädogog häm jurnalist. Törkiädä uqıt qaytqannan soñ, Şöncannıñ (Xinjiang) Elä wilâyätendä Uyğır telendä berençe "Ila déryasi (Elä däryası)" gäzeten oyıştıruçılarnıñ berse hän anıñ möxärrire (1934-1944). 1939 Yüniç tırışlığı belän Golcada berençe cämäğät kitapxanäse açıla. 1940. yıllarda Golca Tatar mäkbendä uqıta. Şöncanda başlanğan milli azatlıq xäräkäteneñ ruxí äydäwçeläreneñ berse. Şärqi Törkestan Xalıq Cömhüriäteneñ (1944) töp dokumentın (deklarasísın) tözüçelärneñ berse häm waqıtlı xökümätneñ mäğärif ministre (1944-1945.) Ber uq waqıtta "Azat Şärqi Törkestan" gäzetneñ baş möxärrire. Tíf epidemise waqıtında wafat.


Kęstutis.
Kęstutis (Läxçä:"Kiejstut"), 1297-15. August, 1382, Trakai kenäze bula. Bertuğan Algirdas belän Böyek Litua Kenäzlegendä idarä itä.


Trakai.
Trakai /trakay/(Läxçä "Troki") – Lituada şähär häm kurort, Trakai Milli Parkınıñ ber öleşe, rayon üzäge.
Trakai Vilniustan 28 "km" Könbatışraq urnaşqan. Tirä-yağında 200 kül bar, alardar Galvė küle 3.88 km² mäydan tutıra, Vilkokšnis küle – 3.37 km², Skaistis küle – 2.96 km². Rayonda Trakai Trakai Taríxí Milli Park häm Aukštadvaris Regional Parkı urnaşılğan.
Trakai Taríxí Milli Park 1991. yılnıñ 23. Äprilendä Lituanıñ däwlätçelege üzägen häm Trakai'nıñ unikal asılnı saqlanu öçen oyıştıralar. Bu Awropıda berdänber taríxí milli park. Parknıñ cire mäydanı 82 "km²", alardan 34 "km&sup2" urmannar; küllär mäydanı 130 "km²".
Aukštadvaris Regional Parkı 1992. yılda qimmätle Verknė häm Strėva cirlären saqlanu öçen oyıştırğan. Park mäydanı 153.50 "km²", urmannar belän qaplanğan. Bu yaqta 72 kül urnaşqan, alarnıñ iñ zurısı Vilkokšnis küle.
Trakai qalası.
Berençe küçep kilgän keşelär bu yaqqa 1. meñyıllıq axırında kilälär, iñ soñğısı. Qala da, tirä-yaq ta 13. yözdä, Trakai Böyek Litua Kenäzlegeneñ üzäge bula başlağanda, üsep nığıta başlí. Qulyazmalar buyınça, Gediminas böyek kenäz, uñışlı awdan soñ Kernave başqalasınnan yıraqta bulmağan matur urını taba häm monda qälğäne tözergä qarar itä. Bu Senieji Trakai'da (şul waqıtta Trakai'nıñ iseme şulay buldı) qälğä tözü turında yazma. Trakai qalası iñ elektä Alman qulyazmalarda 1337. yılda iskä alğan, xäzer bu yıl şähärneñ räsmi nigezgä salu yılı sanala. Gediminas qatğí Vilniusqa küçergändä, Senieji Trakai'nı Gediminas'nıñ ulı Kęstutis kenäz míras itep ala. Trakai Lituanıñ iñ kürenekle idaräçeneñ Böyek Vytautas'nıñ tuu urını.
Kęstutis däwerendä Naujieji Trakai kierenke tözü urını bula: Galvė häm Lukos küllär arasında ber qälğä tözilär, ikençese – Galve küleneñ utırawında. Qälğä yanında awıl üsä. Trakai'ğa yaqınayu yullar Senieji Trakai, Strėva, Bražuolė, Daniliškės h.b. tufraq öyemnär saqlílar. Vytautas Böyek Litua Kenäzlegeneñ vassal idaräçe bulğanda, Trakai säyäsi häm administrativ bula başlí. Qälğälär häm katolik çirkäwe tözep beterälär. Trakai törle millätle keşelär tözgän häm saqlağan şähär. Monda Karaimnar (Karaylar) cämğiäte yäşi. Karaimnar – Yähüd dinendä "Karait" yünäleşen totuçı Törkilär (yäki Törkiçä söyläşäwçe Yähüdlär – bäxesle), 14. yözdä Vytautas anı Qırımnan küçerä,alardan iñ tanılğan şäxes – Isaac Troki isemle karait. Başqa millätlär: Tatarlar, Lituannar, Urıslar, Yähüdlär häm Läxlär. Xristian häm Karait mäxälläläre ikese dä xakimiät üz íğlan itkän Magdeburg Xoquqı buyınça yäşägän.
16. yözdä Trakai üz säyäsi ähämiäten yuğala. Şähär íqtísadı tarqala. 17. yözdäge Räsäy belän suğışı waqıtında Trakai talap alğan häm yanğan, ikese qälğä cimerelgän.
Utıraw qälğäse 20. yözneñ 2. yartısında yanadan tözilär. 1962. yıldan qälğädä taríx muzéyı eşli. Qälğädä törle cäyge festivallär häm konsertlar ütkärälär. Trakai qalası poşta markalarında kiñ çağıldırğan.
Trakai sularda tözelgän şähär ide. Qalanı Lukos (Bernardinų), Totoriškių, Galvės, Akmenos, Gilušio külläre uratıp alalar. Trakai'da arxitikektur, mädäni häm taríxí häykällär bik küp ide.
Trakai 1996.dan Almaníadağı Rheine şähäre, 1997.dän Polşadağı Malbork şähäre belän tuğandaş şähär.


Röstäm Miñnexan.
Miñnexan Röstäm Nurğäli ulı Tatarstan däwlät eşleklese. 1957. yılda tuğan.
1978. yıldan Saba, Arça rayonnarında xäkimiät-xucalıq eşendä.
1993. yıldan Biektaw rayon xakimiäte başlığı.
1996.-1998. yıllarda Tatarstannıñ xäzinä näzire.
1998. yıldan Tatarstannıñ premier-minister.
2010 yıldan Tatarstan prezidentı.


Muixeranga.
Muixeranga /muişeraña/ ul borınğı uram biülärneñ cíını, ul da Valencia İlendäge Algemesí şähärendä saqlanğan "keşe manaralar" yolası. Algemesí ul Valenciadän 30 "km" Könyaq-Könbatışraq şähär.
Muixeranga artistik akrobatik biü genä tügel. Ul Algemesí şähärdäge Qız Sälâmätlege ("Mare de Déu de la Salut") dip atalğan 7-8. Sentäber festivale waqıtında "tözelgän" törle küreneşle häm formalı plastik qorılmalar.
Muixeranga böten Catalonia'da ütkärelgän casteller'lärgä oxşaş. İkesedä böten İberia yarımutırawında ällä qayçan kiñ taralğan borınğı Moixiganga yolasınnan çığalar. Casteller belän Muixeranga töp ayırması şundí: Muixeranga'nıñ töptä yatqan dini mäğnäse artığraq, "tözüçelär"gä "manara"nıñ bieklege möhim tügel.
Taswírlama.
Manaranı tözüçe keşelär ğädättä törle hönärle, läkin köçle häm qüätle keşelär. Xäzerge köndä 200 keşe manaralarda qatnaşa, läkin äwwäl zamannarda 30 dän artığraq keşe bulmadı. Tamaşanı osta oyıştıra: ul biü manaralar belän yarıştıra, ul da keşelärne saylap ala, alarnı da äzerli.
Kiemnär dä bik törle bulalar. Kiem külmäktän, ıştannan, krästiän ayaq kiemennän häm maxsus eşläpädän tora. Tuqıma vertikal qızıl häm zäñgär buylar belän buyalğan, harlekindä kebek. Bu üzençälek elektän ük torğan tügel, qartlar süzlärençä,ällä qayçan kiem tüşäk tuqımasınnan eşlängän buldı.
Çığış häm Üseş.
Muixeranga häm "muixeranga" süze çığışı xaqında berniçä teori dä bar. Berençe teori süzlärennän, bu süz Ğäräp "mochain", dimäk "bitlek", süzennän çığa. İkençe teori sözlärençä bäyräm borınğı maxsus waqíğanı iskä alu tantanalı yöreştän çığa.
Ägär İberian Yarımutırawında bu yolanı 13. yözdän kilä dä, Algemesí'dä "muixeranganı iñ täwge iskä alınu 18. yözneñ berençe öçtän ber öleşendä buldı.
Muzık häm símbolik.
Biügä quşılıp tabalettä (baraban) häm dolçaina'da (bik qatı fleytanıñ töre) bik borınğı bigesez autornıñ xas köy uynílar.
Valencia mädäniäten häm telen yañarışı öçen köräşçelär bu köy Valencia İleneñ häm böten Katalon-telle töbäklärneñ hímnı buluına ireşte.
Muixeranga cırı Xavier Richart başqaruında.


Mordwalar.
Mordwalar (üzatamaları: "Mordwa (Мордва), Erzä (Erzän/Эрзянь), Muqşı (Mokšen./Мокшень)"), Fin-Uğır xalıqları törkemennän, Mordwa Republikınıñ töp xalqı. Ğomumí sannarı 1154 meñ keşe, ş.i. Mordwa Republikında – 313,4 meñ, Tatarstanda 28,9 meñ keşe.
Tatarstanda başlıça Könyaq çik buyı rayonnarında yäşilär (Täteş, Çirmeşän, Leninogorski h.b.)
2 töp subetnosqa bülenälär: Erzä häm Muqşı. İkese dä üzen ayırım millät dip sanílar, "Mordwa" töşençäne sanamílar. Mordwa tellärendä söyläşälär.
Etnografik törkemnäre: "Qaratay" häm "Terüxan" (Rüşan), üzeneñ milläte "Mordwa" bulıp sanílar, läkin berençese Tatar telendä, ikençese Urıs telendä söyläşälär.
Mordwalar üzläreneñ etnik-mädäni üseşendä borınğı däwerlärdän birle Bolğarlar, soñraq Tatarlar belän aralaşıp yäşäw yoğıntısın kiçergännär.
Хәзерге заманда фин-угыр халыклары яшәү җирләре


Morza.
Morza ("mirza") (Farsıça: "ämirzadä" – ämir ulı), titul, aqsöyäklek däräcäse.
İranda.
İranda idaräçe dínastí äğzaları titulı. Küçmä töşençädä: eş başqaruçı (türä), särkätib.
İdel-Uralda.
Altın Urdağa häm soñınnan Räsäy İmperisenä kergän Törki-Tatar xalıqlarında ere feodal yäki ayırım ıruğ, qäbilä başlığı titulı. Bäk däräcäsenä, Urıslarnıñ "dvorán" däräcäsenä tiñ aqsöyäklär bilgese.


Föderasí.
Föderasí (Latínça: "feoderatio" – berlek),
1) küpmillätle illärgä xas däwlät tözeleşe formaı. Säyäsi häm iqtisadi möstäqillekkä iä subyektlardan tora. Däwlät xakimiätneñ föderal organnarın oyıştıra, berdäm grajdanlıq, urtaq aralaşu tele, aqça berämlege buldıra.
Tatarstan Cömhüriäte – Räsäy Föderasísı Konstitusísı, «Räsäy Föderasísı däwlät xakimiäte organnarı belän Tatarstan Cömhüriäte däwlät xakimiäte organnarı arasında eşlär büleşü häm üzara wäqälätlär almaşu turındağı» şärtnamä nigezendä Räsäy belän berläşkän häm anıñ subyektı bulğan xoquqí däwlät. Anıñ üz Konstitusísı, xakimiäteneñ qanun çığaru häm başqaru organnarı bar, ul üzeneñ wäqälätläre qısasında başqa däwlätlär belän tışqı iqtisadi mömäsäbätlär qora häm xalıqara eşlärdä qatnaşa h.b.
2) Xalıqara yäisä milli ictimağí oyışma (mäsälän, Tatarstan Cömhüriäte Profsoyuzlar Föderasísı)


Böyek Macarstan.
Böyek Macarstan ("Magna Hungaria"), Macarlarnıñ riwäyätlärdä taswírlanğan borınğı watanı. Qayber taríxí çığanıqlardan häm istäleklärdän mäğlüm. Şul riwayätlärdä taswírlanğança, Böyek Macarstan qayçandır Skíflar berlegeneñ ber ölkäse sanalğan, doşmannarınnan ciñelgäç, xalıqnıñ ber öleşe Almuş citäkçelegendä Pannoniagä (Dunaynıñ urta ağımı ölkälärenä) küçenep kitä. 13-14. yözlärdä Awrupı säyäxätçeläre (Julian, Rubrouck, Carpini h.b.) Böyek Maçarstannı Ural aldı töbegendä dip bilgelilär. 19-20. yözlär Macar ğälimnäre (Vamberi, Cegledi, Gomboc, Nemet h.b.) anı Tönyaq Qawqaz yäki Urta Asíağa bulğan dip, xäzerge zaman Urıs, Macar, Tatar ğälimnäre isä Könyaq Ural belän Çulman tamağı aralıqlarında urnaşqan dip dip farazlílar. Könyaq Ural belän Çulman buylarında 7-14. yözlärgä qarağan, Böyek Macarstanğa yaqınlığı bulğan arxeologik kuituralar (Kuşnarenko, Postpetrogrom, Çiälek h.b.) saqlanğan, monda elek Macarlar qärdäş Uğır telle Macar qäbiläläre yäşägän.


Basqart.
Basqart ("Paskart"), 13-14. yözlärdä İdel buyı Bolğarına çiktäş Ural-taw aldı töbägeneñ taríxí ataması. 13. yöz taríxí çığanaqlarda Böyek Macarstan ("Magna Hungaria") bularaq ta telgä alına. Uğırlar telendä söyläşüçe Basqart ile ıruğ-qäbiläläreneñ küpçelege soñraq möselman dinen qabul itkän, Tatar yäki Başqortlarğa quşılğan.


Biarmia.
Biarmia, Köçığış Awrupınıñ Tönyaq-Könçığışındağı taríxí ölkä. 9-13. yöz Urıs çığanıqları häm Skandinavia xalıqları riwayätläre buyınça mäğlüm. Qayber belgeçlär Biarmiane yäiä Biarmlandnı Aq Diñgez buyı ataması dip saní. Biarmiane Aq Diñgez Dvina cire, "Böyek Perm" ölkäse häm İdel buyı Bolğarı belän tiñläwçelär dä bar. Biarmiadä Könçığış Fin qäbiläläre yäşägän, alarnıñ Vikinglär belän bäreleşe mäğlüm. Cirle xalıqnıñ Vikinglär, Bolğarlar häm Slavánnar belän säwdä itü üzäge urnaşqan dip uylanıla.


Leon Nebenzahl.
Leon Nebenzahl /nebentsal/ (1910-1991.), Alman yazuçısı, tärcemäçe. Musa Cälil häm anıñ köräştäşläreneñ totqınlıqtağı eşçänlegen DDRda propagandalawçı. "Musa Cälil turında istäleklär" (1986) isemle kitap autorlarınıñ berse.


Şähidi Borhan.
Şähidi Borhan (1894-1989), säyäsät häm däwlät eşleklese. Täteş öyäzendä tuğan. 1911.-1922. yıllarda Qıtaydağı Öremçe (Ürümqi) şähärendä Tatar säwdägärläre Ğäbdelcabbarovlarnıñ "Tän-Şän säwdä şirkäte" xezmätkäre. 1925-1929.da Şöncan wilâyäte automobil yulları tözü assosíasísı citäkçese, 1929-1937.dä Şöncan wilâyätene wälie (gubernatorı) qaramağında kiñäşçe-tärcemäçe. 1937. yılda Qazaqstannıñ Zaysan şähärendä Qıtay xökümäte konsulı. 1938-1944. yıllarda Qıtayda törmädä utıra. 1944-1947. yıllarda Öremçe wilâyäte wälie, 1947-1948üdä Nankindä Gomindançılar xökümäte äğzası. 1949-1955 yıllarda Şöncannıñ waqıtlı xökümäte räise. 1955-1966.da Bötenqıtay Möselmannarı Cämğiäte räise häm Qıtay Xalıq Cömhüriäteneñ Säyäsi-konsultativ Şurasında räis urınbasarı. Qıtaydağı "Mädäni Revolúsí" çorında qabat törmädä utıra (1966-1976.). "Uyğırça-Qıtayça-Urısça löğät" häm "Şöncanda ütkän ille yıl" (1984) xezmätläre autorı.


Adolf Hitler.
Adolf Hitler (20. Äpril, 1889 - 30. Äpril, 1945) Nazi Almanía /natsi/ diktatorı häm Nazi Firqäse citäkçese buldı. 1933-1945. yıllarda ul da Almanía kanslerı, xökümät başlığı häm däwlät. Dönya taríxında Hitler iñ däräcäle citäkçelärdän berse. Hitler yärdämendä üskän Xärbi-İndustrial Kompleks Almaníanı 1. Bötendönya Suğışı arqasında iqtisadi problemnärennän soñ ayaqqa bastıra. Şulay uq waqıtta Hitler xökümäte Awrupınıñ zur öleşen tikşerä. Hitlerneñ armísı qoral taşlawğanğa qädär, ul üz-üzen Berlindä üterä.
Ğömer taríxı.
Adolf Hitler 1889. yılnıñ 20. Äprilendä Austria-Macarstandağı Braunau-am-Inn'da, Tübänge Austria ölkäsendä Linz şähäre tiräsendä Almanía çitendäge keçkene qalada tua.
Adolf ziräk malay bula. Linz'tağı yuğarı uqu yortına ul ike tapqır imtixannı tapşıra almí. Soñraq ul professor Leopold Poetsch'nıñ anti-Semitik, pan-German leksilär belän qızıqsına.
1913.tä Hiltergä 24 yäş. Bu yäştäge böten Austria irläre armíğa keregä tieş. Hitler, Austria armísın yaratmağaç, Almaníağa küçä. Almaníadağı München şähärendä yäşi. 1914. yılda Hitler Almanía armísına kerä. 1. Bötendönya Suğışı waqıtında ul Almaníağa xezmät itä. Yaralanğan bula. Xökümät anı kürsätkän qíulıq öçen Timer Xäçe belän büläk itä.
1919.dä Hitler keçkenä Alman Eşçe Firqäse isemle firqäsendä kerä. Tizdän ul firqä äğzalarnıñ yärdäme qazanğan. 2 yıldan soñ, ul firqäseneñ başlığı bulıp başlana. Firqäsenä ul National Sosialist Firqäse yä Nazi Firqäse yaña isem birä.
1923.dä Hilter "Sıra Putçı" belän Weimar Cömhüriäteneñ (1918-36) xakimiäten bärep töşeregä tırışa, läkin ciñelä. Xakimiät Hilterne Landsburg Törmäsenä quya. Törmädä bulu waqıtı 5 yıl bulırğa tieş, läkin 9 aydan soñ anı cibärälär. Törmädä bulğanda, ul dustı Rudolf Hess yärdämendä kitap yaza. Başta ul "Yalğan, Axmaqlıq häm Qurqaqlıqqa qarşı Köräşneñ Dürt häm Yartı Yıl" isemen birä tora. Nätäcädä, kitapqa "Mein Kampf" yäki "Köräşem" isemen birä. Kitap buyınça, balaçağında Hitler rässam bulırğa teli, läkin atası Adolfnıñ xakimiättä eşläwen teli.
1932.dä Hitler Volkswagen'neñ "Beetle'neñ (Qoñğıznıñ)" prototíbın uylap tözi.
1933. yılda Hitler saylawlarda ciñä. Anıñ xakimiäte xäzer ük süz häm matbuğan iregen beterä, başqa firqälären tía, başqa fiker yörtüçelär säyäsi totqınnar bula başlílar.
Hitler Holokostnıñ başlap cibärüçelärdän berse, 1939. yılda 2. Bötendönya Suğışınıñ töp oyıştıruçı. Hitler arqasında berniçä distä million keşe wafat bulalar.
İnternettä.
Hitler, Adolf


Stanisław Kryczyński.
Kryczyński Stanisław /stanislaw krıçın'skí/ (1911-1941.), taríxçı. Polşa-Litua Tatarlarınnan. 1936. yıldan Warşawada Baş arxiv xezmätkäre. "Litua Tatarları. Taríxí-etnogeografik analiz" ("Литовские татары. Историко-этнографический анализ", 1938.) kitabı autorı.


Moresnet.
Moresnet yäki Neutral Moresnet - ul 1816-1919. yıllarda bulğan keçkenä Awrupı däwlät. Mäydanı - 3.5 km². İke zur kürşe däwlät bu kem cire bulğan kileşmägändä, ul "neutral bilämä" bularaq kileştelär. Kileşü buyınça, bu cir ikese däwlät belän idarä itelgän. Bilämä Aachen'nän 7 "km" Könyaq-Könbatışraq, Vaalserberg'dän Könyaqqa, xäzerge Almanía, Belgiä häm Niederland çikläre yalğanmada.
Üseş.
1815. yıldağı Wien Qorıltayınnan soñ yaña säyäsi balansqa muafíq bulu öçen, Awrupı xäritäsen yañadan yasílar. Şundí çiklärdän berse Niederlandnıñ Quşma Patşalığınıñ Prussia belän çige. Çikneñ iü zur öleşenä ike dä däwläte kileşälär, yäki Moresnet xaqında bäxäslär bulalar. Moresnet häm Neu-Moresnet awılları arasında zink şaxtası bula (Fransuzça "Vieille Montagne" /Almança "Altenberg"). İke däwläte bu şaxtanı üzenä kertä teli. 1816. yılda kompromissqa ireşälär: üze Moresnet Holland, Neu-Moresnet Pruss bulıp başlí. Kelmis (La Calamine) waqıtlıça ike milläte belän idarä itelgän neutral bilämä.
Bilämä küreneşe yaqınça öçpoçmaqlı bula. Öçpoçmaq nigezendä Aachen'nän Liège'gä yul ütä. Şaxta bu yuldan Tönyaqqa bula. Yul artına ike turı sızıq sıza häm Vaalserberg'dä oçraşa. 1830. yılda Belgiägä Niederlanddan bäysezlek büläk itkändä, bilämä Belgiä kontrolenä kertä, Belgiä idarädäş bula başlí. Hollandia hiçber waqıtta Moresnetkä zur iğtibar birmi. Başta Moresnet ike patşa komissar (här däwlättän) yörtä. Soñraq Moresnetkä üzidarä büläk itelä. Komissarlar bilämä başın (mérnı) bilgelänälär, un keşelärdän toruçı bilämä şurası da bula.
Neutral Moresnettä yäşäw räweşe zink şaxtasına berdänber eş birüçe bularaq bäyle bula. Şaxta kürşe illärdän eşçelärne tarta,ala cirlel "neutral" xalqın tuplanalar. Läkin Moresnet xalqı 3000 keşe hiçber waqıtta arttırmí. "Neutral" bulğaç, bilämädä östenlek bula. Alarndan berse tübän bäyälär, kürşe däwlättän importqa salım yuq bulu häm tübän salımnar. Xezmätlärneñ zur öleşe Belgiä häm Prussia bülenälär (Andorrağa oxşaş). Küptänge "neutral" xalqı nindi däwlätkä xärbi xezmät itergä häm qaysı däwlät yurisdiksisendä bulırğa sayla alalar. Monresnet xalqı grajdanlıqsızlı sanalar, şul säbäple Moresnettä üz armí bulmadı.
Bozılu.
1885. yılda şaxta sarıf itep beterelgändä, Neutral Moresnet barlığın däwam itterü xaqında şik tudıra. Moresnet bäysezlegen nığıtu fikerläre täqdim itälär. Alardan kazino häm üze markalı poşt bülege, läkin bu fikerne cirle xökümät kire qağa. İñ iskitkeç The most remarkable inisiativ Dr. Wilhelm Molly'dän çığarıla, ul Moresnet dönyada iñ berençe Esperanto däwlät bulu täqdim itä. Däwlätkä "Amikejo" ("Duslıq urını") iseme uylanıla. Milli hımn şulay uq atlı Esperanto telendä marş bulırğa tieş.
Şulay bulsa da, Moresnet waqıtı tämamlana. Belgiädä dä, Prussiada da bu bilämägä däğwälär bula. 1900. yılda Prussia agressivräk tarafına çığa häm iñ tiz çişü öçen idarä itüdä oyıştırılğan sabotajında häm söyläşülärdä obstruksída gäyeplänä. 1914. yıldağı 1. Bötendönya Suğışı waqıtında Almanía Belgiägä qarşı suğış başlí häm 1915.tä Moresnetne basıp ala. Neutral Moresnet neutral bulmí inde.
1919. yıldağı Versailles Kileşüe "waqıtlı neutrallek" mäs'äläne xäl itä. Moresnet Belgiäneñ ber öleşe bula başlí. 1. Bötendönya Suğışı waqıtında Almannar qabattan Moresnetne basıp alalar, läkin 1944. yılda anı Belgiägä qaytaralar. Xäzer waqıtta bu bilämä Belgiä Könçığış Kantonnardağı Kelmis/La Calamine üzidaräsenä kerä.


Tavisupleba.
"Tavisupleba" (Görcäçä: თავისუფლება - Azatlıq) - Görcästannıñ milli hímn ide..
Taríx.
Yaña Görcästan hímnı 2004. yılnıñ 23. Äprilendä qabul itkän.
"Tavisupleba"ğa qädär Dideba zetsit kurtheuls hímnı qullanuda bulğan.


Texel utırawında Görcälär fetnäse.
Texel utırawında Görcälär fetnäse (1945. 4. Äpril - 1945. 20. May) (/tessel.../)- ul Holland Texel utırawında Sovet Görcä soldatları baş kütärü ide. Fetnä 2. Bötendönya Suğışı waqıtında utrirawnı basıp alğan Almannar qarşı bula. Bu waqíğa qayçayta "Awrupıda soñğı suğış qırı" dip atílar.
Utıraw Alman Atlantik Okeanı buyındağı saqlanu sızığı "Atlantik Walında" bik möhim bula. Utırawda bik küp köçle nığıtmalar urnaştırğan. Görcälär Görcästan SSR'dan Könçığış Frontında äsir bulğan soldatlar bulalar. Almannar alarnı konzlagerlärdä cíalar häm üz doşmannarğa qarşı suğışa möcbür itälär.. Soñraq batalyonda Almannarğa qarşı yäşeren oyışma eşli balí. Görcälärne Texel'gä Almannarğa buşırğa cibärälär.
1945. yılnıñ 4-5. Äpril tönendä alarğa Beläşmädäşlärneñ ozaqlamí töşerü toyılıp, Almannarğa qarşı fetnä başlílar, utırawında ciñep, 400 Alman ğäskärlären üterälär. Läkin utırawnıñ Köyaqta häm Tönyaqta bulğan flot batarílar basip ala almílar. Şul säbäple Almannarda utırawğa yañadan basıp alu mömkinlek qala. Almannar qorı cirdän bärep kerälär. Qatı köräşneñ berniçä atnadan soñ Almananr utırawnı üz kontrolenä alalar.
Bu suğış Texel'dä "Urıs suğışı" dit atílar. Yaqınça 800 Alman, 500 Görcälär, häm 120 Texel'lelär hälâq bulalar. Küp utarlar yandırıp beterelgän ide. Xätta Almannar Niederlandta häm Dänmarkta 5. Mayda häm Almanıada 8. Mayda qoral taşlílar, suğış däwam itä. Kanada gäskärlär 20. Mayda ğına suğış tuqtatalar.
Hälâq bulğan Görcälär Oudeschild yanında Hogeberg qäberlegendä kümerelgän. Görcälärdä bäxetle axır bulmí. Alarnı Sovet Berlegenä qaytırğa mäcbür itelälär. Stalin äsirgä birelgän ğäskärlären ğafu itmi, alar xíanätçelär bulıp sanalar. Sovet Berlegenä cibärelgän äsirlelärdan küp keşene cäzalap üterälär, başqalar Sovet lagerlärdä utıralar.
Bu waqíğada hälâq bulğan keşelär ğomum alğanda Den Berg utırawında kümerelgän. Bu suğışqa bağışlanğan kürgäzmä utırawdağı aéroportnıñ Aeronutik muzéyínda bar. 1953. yılda Hollandlılar Almannar qarşı suğışqan batırlarına häykäl quyğan.


Berençe Bolğar patşalığı.
Berençe Bolğar patşalığı, Balkan yarımutırawınıñ Tönyağında oyışqan borınğı feodal däwlät (681-1018.)
Azov Dinñgeze buylarındağı Böyek Bolğar däwlätennçn Asparux citäkçelegendä kilgän Bolğarlar tarafınnan cirle Slaván qäbiläläre yäşägän territorída oyıştırıla.
8. yöz başlarında patşalıq bilämäsenä Dunay yılğasınnan alıp İske Planina tawlarınaça häm İskır yılğasınnan alıp Qara Diñgez buylarınaça cöyelgän cirlär kergän. Berençe başqalası - Pliska, 893 yıldan - Preslav şähärläre.
Xalqınıñ töp şäğele - igençelek, mal asraw, hönärçelek. Patşalıq xalqı Bolğar aristokratlarınınnan ("boil, bagain") häm irekle igençelärdän ("slavánnar") torğan.
8. yöz urtalarında idaräçe ıruğlar (Dulo, Ukil häm Ugain) arasında täxet öçen barğan nizağ arqasında patşalıq köçsezlänä. Korum xan (803}-814.) däwläne yañadan nığıtuğa ireşä, Könçığışta Avar, Könyaqta Bízantia ğäskärlären ciñep, Konstantinopolne qamap ala (811-814. yıllar). Warísı Omurtag xan (814-831) anıñ unışlı yawların däwam itä, Pannoniane häm Makedonianeñ ber öleşen yawlap aluğa ireşä. Çuqığanda Boris I isemen alğan xan däwerendä, 865. yılda Xristianlıq däwlät dine dip belderlä.
Däwlätneñ iñ qüätle çorı Simeon patşa waqıtında (894-927.) turı kilä. Annan soñ feodallarnıñ üzara köräşe, Bízantianeñ daimi basımı häm kürşe Macarlarnıñ yawları näticäsendä Berençe Bolğar patşalığı qabat köçsezlänä. 967.-971. yıllarda tatşalıqnı yawlap alu öçen Rus' kenäze Svátoslav belän Bízantia imperatorı İoan Tsimisxiy arasında köräş başlana. 1018. yılda patşalıqnı Bízantia üzenä buysındıra.


Lenar Tahirov.
Tahirov Lenar Räfğat ulı (1954.), fizik, fiz.-matem. fännär doktorı (1997.), professor (1999.). 1979. yıldan Qazan Universitätendä, 1998.dän teoretik fizika kafedrası professorı. Xezmätläre ğädäti häm ütäütkärgäç metallardağı elektron magnit rezonansına qarí.


Morat Tahirov.
Tahirov Morat Salix ulı (1952.), fizik, fiz.matem. fännär doktorı (1993.), professor (1995.). 1974. yıldan Qazan Universitätendä, 1999.dan quant elektronige häm radiospektroskopiä kafedrası mödire. Xezmätläre töş magnetizmenä, tübän häm ütätübän temperaturdağı kondensat tirälekne öyränügä qarí.


Taşayaq.
Taşayaq, Qazanda Bolaq yırmağınıñ yuyaq yarında 15-16. yözlärdä eşlägän yärminkä. Yıl sayın May-Yün aylarında uzdırılğan. Anda Tatar häm Urıs säwdägärlärennän tış Urta Asía häm Qawqazdan da kilgännär. Kün, mex, timerdän eşlängän äyberlär, sawıt-saba, tuqımalar häm başqalar tuarlar belän säwdä itkännär. Xäzer iseme cimerelgän Taşayaq tıqrığı atamasında saqlana.


Yuğarı Oslan.
Yuğarı Oslan awılı, Yuğarı Oslan rayonı üzäge (1931. yıldan). Tatarstannıñ Könbatışında, Qazan timer yul stansísınnan 11 "km" Könbatıştaraq, İdelneñ uñyağında urnaşqan. 1575. yıldan mäğlüm. 1989. yılda 3788 keşe (Urıslar – 72%, Tatarlar – 21%), 2000. yılda 4251 keşe yäşi. Xalqınıñ töp şöğele – igençelek, terlekçelek; tözeleş şirkätläre, ikmäk kombinatı. Urta mäktäp. Gímnazía, 2 mädäniät yortı. Rayon üzäk xastaxanäse. "Nikolski" çirkäwe – 19. yözneñ 1. yartısı arxitektur istälege. Mäçet.


Xälil.
Xälil xan (?-1467.), Qazan xanı (1463-1467.). Mäxmüd xannıñ ölkän ulı. Atası wafatınnan soñ töxetkä utırğan dip farazlana. Anıñ turında bütän taríxí mäğlümätlär saqlanmağan.


Qaraçı.
Qaraçbäk yäki qaraçı, Tatar-Monğol däwlätlärendä díwan äğzası. Qaraçı töşençäse Monğol İmperise 13. yöz başlarınnan qullanışta buluı mäğlüm. Altın Urdada, Qazan, Qırım, Qasím xanlıqlarında ğädättä 4 idaräçe ıruğtan (Arğın, Barın, Qıpçaq, Şirin) berär keşe qaraçıbäklekkä saylap quyılğan.


İske Tatar ädäbi tele.
İske Tatar ädäbi tele (İske imlâ: يسكى تاتار تلى), qayber etnik qärdäş xalıqlarnıñ – Tatar, Başqort, öleşçä Qazaq häm Nuğaylarnıñ ğomumí yazma ädäbi tele. İske Tatar ädäbi tele İdel buyı Bolğar däwlätendä häm Altın Urdada qullanılğan borınğı Törki ädäbi telneñ cirle variantı nigezendä barlıqqa kilä. 12-14. yözenlärdäge ädäbi tel İske Tatar ädäbi tele formalaşunıñ başlanğıç çorı itep qarala. Ul matur ädäbiättä (Qol-Ğäli, 13. yöz). xalıq awaz ícatı äsärlärendä, dini ädäbiättä, qäber taşları yazmalarında kiñ çağılış taba. İske Tatar ädäbi tele Qazan Xanlığı çorında formalaşıp betä häm 15. yözdän 19. yözneñ urtası qädär Tatar xalqınıñ törle ictimağ0ı ölkälärendä qullanıla. Bu teldä Möxämmädyar poémnarı, (16. yöz), Mäwla Qolí xikmätläre (17. yöz), Qadírğäli bäkneñ taríxí äsärläre (17. yöz başı), "Däftäre Çıñğıznamä" (17. yöz) häm başqa äsärlär yazıla. Ul çordan qalğan matur ädäbiät äsärlärendä, fänni ädäbiättä, ictimağí-publisistik yazmalarda, räsmi eş qäğäzlärendä häm başqa janrdağı yazmalarda Bolğar-Qıpçaq söyläşenä häm Uyğır-Uğız tellärenä xas üzençäleklär saqlana. Bu – Törki yazma tradisílarnıñ däwam itüe häm İdel buyında, ş.i. İdel buyı Bolğar däwlätwendä törle etnik qärdäş xalıqlarnıñ aralşuı häm quşılıp kitüe belän dä añlatıla.
İske Tatar ädäbi tele L.C. Cäläy, M.Z. Zäkiev, W.X. Xaqov, F.S. Fasiev, F.M. Xísamova häm başqa ğälimnär tarafınnan öyränelä.


İlham.
İlham (Ğäli) xan (1450. yıllar tiräse – 1490. yıllar tiräse), Qazan xanı (1479-1487. yıllarda, bülenep). İbrahim xannıñ ulı. 1482. yılda Urıs däwläte belän solıx kileşüe tözi. 1485. yılda Möxämmädämin xan tarafdarları anı täxettän qualar. Soğraq Nuğay morzaları ğäskäre yärdämendä qabat Qazan täxetenä utıra. 1487. yılda, Mäskäwneñ böyek kenäze İvan III Qazannı yawlap alğannan soñ, İlham khan Vologda şähärenä sörgengä ozatıla. Täxetkä qabat Möxämmädämin xan utırtıla.


Mullanur Waxitov.
Waxitov Mullanur Mullacan ulı (1885-1918.), säyäsät eşleklese. Qazanda 1905-1907. yıllardağı ínqílab (revolúsí) waqíğalarında qatnaşawçı. 1917. yılda Möselman Sosialistlar komitäten oyıştırıçı häm anıñ citäkçelärennän berse, "Qızıl Bayraq" gäzete" möxärrire. 1918. yılda Märkäz (Üzäk) Möselman komissariatı citäkçese, RSFSRnıñ Millätlär Eşe buyınça xalıq komissariatı kollegiäse äğzası., Üzäk Möselman Xärbi kollegiäse räise. Qızıl Armí öçen möselman ğäskäri berämleklärne oyıştıruğa citäkçelek itä. Ber ük waqıtta 1918. yılnıñ Yülennän İdel buyında azıq-töläk tuplawçı ğädättän tış komissar wazífaların da başqara. 1918. yılnıñ Augustında Qazannı Aqlar höcümennän saqlaw könnärendä 2. Tatar-Başqort batalyonı komandire. Aq Çexlar qulına elägä häm atıp üterelä.


Bolaq.
Bolaq, elek Qaban külennän ağıp çıqqan häm Qazansuğä qoyğan ineş, xäzerge köndä Qazan üzägendä kanal.
Ozınlığı 1550 "m", kiñlege 24 "m". Yırımnıñ yarların tözekländerü Qazan Xanlığı waqıtında başlana. "Taşayaq" yärminkäse yanında köymälär öçen tuqtalışlar qorıla. 19. yözdä yırım turaytıla häm çístartıla, yarlarına öylär häm kelätlär tözelä, ağaç küperlär salına. 1907. yılda Lev Kazimiroviç Xrşçonoviç proyektı belän arklı taş küper tözelä. 1940-1950. yıllarda Ü.G. Alparov häm Y.Y. Brudní proyektı belän Bolaq arqılı 5 timer-beton küper salına, timer räşätkälär quyıla, yarlarına çiräm tüşälä. Kuybışev susaqlağıçı tözelü häm şähärneñ tübän öleşneñ su basu qurqınıçı tuu säbäple, 1955-1956 yıllarda Bolaqnıñ tübän öleşe kümelä häm Qazansu yılğasınnan saqlağıç damba belän ayırıla; Bolaqnı belän totaştıruçı 546 "m" ozınlıqtağı cir astı suütkärgeçe ("İdel-Bolaq kanalı") tözelä. Birge Qaban külennän Bolaqqa häm Bolaqtan Qazansu yılğasına sunı nasos stansíları suıtıp, Bolaqta su bieklegen tigezläp tora. Y.V. Grebnóv proyektı belän 1986-1993. yıllarda Bolaq yarlarına beton salına.


Bolğarlar.
Bolğarlar ("Bulğarlar"), Törki qäbilälär törkemeneñ cíılma ataması.
Berençe märtäbä Bolğarlar 5-6. yözlär Bízantia çığanaqlarında telgä alınalar. Kilep çığışların Könyaq Seber häm Ural töbägennän Könbatış Qawqaz belän Don buylarına küçengän Törki-Uğır qäbilälär törkeme belän bäylilär. 6-7. yözlärdä Bolğarlar "utriğur", "kutriğur" dip Bízantia çığanaqlarında iskä alına. 6. yöz urtalarınnan Bolğarlar Törki Qağanlıqqa buysınğannar. 630. yıllar tiräsendä Qubrat xan citäkçelenedä Böyek Bolğar däwläte oyıştırıla. Xäzär Qağanlığı belän köräş barığında Bolğarlarnıñ ber öleşe 670. yıllarda Dunay yılğası tamağı buylarına küçenep kitkän (q. Berençe Bolğar patşalığı), ber öleşe üz cirlärendä qalğan, Xäzär Qağanlığına buysınğan häm soñraq Tönyaq Qawqaz töbägenä qısrıqlanğan (q. Balqarlar, Qaraçaylar). Şulay uq qayber Bolğar qäbiläläre Pannoniagä (xäzerge Macarstan) häm Tönyaq İtaliagä küçep kitkän.
8. yözdä Ğäräp-Xäzär suğışları köçäyüe nöticäsendä Bolğar ıruğ-qäbilälärennän Bolğar, Bäräncär, Barsil, Bilär, Sawir häm başqalar, Xäzär Qağanlığı cirlären qaldırıp, Urta İdel buylarına küçegännär. 9. yöz azaqlarında - 10. yöz başlarında, İdel-Ural aralığındağı Törki häm Fin-Uğır qäbilälären berläşterep, İdel buyı Bolğar däwläten tözegännär. Bolğarlarnıñ Urat İdel belän Ural aralığında yäşäwçe xalıqlarnıñ (Tatar, Çuaş, Bisermän, Başqort h.b.) etnokultur taríxına zur yoğıntısı bulğan.


Wäisilär xäräkäte.
Wäisilär xäräkäte, dini häm ictimağí-säyäsi xäräkät, milli-sosial tigezsezlekkä qarşı köräşneñ ber çağılışı (19. yözneñ 2. yartısı - 20. yöz başı). Wäisilär xäräkäten ingezläwçe - Bahawetdin Wäisev.
Tatar igençelären, hönärçelären häm urta qul säwdägärlärne berläştergän. Bahawetdin Wäisev qulğa alınğaç ta (1884.), aña iäwçelär sanı kimemägän. 1908. yılda Qazan gubernasınıñ Qazan, Arça, Zöyä öyäzlärendä, orenburg häm başqa kürşe gubernalarda, Urta Asíada Wäisilär xäräkäte 15 meñläp keşene berläştergän. Wäisilär xäräkätneñ töp taläpläre - grajdanlıq qanunnarına häm cirle xakimiätkä buysınmaw, fäqät şäriğät quşança, Qör'änçä yäşäw, káfirlär armísında xezmät itmäw, salım tülmäw, ike başlı qaraqoşlı pasportnı almaw. 1884. yılda Bahawetdin Wäisev häm başqa qayber citäkçeläre qulğa alınğannan soñ, bu xäräkätkä qatnaşawçılar polisiä ezärleläwennän qaçıp, yäşerten eş itügä küçälär. Şäkertlär häm xalıq arasında fikerdäşlär tuplaw tuqtalmí. 1897. yílğa bilgelängän xalıq sanın isäpkä alu çarasına qarşı bulğab Wäisilär xäräkäte wäkillärennän 100dän artıq keşene patşa xökümäte qabat qulğa ala häm sörgengä cibärä.
1905-1907. yıllardağı inqilab (revolúsía) waqıtında Wäisilär xäräkäte köçäyä, "Íslam sosializmı" ruxında üzenä ber yañarış kiçerä. 1917. yılğı Öktäber Revolúsísınnan soñ wäisilä Sovet xakimiäten yaqlayaçaqların belderälär. Räsäydä grajdannar suğışı barğanda Qızıl Armí safında Wäisilär xäräkäte tarafdarlarınnan polk oyıştırıla. 1920. yıllarda wäisilär Çístay kantonında Yaña Bolğar awılına nigez salalar, şunda tuplanıp yaña şartlarda üzlärençä yäşärgä niätlilär. Ämma 1930. yıllardağı repressilär waqıtında başlap yözrüçeläre qulğa alınğaı, xäräkät tämam tarqala.


Käfer.
Käfer (Ğäräpçä: dinsez, ışanmawçı, dinne tamımawçı). Íslam dinen qabul itmägän, aña ışanmağan, İslamnıñ töp qäğidälären ütämägän häm täwbä itmägän bändälär káfir bulıp sanala.


İske imlâ.
İske imlâ­ ul 1920. yılğa qädär Tatar telendä qullanılğan Ğäräp älifbasınıñ yuraması. İske Tatar ädäbi telendä dä qullanıla.
Tíl-aldı suzıqlar (í, i (qisqa), e, ö, ü), süz urtasında xerífler urınına xerekeler bílen bilgílenír we bu Törki tíller arasında oxşaşraq imlânı te'min ite idí. Süz başında we axırındağı bötön suzıqlar we süz urtasındağı tíl-ardı (a, ı, o, u) suzıqlar xerífler bílen bilgílene idí. Yaña imlağa qarağanda, bu ozon-ğömörlö elifba Tatar tílí öçön, Ğerep-nigízlí elifbalar arasında, yaxşıraq nigíz teşkil itedír.
Bu əlifbanı xəzerge kɵndә Kıtayda yәşәgәn hәm iske tatar telendә sөylәşkan tatarlar kullana.


Konstantin Thon.
Thon Konstantin Andreyeviç yäki Ton (Urısça: "Константин Андреевич Тон") (1794-1881), arxitektor, arxitektur akademige (1830), professor (1830).
Urıs eklektik ("Urıs-Bízantía stile") yünäleşenä nigez saluçı. Thon proyektları belän Mäskäwdä Zur Kreml Sarayı (1838-1849, icadi törkem belän berlektä), Ğaysa Saqlawçı Çirkäwe ("Храм Христа Спасителя") (1837-1883, saqlanmağan, 1990. yıllarda yañadan torğızıla) h.b.
Qazanda Gubernator sarayı (1845-1848) tözelä. Thon tarafınnan Gavriil Derjavin häykäleneñ arxitektura çişeleşe xäl itelä (20. yöz başında cimerelgän, 2004. Yılda yañadan torğızılğan).


Dmitri Mendeleyev.
Mendeleyev Dmitri İvanoviç (Urısça: "Менделеев Дмитрий Иванович") (1834-1907), ximik, ensiklopädist-ğälim, cämäğät eşleklese, Peterburg Fanıñ möxbir äğzası (1876.).
Ximik elementläreneñ anıñ iseme belän atalğan periodik qanunın aça (1869.) Ülçäw berämlege häm ülçäw buyınça Baş Pulatnı oyıştıruçı (1893.) häm anıñ berençe direktorı (xäzer Mendeleyev isemendäge metrologí fänni-tikşerenü institutı). 1857-1890. yıllarda Peterburg Universitätendä, professor (1865.). Ber ük waqıtta 1864-1872. Yıllarda Peterburg Texnologí İnstitutında professor.
Fundamental xezmätläre ğomumí ximiä, ximik texnologí, fizika, metrologí, hawada oçu, meteorologí, awıl xucalığı, iqtisad, xalıq mäğärife h.b. ölkälärgä qarí. Räsäydä organik ximiädän berençe däreslek (1861.), "Ximiä nigezläre" digän klassik xezmät (1868-1871. yıllarda 1. basma) autorı.
Tötensez darı tören uylap taba, berençe partísı Bondúg awılındağı ximiä zavodında eşlänä, şunda ximik texnologí buyınça konsultant bula.
Berençe Urıs ximiä cämğiäten oyıştıruçılarnıñ berse (1868., xäzer mendeleyev isemendäge Räsäy ximiä cämğiäte). Dönyanıñ törle illärendäge 90nan artıq fännär akademise, fänni cämğiätlär, universitätlär, institutlar äğzası häm şäräfle äğzası.
101. ximik element, Aydağı krater, Kuril utırawlarındağı vulkan, su astı qíası anıñ iseme belän atala. Sovet berlege FA 1962. Yılda ximiä häm ximiä texnologísı ölkäsendä iñ yaxşı xezmätlärgä Mendeleyev isemendäge büläk häm altın medal buldıra.


Meñ dä ber kiçä.
Meñ dä ber kiçä (Ğäräpçä:كتاب ألف ليلة وليلة; Farsıça: هزار و یک شب), urta ğasırlar Ğäräp ädäbiäte yädkäre. Hind, Farsı häm Ğäräp folklorı motivlarına tayanıp 8-9. yözlärdä yaqınça yazılğan xikäyätlär cíılması. Küp xalıqlarnıñ folklorına häm ädäbiätenä zur yoğıntısı yasağan tuplanma.
F. Xalidi tarafınnan Törekçädän Tatarça tärçemä itelä, 1897-1899. Yıllarda Qazanda 6 tomda basılıp çığa.


Bäk.
Bäk ("bäy", "bi") (Urıslarnıñ "kenäz", Ğäräplärneñ "ämir" däräcälärenä tiñ)


Maksim Gorki.
Gorki Maksim (Urısça: "Максим Горький", "Maksim Ghor'kij")(1868-1936), Urıs yazuçısı, cämäğät eşleklese, Sovet Berlege Yazuçılar berlege idaräseneñ berençe räise.
Aleksey Maksimoviç Peşkov bularaq tua. Ädip topmışındağı Qazan çorı (1884-1888) küp kenä äsärlärendä ' "Minem universitätlärem" ("Мои университеты", 1923), "Konovalov" ("Коновалов", 1897), "Yegerme altı ir häm ber xatın-qız" ("Двадцать шесть и одна", 1899), "Xuca" ("Хозяин", 1913) isemle xikäyälärendä taswírlana.
1940. yıldan Qazanda, 1979.dan Kama Tamağı rayonınıñ Krasnovidovo awılında Gorkineñ ädäbi-memorial muzéyları eşli.


Oleg Lundström.
Oleg Leonidoviç Lundström (Urısça: "Олег Леонидович Лундстрем"; 1916- 14. Öktäber 2005) - kompozitor, estrada dirijöre. RSFSRnıñ xalıq artistı (1984). 1947. yılda üze oyıştırğan orkester belän Shanghai'dan (Qıtay) Qazanğa küçep kilä. 1954-1956. yıllarda Qazan Zur Drama teatreneñ muzıka bülege mödire häm dirijöre. 1956. yıldan Mäskäwdä Jazz muzíkasınıñ däwlät kamer orkestre dirijöre. San-Marino xalıqara fännär akademiseneñ şäräfle fän doktorı (1993). Simfonik orkester öçen äsärlär, jazz kompozisilär autorı.


Albert Einstein.
Albert Einstein /aynŞTAYN/ (1879-1955) - böyek fizik, relátivistik fizikağa nigez saluçı.


Saqsin.
Saqsin, Urta Ğasırlar (11-13. yözlär) Xäzär-Qıpçaq şähäre. İdel tamağına yaqın cirdä urnaşqan bula. Ğäräp taríxçıları hän säyäsätçeläre (âl-Ğarnati, âl-Qazwini h.b.) xezmätlärendä telgä alına. İdel buyı Bolğarı yoğıntısında bulğan dip faraz itelä.


Azatlıq radiosı.
"Azatlıq" radiosı, "İrekle Awrupa – Azatlıq" radiokompanísınıñ Tatar, Başqort tellärendäge tapşıruları. AQŞ Congressı tarafınnan finanslana. Tatar-Başqort redaksí 1953. yılda Tatar möhacirläre qatnaşında oyıştırıla. Direktorları: Şihap Niğmäti, Ğärif Soltan, 1989. yıldan Färit İdelle.
Taríxı.
Başta München, 1995. yıldan Praha şähärlärendä urnaşa.
Tapşırular.
Tapşırular qısqa dulqınnarda könenä 4 säğät alıp barıla, ozın häm FM dulqınnarında translásílana, İnternettä eçtälege birelä (). Tapşırular Awrupa, Asía illärendä häm Australiada qabul itelä. 1996.dan Azatlıqnıñ Qazan wäkillege eşli (2000. yıldan direktorı – Rimzil Wäli).
Räsäydä Yekaterinburg, İjaw, Amurdağı Komsomolskidä (Komsomolsk-na-Amure), Mäskäw, Omski, Orenburg, Sankt-Peterburg, Samara, Tömän, Sember (Ulyanovsk), Ufa (Öfä) h.b. şähärlädä xäbärçelär üzäkläre oyıştırılğan; dänya xäbärläre, Tatar, Başqort, Qırım Tatarları tormışındağı ictimağí-säyäsí waqíğalr häm mädäniät yañalıqları yaqtırtıla.


Kinder.
Kinder ("Cannabis"), Kinderçälär ğäilälegennän beryıllıq ülän ıruğı. Tatarstanda çäçüle kinder süs häm may birä torğan üsemlek bularaq igelä. Narkotik bularaq, 1970. yıllardan çäçelmi.


Kimäk Qağanlığı.
Kimäk Qağanlığı, 10-13. yöz başlarında yäşägän Törki däwlätçelek.
Kimäk, Yämäk, Qıpçaq, Tatar, Bayandur, Länikäz, Aclad h.b. Törki ıruğıqäbilälärneñ cirlären berläşterü näticäsendä barlıqqa kilä. 12. yözdä bilämäse Könyaq Ural, İdel artyağı, Manğışlaq töbäklärenä häm Aral Diñgezeneñ Tönyaq-Könçığışına qädär cäyelgän. İdarä üzäkläre - Kimäk, Sangir h.b. Xalqı yarım küçmä terlekçelek, igençelek häm şähärlärdä hönärçelek belän kön kürgän.
Däwlät başında qağan (xan) torğan. 10-11. yözlärdä töp idaräçe ıruğ Tatar, 12-13. yözlärdä - İlbarilar (İlburi). Elegräk mäcüsilär (Täñreçelär), 11. yözdä Kimäk Qağanlığında Íslam dine tarala başlí. 10. yöz azaqlarında, Qıpçaqlarnıñ zur öleşe qağanlıqtan ayırılğaç, däwlät köçselänä. 11. yöz axırlarında, İlburi ıruğı xannarı idarä itkändä, tışqı säyäsättä canlanış küzätelä. İdel buyı Bolğarına (1183), Xaräzemgä (1152,1197) h.b. illärgä yaw-höcümnär oyıştırıla.
Mäğlüm idaräçelärre: Alıp Qara Uran, Alıp Derek, İnalçıq, Abarxan, Baçman. 13. yöz başlarında Kimäk Qağanlığı Monğollar tarafınnan yawlap alına häm cirläre Cüçi Olısına quşıla.


Ernest Muldaşev.
Muldaşev Ernest Rifqat ulı (1948), oftalmolog, medisin fännäre doktorı (1995), professor (1996), UFOlog. 1972. yıldan Ufa Küz Awıruları Fänni-Tikşerenü İnstitutında, 1982.dän 10. xastaxanädä (Ufa), 1988.dän "Küz mikroxirurgiäse" medisin fänni-texnik kompleksı oftalmoxirurgiäse öçen transplantantlar citeşterü labaratorí mödire, 1990. Bötensoyuz Küz häm plstik Xirurgiä Üzäge direktorı. Xezmätläre oftalmoxirurgiä, plastik xirurgiä öçen yaña töp alloplantlar eşläw, kürü sisteme eşçänlegenä alloplantlarnıñ tä'sir itü mexanizmnarın öyränügä qarí. Keşelek dönyasınıñ genofondın açıqlaw öçen Himalayğa, Tibetkä ekspedisilär oyıştıruçı. Fänni-populár kitaplar autorı (mas., "Kemnärdän bez çığarğan?").


Xäzär Qağanlığı.
Xäzär Qağanlığı, borınğı feodal däwlät.
7. yöz urtalarında Tübän İdel buyı häm Qawqaz aldı cirlärendä oyışa. Könbatış Törki Qağanlıq tarqalğannan soñ barlıqqa kilä. Nigez saluçı il başlıqları Törki Aşina ıruğınnan bula. Başqalası Sämändär, İtil (8. yöz başınnan) şähärläre.
Buysındırğan xalıqlar.
7. yözneñ 2. yartısında Xäzär Qağanlığı Böyek Bolğar däwläten häm Sawir, Bäräncär qäbiläläre däwläti berläşmälären, İdel häm Don buylarında yäşäwçe xalıqlarnı (Bolğarlar, Bortaslar, Mordwalar h.b.), qayber Slaván qäbilälären (Polán, Severán, Vátiç, Radimiç h.b.) üzenä buysındıra. 8. yöz – 10. yöz başında, Xäzär qağanlığınıñ iñ yuğarı kütäreleş çorında, aña Qawqaz aldı töbäge, Azov Diñgeze buyı, Qırım yarımutırawınıñ zur öleşe, Könçığış Awrupanıñ Dniper buylarına qädär suzılğan dala häm urman qatnaş dal ölkäläre kerä.
Din.
8. yözdä İslam däwlät dine bularaq qabul itelä; 8. yöz axırı – 9. yöz başında idaräçe däirälär Yähüdi dinenä küçä başlílar. 10. yözneñ ikençe yartısınnan qabat Íslam dinenä qaytalar. Şulay uq waqıtta qağanlıqta Xristianlıq häm Karaimça Yähüd dine tarata, Täñreçelek häm başqa Mäcüsilek tä saqlana.
Xalıq.
Qağanlıq xalqı küçmä terlekçelek, iegençelek, baqçaçılıq (yözem üstärü) h.b. belän şäğellänä. İtil, Bäläncär, Sämändär h.b. şähärlärdä hönärçelek, säwdä eşe alğa kitä. Könçığış Awrupa, Urta Asía, Qawqaz artı il-xalıqları belän säwdä elämtäläre urnaştırıla.
Taríx.
Ğäräplärneñ Qawqaz aldı häm Qara Diñgez buyı kiñleklärenä ütep kerü niäte belän başlağan yawları (653-765) Xäzär Qağanlığınıñ äkrenläp köçselenüenä kiterä. 735. yılğı zur ciñelüdän soñ idaräçe Aşina ıruınnan quyılğan qağannıñ däräcäse töşä, idarä Bolğar häm Xäzär aqsöyäkläre qulına küçä. 8. yöz axırı- 9. yöz başında Yähüd dine tarafdarı Obadia (Bulan qağan näselennän) täxetkä utıra häm Yähüdilär dine östänlek ala. Şunnan soñ Xäzär aqsöyäkläreneñ ul din belän kileşmägän ber öleşe, qänäğätsezlek belderep, baş kütärä. Ozaqqa suzılğan köräştä Obadia üz köndäşlären häm alarğa yärdämgä kilgän Macarlar ciñügä ireşä. Bu suğışlar häm Kiev kenäze Svátoslav I'neñ 964-965. yıllardağı yawları Xäzär Qağanlığın bölglenlekkä töşerä. 10. yöz azaqlarında Bäcänäk häm Uğız qäbiläläre Xäzär Qağanlığı cirlärenä basıp kergäç, däwlät bularaq ul yäşäwdän tuqtí. Tübän İdel buyındağı Saqsin şähäre häm Saqsi ölkäse küpeder waqıt möstäqıl yäşäwen däwam itterä.


Xäzärlär.
Xäzärlär, Törki telle xalıq, Könçığış Awrupa cirlärenä 4 yözdän Hunnar belän bergä ütep kergännär, dip farazlana. Qaspi Diñgezeneñ Könbatış yarlarında, xäzerge Dağstannıñ sulaq suı buylarınnan alıp Tübän İdel buyı irkenleklärenä qädär cirdä küçmä tormış alıp barğannar. 660. yıllarda bu küçmälärne Törki Qağanlığı üzenä buysındıra. 7. yöz urtalarında, Könbatış Törki Qağanlığı tarqalğaç, Xäzärlär üz däwlätlären – Xäzär qağanlığın tözilär. 10. yöz axırlarında qağanlıq tarqalğaç, Xäzärlär Törki-Qıpçaq qäbiläläre belän aralaşıp-quşılıp betä.


Xäzär tele.
Xäzär tele, Xäzär Qağanlığında yäşägän xalıqlarnıñ, qäbilälärneñ aralaşu tele. Bolğar törkemendäge borınğı Törki telläre neñ berse. Xäzär tele turında mäğlümatlar bik az. Bolğar häm kirşr Fin-Uğır xalıqları telläre belän ber'bersenä üzara tä'sir iteşep yäşi. Tatarstandağı qayber toponimnar Xäzär telennän qalğan bulırğa tieş, dip farazlana.


Lúbov Speranskaya.
Speranskaya (Stein) Lubov Lvovna (Urısça:"Сперанская (Штейн) Любовь Львовна") (1918-2010), teater rässamı. Tatarstannıñ xalıq rässamı (1998). Leningradta tuğan. 1949. yıldan Qazan Teater Mäktäbendä uqıta, ber ük waqıtta Qazan Qurçaq Teatrında baş rässam (1953-1957, 1970-1972). Töp eşläre: Tatar Filharmoniäseneñ Cır häm Biü ansamblenä kostüm eskizläre, B. Asafyevnıñ "Baqçasaray fontanı", Çaykovskinıñ "Aqqoş küle" spektakellärenä dekorasí häm kostüm eskizläre.


Cəditçelek.
Cäditçelek (Ğäräpçä: cädid - yañalıq), cämğiät yäşäyeşen häryaqlap yañartırğa omtılğan ictimağí-säyäsi xäräkät. 1880. yıllarında Tatarlar häm Räsäyneñ Törki xalıqları arasında kiñ urın ala. Cädiçelek tarafdarları ictimağí, iqtisadi artqa qalunı häm cämğiättäge ruxí torğınlıqnı tänqitlilär, zaman taläbenä turı kiterep cämğiätne yañartu fikeren, berençe näwbättä xalıq mäğärifen üzgärtüne yaqlílar.
Cäditçelek üz ätrafına aldınğı qaraşlı ruxanilarnı, uqıtuçılarnı häm şäkertlärne cía. Cäditçelekneñ törle yünäleşläre (ağımnarı) bula: qayberäwlär (Ğ. barudi, M. Bigiev, Ğäbdräşid İbrahimov, Q. Tärcemäni C. Abızgildin, Z Qadíri, Z. Kamali, Ğ Bubí h.b.) dini yañarışnı, ikençeläre (R. Fäxretdinev, F. Kärimi, Ş. Kültäsi h.b.) mäğrifätçelekne yaqlí. Cäditçelek 19. yöz axırı - 20. yöz başında Tatar xalqınıñ ictimağí fikere häm milli üzañı üseşendä möhim taríxí basqıç bulıp tora.


Qaşan bäklege.
Qaşan bäklege, Bolğar bäklege. Monğol yawlarınnan soñ, 13. yözdä İdel buyı Bolğarınnan bülenep çığa. Altın Urda vassalı xoquqında yäşi. Üzäge - Qaşan şähäre. Xalqı igençelek, terlekçelek belän şöğellänä. Qala-qälğälärdä timer qoyu häm eşkärtü, baqır eremäläre qoyu, balçıq sawıt-saba yasaw h.b. hönärlär bula, säwdä itälär. 1391. yılda Urıs "uşkuynikları" (piratları), 1399. yılda Mäskäw ğäskärläre tarafınnan talana. 1438-1440. yıllardan Qazan Xanlığında.


Vasili Blüxer.
Blüxer Vasili Konstantinoviç (1890-1938), (ul da Blücher, Blukher, Blyuxer, Blúxer, Bliukher, Urısça: Василий Константинович Блюхер), Sovet Berlege Marşalı (1935). berençe Bötendänya Suğışında qatnaşa. 1916. yılda Qazanda Osterman ostaxanäsendä eşli, L. A. Smolákovnıñ (Raskinnıñ) revolúsion tügäräge häm RSDEF (РСДРП) äğzası. Grajdannar Suğışında uqçılar divizise komandire. 1921-1922. yıllarda Yıraq Könçığış Cömhüriäteneñ Révolúsion Xalıq Armísı xärbi ministre häm "komanduyuşçi"se (baş xärbi idaräçese). BKF(b) (ВКП(б)) ÜK äğzalığına kandidat, BÜBK, Sovetlar Berlege ÜBK äğzası (1934-1938) SSSR YŞ deputatı (1937.) Repressilär çorı qorbanı.


Suar bäklege.
Suar bäklege, Urta İdel buyındağı Bolğar bäklege. Bäklek Sawirlar (Suarlar) belän cirle Törki häm Fin-Uğır qäbiläläre berläşüe näticäsendä, 940. yıllar tiräsendä barlıqqa kilä. Üzäge - Suar şähäre. Bäklek idaräçelärennän Ğabdulla bine Miqail, Talib bine Äxmäd, Mö'min bine äxmäd isemnäre mäğlüm. 975. yılda Bolğar bäklege belän berläşä. 11-13. yözlärdä İdel buyı Bolğarınıñ administrativ-territorial büleneş töbäge (ölkäse).


Sawirlar.
Sawirlar (alar da "Sabirlar" häm "Suarlar"), Qaspi Diñgeze triälärendä yäşägän, Xäzärlärgä qärdäş küçmä qäbilälär. Etnik çığışları Hunnar toqımınnan dip uylanıla.
Sawirlarnı berençe märtäbä 2. yözdä Ptolemey telgä ala. Tönyaq Qawqazda zur xärbi köç bularaq, alarnı Sasanilar İranı häm Bízantía üzara köräştä üz maqsatlarında faydalana. 5. yöz azağı - 6. yöz başlarında Sawirlar Avarlar belän belän suğışa. . yözneñ 2. yartısında Avarlar Könbatış tarafqa küçenep kitkäç, Sawirlar Könbatış Törki Qağanlığına buysınalar. 630. yıllarda Törki Qağanlığı tarqalğaç, Xäzär Qağanlığı xakimlegenä küçälär.
Dağstannıñ yar buyları öleşendä Suvar (Suar tügel!), Xäydan (Khaydan), Cidan (Jidan) qalaları töbäklären berläştergän Sawirlar patşalığı (däwläte) oyışa. Ğäräp-Xäzär suğışları barışında, 8. yözdä Sawirlarnıñ ber öleşe Urta İdel buylarına küçep kilä, anda Suar bäklege oyışa, alar Suarlar iseme belän tanıla. soñraq Suarlar cirle Törki telle qäbilälär belän etnik Bolğar berdämlegen tudıralar.
Xäzerge Çuaşlar Sawirlarnıñ (Çuaşça: "Сӑварсем") toqımları bulıp uylílar. Xäzerge Marilar Tatarlarnı "Suas" häm Çuaşlarnı "Suasenmari" ("Suarlaşqan Marilar") dip atílar.


Carpini.
Carpini Giovanni de Plano /karPİni djovanni de plano/, ul da "del Plan del Carpine", (1182-1252), Franciscannar ordene monaxı, säyäxätçe.
1245. yılda Rom Papası Innocenti IV anı mäğlümat tuplaw maqsatında Monğol İmperisenä cirbärä. Carpini böyek qağanğa Papanıñ xatın tapşıra. Ul xatta Möselman xälifälegenä qarşı bergäläşep köräşü kileşüe tözü täqdim itelgän bula. Altın Urdada waqıtta Batí xan belän oçraşa, Qaraqorımda Ügädäy ulı Göyekneñ böyek qağan täxetenä utıru tantanasında qatnaşa (1246). İlçelek wazífasın ütägändä kürgännären taríxí yulyazma xezmätendä ("Libellus historicus") yazıp qaldıra. Anda Monğol İnperisenä bäyle bay mäğlümattan tış törle xalıqlar, ş.i. Bolğar, Qıpçaqlar turında da bäyän itelä.


Albert Ğilmetdinev.
Ğilmetdinev Albert Xaris ulı (1956), fizik, fizika-matematika fännäre doktorı (1999). 1984. yıldan Qazan Universitätendä, 1994. tän amalitik spektroskopiä labaratorí mödire. Xezmätläre analitik atom spektrografiäsenä, plazma fizikasına qarí.


Fizioterapiä.
Fizioterapiä (Yunança: physis - tabiğat, therapeae - däwalaw), klinik medisin ölkäse, keşe organizmına tabiğí (su, hawa, cılılıq, yaqtılıq h.b.) häm yasalma (elektr togı, magnit qırı, ultrafiolet, radioaktiv nurlar h.b.) fizik faktorlarnıñ däwalaw tä'siren öyränä, şulay uq awırularnı däwalaw häm buldırmaw, bu faktorlarnı qullanu ısulların eşli.


Ğiäsetdin.
Ğiäsetdin (? - 1438 yäki 1445), Qazan idaräçese (1420. yıllar başınnan). Şadibäk xannıñ ulı (Cäläletdin xannıñ ulı, digän faraz da bar). İdegäy hälâk bulğannan soñ (1419) Qazannı yawlap ala. Ul waqıtta Altın Urda täxetendä utırğan Oluğ Möxämmät xan belän köräşä häm suğış barışında hälâk bula.


İdel buyı Bolğarına Monğol yawları.
İdel buyı Bolğar däwlätenä Monğol yawları (1223-1236)
Kalka yılğası yanındağı suğışta uñışqa ireşkännän soñ, 1223. yılda Söbedäy bahadur belän Cöbä noyon citäkçelegendäge Monğol ğäskärneñ ber öleşe Bolğar ilenä höcüm itä. Läkin İdelneñ Jiguli tawları töbägendä Bolğar suğışçıları qarşılığına oçrí häm ciñelä. 1229. yılda Kükdäy belän Söbedäy bahadurlar citäkçelegendä atlı ğäskär qabat höcüm itä, Cayıq yılğası buyında Bolğarlarnıñ çik sağındağı suğışçıların ciñep, ilgä bärep kerä, talap kitä. 1232. yılda qabat atlı Monğol ğäskäre Başqort cirläreneñ Könyaq-Könçığışın häm İdel buyı Bolğarınnıñ ber öleşen tuzdıra. Batí xan citäkçelegendäge kümäkläşterelgän ğäskär 1236. yılda Bilär, Suar, Cükätaw h.b. şähär-qälğälärne yawlap aluğa ireşä, şunnañ soñ İdel buyı Bolğarı Cüçi Olısınıñ ber öleşenä äwerelä.


Qıpçaq tele.
Qıpçaq tele ("Qoman tele"), Törki tellärneñ Qıpçaq törkemendäge tel, ğämäldän çıqqan tellärneñ berse. Xäzerge Tatar, Qazaq, Başqort, Qaraçay-Balqar, Karaim, Qırımtatar, Qomıq, Qaraqalpaq tellärenä yaqın. 11-14. yözlärdä İdel buyı häm Qara Diñgezneñ Tönyaq dala cirläre "Däşte qıpçaq" ("Qıpçaq dalası") iseme belän atalğan. Bu teldä söyläşüçe xalıqlar Möselman çığanqlarında "Qıpçaqlar", "Qıfçaqlar", Awrupada "Qomannar" ("Cumans"), "Qunnar", Urıs çığanaqlarda "Polovetslar" dip terkälgän. Qıpçaq tele ürnäkläre "Codex Cumanicus"ta saqlanıp qalğan. (q. Qıpçaqlar).
14-17. yözlärdäge Qıpçaq söyläm tele Kamenets-Podolsk (Ukraina) şähäreneñ Ärmän dini cämğiäte yılyazmalarında, glossarílarda (elekke süzleklärdä), mäxkämä aktlarında kiñ çağılış taba. Qıpçaq teleneñ iñ borınğı yazma istälege bulıp 1492-1537 yıllardağı Venezia yilyazması sanala.


NEP.
Yaña İqtisadi Säyäsät (NEP) (Urısça: НЭП – новая экономическая политика), 1921. Yılnıñ Martında RKP(b)nıñ 10. qorıltayında qabul itelä; "Xärbi Kommunizm" säyäsätenä almaşqa kilä. Töp eçtälege: "prodrazvórstkanı" "prodnalog" (çiklängän külämendä salıp tüläw) belän alıştıru, bazar mönäsäbätlärennän, yallanğan xezmättän, törle räweştäge milektän häm citeşterrü çaraların arendalaw mömkinlegelärennän faydalanu. Tatarstanda xucalıq apparatın üzgärtep qoru ğämälgä aşırıla, sänäğät xucalıq isäbenä küçerelä.
Trest häm sindikatlar, kanton citeşterü berläşmäläre sisteme sänäğätne bazar mönäsäbätläre belän bäyli. 1922. Yıl başında 10 trest ("Lesotrest, Metallotrest, Pişçetrest, Silikattrest, Tatvalenka, Tatşveytrest, Elektrotrest" h.b.); 7 kanton citeşterü berläşmäse (Alabuğa, Bua, Bögelmä, Mamadış, Spas, Çallı, Çístay) isäplänä. Qayber wağraq citeşterü şirkätläre elekke xucalarına qaytarıla. 41 ere sänäğät şirkäte arendağa, ş.i. 23e xosusí milek xucalarına birelä (1922). Däwlät, xosusí, kooperativ-kümäk säwdä itü törläe barlıqqa kilä. NEP töbäktä Berençe Bötendönya, Grajdannar suğışlarında cimerelgän xalıq xucalığın tiz arada torğızuğa, 1921-1922. Yıllardağı açlıqnı, 1922-1923.tä igen uñmaw säbäple kilep tuğan qıtlıqnı beterügä kiterä. 1920. yıllar axırında xalıq xucalığın industrializasílaştıru häm krästiän xucalıqların kümäkläşterü barışında NEP ğämäldän çığarıla.


Xärbi kommunizm.
Xärbi Kommunizm, Sovet xakimiäteneñ Grajdannar Suğışı barışında (1918-1921) il eçendä ütkärgän säyäsäte ataması. Eçke oyışmalar häm cämğiät belän idarä itüdä xärbi tärtiplär urnaştıru, ämer birep kenä eşlätü, barlıq ere häm waq sänäğät, citeşterü oyışmaların häm alarnıñ milken Sovet xakimiäte xökemenä tapşıru (Nasíonalizasílaw), krästiän xucalığında citeşterelgän azıq-tölek häm çimalnıñ küpçelek öleşen "tartıp alu" (Prodrazvórstka), şähär bistälärdä irekle säwdäneñ tíıluı, här kiräk-yaraqnı, ş.iş. azıq-tölekne dä däwlät tarafınnan bülep birü (kartoçka sisteme), şähär beläm awıl arasındağı ğädäti alış-bireşneñ özelüe, keşelärne mäcbür itep, küp oçraqta tulı eş xaqın tülämiçä eşlätü – Xärbi Kommunizm çorınıñ töp üzençälekläe. Qazan gubernasında Xärbi Kommunizm yıllarında krästiän xucalıqlarınnan 20 mln. Pottan artığraq aşlıq cíıp alına. Xärbi Kommunizm säyäsäte kiñ cämäğätçelektä qänäğätsezler tudıra, ayıruça krästiännär rizasızlığı törle töbäklärdä berniçä fätnägä säbäpçe bula (Arça fetnäse, Sänäkçelär fetnäse h.b.) 1921. Yıl başınnan Sovet xökümäte Xärbi Kommunizm tärtiplären beterep, Yağa İqtisadi Säyäsätkä (NEPqa) küçü qararın qabul itärgä mäcbür bula.


İdel buyı Bolğar dəwlətenə Monğol yawları.
İdel buyı Bolğar däwlätenä Monğol yawları (1223-1236)
Kalka yılğası yanındağı suğışta uñışqa ireşkännän soñ, 1223. yılda Söbedäy bahadur belän Cöbä noyon citäkçelegendäge Monğol ğäskärneñ ber öleşe Bolğar ilenä höcüm itä. Läkin İdelneñ Jiguli tawları töbägendä Bolğar suğışçıları qarşılığına oçrí häm ciñelä. 1229. yılda Kükdäy belän Söbedäy bahadurlar citäkçelegendä atlı ğäskär qabat höcüm itä, Cayıq yılğası buyında Bolğarlarnıñ çik sağındağı suğışçıların ciñep, ilgä bärep kerä, talap kitä. 1232. yılda qabat atlı Monğol ğäskäre Başqort cirläreneñ Könyaq-Könçığışın häm İdel buyı Bolğarınnıñ ber öleşen tuzdıra. Batí xan citäkçelegendäge kümäkläşterelgän ğäskär 1236. yılda Bilär, Suar, Cükätaw h.b. şähär-qälğälärne yawlap aluğa ireşä, şunnañ soñ İdel buyı Bolğarı Cüçi Olısınıñ ber öleşenä äwerelä.


Älmät.
Älmät, Tatarstan Cömhüriäte qaramağında şähär, Älmät Rayonı üzäge. Tatarstannıñ Könyaq-Könçığışında (Qazannan 279 "km"), Dala Zäye yılğasınıñ urta ağımı buyında, Ägerce-Aqbaş timer yulındağı Älmät stansísınnan 13 "km" könçığıştıraq urnaşqan. Automobil yulları töynäleşe.
18. yözdä nigez salına. 1930. yıldan rayon üzäge, 1952. yılnıñ Martınnan – şähär tíbındağı bistä, 1953. yılnıñ 11. Nöyäberennän – şähär. Älmät Şähär Şurasına Tübän Maqtama bistaäse buysına. Mäydanı 41,1 "km2". Xalqı – 1989. yılda 136,4 meñ keşe (Tatarlar – 50,4%, Urıslar – 42,9%), 2000. yılda 140,7 meñ keşe.
Älmät – Tatarstanda näft çığaru sänäğäte öçen maşína häm cihazlar citeşterä. Batırma elektr nasoslar, torba, gaz eşkertü, "Neftemaş" şin remontlaw, automobil-traktorlar remontlaw, kirpeç suğu, timer-beton äyberlär citeşterü häm başqa zavodlar; azıq-tölek sänäğäte (konditer, makaron fabrikası, söt-may kombinatı, ikmäk zavodı) häm ciñel sänäğät ("Alsu" oyıq-oyıqbaş bäyläw fabrikası, yort cihazları fabrikası) şirkätläre. Näft institutı, Näft, Fizik Tärbiä, Säwdä-Kommersí, Polítexnik texnikumnarı, medisin häm muzıkal kölliätläre, 31 ğomumí belem birü mäktäbe, 3 hönäri mäktäp. Tatar dram teatrı. Töbäk taríxın öyränü muzéyı.
Ş.u.q.: Älmät-Bögelmä sänäğät töynäleşe


Laşmannar.
Laşmannar (Almança: "Laschmann - urman kisüçe" mäğnäsendä), däwlät krästiännär qatlawı. Qorablar tözü öçe urman kiskännär, ağaç äzerlägännär. Piter I'neñ 1718. yıl 31. Ğínwar färmanı belän Qazan, Tübän Novgorod, Voronej gubernaları, ş.u. Sember öyäze yomışlı morzalar, Tatar, Mordwa häm Çuaşları ağaç kisü häm çığaruğa tüläwsez eşlärgä bilgelängännär. Laşmannar turıdan-turı Qazan admirallığına buysındırğan. 1817. yıldan eşlärenä maxsus Laşman volost idaräläre küzätçelek itkän. 1811. yılda Qazan gubernasında 60,8 meñ Laqşman bula. 1860. yıldan alar däwlät krästiännär qatlawına küçerelä.


İtil.
İtil (Ätil), Urta Ğasırlarda (8-10. yözlär Xäzärlär şähäre. İdel tamağında urnaşqan ere säyäsi häm iqtisadi üzäk. Xäzär Qağanlığınıñ soñğı başqalası. 965. yılda Kiev kenäze Svátoslav I ğäskäre tarafınnan yawlana, cimerelä. Xäzerge Ästerxan şähäre tiräsendä bulğan dip farazlana.


Kanton.
Kanton, 1920-1930. yıllarda TASSRda administrativ-territorial büleneş berämleşe. TASSRda 12 kanton bulğan: Alabuğa, Arça, Ägerce,Bögelmä, Zöyä, Layış, Mamadış, Minzälä, Spas, Täteş, Çallı, Çístay kantonnarı. Kantonnar "volost"larğa bülengän.


Öyäz.
Öyäz, Räsäydä administrativ-territorial büleneş berämlege. 13. yözdän mäğlüm atama, brär üzäkkä tartım "volost"lar berdämlege. Elekke Qazan Xanlığı töbägendä öyäzlärgä büleneş tärtibe 16. yözneñ 2. yartısında kertelä. Baştaraq öyäzlär belän Urıs "namestnik"ları, 16. yöz axırlarınnan – "voyevoda"lar idarä itkän. 1708. yıldan öyäz – gubernanıñ ayırım ber administrativ-territorial berämlege. 1775. yıldan xakimiät, finans häm mäxkämä idaräseneñ iñ tebänge öleşe. 20. yöz başına Qazan gubernasında Qazan, Zöyä, Kpzmodemyanovsk, Layış, Mamamdış, Spas, Täteş, Tsaróvokokşaysk (Yoşkar-Ola), Çuyıl (Tsivilsk), Çabaqsar, Çístay, Yädrin – barlığı 12 öyäz bula. TASSRda 1920. yıllarda öyäzlär beterelä, kantonnarğa bülänä.


Yəhüd dine.
Yähüd dine (İudaizm), berallalıqqa nigezlängän iñ borınğı dinnärneñ berse, MA 1. meñyıllıqta Filistindä barlıqqa kilä. Başlıça Yähüdlär arasında tarala. Yähüd dineneñ töp täğlimatı Torah häm Talmud dip atalğan dini kitaplarda tuplanğan.
Törle yuramalar bar: Xasidlek, Qaraimnär h.b.
8. yözdä Xäzärlärdä häm başqa Törki xalıqlarda tarala.
İudaizm Tatarstanda.
Yähüdi säwdägärläre Qazanda Qazan Xanlığı däwerennän yäşilär, dilär, läkin dini cämğiäte 1850. yıllarda oyışa, räsmi röxsät 1897. yılda alına. 1915. yılda sínagoga tözelä. Sovet çorında cämğiäte beterelä. 1996. yılda cämğiät yañadan terkälä, 1996. yılda sínagoga binası cämğiätkä kire qaytarıla.
*


Piter I.
Piter I ("Pótr Alekseyevitç"; zamança Urısça: "Пeтр Алексеевич"," Pietr Alieksieievitch") (1672-1725), Räsäy patşası (1682. yıldan) häm imperatorı (1721. yıldan).
1700. yıllarda Piter İswäclär belän suğışa, 1703. yılda İswäc Nöteborg qälğäse yanında Sankt-Peterburgqa nigez sala.
1708. yılda Räsäyne gubernalarğa bülü tärtiben kertä. Anıñ waqıtında Qazan gubernası oyıştırıla. Xristian dinenä küçärgä telämägän Möselmannarğa qarata ğädelsez färmannarı belän mäğlüm. 1713. yılda iğlan itelgän färman nigezendä Tatar morzalarına Xristian dinendäge krepostnoy krästiännär totu tíıla, şundí krepostnoylar bulğan awıllar häm cirlär tartıp alına; köçläp çuqındıru çaralar köçäyä; 1718. yılğı färman belän yomışlı Tatarlar Admirallıq öçen ağaç çığaru eşendä tartıla (Laşmannar); 1722. yılğı färmanda 10-12 yäşlek Tatar malayların xärbi xezmätkä (dençik, yunga h.b. xezmätlärgä) alu qarala.
İranğa yawğa çıqqaç, 1722. yılnıñ Mayında Piter I Qazanda tuqtala (q. İranğa Piter I yawları). Bolğar şähärendä bulıp, qäber taşlarındağı yazularnı küçerep alırğa (q. Yosıf İjbulatov), Zur Mäçet manarasın tözekländerergä ämer birä. Patşanıñ Qazanğa kilü xörmätenä Petropavel cämiğ cirkäwe tözelä.


Çistay.
Çístay, Tatarstan Cömhüriäte qaramağındağı şähär, Çístay Rayonı üzäge. Tatarstannıñ üzägendä (Qazannan 114 "km"), Sember-Ufa timer yulındağı Nurlat stansínan 125 "km" Tönyaqtaraq urnaşqan. Kama yılğasınıñ sul yarındağı qorablar tuqtalığı. Automobil yulları töynäleşe. Aéroport. 18. yöz başlarında Çistoye Pole awılı (Arxangel bistäse) bularaq nigez salına. 1781. yılda Qazan namestniklegeneñ öyäz, 1796. guberna şähäre Çístay isemen ala. 1920-1930. yıllarda – kanton üzäge. 1930. yıldan – rayon üzäge. Mäydanı 16,8 "km2". Xalqı – 1989. yılda 65,5 meñ keşe (Urıslar – 65,8%, Tatarlar – 30,2 %), 2000. yılda 66,6 meñ keşe. "Vostok" säğät zavodı, qorablar, automobillär tözätü zavodları, "Autospetsoborudovanie", şärab zavodları; "Vektor" konstruktorlıq-texnologik bürosı; tegü, trikotaj, ayaq kiemnäre, üy cihazları, konditer fabrikaları; it, söt, balıq kombinatları. Qazan Texnik Universitäte filialı – "Vostok" yuğarı texnik uqu yortı. Pädogogik häm medisin kölliätläre, sovxoz-texnikum, 21 ğomumí belem birü mäktäbe, 2 hönäri kölliät. 2 mädäniät yortı. "Çístay – öyäz şähäre" muzéyı, Säğät zavodı taríxı, Boris Pasternak muzeyları. Xalıq teatrı.


Mäzäk.
Mäzäk, Tatar folklorı janrı, yumoristik-satirik, kötelmägän borılış, ütken tel belän tögällänä torğan keçeräk külämle çäçmä äsär.


Mäcüsilek.
Mäcüsilek, ber allağa ışanunı qabul itmägän tradition dini ışanular ataması (küp allalarğa ışanu h.b.).
Íslamğa qädär Bolğarlarda utqa, qoyaşqa, suğa, kükkä, izgelärgä häm başqalar tabınu yäşäp kilgän. Mäcüsile başqa mädäni tradisílar belän bergä Tatar xalqınıñ ruxí dönyası üseşenä yoğıntı yasí. Bolğarlar Íslam dine qabul itkäç, Mäcüsilek aqrınlap rolen yuğalta barsa da, yaña formalar ala häm bügen dä Möselman mädäniäte öleşe bularaq yäşi. İdel-Ural töbäge Fin-Uğır xalıqlarınıñ Xristianlıqnı çağıştırmaça soñ qabul itüe säbäple (16. yöz urtaları – 20. yöz başı), Mäcüsilek alarnıñ ruxí dönyalarında, mädäniätlärendä Tatarnıqına qarağanda kübräk urın alıp tora. 1990. yıllar başınnan borınğı dinnären-ışanuların yağartu Mari, Udmurt, Çuaş, küpmeder däräcädä Mordwalar küzätelä.


Texas.
Texas Ştatı /TExas/ yäki /täkSEZ/ - ul AQŞnıñ ber ştatı
-Gubernatorı: Rick Perry
-Räsmi tele: Yuq
-Mäydanı: 696,241 km² (AQŞta 2nçe urında)
- Su mäydanı 17,333 km² (2.5%)
- Keşe sanı 20,851,820 (AQŞta 2nçe urında)
- Tığızliğı 30.75 /km² (AQŞta 28nçe urında)
- Köne: 29. Dekäber, 1845. yıl
- Tärtibe: 28. ştat bulıp kergän
-Waqıt quşağı: Üzäk: ÜWZ (UTC) -6/-5
-Tawlar: Üzäk: ÜWZ (UTC) -7/-6 (Könbatış Texasnıñ ber öleşen täşkil itä)
- İñ yuğarı noqta Guadalupe Peak, 2,667 m
- İñ töbän noqta 0 m


Kömeş.
Aq töstäge dendrit, börtek häm başqa räweşlärdägese tabıla.
Qatlığı 2,5-3. Tatarstanda qayber baqır rudası qatlamalarında 1 "t"ğa 540 "g" qädär saf kömeş tabıla.


Olímpia Uyınnarı.
Tatarstan sportçıları 1952. yıldan Olímpia Uyınnar qatnaşa.


Äxmädiyä.
Hindstanda (Mirza Ğöläm Äxmädi Qadiani (Mirza Ghulam Ahmad of Qadi)(1835-1908) nigez sala. Äxmädiyä täğlimatı Qör'än häm Müselman (Sönnilär) ğänğänäse – tradisiälären tayana; tabiğate quşılma tösmerdä – Möselman, Xristian häm başqa din wäkillärenä mönäsäbätle. Äxmädiyä tarafdarları raslawınça, oyışmağa nigez saluçı – Allahnıñ keşelek tarafına cibärelgän soñğı ilçese (Musa häm Ğäysädän soñ), päyğämbäre (näbi), ul üzendä Möselmannarnıñ mähdie, Xristian messiäse, Hind Krişnası wazífalrın tuplağan.
1 millionnan artıq tarafdarları bar, töp öleşe Paqstanda. Küp kenä Möselman mämläkätlärendä Äxmädiyä Möselman cämğiäte dip tanılmí. Íslam dönyası ligası Äxmädiyäne Íslamğa qarşı doşman ağım bularaq bäyäläde.
Tatarstanda Äxmädiyä cämğiäte 1992. yılda terkälä.


Komatsu Hisao.
Komatsu Hisao (1951), taríxçı, türkolog.
1980. yıldan Yaponíanıñ Tokyo Üniversitätendä, professor (1996.). xezmätläre Íslam dinendäge Törki xalıqlarnıñ säyäsi taríxına häm Üzäk Asía Tatarlarınıñ säwdä, mädäniät eşçänlegenä qarí.


Kirill älifbası.
Kirill älifbası yä Kirillitsa, 9. yöz axırı – 10. yöz başında Könyaq, Könçığış häm Könbatış Slaván xalıqlarında qabul itelgän älifbanıñ berse (başqalardan "Glagolitsa" mäğlüm). Xristian dine taratuçı bertuğan Kirill (827-869 tiräse) häm Mefodi (815-855) tarafınnan Xristian dine räsmi tanılğan, Yunannarnıñ älifbasına nigezlängän älifbasına berniçä xäref östäp tözelä. Rusta 10-11. yözlärdä Xristianlaşu waqıtında qullanışqa kerä. 1708. yılda berqädär üzgärtelä. 1880. yıllarda İdel-Ural Xristian xalıqları öçen (Keräşen Tatarlar da) Kirillitsa qullanışqa kerä. 1920. yıllardan ğämäldä bulğan Urıs älifbası nigezendä 1939. yıldan Tatarlarda da şuşı älifba qabul itelä.


Viktor Çernomırdin.
Çernomırdin Viktor Stepanoviç (Urısça: "Виктор Степанович Черномырдин", 1938—2010), däwlät eşleklese.
1957. yıldan Orsk näft eşkertü zavodında, 1973.tän Orenburg gaz eşkertü zavodı direktorı. 1978. yıldan KPSS Üzäk Komitätendä; 1982.dän Sovet Berlege gaz sänäğäte ministre urınbasarı, 1985.tän – ministre.
1989.dan "Gazprom" Däwlät gaz konsernı idaräse räise. 1992-1994. yıllarda Räsäy Föderasísı Ministerlär Şurası räise. "Räsäy Föderasísı däwlät xakimiäte organnarı belän Tatarstan Cömhüriäte däwlät xakimiäte organnarı arasında eşlär büleşü häm üzara wäqälätlär arasında eşlär büleşü häm üzara wäqälätlär almaşu turında şartnamäne äzeläwdä qatnaşa häm aña qul quya. 1994-1998. yıllarda Räsäy Föderasísı Xökümäte räise. 200000. yıldan RF Föderal Cıínı Däwlät Duması deputatı. 2001.dän RFnıñ Ukrainadağı wäqälätle wäkile.


Asteroidlar.
Asteroidlar ("Keçe planetalar"), Qoyaş sistemasına kergän cisemnär, diameterläre 1dän alıp 1000 "km" qädär bula. Keçe planaetalarnıñ kübeseneñ orbitaları Mars belän Yüpiter orbitaları arasındağı asteroidlar quşağında yata.


Çıñğız xan.
Çıñğız xan ("Temüçin, Temücin") (1155. yıl tiräse-1227), Monğol İmperisenä nigez saluçı, anıñ berençe böyek xanı (1206. yıldan), cihangir.
Monğol häm Törki qäbilälär östennän xakimlek itü öçen barğan suğıçlarında (1183-1204) küp köndäşlären, ıruğ häm qäbilä berläşmäse başlıqların (Merkitlär qäbiläse citäkçese Tolhol bäk, Naymannar berläşmäse başlığı Tayan xan h.b.) ciñä. Tönyaq-Könçığış Mongolía häm Baykal küle tiräsendäge irken qır-dalalarda yäşäwçe qäbilä berläşmäläreneñ barısın da üzenä buysındıruğa ireşä. 1206. yılda Monğol aqsöyäkläre qorıltayında şul qäbilä beläşmäläreneñ "Böyek Xanı" dip iğlan itelä ("çıñğız" ataması Törkiçä "diñgez-tengiz" töşençäsenä täñgäl "böyek" mäğnäsen añlata dip uylanıla). Çıñğız xan eçke säyäsättä däwlät tözeleşen üzäkläterüne alğa sörä. İmperidäge eçke xoquq-tärtiplärne ğädäti qäğidälärne qanunlaştırıp (q. Yasa), xärbi-idärä reformnar ütkärä.
1209. yılda Tangutlar däwläte Si-Sia cirenä höcüm yasí häm anıñ ğäskären tar-mar itä. 1211. yılda Tönyaq Qıtay bilämälärrenä basıp kerä häm 1215. yılda Beijingne (Pekiñne) yawlap ala. 1219-1221. yıllarda Urta Asía däwlälären basıp ala. 1226-1227. yıllarda tangutalrnıñ si-Sia däwläten tämam üzenä buysındıruğa ireşä. Şul däwlätneñ başqalasın qamaw waqıtında kinät wafat bula.


Vasili Blajenní Çirkäwe.
Vasili Blajenní Çirkäwe ("Yar buyı Poqraw soborı (cämiğ çirkäwe)"), Mäskäwdäge Urıs dini míğmarlığınıñ mäşhür istälege.
1555-1561. yıllarda Barma häm İvan Postnik tarafınnan Qazan Xanlığın yawlap alu istälege itep tözelä. Çirkäw tiräsen äyländerep alğan yabıq tübäle galerí urtasına çatır tübä astındağı olı ğíbadätxanä bínası tiräli üzara eçke yullar belän totaşqan 8 keçeräk çirkäw urnaştırılğan. Bizäklärneñ güzällege häm baylığı belän ayırılıp tora. 1588. yılda Çirkäwgä Vasili Blajenní altare östälä, 1670. yıllarda 8 qırlı çañ manarası tözelä.
Vasili Blajenní Qolşärif mäçete ürnägendä eşlänelgän dip faraz qılına. 1930.dan 1992. yılğa qädär Däwlät taríx muzéyı filialı urnaşa. Xäzer üz wazífasın üti.


Roin Djordjikia.
Djordjikia Roin (Kondratyeviç) (1946), kardiolog, Tatarstannıñ atqazanğan tabibe (2002). Republika Medisin Diagnoz Quyu Üzägeneñ citäkçese, Qazan Medisin İnstitutınıñ xirurgik awırular kafedrası mödire. Xezmätläre yöräk klapannarı zäğiflegen invazion xirurgia yulı belän däwaluğa qarí.


Dividend.
Dividend (Latínça: dividendum – bülenergä tieşle äyber), salımnar tülänep, citeşterüne üsterügä, rezervlarnı tulılandıruğa isäp-xísap yasalıp, kredit häm obligasílarnıñ prosentları qaytarılıp, idarä apparatı xezmätkärläreneñ xezmätenä tüläw ğämälgä aşırılğannan soñ, här yılnı AC tabışınıñ äğzalar arasında aksílar sanına turı kiterep bülenä torğan öleşe. Ğädi aksílar dividendınııñ küläme Acneñ finans xälenä bäyle, ä östänlekle aksílarğa tieşle dividend alarnıñ nominal bäyäsennän prosent räweşendä bilgrlänä.


Lenino-Kokuşkino.
Lenino-Kokuşkino (xalıqta "Apaqay") awılı, Piträç Rayonında, rayon üzägennän 10 "km" tönyaqtaraq, Mişä yılğası bassíndağı Üşnä suı buyında. Qazan Xanlığı däwerennän "Yañasala" ataması belän mäğlüm. 1989. yılda 2270 keşe (Tatarlar - 63 %, Urıslar - 34%), 2000. yılda 2703 keşe yäşi. Xalqınıñ töp şäğele - igençelek, terlekçelek, qoşçılıq; ikmäk zavodı. Urta mäktäp, muzıka mäktäbe, hönär liséyı. Mäçet. 1887-1888. yıllarda Vladimer İlyiç Ulyanov-Lenin sörgendä bulğan awıl, muzéy-yortı bar.
1991. yılda 179 "ha" mäydanlı "Lenino-Kokuşkino tabiğí-taríxí tíulığı" oyıştırıla.


Moabit däftäre.
"Moabit däftäreneñ" tışlığıBaşqa däftärneñ tışlığı
"Moabit Däftäre", Musa Cälilneñ 1942-1944. yıllarda Moabit (Berlin) törmäsendä Alman Nazistlarınnan ülem kötkändä yazğan şiğerlär cíıntığı. 2 däftär saqlanğan (93 şiğir). Berençe däftärne 1946. yılda TASSR Yazuçılar berlegenä Niğmät Teregulov, ikençesen 1947. yılda Brüsseldäge Sovet konsullığına André Timmermans tapşıra. Qazanda berençe tapqır 1953. yılda basılıp çığa. 1957. yılda Lenin bülägenä layıq bula.


Xacitarxan.
Xacitarxan ("Actarxan"), Urta Ğasırlar (13-16. yözlär) şähäre. İdelneñ uñ yağında, xäzerge Ästerxannan 12 "km" östäräk urnaşqan bula. Möhim säwdä yulları kiseşendä bulğanlıqtan tiz üsä, iqitisadı nığí. -1314. yözlärdä Altın Urdanıñ ere säyäsi häm säwdä üzäge. 1395. yılda Aqsaq Timer yawı waqıtında talana häm cimerelä. soñınnan qabat ternäklänä, 15. yöz urtalarınnan Ästerxan Xanlığı başqalası. 1547. yılda Qırım xanı Säxibgäräy, 1554-1556. yıllarda Urıs ğäskärläre tarafınnan qabat cimerelä, yandırıla. 1556. yılda, Ästerxan Xanlığın Urıs däwläte yawlap alğannan soñ, taşlandıq xälgä kilä.


Mamışbirde.
Mamışbirde (Mämeşbirde) (?-1556), Qazan cirlärendä azatlıq suğışlarında (1552-1556) qatnaşawçı.
Çirmeş morzası belän Çuaş xatınınıñ balası.
1555. yılda ğäskäri berämlek tuplap, Bolın yağı belän Taw yağı Urıs basqınnarına qarşı köräş başlí. İdelneñ uñ yarındağı Sender tawında köräştäşläre belän Çalım qälğäsen tözi, şunda Urıs ğäskärläre qarşı suğışa. Üze Çıñğızxan näselennän bulmíça, üz yağına köräşergä Nuğay morzası Ğäli Äkrämne çaqıra. Alarnıñ berläşterelgän köçläre 1556. yılda İvan IV cibärgän ğäskär tarafınnan ciñelgäç, äsirlekkä elägä. Mäskäwgä kiterelä häm cäzalap üterelä.


Mişätamaq.
Mişätamaq, Tatar başkütäreçeläre qälğäse. Qazan cirlärendä azatlıq suğışları barışında (1552-1556) 1553. yılda Mişäneñ Çulmanğa qoyğan urınında tözelgän. Qazannan 60 "km" tübändäräk urnaşqan (Taşkirmän (?!)). 1556. yılda patşa ğäskärläre tarafınnan yawlana häm cimerelä.


German Teptin.
Teptin German Mixail ulı (Mixayloviç) (1937), radiofizik, fikia-matematika fännäre doktorı (1986), professor (1988). Tatarstannıñ atqazanğan fän eşleklese (1996). 1956. yıldan Qazan Universitätendä, 1987.dän radioastronomí kafedra mädire. Xezmätläre ionosferanıñ häm atmosferanıñ (aerozollärne dä kertep) tözeleşenä, radiodulqınnar taraluğa qarí.


Fanagoria.
Fanagoria, borınğı häm urta ğasırlar şähäre. Azof Diñgeze buyında uranşqan. MA 6. yözneñ 2. yartılarında borınğı İonianeñ Teos şähärennän küçep kileçülär tarafınnan nigezlängän dip farazlana. MA 5. yözdän başlap Bospor däwläte bilämäsenä kerä. Fanagoria 4. yözdä Hunnar tarafınnan cimerelä. 7. yözdä Böyek Bolğar däwläte başqalası, 7. yöz azaqlarınnnan Xäzär Qağanlığına buysındırıla. 10. yöz axırlarında bäcänäklär tarafınnan cimerelä häm elekke ähämiäten yuğalta.


Batıy xan.
Batí xan ("Batu xan, Sain xan") (1207 tiräse – 1256), Monğol İmperiäseneñ ğäskär başlığı, cihangir, Altın Urdanı nigezläwçe xan. Çıñğız xannıñ onığı, Cüçineñ ulı.
Atası wafatınnan soñ olıs idaräçese (1227). Monğol İmperiäse qorıltayı quşuınça İdel Buyı Bolğarına, Rus kenäzleklärenä häm Könbatış Awrupa illärenä yawlar oyıştıra (q. İdel buyı Bolğar däwlätenä Monğol yawları). 1236. yılda İdel buyı Bolğarın, 1237-1240. yıllarda Rus kenäzleklären üzenä buysındıra, 1240-1242 yıllarda Polşa, Macarstan, Çexiä häm Bolğarstannı basıp ala. 1242-1256. yıllarda Cüçi olısınıñ Cäyek yılğasınnan alıp Könbatış çigenä qädärge bilämäläreneñ baş idaräçese. İdelneñ tübän ağınında Altın Urdanıñ yaña başqalası Saray äl-Mäxrusä tözelgänçe Bolğar şähärendä torıp idarä itä. Üz bilämälärendä hönärçelekkä, kürşe il-mämläkätlär belän säwdä itügä, Tübän İdel buyında şähärlär tözeleşenä zur iğtibar birä. Saray äl-Mäxrusä şähäre tözeleşenä Bolğardan, Urta Aziädan, Qawqazdan ostalar kiterä.


İdel-Ural Legionı.
İdel-Ural Legionı, (Идел-Урал Легионы) İkençe Bötendönya Suğışı barışında Nazi Almanía xärbi köçlärendä Tatar, Başqort, Mari, Çuaş h.b. millät äsirlärennän tözelgän ğäskäri berämlek. `
Berence bülek.
Barlığı 7 batalyon tözelä. 1942. yılnıñ Nöyäberendä tuplanğan 825. batalyon 1943. yılnıñ Febrälendä Belorus partizannarın qarşı suğışqa ozatıla; suğışçıları qoralları belän tulayın partizannarı yağına çığa. Bu batalyon keşeläre soñınnan zaxarov häm Biryulin partizn brigadalarına hitlerçelärgä qarşı suğışalar. 826. batalyon (tözelüe 1943. yıl, Ğínwar) 1943. yılnıñ Martında Hollandíağa ozatıla häm 1944. yılnıñ 10. Augustında Fransuz partizannarı yağına çığa. 827. (1943., Febräl), häm 828. (1943., Yün) batalyonnar Könbatış Ukrainağa – Kovpaknıñ partizan ğäskärenä qarşı suğışqa cibärälär. Batalyonnar suğışçılarınıñ yaqınça yartısı partızannar yağına çıqqaç, başqaların lmannar, ışanıçsız sanap, Belgiä, Hollandía häm Fransía kiçerälär. 829. batalyon (1943., August) suğış xäräkätlärendä qatnaşmí diärlek häm 1944. yılnıñ Augustında taratıla. 830. häm 831. batalyonnar (1943. yılnıñ Sentäber-Öktäberendä tözelgännär) Polşa cirendä urnaştırılalar. "İdel ural legionñ" formal räweştä "İdel-Ural Törki-Tatasrlarnıñ köräş berlege" citäkçelek itä dip isäplänelsä dä, barlıq möhit komandir wazífaların Wermacht ofiserlaäre başqarğan. Legionda qatnaşqan soldatlar, Sovetlar Berlege tarafına kilgäç soñraq repressilänälär. Batış illärdä qalğan nigezdä Törkiägä häm Australiağä kilälär.
Kollaborationism.
Idel-Ural legionina bäiläp bik es "kollaborationism" turinda yasalar. Bu sorauga karata Iskander Gilyasovnin "Legion "Idel-Ural" dip isemlängän kitabi basilip cikti.


Pótr Kafarov.
thumb
Kafarov Pótr İvanoviç (Urısça: "Кафаров Пётр Иванович"; monxalıqtağı iseme – Palladiy Urısça – "Палладий") (1817-1878)Ü Qıtaynı öyränüçe – sinolog. 1840. yıldan Räsäyneñ Pekiñdäge ruxanilar missisendä eşli, 1848.dän missineñ başlığı. 1840., 1849. yıllarda ğilmi eşlär belän Qazanda bula, Vasili Vasilyev belän bergä Buddizmğa qarağan qarağan kitapları universität öçen türcemä itä; Nikita Biçurin qulyazmaların, kitap häm xarítaların, üz xezmätlären qayberlären Qazan Ruxanílar Akademise kitapxanäsenä tapşıra. Töp xezmäte "Qıtayça-Urısça süzlek" ("Китайско-русский словарь", 1888, 1-2 kisäk; xezmätne P. S. Popov tögälläp çıqqan). Qıtay hierogliflarınıñ Urıs älifbasına transliterasí tözi.


Qazan bäklege.
Qazan bäklege, 13-14. yözlär çigendä elekke İdel buyı Bolğarınıñ Tönyaq-Könbatışında barlıqqa kilä. 1420. yıllarğa qädär Altın Urdada, annarı Ğiäsetdin olısı bulğan. Üzäge – Qazan. Töp xalqı üzlären "Mäselman", soñraq "Qazan Tatarları" dip tä beldergännär. İgençelek, terlekçelek belän kön kürgännär. Qazan, İske Qazan, borınğı Çallı h.b. şähärlärdä başlıça kün eşkertü, balçıq sawıt-saba, timer äyberlär, eş häm suğış qoralları yasaw, tuqu, zärkän h.b. hönärlär üzläşterelgän. Säwdä itkännär. 1430-1440. yıllardan Qazan Xanlığında.


Oluğ Möxämmäd.
Oluğ Möxämmäd xan ("Möxämmät" bulıp ta qullana; "Oluğ" - isem tügel, "böyek" mäğnäsendä) (1405. tiräse – 1445. (?)), Altın Urda xanı (1419-1437). Qazan Xanlığına nigez saluçı bulıp dip yulanıla. Cäläletdin xannıñ ulı. İdegäy morza häm Qadírbirge xan hälâkätennän soñ täxetkä utıra. Litua Böyek Kenäzeneñ Pskov (1426) häm Rázan (1427) şähärlärenä oyıştırğan yawlarında qatnaşa. 1428. yılda Törkiä soltanı Murad II belän ilçelek mönäsäbätläre urnaştıra. 1437. yılda üzäk xakimiätne nığıtu säyäsätennän qänäğät bulmağan aqsöyäklär tarafınnan töxetennän quıla, täxetkä Keçe Möxämmäd utırtıla. Oluğ Möxämmäd xan üz tarafdarları belän Biläw (Belóv: Urısça: Белёв) şähärendä çigendä, şunda Mäskäw kenäze Vasili II tarafınnan cibärelgän zur ğäskärne ciñügä ireşe (q. Biläw yanındağı suğış). Urat İdel buyında (ixtimal, Qazanda) töplänep nığıtuğa, 1439. yılda Möskäw kenäzlegenä yaw oyıştıra, Mäskäwne qamap, anıñ tiräsendäge waq şähärçeklärne tuzdıra; 1444. yılda Tübän Novgorod häm Murom şähärlären yawlap ala. 1445. yılda anıñ ulı Mäxmüd Suzdal şähäre yanında Vasili II ğäskären tar-mar itä (q. Suzdal yanındağı suğış). 1445. yılda Qazanda aqsöyäklär fetnäse waqıtında üterelgän dip uylanıla. Oluğ Möxämmäd xan iseme 1445. yıldan soñ Urıs yılyazmalarında telgä alınmí.


Aleksandr Peske.
Aleksandr İvanoviç Peske (1810-?), arxitektor, arxitektur akademigı (1841). 1836. yıldan Peterhof sarayı idaräseneñ arxitektorı. Qazandağı 1842. yılğı yanğınnan soñ, şähärne tözekländerü öçen 1843. yılda Tözeleş Komissiäsenä cibärelä, 1846-1856. yıllarda Qazan şähäre arxitektorı. Peske proyektı belän Qazan ruxanilar akademiäse (1848), Rodionovanıñ zatlı näsel qız balalar institutı (1845, avtordaş) h.b. binalar tözelä. Soñğı däwer Urıs Klassitsizmı häm Romantizmı tarafdarı.


Adam Olearius.
Adam Olearius (yaqınça 1599-1671), Alman säyäxätçese. 1633-1634. yıllarda Schleswig-Holstein ilçelege belän Räsäygä kilä. 1635-1639. yıllarda İdel buylap İranğa barıp qayta. ike märtäbä Qazanda tuqtalış yasí, şähär küreneşlären surätli (1636-1638). "Moscuvy'gä häm İranğa Holstein ilçelegeneñ säyäxät taswirları..." (1647) säyäxätnamäsendä İdel töbägendä yäşäwçe xalıqlarğa, ş.i. Tatarlarğa bağışlanğan öleşlär bar. Säğdineñ "Gölstan" äsären Farsı telennän Alman telenä tärcemä itä.


Seberçə.
 Seberçä .
Seberçä – Tatarçanıñ passiv könçığış şiwäse (dialektı).
Sebertatar telendä grammatik häm morfologik yaqtan Tatar telennän beraz ayırması bar, çönki şuşı xalıqnıñ yasalışında İdel Tatarlarınıñ yasalışı belän tarixi yaqtan çağıştırğanda berniçä ayırma bar. İdel Tatarları häm mişärlär Bolğarlardan häm Qıpçaqlardan barlıqqa kilsälär, Seber Tatarları törle Könbatış Seberneñ törki xalıqlarınnan üz tarixın başlílar.
• Tömän söyläşe,
• Tobol söyläşe,
• Saz yağı söyläşe,
• İşim söyläşe,
• Tara söyläşe.
Sebertatar şiwäseneñ grammatik üzençälekläre.
1) Süzneñ berençe icektä açıq irenläşmägän a awazı tora: pallar mäktäpkä paratı;
2) i urınında süz başında ä awazı tora: "käräk" - kiräk;
3) ä urınında süz başında i awazı tora: "tiräs" - täräzä;
4) e (e) urınında i awazı tora: "eşetäte" – işetä;
5) i urınında süz başında e (e) awazı tora: "ilgäle"-elärgä,
6) u-ü urınında o-ö awazları torunıñ, häm kiresençä, tağın ı-yı(e) awazları u-ü, o-ö urınnarında torunıñ oçraqları bar;
7) Qayber oçraqlarda i awazı urınında ü awazı tora;
8) Süz urtasında häm axırında qayber oçraqlarda suzıqlar töşep qalalar ("pağan" – bağana, "iläşü" – iäläşü);
9) Qayber süzlärneñ qalınlığı/neçkälege kiresençä qullanıla ("paylaw" - bäyläw, "yätläw" – yatlaw);
10) Diftonglar: ow-öw, ıw-ew; ey - í urınında; tağın ay-äy qullanıla ("yowaş" – yuaş, "sow, sıw" – su);
11) Şiwäneñ baş üzençälege – anıñ sostavında ädäbi telenä qarağanda yañğıraw tartıqları bik az: b, d, j, c, z awazları bötenläy yuq. Alarnıñ urınnarında p, t, ş, ç, s awazları toralar: baş – "paş", "pes" – bez, "çan" – can h. b.;
12) Şiwädä y awazı y da, c dä urınnarında qullanıla: cir – "yer", cäy - "yäy";
13) [ç] awazı urınında [ts] awazı qullanıla: çäy – "tsay", "petsän" - peçän;
14) Süzlär arasında q xärefe ğ dip yörtüe: "sağal" – saqal, "yılı gön" – cılı kön, "per geşe" – ber keşe;
15) y, r, ğ, h awazlarnıñ töşep qaluı: "qatsan" – qayçan, "umer" – ğömer, "yasatoğan" – yaza torğan, "şäär" - şähär;
16) Substitutsiä oçraqları: x>q, ğ>q, x>ğ, z>t, q, l>ñ ("ostat" – ostaz, "qomsoq" – qomsız, "päğet" – bäxet);
17) q, p awazlarınıñ spirantizatsiäse (hawa belän äyteleşe): "palıx" – balıq, "yux" – yuq, "çawaf" – cawap h. b.;
1) Berlek (“tvorítél’nıy”) kileşe. Anıñ quşımçaları — -man, -män. Şuşı kileş ädäbi telendä yuq. Mäsälän: Äkäm qarttası"man" toratı – Abíım babası "belän" yäşi;
2) -nıñ, -neñ urınnarında -nıñqı, -neñke, -nıqı, -neke quşımçaları toralar;
3) Yünäleş kileştä -nıqına, -nekenä quşımçaları urınında -nıñqığa, -neñkegä quşımçaları toralar. Mäsälän: Aliäneñ küsläre qarttasınıñqığamı (babasınıqınamı) oqşağan?
4) Min almaşlığı iälek kileşendä -eñ quşımçası belän qullanıla: mineñ;
5) Küplek sanındağı 1.-2. zattağı almaşıqlarğa küplek sanı quşımçası quyıla: peslär (bez), seslär (sez),
6) Boyırıq fiğeldä berlek sanda –ğın, -gen, -ğıl, -gel, ä küplek sanda –ıñ (-ınıs), -eñ(-enes) quşımçaları quyıla: "Waqıtınta qaytın" – waqıtında qaytığız; "Şu yergä kilenes";
7) 3. zatta xikäyä fiğeldä -atı(lar), -äte(lär) quşımçaları quyıla: "paratı" – bara, "kiläte" – kilä;
8) –ça, -çä urınında –ın, -en quşımçaları quyıla: "ozaqlamayın" – ozaqlamíça, häm başqalar.
Seber Tatarlarınıñ şiwäsendä bik küp üzençäleklärneñ buluın üzegez küräsez, ul Qazaq, Qırğız, Altay, Üzbäk häm Tuva tellärenä kübräk oxşí.
Ügi yeget.
Poron-poron samanta yäşägän, ti, per ~ ğart män qarćıq. Alarnıñqı ~ vulğan, ti, per ~ valları.
Osaq ta tormaytı qarćıq ülep kitkän, ti. Qart igenće pićägä ewlängän.
Alarnıñqı per at pulğan. Ut atları pötön nimäne añlağan. Per ~ gönnö, qart öytä pulmağanta, pe ~ vićä malaynı ültergäle uylağan. Ul ~ awıltağı per sikerće qarttan käñäş surağan. Qart aña äytkän, peşereñ, tigän, aq ~ ikmäk, aña ağıw salıñ, tigän. «Malay kilsä, aşatırsıñ», ~ tigän.
Malay mäktäptän qaytışın ćüp pirgäle ~ gergän. Aña at anı ültergäle itewlären äytkän. Ul, öygä ~ gergäć, ağ ~ ikmäkne aşamağan, meşäkkä pirgän, üse qara itmäg ~ alıp, uramğa yöröp ćığıp kitkän. Qatın aćıwlanğan, tege ~ ğartqa polay eşläp parıp ćıqmaytı, tigän. Qart annarı äytkän, anıñ tigän, atı añlaytı, altta anı ülterü ~ gäräk, tigän. Polar, yeget mäktäpkä kitkäć, ültergäle ~ vulğannar. Mono at siskän äm yegetkä äytkän. Sin mäktäpkä kitsäñ, min keşnärmen, tigän. Per keşnäsäm mine ayaqtan yığarlar, igenće keşnäsäm, ayağımnı päylärlär, ä öćönćö ćıćqırsam, muyınıma pıćaq salğan pulırlar, tigän. Yeget kitkän. Tärestä ultırğanta, at per ~ geşnägän. Yeget uğıtıwćıtan surağan, ćığarmağan. İke ćıćqırğan ~ ćığarmağan. Öćenće ćıćqıru män yeget, täräsne watıp, ćığıp kitkän.
Öyönä qaytsa, atnı yığıp salıp quyğannar igän. Yeget qarttan surağan, suymay toroğos, tigän. Min anı asıratım, peräs yöröp keräyem, tigän. Ügi inäse yevärmäskä telägän, mine monnan suñ kürmässeges, tigän.
Ul pik ~ osaq parğan. Per ~ güpre yanınta atın paylap qaltırğan. Şul waqıt şäärtä küp qalıq yıyılğan igän. Patşanıñ öć qısı üslärenä yeget saylaytılar igän. Sur qısı upisärne yaratqan, aña parğalı ~ vulğan, igenće ~ ğısı per ~ vay yegeten yaratqan äm şuğa parğalı ~ pulğan. Öćönće ~ ğıs pe yegetne ~ gürgän äm atası yanqa alıp qaytqan. Patşa elek yaratmağan pe yegetne: ul ćövör keyengän pulğan. Qıs üse alıp qalğan. Polar tuy yasağalı pulatılar.
Şul waqıt polarğa kägäs töşä. Öć paşlı tiyü polarnıñqı sur ~ ğısı män kiyäwen ćağırğan. Kiyäw yeñsäm, qıs miñä ~ vula, tigän. Äpisär, kiyenep, yaqşı atlarğa atlanıp kitkän. Pı yarlı yeget min tä pulışqalı parayın, tigän. Ul per ~ ğart atqa atlanıp kitkän. Tiyü ~ giler waqıt yetkäć, atnı ağaćqa päylägän tä, üse per ~ ğılnı yergä salıp, yäyep yevärgän igän, yaqşı at kilep ćıqqan, qılıćı pergä ~ vulğan. Yeget yaqşı keyem keyep, atqa atlanıp kitkän, opisär pićäće pelän, tiyü ~ gilep ćıqqać, pik qurkqan. Yeget suğışıp kitkän, tiyüne yeñgän. Şanıñ öćön aña qıs üsenen köskösön pirgän. Ul ~ yegetne tanımağan. Yeget peräs kitkän tä, useneñ qart atın alıp, öygä ~ gitkän. Opisär yulta pićäsenä: «Min ülterte tiv ~ äytmäsäñ, min sine ülteräm», ~ tigän. Pićä risa ~ vulğan. Opisär qaytqać, min ültertem, tiv ~ äytkän. İgenće ~ gönnö piş paşlı tiyü urtanćı ~ ğısı män kiyäwen ćağırğan. Ana tağın yeget igenće ~ ğılın alıp, anı yäyep yevärgän äm, tağın ta yaqşıraq keyenep, atqa atlanıp, suğışqalı kitkän. Yeget tağın tiyüne yeñgän. Urtanćı ~ ğıs moña matur qulyawlıq pirgän. Yeget tağın üseneñ qart atına ultırıp qaytıp kitkän. Urtanćı ~ ğısnıñ kiyäwe tağın moña äytkän: «Min ülterte tiv ~ äytmäsäñ, min siñe ülteräm», tigän. Qıs risa ~ vulğan. Qaytqać, pay yeget patşağa: «Min tiyüne ütertem», ~ tigän. Öćönćö ~ gön tuğıs paşlı tiyü keskenä ~ ğıs män yarlı yegetne ćağırıp qat yasqan. Yeget ikenće ~ gön qatını män kitkän. Ul, qıs kürmägäntä, qılnı yäyep, tağın yaqşı atqa atlanıp, tiyü män köräşä ~ vaşlağan, altı ~ vaşın kiskäć, kösö pötä ~ vaşlağan. Aña atı yärtäm itkän äm ul tiyüne yeñkän. Qıs aña altın yösögön pirgän. Qaytışın yeget üsenen yaqşı atı män qaytqan. Ul öygä qaytqać, anı sur ~ ğısları tanığannar äm atalarına pe yeget qotqartı, tip äytkännär. Yeget qıslar pirgän püläklärne patşağa kürsätkän. Tege ~ vay yegetläre äytkännär, yarlı yeget pulışmatı, tip. Şunta yeget östöntäge yaqşı keyemnären ćićep yevärgän igän, älege yarlı yeget pulıp ćıqqan. Patşa monoñ patırlığına soqlanğan äm maqtağan. Tögö ikesen ültergäle quşqannar. Keće ~ ğısın moña ~ virgännär, ultırış yasağannar, ultırışlarınta min tä ~ vultım.
A Ä C Ć E F
G Ğ I İ K L
M N Ñ O Ö P
Q R S Ş T U


Gagra.
Gagra, Abxazía, Görcestan ul kurort qalası ide. Sovet çorında Sovet xalqında bik populár bulğan urın.


Yar Çallı.
Çallı yä ki Yar Çallı ul Tatarstannıñ ikençe şähär iseme. Şähär Çulman yılğasında, Qazannan 225"km" yıraqlığında Çığış yaqta, Tuqay idäräsendä urnaşılğan. Çallı ul Tatarstan sänäğäteneñ möxim üzäklärennän berse.
Taríx.
1931. yılda şähär bulıp sanala başlí.
1982.-1988. yıllarda şähär Brejnev itep atala.
Xalıq.
2002. yılda yäşäwçe sanı 510 meñgä täşkil itkän ide.


Etoumbi.
ul Kongo Cömhüriätendäge Cuvette-Ouest wilâyäteneñ könyaq-könbatışta urnaşqan ber qala. Qalalılarnıñ küpçelege kürşe urmanda aw belän şöğellänälär.
Etoumbi – Ebola virusınıñ soñğı çığanaqlarınnan berse. Virus urmanda ülgän xaywannarnıñ ite aşaw näticäsendä keşelärgä küçte. 2003. yılda bu qalada virus taratıp cibärü näticäsendä 120 keşe wafat buldı. 2005. yılnıñ Mayında virusnıñ taratıp qabatlaw säbäple xäkimiät quarantin iğlan itte.


Bilərlər.
Bilärlär, urta ğasırlarda (10-13. yözlär) Urta İdeldä yäşägän Törki qäbilälär berleşmäse. Bilär qalasına nigez saluçıla dip uylanıla. 10. yözdän İdel buyı Bolğarı berläşmäsenä kerälär. 11-14. yözlärdä Bolğar ileneñ cir-idarä ölkäsen (ämirlegen) täşkil itälär.


Millätçelek.
Millätçelek, millätne iñ yuğarı däräcädäge häm formadağı berlek dip tanığan ideologiä häm säyäsät. Bügenge ğilmi tikşerenülärdä Millätçelekne üzeneñ etnik cämğiäten başqa millätlärdän östen quyuçı, absolútlaştıruçı, başqa xalıqlarnı kürälmawçı, aralaşırğa telämäwçe säyäsi yünäleş dip bäyäläw kire qağıla. Milli xäräkätlärne öyränü nigezendä häm dönyawi täcribäne isäpkä alıp, millätçelek etnik östenlekle, paritätle (tigez xoquqlı), iqtisadi, üz milläteneñ üzençälegen saqlaw (antiglobalizmğa oxşaş), üzgärtep qoruäarğa yöz totqan yünäleşloärgä bülep qarala.
Tatarlar millätçelege.
20. yöz Tatar cämğiätendäge milletçelekneñ üzençälekläre: üzeneñ asılın, mädäniäten, telen, taríxí xäteren yuğaltu qurqınıçı tuğan xalıqnıñ saqlanu çarası; mäğlümati-texnik yaqtan bay, köçle xalıqqa xas bulşan üzgärtep qoru omtılışı.


Milli park.
Milli park, landşaftlar4 häm unikal tabiğät obyektları sdaqqlana torğan territorí (aquatorí). Yal itär öçen kilgän keşelärgä kerergä röxsät itelüe belän saqlawlıqtan ayırılıp tora. Tatarstanda Tübän Kama milli parkı bar.


Jean Charles de Menezes.
Jean Charles de Menezes (7. Ğínwar, 1978–22. Yül, 2005) Londonnıñ könyağında urnaşqan Tulse Hill bistäsendä yäşäwçe elektrikçe ide. Rom Katolige, Barziliädäge Gonzaga, Minas Geraistä tuğan Menezes Britaniädä 3 yıl däwamında yäşägän. 21. Yül Londonnı bombalaw säbäple politsiä höcüme näticäsendä terrorist bulmağan De Menezes atıp üterelgän.
Faciğa.
27-yäşlek Jean Charles de Menezes ozaq waqıt Britaniädä yäşägän. Politsiä başta anıñ London transport sistemasın bombalarğa teläwçelär belän turıdan turı elemtäse bar digän ide. Xäzer isä tragik yalğışlıq dip qızğanıç belderä. Britaniädäge möselman törkemnäre şok xälendä häm açu belderä.Alar yalğışlıqlar yäki politsiäneñ xissezlege möselman maxalläsen çitläşterep, terror tikşerülärendä xezmättäşlekne kimetä ala dip kisätä.
"...metro işekläre açıq şaqıtí ğına waqıt stansiädä tordı. Min kitegez, ielegez digän qıçqrular işettem uñ yağıma qarasam beräw poyızğa taba yögerä ide, ul bik tiz yögerä ide.. şunnan soñ 5 märtäbä atu tawışı..."
Atudan soñ London politsiä başlığı Ian Blair: "Mindäge mäğlümätkä kürä, atu antiterror operatsiäse belän turıdan turı bäyläneşle. Äytergä tieşmem här ülem qızğanıçlı, añlauma kürä ul politsiä kürsätmäsenä buysınunı kire qaqqan."
"Ägär dä sin intihar bombalauçı belän eş itäsen ikän. Alar añında bulsalar plastik şartlağıç yäki başqa şartlağıçnı şartlata ala.Şuşı şartlarnı küzdä totıp üterü öçen atıla... "
Politsiä häm şähär Möselmannarı reaksiäse.
"...Bu bik borçuçı aspekt, bigräk tä möselmannnar öçen,çönki alar xäzer ägär üzlärennän şiklänelsä alarğa da şuluq xäl bulaçaq dip uylí. Minemçä alarnıñ iminlek xezmätläre belän xezmättäşlegenä tiskäre tä'sir yasadı."
Qayber möselmannar xäzer Londonda rüksak yöretü yäki cämäğätçelek trasportın qullanırğa qurqa dip belderelä. 7. Yüldän soñ London politsiäse radikal islamçılar belän normal möselmannar arasındağı ayırmağa basım yasap möselmannarnıñ ışanıçın qazanğan ide comğadağı insident häm üterü öçen atu turındağı yaña säyäsät küp närsäne üzgärtte dip belderä möselman törkemnäre.London politsiäse bezneñ tikşerüdäge uñış möselman maxalläläreneñ xezmättäşlegennän bäyle dip basım yasarğa däwam itä. Atnakiçtäge terror omtılışı belän bäyleneşle 4 keşe ezlänä ike şikle qulğa alındı, alar turında mäğlümät birelmägän kebek ike keşe äledä irektä.
Braziliä xökümäte comğa könne Londonda atıp üterelgän Braziliä watandaşı turında açıqlau taläp itä.


Лондон.
Лондон () — Бөекбритания һәм Төньяк Ирландия Берләшкән Патшалыгы башкаласы, Британ утрауларының иң зур шәһәре. Халык саны — 7 556 900 кеше, метрополияне исәпләгәндә — 12 300 000—13 945 000. Халык саны буенча дөньяда шәһәр 21 нче урында урнаша. Мегаполис мәйданы 1706,8 км² тәшкил итә. Шәһәр башлыгы — Борис Джонсон.
Лондон Бөекбританиянең сәяси, икъдисади һәм мәдәни тормышында алдынгы позицияне били. Шәһәрдә Хитроу халыкара һава аланы урнаша. Шәһәр аша гринвич меридианы үтә.
Лондон тарихы б.э.к. 43 елда римлылар тарафыннан "Londinium" исемле колония төзүеннән башлана. Хәзерге вакытта Лондонның тарихи һәм административ үзәге Вестминстер дип атала. Эш мәркәзе исә Сити дип йөртелә.


Aleksandr Butlerov.
Aleksandr Mixayloviç ButlerovButlerov Aleksandr Mixayloviç (Urısça:"Александр Михайлович Бутлеров", "Alieksandr Mikhajlovitch Butlierov" 1828-1886), ximik-organik, Peterburg FAneñ xaqíqí äğzası (1874). N,N, Zininneñ şäkerte. Fänni mäktäpkä nigez saluçı häm citäkläwçe. 1849-1868. yıllarda Qazan Universitätendä professor (1857), 1860-1863.tä rektor. 1868.dän Sankt-Peterburg universitäte professorı. Xäzerge organik ximiäneñ nigeze bulğan organik quşılmalarnıñ ximik tözeleş teorisen täqdim itä häm dälilli. Berençe bulıp izomeriä küreneşen añlata, izobutílennı polímerlaştırunı ğämälgä aşıra, küp kenä organik quşılmalarnı sintezli. Xezmätläre organik ximiä, awıl xucalığınıñ umartaçılıq, çäçäk üsterü h.b. ölkälärgä qarí. Urıs fizika häm ximiä cämğiäteneñ ximiä bülege räise (1872-1882).
1978. yılda ğälimneñ tuuına 150 yıl tulu uñayı belän Qazanda häykäle açıla (skulptorı Y.G. Orexov, míğmarları V.A. Peterburjtsev häm V.A. Stepanov).
Şulay uq: Butlerov reaksiäse.


Musa Bigiev.
Bigiev Musa Yarulla (Carulla) ulı (1875-1949), din ğälime, cämäğät häm säyäsät eşleklese. Zahir Bigievneñ enese. Qazannıñ Kül buyı mädräsäsendä, Peterburg universitätendä häm Şäreqneñ din ğilme üzäklärendä belem ala. "Ölfät", "Ät-Tilmiz", "Älğäsrelcädid", "Waqıt", "Şura" h.b. waqıtlı matbuğat basmalarında yazışa. Räsäy Möselmannarınıñ milli azatlıq xäräkätendä aktiv qatnaşa, 1906-1907. yıllarda Bötenräsäy Möselmannarı qorıltayın oyıştıruçılardan bers, "İttifaq äl-Möslimin" firqäse Üzäk Komitäte äğzası. 1917-1930.da Pertograd, Mäskäw mäçetlärendä imam. 1930.dam möhäcirlektä (Qahirädä eşli).
Qör'änne Tatar telenä täcemä itüe mäğlüm. Xezmätläre islamiät mäs'älälärenä qarí (mäs, "Allahnıñ böten xalıqlarına häm här din totuçılarına bertigez yaxşılıq teläwe").


Harmonika.
Harmonika yä iren ğarmunı ul kompakt kesäle tınlı muzıkal qoral ide.
Taríx.
Christian Friederich Ludwig Buschman tarafınnan 1821. yılda uylap tabıla. Harmonikanıñ berençe ürnäge – Könçığış tın organı. Tınlı organnar häm harmonika "telçekle" qorallarğa qağılalar. Berençe tapqır Könçığış tınlı organ Awrupağa Qıtaydan 18. yöz urtalarında kilgän. Bu qoral 17 törle ülçämle bambuk köpşälärdän torğan. Här köpşä mönşteklärgä berketelgän baqır telçelklär urnaşılğan. Buschmannıñ "aura" digän 15-tişekle plastin küreneşle dönyada berençe harmonika kamertonğa bigräk oxşağan. 1826. yılda Richter isemle Bohemiale 10-tişekle häm 20-telçekle harmonikanı eşläp çığarğan. Här tişektä sulış alu häm çığaru öçen ayırım telçek urnaşılğan. Bu küreneş standart bulıp taralğan. Almança bu qoral "Mundharmonika" atala başlağan. 1857. yıldan harmonikalarnıñ iñ ere eşläp cığaruçı Matthias Hohner nizgelängän şirkäte saní. 1862. yılda Hohner Amerikannarnı harmonika belän tanışqan. 1879. yılda Hohner 700.000 qoral yılda çığara. 20. yöz başlarında yılda 5 million harmonika çığa inde. Berençe Bötendönya Suğışı waqıtında Alman şirkätläre harmonikanı doşmannar arasında tarata betermi. Mäs'län, Fransía öçen "l'Epatant" häm "La Marseillaise" modelläre, Anglia öçen "King George" häm "Alliance Harp", Meksika öçen "El Centenario" h.b. Üz soldatlarğa "Kaiser Wilhelm" kebek harmonikalar da taratalar. Harmonikanıñ berençe audioyazmalar 1920. yıllarda töşergän. Böyek Depressiä çorında bu qoral AQŞnıñ tönyaqtan başqa öleşlärenä säyäxät itkän. Chicago şähärendä Afroamerikannar mädäniätendä ul zur öleş alğan. Monda ul "Mississippi saxophone" bulıp yörgän. Bu xäldä harmonikada orkester akkompanimente belän başqarğannar. 1950. yıllarda rock-n-roll harmonikalarğa yaña tormış birä. Xäzer bu qoral törle muzıkal yünäleşlärdä qullanıla.
Statistik mäğlümätlär buyınça Amerikada 40 million keşe häm Kanadada da 5 million keşe bu qoralda uyní. Harmonikanı törle stillärdä qullanıp bula: klassika, jazz, blues, rock yä xalıq köyläre (mäs'älän, "country"). Törletellärdä harmonika başqaça dip atala: Almança ul "Mundharmonika", Fransuzça "harmonica a bouche", İtaliança "armonica a bocca", İspança "armonica", İnglizçä - "harmonica, mouth organ, French harp, harp".
Tözeleş.
Qoral nigeze ike plastin, plastinnärdä telçelklär urnaştıralar. Bu ike plastin korpusta urın ala, korpusnı ike qapqaç yaba. Här plastindä törle ülçämle tişeklär bar, alar östennän ber oçqa telçeklär berketelälär. Hawa ağımı, korpusqa yä korpustan yünältelgäç, telçeklär östennän yöri häm anlarnıñ vibrasía yasí. Läkin harmonika tawışları – telçeklär tawışları tügel. Telçek häm tişek qıríı arası bik az. Qaltırawçı telçek tişekkä kilgäç, tişektäge hawa ağımnı tuqtata. Tişektän kilgär, telçek hawağa qabat yul birä. Dimäk, harmonika tawışı – tuqtatılğan hawa ağımını çığarılğan tawış. Tawışnıñ yışlığı telçek qaltıru yışlığına bäyle bula. Harmonikada tawış köçäymi: rezonator yuq. Tawış korpus materialına bäyle, dilär, läkin ayırmasın täcribäle belgeçlär genä añlílar.
Diatonik harmonikalar.
Diatonik harmonikalarda diatonik köyläneş genä bar. (mäs., C D E F h.b), şundí harmonika yarımtonnar birergä almí. Diapazonı 3 oktavağa qädär. 3 köylänü dä bar: yalğız, tremolo häm oktav. Här tişektä ike telçek, berençe sulış aluda, ikençe sulış çığuda eşli. Här telçek üz yuğarılıqqa salına.
Ürnäklär: sifer – tişek numerı, () – sulış alu.
5 5 5 5 5 5 5 6 4 (4) 5 (5) (5) (5) (5) (5) 5 5 5 5 (4) (4) 5 (4) 6
Xromatik harmonikalar.
Bu harmonika töre yarımtonnar belän uynarğa mömkinlek birä. Şundí qoral "Hohner" tarafınna 1920. yılda täqdim itelgän. İke töre dä bar: solo öçen häm akkompanement öçen.Berençedä yarımtonnar "slider" isemle maxsus töymä yärdämendä çığıp bulalar. Slider korpusnıñ yağında yurnaşqan, sliderne basqaç, yarımtonnar bulalar, başqa xäldä – diatonik tonnar çığarıla. Şundí harmonika diapazonı 2-4 oktava.
Akkompaniment öçen 48-akkordlı harmonika qullanıla. Bu "Hohner The 48 Chord" isemle model dönyada iñ zur harmonika bula. Anda 96 ike iñle tişek, 384 telçek. Ozınlığı – 58,4 "cm".
Harmonika satuda.
Harmonikanıñ modelläre häm markaları bik küp: Seydel, Hohner (dönyada iñ populär) (Almanía), Suzuki, Tombo, Yamaha (Yaponiä), Huang, Leo Shi, Suzuki, Hohner (Qıtay) wä Hering (Braziliä). İñ arzanı – 200 sum, iñ qíbatlı - 200$ (Filisko). Xäzerge kön harmonika modlı tormışnıñ atributlardan berse.


Qazannıñ yawlap alınuı.
Qazannıñ yawlap alınuı, Qazan xanlığına Urıs däwläte yawlarınıñ soñğı etabı, 1545-1552. yılardağı yawlarnıñ näticäse.
1552. yılnıñ 22. August (Julian 2. Sentäber) - 2. Öktäber (Julian 13. Öktäber) arasında Qazan qamalışta bula. Qamawçı Urıs ğäskäriläre yağında barlığı 150 meñ çaması suğışçan köç: ere cilbiläwçe feodal atlıları (şul isäptän Şahğälineñ Tatar atlıları), Strelets (uqçılar) polkları. Şähärne saqlawçılar yağında Yapança bäk atlıları, Yädegär Möxämmäd xan belän kilgän Nuğay atlıları häm şähär xalqı (barlığı 33 meñ çaması). Mäskäwlelär 22-23 Augustta Qazan díwarlarına yaqın uq kilälär, 29 Augustta şähärne tupqa tota başlílar. Qamalışta qalğannarğa şähär tışınnan yärdäm itep toruçı Yapança atlı ğäskär 30. August belän 6 Sentäber aralarında tar-mar itelä. 2. Öktäberdä Atalıq häm Nuğay qapqaları yanında kirmän díwarları şartlatıla, Urıs suğışçıları şähärgä bärep kerä, Yädigär Möxämmät xan häm Zäynäş morza äsir itelälär. Şähärne saqlawçılardan keçeräk ber törkem Urıs polkları belän qaharmannarça suğışa-suğışa qamalıştan çığıp qotıla. Şähär xalqınıñ küpçelegen Urıs suğışçıları qırıp-üterep beterä, öleşçä äsir itä. Şähär tulısınça talana, yandırıla.


Diü.
Diü, diü pärie, Tatar mífologiäsendä häm folklorında keşelärgä yamanlıq qıluçı, alıp gäwdäle, ğäyät köçle yawız can iäse. qayçaqta pärigä äwerelä häm "diü pärie" dip tä yörtelä. Süzräte İran mífologiäsenä häm Avestağa (Zoroastrizmnıñ izge kitaplar mäcmuğasına) barıp totaşa.


Lev Gumilóv.
Gumilóv Lev Nikolayeviç (Urısça: "Гумилёв Лев Николаевич", "Liev Nikolaievitch Ghumiljov") (1912-1992), taríxçı, georgraf, Törki xalıqlar taríxı belgeçe, taríx fännäre (1967) häm geografik fännäre (1974) doktorı. Şäğir Nikolay Gumilóv häm şağirä Anna Axmatova ulı.
Repressiälär çorında berniçä tapqır qulğa alına (1935, 1938-1943, 1949-1956). 1956-1967. yıllarda Leningradta Däwlät Ermitajı kitapxanäsendä eşli. 1967-1986.da Leningrad universitäte qarşındağı Geografiä fänni-tikşerenü institutında ölkän fänni xezmätkär. Awrasíada yäşäwçe Törki, Mongol, Slaván h.b. xalıqlar taríxına qarağan xezmätlär autorı. Keşeleneñ häm ayırım etnoslar biososial asılın bilgeläwdä fänni yünäleşne nigezläwçe. 2005. yılda Qazanda häykäl açılğan.


Ar yağı bəkləre.
Ar yağı bäkläre (Urıs yılyazmalarında "Арские князья"), Çıptsa yılğasınıñ urta ağımı buylarında yäşägän Noqrat-Çıptsa Tatarlarınıñ 16-17. yözlärdä Räsäy däwlätenä xezmät itkän aqsöyäkläre qatlawı ataması. 14-15. yözlärdä ük yarım möstäqil bäklek idaräçeläre sanalğannar, baştaraq Qazan xanlığı, annarı Mäskäw kenäzlege yoğıntısında bulalar. Noqrat cire öçen şuşı ike däwlät arasında barğan suğışlarda qatnaşalar.


Mönirä Bulatova.
Bulatova Mönirä Zakir qızı (1914), opera cırçı (mezzo-soprano), pädogog. TASSR häm RSFSRnıñ xalıq artistı (1950, 1957). 1939-1978. yıllarda Tatar Opera häm Balet Teatrı solistı, 1970-1985.tä Qazan mädäniät institutı. Töp partiälär: Tuğzaq, Xäyät ("Altınçäç", "Cälil", Näcip Cihanov), Grafinä ("Piki daması", Pótr Çaykovski)


Nağaybäklär.
Nağaybäklär (üzatama), Keräşen Tatarlarnıñ etnografik törkeme. 1926. yıldağı xalıq sanın isäpkä alu möğlümatları buyınça 11,2 meñ keşe. 2002. yılda 9,6 meñ keşe isäplängän. Başlíça Çiläbä ölkäseneñ Nağaybäk häm Çibärkül rayonnarında yäşilär. Tatar telendä söyläşälär. Keräşen yazuı qullanalar. Xristianlıqnı (Ortodoks Xristianlığın) totalar. Nağaybäk atamasınıñ kilep çığışı açıqlanmağan. Nuğaylar etnonimına bäyläp añlatu yäki tatarlaşqan Fin-Uğırlar dip farazlawlar da bar. Típik Nağaybäk Nuğayğa yäki Qazaqqa oxşaş.
1729. yıldan başlap "Ufa yağı Keräşennäre" räweşendä Çulman artyağınıñ köçığışnda (Qazan daruğası, Ufa öyäze) 25 awıl xalqın täşkil itüläre mäğlüm. 18-19. yözlärdä Ufa, Orenburg häm başqa guberna çiklärendä Kazaklar xezmäten ütägännär. Mädäniät, ğäref-gädätlärendä Qazan töbäge keräşennäre belän oxşaş sífatlar küp, üzençelekläre ir-at kiem-salımda häm cırlarında çağıla.
2002. yıldağı xalıq sanıp aluı barışında Nağaybäklär Tatarlardan ayırım Tatarça söyläşäwçe etnos bulıp yörgännär. Tatar íctímağí oyışmalar qarşı bulğan da, Nağaybäklär üze qarşı bulmağan.
Törle faktlar.
1812.dä Nağaybäklär alayı Napoléon qarşı suğışqannar. Parisnı basıp aluında qatnaşqannar. Üzenä qaytqaç, üzeneñ ber awılın Parij dip atqannar.


Mäxmüd xan.
Mäxmüd xan (Urıs yılyazmalarında "Махмутек (Maxmutek)") (?-1467), Qazan xanı (1445-1467), Oluğ Möxämmäd xannıñ ölkän ulı. Qazan Xanlığına nigez saluçılarnıñ berse. Atası belän bergä Mäskäw kenäzlegenä qarşı yaw-höcümnärdä qatnaşa. 1445. yılda Suzdal yanındağı suğışta Böyek Kenäz Vasıli II ğäskären tar-mar itä häm Vasili II-ne äsirlekkä ala. Urıs däwlätenä yasaq salına. Atası wafatınnan soñ Qazan täxetenä utıra. 1446. yılnıñ Dekäberendä Vasili II-neñ Mäskäw töxetennän kenäz Dmitri Şemákanı töşerü suğışında qatnaşa. Suzdal yanındağı suğıştan soñ tözelgän kileşüneñ ütälüen tä'min itär öçen 1448 Mäskäw kenäzlegenä yaw belän bara, şunıñ ber näticäse bularaq Mäxmüd xan waqıtında Qasím xanlığı.


Qasím xan.
Qasím xan (?-1469), Qasím xanlığınıñ berençe idaräçese (1450. yıllardan). Oluğ Möxämmäd xannıñ ulı. Biläw yanındağı suğış (1437) häm Suzdal yanındağı suğışlarda (1445) qatnaşa. Suzdal yanı suğışınnan soñ tözelgän solıx kileşüe ütäleşenä küzätçelek itü öçen bertuğanı Yaqub belän Mäskäwgä Böyek Kenäz Vasili II sarayına cibärelä. şunda xezmättä qala. 1449. yılda Paxra yılğası yanında Mäskäw kenäzlegenä yaw belän barğan Olı Urda xanı Säyed Äxmäd ğäskären tar-mar itä. 1447-1453. yıllarda, kenäz Vasili II yağında torıp, Mäskäw täxete öçen köräşkän Dmitri Şemákağa qarşı suğışa. 1452. yıl tiräsendä Vasili II aña näsel bilämäsene sífatında Rázan kenäzlege belän çiktäş elekke Mişär yortı cirlären häm Gorodets Meşçórski qalasın birä. Şul cirlektä Qasím xanlığı barlıqqa kilä. Qazan täxete öçen köräştä qatnaşa.


Simeon Bikbulatoviç.
Simeon Bikbulatoviç (Urısça: "Симеон Бекбулатович"; çuqınğançı "Sain Bulat xan")(?-1616), Qasím xanı (1568-1573), Äxmäd xan onığınıñ ulı. İvan IV tarafınnan Qasím täxetenä utırtıla. Qasím xanlığı atlı ğäskäre belän Livon Suğışında (1558-1583) qatnaşa. 1573. yılda çuqınıp Simeon isemen ala. 1575. yılda İvan IV anı, "Rusiäneñ Böyek Kenäze" dip atap, waqıtlıça üz urınına idaräçe itep qaldıra. 1576. yılda İvan IV Simeon Bikbulatoviçqa tver belän Torjok şähärläre cirlären "udel" (bilämä) itep birä, anı "Tverneñ Bäyek Kenäze" dip iğlan itä. Ljedmitri I Mäskäw täxetenä utırğaç (1606) Simeon Bikbulatoviç Stefan isemdä Kirilo-Beloozero monastırına mäcbüri räweştä monaxlıqqa ozatıla.


Mişär yortı.
Mişär yortı (Urıs yılyazmalardında – "Мишарский юрт\Mişarskiy yurt"), Altın Urdanıñ Mäskäw, Tübän Novgorod häm Rázan kenäzlekläre çigendäge yarım möstäqil ölkäse. İdel buyı Bolğarı belän Mordwa ile zamannarınnan Möselmanlıqqa küçä başlağan cirle Törkilär häm Mordwalarnı berläştergän, 1298. yılda Şirinnär ıruğınnan çıqqan Xösäyen ulı Möxämmäd nigezlägän dip faraz qılına. Üzäge – Mişär qalası (Urıs yılyazmalarında – Gorodok-Meşçórski. Mişär yortı bilämäse 1393. yılda Tuqtamış xan tarafınnan Mäskäw kenäzlegenä birelä. Suzdal yanındağı suğışta ciñelüdän soñ Böyek Kenäz Vasili II ul bilämäne Tatarlarğa qaytatırğa mäcbür bula. Bu cirdä Qasím xanlığı oyıştırıla.


Qazan yılyazmaçısı.
Qazan yılyazmaçısı (ul da "Qazan taríxı", "Qazan patşalığı taríxı"; Urısça: "Казанский летописец", "Казанская история", "История о Казанском царстве"), taríxí-publisistik yazma istälek. Urıs telendä yazılğan. Qazan xanlığınıñ oyışuınnan alıp 1552. yılğa qädärge waqíğalar bäyän itelä. Äsär Qazanda xan sarayında ozaq yıllar yäşägän äsi Urıs keşese Ioan Glazatí (İvan Zur Küzlär) tarafınnan 1564-1566. yıllarda yazılğan dip farazlana. Autor Qazan xanlığı taríxın belgän, qayber Tatarça yazma istäleklär häm riwayät-xikäyätlär belän tanış bulğan. Yılyazmada xatalar da oçrí. Íslam qabul itkän dip uylanıla. Yazmanıñ öç variantı saqlana: 1584-1590. yıllardağı, 1610. yıl tiräsendäge häm 17. yözdäge küçermäläre. Berençe märtäbä 1790. yılda Sankt-Peterburgta näşär itelä.


Yomışlı Tatarlar.
Yomışlı Tatarlar (Urısça: Служилые татары), 14-18. yözlärdä Rus däwläte xezmätendä tatarlar qatlawı. Berençe törkemne Altın Urdadan köçep utırğan Törki-Tatar aqsöyäkläre täşkil itä. Qazan xanlığın yawlap alğannan soñ (1552) elekke yasaqlılar isäbenä tulılana. Räsäydä alartılmaç, ilçelek h.b. wazífalarnı ütilär, şulay uq çik buyı saqçıları bulıp xezmät itälär, Räsäy alıp barğan yaw-suğışlarda (Livon suğışında h.b) qatnaşalar. Şul xezmätläre öçen Räsäy patşaları alarğa cir bilämäläre bülep birä, aşlıq belän yäki aqçalata xezmät xaqı tüli. Säwdä yäki kösepçelek belän şöğellägandä, Yomışlı Tatarlar qayber östenleklärdän faydalanalar. 18. yöz başında Yomışlı Tatarlar däwlät krästiännäre qatlawına küçerelä.


Qoşçaq.
Qoşçaq bäk (?-1551), Qazan xanlığında uğlan. 1546-1551. yıllarda Safagäräy xan, annarı Söyembikä xanbikä idaräse waqıtında xökümät başlığı. Mäskäw yaqlı aqsöyälärgä qarşı köräşkän. Qazannan qaçarğa mäcbür bula, Urıslar qulına elägä, çuqınudan baş tartqaç, üterelä.


Köz.
Köz, yıl fasılı, közge kön tigelänüennän (22. Sentäber yäki 23. Sentäber) qışqı qoyaş torışına qädär (21. Dekäber yäki 22. Dekäber) däwam itä. Sentäber, Öktäber, Nöyäberne köz ayları dip ataw ğädätkä kergän. Klimatik sezon bularaq, cılı könnär betkäç häm urtaçaq täwleklek temperatura Tatarstanda 10 °C-tan kimegän könnän temperaturanıñ 0 °C-tan tübän töşüe häm qar cirgä yatu belän köz tämamlana. Tatarstanda köz Sentäberneñ 2. yartısınnan Öktäber axırlarına qädär ay yarım çaması däwam itä. Hawanıñ utraça aylıq temperaturası Sentäberdä 10-12 °C (köndez 25 °C-qa qädär, tönlä – 10 °C), Öktäberdä 2-4 °C (köndez 20 °C-qa qädär häm tönlä -27 °C). Yañğırlı häm bolıtlı könnär ozaqqa suzıluçan. iñ yañğırlı köz (134 "mm") 1919. yılda, iñ qorı köz (3,3 "mm") 1961. yılda bulğan. Hawada qıraw – 10-29, tufraqta 3-18 Sentäberlärdä küzätelä. Köçle cille häm tomanlı könnär arta bara.


Mamıq awılı.
Mamıq awılı, Nurlat Rayonında, rayon üzägennän 30 "km" tönyaq-könbatıştaraq, Olı Sölçä yılğası buyında. 18. yözdä nigez salına. 1935-1958. yıllarda TASSRnıñ Thälmann Rayonı üzäge. 1989. yılda 1180 keşe (Urıslar – 64%, Çuaşlar – 20%), 2000. yılda 1219 keşe yäşi. Xalıqnıñ töp şäğele – igençelek, terlekçelek; kirpeç zavodı, urmançılıq. Urta mäktäp. Mädäniät yortı. A. A. Schultz utarı – 19. yöz axırı – 20. yöz başı arxitektur istälege.


Milstadt Müller Erich.
Milstadt Müller Erich (MİLştadt) (1904-1970), Alman dramaturgı, tärcemäçe. Musa Cälilgä bağışlanğan "Qızıl Romaşka" (1959) isemle näfis filmnıñ sçenarie autorı. Musa Cälil şiğerlären Alman telenä tärcemä itüçe.


Merälär.
Merälär (Urısça çığanaqlarda "меря") - Fin-Uğır qäbiläläre. İdel belän Uqa yılğaları aralığında 1. meñyıllıq däwerendä yäşägännär. 6. yözneñ Vizantiä tarixçısı İordan xezmätlärendä telgä alına. İgençelek, terlekçelek häm awçılıq belän şöğellängännär. 9. yözdä İdel buylap säwdä itüläre mäğlüm. 1-2. meñyıllıqları çigendä Könçığış Slavánnar belän quşılıp, assimilyasiälänep betkännär dip faraz itelä.


Därwiş Ğäli.
Därwiş Ğäli xan (?-1558 tiräse), Ästerxan xanı (1554. yıldan). Äxmäd xannıñ onığı. Nuğay morzası İsmäğilgä häm Urıs ğäskäri köçlärenä tayanıp täxetkä utıra. Yamğurçı xan Rus däwläte belän suğışta yañraq qına ciñelgän bula. 1555. yılda Yosıf morza ulları yärdämendä Därwiş Ğäli xan anıñ qaldıq köçlären tar-mar itä. Şul uq yılda İsmäğil morza belän suğışta ciñelä, Xacítarxannan quıla. Läkin İvan IV yärdämenä tayanıp täxeten kire qaytarıp aluğa ireşä. Soñraq Mäskäw yaqlı aqsöyäkläre belän köräşä başlí, Xacítarxanda Törek garnizonın urnaştıra. 1556. yılda Urıs ğäskärläre xanlıq başqalası Xacítarxannı yawlap alğaç ta berniqädär waqıt Urıslarğa qarğı köräşä. Soñınnan Azaq şähärenä qaça, annan Mäkkägä kitä.


Äsägel.
Äsägel ("Esegel"), borınğı Bolğarlar berläşmäsenä kergän Törki (?) qäbilälärneñ berse. Çığışı Üzäk Asíadağı Çigil (İşkil) qäbilälärenä bäyle dip uylanıla. 9-10. yözlärdä Äsägellärneñ urta idel buyında yäşägänlege mäğlüm.


İbrahim xan.
İbrahim xan (?-1479), Qazan idaräçese (1467. yıldan). Mäxmüd xannıñ ulı. Täxetkä Xälil xan wafatınnan soñ utıra, anıñ xatını Nursoltanğa öylänä. 1467-1469, 1478. yıllarda Mäskäw däwläte belän suğışlar alıp bara. Böyek kenäz İvan III belän solıx kileşüe tözi. Kileşü buyınça barlıq Urıs äsirläre irekkä cibärelä, däwlätara mönäsäbätlärdä ber-bereneñ eşenä tıqşınmaw şartları quyıla.


Ütämeşgäräy.
Ütämeşgäräy xan (1546-1566), Qazan xanı (1549-1551), Safagäräy belän Söyembikäneñ ulı. Atası wafatınnan soñ xan dip iğlan telä, faktik idaräçe anası bula. Mäskäw yaqlı Qazan aqsöyäkläre tarafınnan täxettän quıla häm anası Söyembikä belän bergä İvan IV qaramağına totqın itep ozatıla. 1553. yılnıñ Ğínwarında çuqındırıla, Aleksander isemen ala.


Jan Niecisław Baudouin de Courtenay.
Jan Niecisław Baudouin de Courtenay (Urıslarda "İvan Aleksandroviç") (1845-1929), tel ğälime, Kraków Fännär Akademiäseneñ xaqíqí äğzası (1897), Qazan linguistika mäktäbe nigzez saluçı. Qazan (1876-1883), Tartu (Derpt) (1883-1893), Kraków (1893-1899), Sankt-Peterburg (1900-1918), Warşaw (1918. yıldan) universitätläre professorı. Fonem teoriäsen nigezlägän, ğomumí tel beleme üseşenä zur öleş kertkän ğälim.


Alpawıt.
Alpawıt ("Alpağıt"), borınğı Törki atama, batır mäğnäsendäge "alıp" süzenä nisbätle. 6-13. yözlärdäge törki däwlätlärendä ğäskäri berämlek (alay) başlığınıñ xärbi titulı. Qazan häm Qasím xanlıqlarda yuğarı däräcäle xärbi, ğäskär başlığı. 16. yöz axırı – 17. yöz başınnan ere cirbiläwçelär qatlamı ataması.


Alıp iltäbär.
Alıp iltäbär (7. yözneñ 2. yartısı), Qasrí Diñgeze buyı Sawir (Hun) qäbiläläre idaräçese. Sawirlar Därbändtän tönyaq taraftaraq yäşägän häm Xäzär Qağanlığına buysınğan. alıp iltäbär 670. yıllarda Xäzärlär ilenä berniçä tapqır yaw oyıştırğan. Riwayätlär buyınça suğışta hälâq bulğan.


Ästerxan xanlığı.
Ästerxan xanlığı ("Xacítarxan xanlığı"), Altın Urdanıñ tarqalu çorında barlıqqa kilgän feodal Tatar däwlätlärennän berse. 1460. yıllarda oyışa Berençe, oyıştıruçı xan - Mäxmüd xan. Üzäge – Xacítarxan şähäre. Bilämäse İdelneñ tübän ağımınıñ uñ tarafındağı dala-qırlar, Qaspí Diñgezeneñ tönyaq-könbatış öleşe, könbatışta – Qırım xanlığına çiktäş cirlär kergän.
Töp xalqı – Ästerxan Tatarları belän Nuğaylar. Şöğelläre – küçmä terlekçelek (Nuğaylar), hönärçelek, igen igü, säwdä (Tatarlar). Rusiä, Qazan, Qırım xanlıqları belän urta Asía, Qawqaz artyağı illäre arasındağı tranzit säwdägä Ästerxan xanlığı säwdägärläre aradaşlıq itä. Xanlıqnıñ küçmä feodal qatlamın xan, soltan, bäk häm morzalar täşkil itkän, xalqınıñ qalğan küpçelege – "qara xalıq". Däwlät dine – Íslam.
1530. yıllarda Ästerxan xanlığı kürşe Nuğay Urdası häm Qırım xannarı belän berlektä Urıs kenäzläre cirlärenä yaw çabuda, üzara köräş-bäreleşlärdä dä qatnaşa. 1552. yılda Qazan xanlığı cimerelgännän soñ, Ästerxan xanlığında Mäskäw yoğıntısında bulğan keşelär işäyä. Şular häm Nuğay bäkläre yärdämendä Urıs ğäskäre 1554. yılda Xacítarxannı yawlap ala, xan täxetenä üz tarafdarları Därwiş Ğäli utırta. Qırım xanı yaw belän belän yanağan soñ, 1555. yılda Därwiş Ğäli Mäskäw xakimiätenä qarşı çığa. Ämma 1556. yılda urıs uqçıları häm Kazakları qabat höcüm oyıştırıp, Xacítarxannı basıp alalar, xanlıq Rus däwlätenä buysındırıla.


Ästerxannıñ Mäxmüd.
Mäxmüd xan (?-1470. yıllar tiräse), Ästerxan xanlığına nigez saluıñ, Keçe Möxämmäd xannıñ ulı. Äxmäd xan belän üzara Olı Urda täxete öçen barğan köräş\bäreleşlärdän soñ Xacítarxanğa qaça häm möstäqil Ästerxan xanlığın nigezli (1460. yıllar). Nuğay Urdası häm Olı Urda belän duslıq mönäsäbätläre urnaştıra. Üz isemennän aqça suqtıra.
Mäxmüd xan xatı.
15. yöz Törki-Tatar yazma istälege. Mäxmüd ämere belän 1466. yılnıñ 10. Äprilendä Törkiä soltanı Fatih Mehmetkä yullanğan. Xatta 2 däwlät arasında diplomatik mönäsäbätlär yañartu kiräklege,
İstambulğa ilçelär cibärelgänlege bäyän itelä.


Qasím II.
Qasím II xan (?-1532), Ästerxan xanı (1532). Olı Urda xannarı Säyed Äxmädneñ ulı, Äxmädneñ onığı. Xacítarxan täxeten Nuğaylar yärdämendä yawlap ala. Üzäk xakimiätne nığıtu säyäsäte tarafdarı. Törek soltanı Süleymanğa (Söläymanğa) yullanğan autorı bularaq mäğlüm (1531/1532. Aq Kübek tarafınnan täxettän quıla häm üterelä.


Aq Kübek.
Aq Kübek xan (?-1550. tiräse), Ästerxan xanı (1532-1553, 1545-1550). Mortaza bäk ulı. Ästerxan xanlığı bäysezlege öçen Qırım xanlığı häm Nuğay Urdası belän säyäsi köräş alıp bara. Yamğurçı xan tarafınnan täxettän töşerelä.


Yamğurçı.
Yamğurçı xan (?-1555), Ästerxan xanı (1540. yıllardan). Nuğay morzaları yärädämendä täxetkä utırta. 1554. yılda Urıs basqınnarğa qarşı suğışlarda Xacítarxan şähäre yanında ciñelä häm Terek yılğası artyağına qaçarğa mäcbür itelä. 1555. yılda Nuğaylar belän bäreleştä hälâq bula.


İltäbär.
İltäbär, xökemdarlıq däräcäse, idaräçe bäk titulı. Urta Ğasırlar Törki feodal däwlätlärendä qullanışta bula. Berençe tapqır "Kültägingä quyılğan häykältaşta" (732) telgä alına. Xäzär qağanlığında İltäbär qağanğa buiysınğan il xakime titulı. İdel buyı Bolğarında – däwlät idaräçese.


Äyyüb xan.
Äyyüb xan (?-1117), Qıpçaqlar berläşmäse idaräçese, Kenäz Yuri Dolgorukineñ qaynatası. Kenäz Andrey Bogolúskineñ babası. Kiev kenäze Vladimir Monomax belän suğışuı mäğlüm. Soñınnan Kiev kenäzläre belän bergä İdel buyı Bolğarına yaw çapqan.


Әбәдә.
Әбәдә, татар мифологиясендә явызлык кылмый торган карчык сурәтендәге урман рухы. Әбәдә турындагы риваятьләр Себер халыкларында да киң таралган.


Äbädä.
Äbädä, Tatar mífologiäsendä yawızlıq qılmí torğan qarçıq surätendäge urman ruxı. Ädädä turındağı riwayätlär Seber xalıqlarında da kiñ taralğan.


Ükäk.
Ükäk, urta ğasırdağı (13-14. yözlär) Altın Urda şähäre. Xäzerge Saratov şähäre yänäşäsendä, Uvekovka yılğası tamağında urnaşqan bulğan, 14. yöz başlarında möhim säwdä häm säyäsät üzäge. Ükäktä aqça suğu yortı buluı mäğlüm. 1395 Aqsaq Timer ğäskärläre tarafınnan cimerelä. Saray, mäçet, yort, hönärçe ostaxanäläre qaldıqları saqlanğan.


Näft.
Näft, "neft", "qaramay", "cir mayı" ul uglevodorodlar (carbohydridlar) qatnaşmasınnan ğíbarät yanuçan maylı síıqlıq; eçtälegendä azraq kükert, azot, kislorodlı quşılmalar; körännän alıp qara töskä qädär, üzenä genä xas isle.
Tatarstan territoriäsendä 1866. yılda Şuşma yılğası yanında 80 çiläk näft çığarıla, 1943. yılnıñ 2. Sentäberendä Şöger çığanağınnan berençe sänäğät näfte alına. Tatarstanda Devon, Taşkümer häm Perm utırmalarında 130dan artıq näft çığanağı açıla (Romaşkino, Berençe May, Yaña Yelxovoy, Bondúg h.b.) Tığızlığı 0,8-0,95 "g/cm3", kükert 1-2%, parafín 2% häm artığraq. Gaz 10-40 "m3/t", temperaturası 25-50°C.


Bərəncərlər.
Bäräncärlär ("Bäläncärlär"), Törki qäbilälär berläşämäse. Ğäräp yazmalarında 6. yöz urtalarınnan telgä alına. 370. yıllarda Tönyaq Qawqazğa Ural artyağınnan Hunnar belän bergä kilgännär dip farazlana. 6. yözneñ 2. yartısınnan Törki Qağanlıqqa buysındırğannar. 630. yıllarda Qaspí Diñgezenä qoya torğan Terek belän Sulaq yılğaları arasındağı tübänlektä berläşmä isemendä däwlät häm şähär tözelä. 630. yıllar azağında ul däwlät Xäzär Qağanlığına buysındırıla. 9-10. yözlärdä bu qäbilälärneñ ber öleşe Bilär şähäre tirälärenä küçep utıra häm İdel buyı Bolğarı xalqı eçtälegenä kerä.


Bələncər.
Bäläncär ("Bäräncär"), Tönyaq Qawqaznıñ Sulaq yılğası yänäşäsendäge Urta Ğasırlar şähäre (7-10. yözlär). 630. yıllardan Bäräncärlär däwläte başqalası. Xäzär Qağanlığı çorında (10. yözgäçä) zur ictimağí-säyäsi häm säwdä üzäge. Xäzär däwläte tarqalğaç üz ähämiäten yuğalta. Xäräbälär xäzerge Dağstan Buynaksk şähäre yanında urnaşqan.


Kamil İsxaqov.
İsxaqov Kamil Şamil ulı (1949), xakimiät-xucalıq eşleklese. Räsäyneñ toraq-kommunal xucalığı maqtawlı xezmätkäre (2000).
Qazannıñ Yaña Savin bistäsendä tua. Monter bulıp eşlägännän soñ QDUnıñ fizik fakultätenä uqırğa kerä. 1973. yıldan Qazanda komsomol häm Kommunist firqäse eşendä. 1980-1987. yıllarda "Alhoritm" Qazan Fännı-Uqıtu Üzäge berläşmäse direktorı urınbasarı, direktorı, 1987-1988.dä Qazan İsäpläw Texnikası häm Mäğlümat Fänni-Citeşterü berläşmäse general direktorı. 1989-1991.dä Qazan şähäre başqarma komitäte räise. 1991. yıldan Qazan şähäre xakimiäte başlığı häm 1993. yıldan Qazan şähäre xalıq deputatları Şurası räise. 1971-1975, 1991-1995. yıllarda Tatarstan Cömhüriäte Yuğarı Şurası deputatı, 1995-2005. yıllarda Tatarstan xalıq deputatı. 2005. 14. Nöyäberdän Räsäyneñ Yıraq Könçığış Föderal Okrugında Räsäy präzidente wäkile eşendä.


Камил Исхаков.
Исхаков Камил Шамил улы (8 февраль 1949), хакимият-хуҗалык эшлеклесе. Россияның торак-коммуналь хуҗалыгы мактаулы хезмәткәре (2000).
Казанның Яңа Савин бистәсендә туа. Армиядән соң КДУның физик факультетына укырга керә. 1973 елдан Казанда комсомол һәм партия эшендә.
1980-1987 елларда "Алгоритм" Казан фәнни-укыту үзәге берләшмәсе директоры урынбасары, 1987-1988дә Казан исәпләү техникасы һәм мәгълүмат фәнни-җитештерү берләшмәсе генераль директоры.
1989-1991дә Казан шәһәре башкарма комитеты рәисе. 1991 елдан Казан шәһәре хакимияте башлыгы һәм 1993 елдан Казан шәһәре халык депутатлары Советы рәисе. 1971-1975, 1991-1995 елларда Татарстан Республикасы Югары Советы депутаты, 1995-2005 елларда Татарстан халык депутаты.
2005 14 ноябрьдән Россияның Ерак Көнчыгыш Федераль округы Россия президенты вәкиле эшендә.
2008 елның 14 июненнән Согуд Гарәбстандагы Джидда шәһәрендә Ислам Конференциясе Оешмасында Рәсәйнең вәкиле.


Илсур Метшин.
Илсур Рәис улы Метшин ("İlsur Rəis uğlı Metşin"; 24 апрель 1969, Түбән Кама) – хакимият-хуҗалык эшлеклесе, Казан мэры.
Томыш юлы.
1969 елның 24 апрелендә ул Түбән Кама шәһәрендә туа.
Казан Дәүләт Университетының юридик факультетында хокук белеме белгечлеге буенча укый (1991). Университетны тәмамлагач, 1992 елда шул ук факультетның аспирантурасында укуын дәвам итә. Юридик фәннәр кандидаты. 1988-1989 елларда Совет армиясе сафларында хезмәт итә.
1993 елдан Казанда хакимият-хуҗалык эшендә. 1998 елдан Түбән Кама районы һәм шәһәре хакимияте башлыгы, Түбән Кама халык депутатларының берләштерелгән Советы рәисе. 2005 ел 17 ноябрьдән Казан башлыгы.
2010 елның 27 октябрендә кабат Казан шәһәре муниципаль берәмлеге башлыгы итеп сайлана.


Останкино манарасы.
Останкино телеманарасы - ул Мәскәүдәге телевизион һәм радиотапшыру манарасы. Аның биеклеге - 540 м, Торонтодагы Си-Эн Тауэр манарасыннан соң дөньяда иң биек бина, ә Евразиядә иң биеге.
Манараның баш инженеры Николай Никитин, архитекторлары Л. Баталов белән Д. Бурдин. Манара 1963-1967 елларда төзелгән, шундый вакытларда дөньяның иң биек бинасы булган. Төзелештә күп инновация кулланылган, алардан корыч трослар кысылган киерелгән тимербетон. Шундый уйлап табу манараның корылышын гади һәм ышанычлы ясаган. Башка прогрессив фикерләрдән сай фундаментны атап була. Манараның тотрыклылыгын массив нигезе гарантияли: нигез массасы мачта массасыннан кат-кат арттыра.
Ресторан.
«Седьмое небо» рестораны 328—334 м биеклегендә урнашкан һәм 3 кат ала. Боҗрасыман ресторан киңлеге 40 минут дәвамында бер тулы әйләнеш итә. Манараны төзелеп бетүенән соң күзәтү мәйданчыгына ресторан белән 10 миллион кеше килгән.
Янгын.
2000 елның 27 августында манарада көчле янгын бырлыкка килә. Янгын учагы 460 м биеклегендә булды, 3 кат тулысынча янып бетте. Янгын нәтиҗәсендә янгын сүндерүчеләр командиры Владимир Арсюков, лифтёр Светлана Лосева һәм слесарь-ремонтник Александр Шипилин һәлак булды.
Янгын вакытында зур температурадан тартучы тросларның күпчелеге өзелде, һәм белгечләр фикеләренчә манара таркалу куркынычы алдында торды. Соңрак тросларны торгыздылар.


Ostankino manarası.
Ostankino telemanarası - ul Mäskäwdäge televizion häm radiotapşıru manarası. Anıñ beiklege - 540 "m", Torontodağı CN Tower manarasınnan soñ dönyada iñ biek bina, ä Awrasiädä iñ biege.
Manaranıñ baş injenere Nikolay Nikitin, arxitektorları L. Batalov belän D. Burdin. Manara 1963-1967. yıllarda tözelgän, şundí waqıtlarda dönyanıñ iñ biek bínası bulğan. Tözeleştä küp innovasiä qullanılğan, alardan qorıç troslar qısılğan kierelgän timerbeton. Şundí uylap tabu manara qorılışın ğädi häm ışanıçlı yasağan. Başqa progressiv fikerlärdän say fundamentnı atap bula. Manaranıñ totrıqlığın massiv nigeze garantiäli: nigez massası maçta massasınnan qat-qat arttıra. Bu telemanara Böyek Manaralar Bötendönya Föderasiäseneñ ("World Federation of Great Towers") äğzası.
Restoran.
"Sedmoye nebo" restoranı 328-334 "m" bieklegendä urnaşqan häm 3 qat ala. Bocrasıman restoran kiñlege 40 minut däwamında ber tulı äyläneş itä. Manaranı tözelep betüennän soñ küzätü mäydançıq häm restoranğa 10 millionnan artıq keşe kilgän.
Yanğın.
2000. Yılnıñ 27. Augustında manarada köçle yanğın barlıqqa kilä. Yanğın uçağı 460 "m" bieklegendä buldı, 3 qat tulısınça yanıp bette. Yanğın näticäsendä yanğın sünderüçelär komandire Vladimir Arsúkov, lifter Svetlana Loseva häm slesar-remontçı Aleksandr Şipilin hälâk buldı.
Ynağın waqıtında zur temperaturadan tartuçı troslarnıñ küpçelege özelde, häm belgeçlär fikerlärençä manara tarqalu qurqınıçı aldında tordı. Soñraq troslarnı torğızdılar.


Tranzistor.
Tranzistor (İnglizçä "transistor", to transfer – küçerü, häm resistor – rezistor) ul öçelektrodlı yarımütkärgeç qorılması, signal köçäytü, törle yışlıqlı elektr tirbänüe tudıru häm üzgärtü öçen kiräk äyber.
Törle tranzistorlar häm alarnıñ zurlığı
Taríx.
1947. yılda John Bardeen, Walter Brattain häm William Shockley tarafınnan uylap tabılğan.
Tözeleş.
İñ küpläp citeştergän tranzistor germani, kremni yäisä başqa yarımütkärgeçtän yasalğan, 2×2 "mm" zurlıq plastinka (nigez). Tranzistor yarımütkärgeç elektronnar ütkärüçänlekle ("n-típ") yä tişeklär ütkärüçänlekle ("p-típ") bula. Plastinka külämenä ike nigezgä qarşı ütkärüçänlekle ölkä urnaşqan. Yarımütkärgeç nigeze şundí ölkälär belän ike p-n küçü oyıştıra. Bu küçülär sífatı yarımütkärgeç diodına oxşaş. Ägär nigez n-típlı, ä ölkälär p-típlı, tranzistor "p-n-p" strukturalı bula. Kiresençä, nigez p bulsa, ölkälär n bulsalar, tranzistor "n-p-n" bula.
Tranzistor tözeleşe qaramíça, ngez plastinkasın "baza" B atílar, kimräk ölkäne – "emitter" E (İnglizçä emit - nurlandıru), zurraq ölkä – "kollektor" C (İnglizçä collect – cíu). Baza belän kolektor arasındağı elektron-tişekle küçüne kollektor küçüe, emitter belän baza arasındağı küçüne emitter küçüe atílar.
Sxemalarda grafik sürätläre şundí: p-n-p tranzitorda uq emittordan bazağa, n-p-n tranzistorda bazadan emittorğa yünältelgän.
Model.
Tranzistornıñ iñ berençe modele - tok köçäytkeçe modele. Bu model tranzistordağı fizik prosessların añlatmí, ul sxemotexnika öçen kiñ qullanıla. Tübänge yazıp birü n-p-n típlı tranzistor öçen birelgän. P-n-p tranzistor öçen anı kiresençä qullanırğa kiräk.
formula_1
"h21E" - ul h-parameterlärdän berse, tok köçäyätü koeffesiente. Anıñ zurlığı 100-gä yaqın. IE belän IK emittergä ağalar (NB! Tupaslandırğan sxemada tranzistor ike diod kebek sürätlängän, şul säbäple bu sxema buyınça IK kollektordan bazağa ağa almí. Läkin bu sxema tupaslandırğan, häm tok ağa, çönki real tranzistorda başqa prosesslar eşlilär).
Qullanış.
Tranzistorlar keçe amplitudalı kerü signalın zurraq amlitudalı çığu signalina äyländerälär. Şundí eşneñ iñ ğädi mísalı: tirbänülär köçäytkeçe.
Klassifikasiä.
p-n-p belän n-p-n tranzistorlar "bipolár" (Latínça bis - ike),çönki alarnıñ eşendä ike törle tok taratuçı – "tişek" häm "elektron". Alardan tış "unipolár" (Latınça unus - ber) tranzistorlar qullanalar. Alarda tik elektronnar yä tik tişeklär eşlilär. Unipolar tranzistorlarnıñ qarşılığı alıp baruçı elektrod potensialı belän yörtelä. Unipolar tranzistorlar köçäytmilär, alar elektr açqıç role uynílar. Tranzistrolar fototranzistorlarğa, ikebazalı diodlarğa häm başqalarğa bülänälär.


Wright bertuğannar.
Wright'lar, amerikan uylap tabuçılar häm aviakonstruktorlar Wilbur (1867-1912) häm Orville (1871-1948) (äytelä WİL-bö, O-vil rayt) aviasiä taríxına Wright bertuğannar isemendä qalğannar. Dönyada berençe hawadan awırraq oçqıçnı qorılğan häm anıñ bortında oçağan keşelär bulalar.
Üz-üzene yaratıp, härwaqıt bergäläp eşlilär. Balaçqata inde oçırğıçlar yaratuçı klubına kerälär. Ozaqlamí Wright'lar oçırğıçları iñ yaxşı bulıp kilälär. Üzeneñ öçqıçların alar xätta başqa malaylarğa sata bağşlílar. Bu waqıtlardan alar oçular belän qızıqsınalar.
Ä annan soñ yäş eşmäkerlär uylap tabuçılar bulıp kilälär. 13-yäşle Orville típograf stanogın yasap taşlí, ä 17-yäşle Wilbur anı kamilläşterä. 1892. Ayırılmas bertuğannar típografiä xucaları, ä soñraq velosipäd ostaxanäse xucaları bulalar.
Berwaqıt alar Alman uylap tabuçı, planerlar tözüçe Otto Lilienthal üleme turında işetälär. İskitkeç, läkin bu häläkät Wright'larnı oçulardan ayırıla almí. Üz planerlarda täcribälär ütkärep alar qurqınıç astında quyalar. Wright'lar vertikal plankadan toruçı qoyrıq belän horizontal yörtüne uylap tabalar. Annan soñ etärgeç ezläwenä küp köç quyalar. Küp köçe wintkä dä quyalar: wint teoriäse Jukovski tarafınnan distä yıldan soñ eşkertelä.
1903. yılnıñ 17. Dekäberendä Wright'larnıñ "Wrightflyer" aeroplanı hawağa berençe tapqır kütärä. Bu oçu 59 sekund däwam itä.
Berençe açuçılar şatlığın da, konkurentlar belän däğwalarnı da kiçerep, alar üz oçuçı maşina keşelekkä iñ zur büläklärdän berse bula ışanıp belälär.
1912. Wilbur Whright ülä. 36 yılğa ozınraq yäşägän Orville bu bu tirän borçıludan soñ ayaqqa basmí. Abísız ul oçqıçlarnı hiçber waqıtta tözmi.


Sovet Sosialist Cömhüriätlär Berlege.
Sovet Sosialistik Republiklar Berlege yä Sovet Berlege, qısqaça SSSR (Sovet çorı Tatarça: "Совет Социалистик Республикалар Союзы, Советлар Союзы, СССР", Urısça:"Союз Советских Социалистических Республик, СССР, Советский Союз "Awışlı mäten "Sojuz Sovietskikh Socialistitchieskikh Riespublik, SSSR, Sovietskij Sojuz "), elekke Räsäy İmperise bilämäseneñ zur öleşendä barlıqqa kilgän häm 1922.-1991. yıllarda ğämäldä bulğan däwlät. 1922 yılnıñ 30. Dekäber Kileşüe nigezendä SSSRnı tözüdä Belarus (Belorussia SSR), Ukraina (Ukraina SSR), RSFSR, Qawqaz artı Sovet Sosialistik Republiklar Födersísı (1936. yıldan berlektäş republiklar Azärbaycan SSR, Ärmänstan SSR häm Görcästan SSR qatnaşalar). 1925. yılda alarğa Üzbäkstan (Üzbäkstan SSR) belän Törekmänstan (Törekmänstan SSR), 1929 yılda Tacikstan (Tacikstan SSR), 1936. yıldan Qazaqstan (Qazaqstan SSR) belän Qırğızstan (Qırğızstan SSR), 1940. yıldan Moldova (Moldavia SSR), Estoniä SSR, Litva SSR, Latviä SSR quşılalar.
Taríx.
1920. yıllarda başınnan, bigräk tä V. İ. Lenin wafatınnan soñ, il citäkçelegendä xakimlek itü öçen kisken säyäsi köräş başlana. SSSR belän idarä itüdä autoritar alınmalar qullanı ısulına tayağa İ. V. Stalin rejime östenlek ala. 1920. yıllar urtasında uñay näticälär birgän Yaña İqtisadi Säyäsätkä mönäsäbät üzgärä, krästiän xucalıqların köçlep kümäkläşterü, sänäğät ölkäsendä aşığıp industrílaştıruğa küçü küzätelä. däwlät oyışmaları eşçänlege tulayım Kommunistlar Firqäse buysınuına küçerelä. SSSRda üzäkkä bersüzsez buysındırılğan totalitar cämğiät barlıqqa kilä. Ul cämğiät däwlät xucalığın revolútion ruxta tiz arada üzgärtep qorunı häm şuña nigezlänep revolútion xäräkätne kürşe däwlätlär cirlegenä küçerüne töp maqsat itep quya.
1930. yıllarda uzdırılğan repressilär (bigräk tä 1934. yıldan soñğıları) fäqät autoritarizm säyäsäten nığıtu maqsatına ireşü çarası räweşendä başqarıla. 1930. yıllar azağında başqaçaraq fiker yörtüçelärneñ küpçelege maxsus konzlagerlarda (GULAG síndannarında) mäcbüri xezmät belän tärbiälänügä duçar itelä.
SSSRnıñ tışqı säyäsäte dä üzgärä, ínqílab qazanışları häm il-däwlätlär iminlege belän sanaşmastan, 1939. yılda Sovet-Alman xärbi kileşüe tözelä, şunıñ cirlegendä Polşa häm Baltíq buyı däwlätläre belän suğıç xaläte tudırıla. Könbatış Ukraina belän Könbatış Belarus (1939), Bessarabia belän Tönyaq Bukovina, Latvia, Litua häm Estonia (1940) il-töbäkläre SSSRğä buysındıırıla. Finlândiä belän ike arada suğış başlanı (30. Nöyäber, 1939-12. Mart, 1940) häm Finlândiäneñ çik buyı cirlären (Vıborg töbäge, Karelia muyıntağı) tartıp alu näticäsendä SSSRnıñ xalıqara abruyı töşä, ul Millätlär Lígasınnan çığarıla.
1941. yılda 22. Yündä Almanía, üzara solıx kileşüen bozıp, SSSRğa höcüm itä. 1941.-1945 (Böyek Watan Suğışı). yıllardağı suğış barığında ildäge reprssilär tağın da qurqınıçraq yünäläş ala – ayırım xalıqlarnı taríxí yäşäw urınnarınnan Könçığış hän Tnyaq töbäklärgä köçlep küçerü (deportasí) xäräkäte başlana. Tönyaq Qawqazdan Xristian dinendä bulmağan Balqar, Qaraçay, Çeçen, Qalmıqlarnı; Qawqazdan Mesheti Töreklären, Qırımnan Tatarlarnı, Yunannarnı; İdel buyınan Almannarı h.b.az sanlı xalıqlarnı Sebergä häm Urta Asía çül-dalarına xärbi köç qullanıp küçerälär.
İkençe Bötendänya Suğışında ciñep çıqqannan soñ, SSSR territorise Könçığışta Könyaq Saxalin häm Kuril Utırawları, Könbatışta Petsamo (Peçenga), Klaipėda, Königsberg (xäzerge Kaliningrad), Karpat Tawları artyağı ölkäläe Könbatış Ukraina) h.b. isäbenä tağı da zuraya. Suğıştan soñğı däwerdä dä ayırım şäxeslärgä häm töekemnärgä qarata ezärlekläw säyäsäte qullanu däwam itterelä (kosmopolitizm belän köräş, "Leningradlılar törkeme", "tabıblar törkeme" eşläre h.b.). Könbatış Awrupınıñ alğa kitkän illäre belän kileşäwçänlek, alar belän berdänlek mönäsäbätlären özü, däwlätneñ barlıq sänäğät-citeşterü qüäten yaña qoral yasawğa köyläw säyäsäte SSSRnı "salqın suğış xaläte"nä kiterä.
İ. V. Stalin wafatınnan soñ (1953.), bigräk tä KPSSnıñ 20. qorıltayında (1956.) Stalinnıñ şäxes kultı tänqitlängännän soñ, eçke häm tışqı mönäsäbätlärdäge kiskenlek häm kileşmäwçänleklär berqädär yomşara. Repressi qorbannarın aqlaw, isän qalğannarın zíndannardan azat itü, Sovet keşeseneñ yäşäyeş-könküreşenä ähämiät birü kebek uñay küreneşlär küzätelä. Awıl xucalığı citeşterüçänlege däwlät yärdäme bermä-ber arttırıla. Fän häm texnik ölkäsendä yañarış, alğa kiteş sizelä başlí. SSSRda xalıq xucalığı kirägenä eşläwçe berençe atom elektr stansísı tözelä (1954), Ğälämgä berençe Cir iärçene cibärelä (1957), dönyada berençe oçuçı-kosmonaut Yuri Gagarin kosmik qorabta Cirne oçıp äylänä (1961). Xalıqara masştabta SSSRnıñ abruyı häm bäyläneşläre üsä bara, atom-töş qoralın yaqın kiläçäktä qullanmaw inisiative xalıqara yalqaw taba häm 1963. yılda atom-töş qoralın qullanunı tíu kileşüenä qul quyıla. Ämma äle totalitar rejim tudırğan barlıq çik-kirtälär dä alıp taşlanmí, çın demokratik wäzğiät tudırılmí.
1964. yılda däwlät häm fiqrä citekçese itep L. İ. Brejnev saylana. N. S. Xruşçev belän A. N. Kosıgin başlağan xucalıq ölkäsendäge üzgärtep qorular, reformnar 1970. yıllarda sürelä başlí, qüätle tabíğí häm texnik mömkinlekläre bulğan zur däwlät iqtisadı äkrenläp tübän tägäri. Näft belän gaz satudan kergän tabışnıñ zur öleşen elekkeçä qoral yasawğa köylängän citeşterü ölkäse yota bara.
SSSRnıñ kütärelä başlanğan xalıqara abruyı Macarstan (1956) häm Çexoslovakia (1968) demokratik köçlärgä qarşı qoral qullanudan häm kürşe Äfğanstanğa Sovet ğäskärläre kertelgännän soñ (1979) yänädän tübän tägäri, qabat Könbatış illäre belän qapma-qarşı toru xaläte barlıqqa kilä. 1985. yılda citäkçelekkä kilgän M. S. Gorbaçóv häm anıñ tarafdarları mondí xalättän çığu çaralarına kereşälär, ildä "üzgärtep qoru ("perestroyka - перестройка")" çorı başlana. Lâkin älege säyäsi adımnar ayırım berlektäş republiklarda başlanğan milli möstäqillekkä omtılış xäräkätlärennän qalışa. 1980 yıllarnıñ 2. yartısında Qazaqstanda, Görcästanda häm Baltíq buyı republilarında bulıp alğan "millätçel fetnä"lärne qoral qullanıp bastıru oçraqları SSSRda säyäsi krizisnıñ köçäyüenä kiterä.
1991. yılnıñ Augustında qayber däwlät başlıqları "üzgärtep qoru" barışın çikläwgä yünältelgän tüntäreş oyıştıralar, lâkin ul uñışsız tämamlana. Şul yılnıñ Sentäberendä 3 Balqtıq buyı republígınıñ Yuğarı Şuralar berdäm räweştä SSSRdan çığu häm möstäqil däwlät tözü turında qarar qabul itä. Şul uq yılnıñ Dekäberendä Belarus, Räsäy häm Ukraina republiklar citäkçeläre SSSRnıñ tarqaluın íğlan itälär häm Bäysez Däwlätlär Berlege oyıştırıluı xaqındağı kileşügä qul quyalar. Şul räweşle 1991. yılnıñ Dekäbrendä SSSR tarqala.


Роман Абрамович.
Роман Аркадиевич Абрамович, Чукотка губернаторы, Рәсәй олигархы, Forbes мәгълүматлары буенча Рәсәйдә байлык буенча икенче кеше, аның муллыгы берничә миллиард доллар билгеләнә.
Тәрҗемәи хәл.
1966 елның 24 октябрендә Саратов шәһәрендә туа. Анасы Ирина Васильевна, Саратов чыгышы белән, Сыктывкарда яши һәм Роман 1,5 яшьле булганда үлә. Атасы аркадий Нахимович Сыктывкар совнархозында эшли һәм Роман 4 яшьле булганда төзелештә булган авария нәтиҗәсендә һәлак була. Ятим Романны атасының бертуганы Лейба Нахимович үз гаиләсенә ала. Романның яшүсмер чагы Коми Республикасында үтә. 1983 елда Роман Абрамович 2нче шәһәр мәктәбен тәмамлый, Индустриаль институтына укырга керә, ике курс укырга җитешә, институтны бетергмәгән Абрамовичны Совет Армиясенә алалар. Армиядә Абрамовичка аның спорт белән мавыгу булыша. Ул футбол командасын нигезли, аның булышы белән хәрби бүлектә үзешчән сәнгать барлыкка килә.
Армиядән соң Абрамович бер Мәскәү институтына керә, аны тәмамламый. Шундый ук вакытта "Уют" ("Ямь") кооперативын оештыра, бу кооперативда полимерлардан уенчыклар ясылар. Соңрак, кооператив буенча хезмәттәшләр "Сибнефть"нең җитәкчелек буыны булып киләчәкләр.
1992 елның 19 июнендә Роман Абрамович Ухта нефть эшкәртә торган заводтан 4 миллион сум бәясенә дизель ягулык белән 55 вагон урлау (ст. 90 УПК РФ) дигән шик астында булып Мәскәүдә кулга алына. Җинаять эше Мәскәү ГУВД татарафыннан 9 июньдә башлап җибәрелә. Ухта "НЭ-С+С" гәзите язганча "1992 февралендә Ухтадан Мәскәүгә 55 цистерналы поезд (3,5 мең дизель ягулык) килеп җитте. Берничә көннән соң поезд Калиниград өлкәсенә чыгып китте, ләкин юлда эзсез югалды. Ачыкланганча, поезд Латвиягә чыкты. Ягулык Ухта заводтан җибәрелгән, ә алучы "АВЭКС-Коми" урынына Мәскәү "АВК" ширкәте (гендиректор Роман Абрамович җитәкчелегендә) булып чыкты".
Искә төшерәбез, башта "АВЭКС-Коми" завод белән килешүне танмады. Шулай итеп, дәүләткә зыян юк, димәк гаеплеләр дә юк: 1992 1 декабрендә җинаять эше җинаять асылы булмавы сәбәпле бетерелә".
1993 елда Роман Абрамович коммерция эшчәнлеген тәмамлый, Ноябрьск шәһәренең нефть сата. Шундый ук вакытта Абрамович Кариб утырауларында Борис Березовский белән таныша. Анда алар Альфа-банк җитәкчеләре Пётр Авен белән Михаил Фридман чакыруы нәтиҗәсендә булалар. Борис Березовский белән уртак паенда Абрамович Гибралтарда регистрацияләнгән оффшор Runicom Ltd ширкәтен һәм Көнбатыш Аурупада регистрацияләнгән биш бүлендек ширкәтләр барлыкка китерә. 1993-1996 елларда Роман Абрамович швейцар Runicom S.A.-ның Мәскәү вәкиллеген җитәкли. 1995-1996 елларда Абрамович "Сибнефть" ААҖ акцияләрне сатып алу өчен берничә ширкәт оештыра. "Сибнефть" акцияларның 51%лы дәүләт пакетын сату бәйгесендә Абрамовичның ширкәтләре җиңәләр. 1996-2000 елларда – "Сибнефть" ААҖнең директорлар шурасының әгъзасы.
1999 елның 9 декабрендә Чукотка бермандатлы 223нче сайлау округында Дәүләт Думасына сайлауларда җиңә. Думада һичнинди фракөиясенә дә керми. 2000нән Думаның Төньяк вә Ерак Көнчыгыш Мәсьәләре буенча комитеты әгъзасы. 2000 елның 24 декабрендә Чукотка автоном округының губернаторы булып сайлана.
2001 елның 29 маенда Генераль Прокуратурасына сорау алу өчен чакырыла. Сорау алу "Сибнефть" җитәкчелегенә каршы җинаять эшләре буенча үткәрелә.
2003 елның апреле азагында Роман Абрамовичның "Сибнефть" белән Михаил Ходорковскийның ЮКОС "ЮкосСибнефть" компаниясенә кушуга әзерләү турында хәбәр итәләр. Хакимият бу планнарны боза.
2003 июлендә Роман Абрамович Лондондагы "Chelsea" футбол клубының акцияләрнең контроль пакетын сатып ала.
Абрамович капиталы.
Абрамович партнерлар белән Бөекбританиядә регистрацияләнгән "Millhouse Capital" һолдиңгы аша "Сибнефть"нең 80%ка, "Русский Аллюминий"нең ("РусАл") 50%ка, "Аэрофлот"ның 26%ка ия була. Арадашчылар аша "Абрамович һолдингы"на төрле Рәсәй регионнарында электростанцияләр, йөк һәм җиңел машиналар, автобуслар заводлары, кәгазь комбинатлары, банклар һәм иминия компанияләр керәләр. Бу капиталга Рәсәй тышкы тулаем продуктыннан 3-4% туры килә.
"Forbes" журналы 2001 ел нәтиҗәләре буенча Рәсәйнең иң байлардан икенчесе, 2002 елда аның муллыгы $3 миллиар, 2002 ул да икенчесе, ләкин муллыгы $5,7 миллиард. "EuroBusiness" журналы язганча, 2002 елда Абрамович 3,3 € капиталына ия була. 2005нченең мартында Роман Абрамович Бөекбританиядә иң бай кеше ("The Mail of Sunday"). Басманың аналитикларча, Абрамович муллыгы 7,2 миллиард фунд стерлинг. Абрамович 2003 елның лидерын Һанс Раусинг һәм Вестминстер герцогын төшереп калдырды. Белегечләр фикеренчә Чукотка губернаторы муллыгы Елизавета II муллыгыннан 7 тапкыр арттыра.
Лобби.
Борис Ельцин президентлыгы чорында Роман Абрамович иң йогынтылы олигархларда бесрсе булды. Масс-медиада публикацияләр фикеренчә Абрамович баш вә иң агрессив "Семья"ның идеологы булды. Компартияне тыелу я Думаны куып тарату фикерләренең авторы була имештер. Ленинны күмү һәм ризасызлык демонстрацияләрен армия белән куып тарату идеясының авторы имештер.
Борис Березовскийдан аермалы буларак Владимир Путинның хакимгә килүдән соң Абрамович үз йогытнылыгын югалтмады.
Төсле металлургия.
Роман Абрамович белән партнеры Олег Дерипаска чит аллюминий һәм глинозем компанияләрне йотуда кызыксыналар, нигездә Африкада һәм Һиндстанда.
Чукотка.
Нигә Абрамович Чукотка губернаторы булып килде берничә версия дә бар. Сәясәт ягы генә түгел, иктисад ягы да бар. Чукотка да табигый газ белән нефть ятмалары бар имеш. Анадырь култыгында эзәүләр үткәрәләр. "Стройтрансгаз" "Сибнефть-Чукотка" белән берлегендә Чукотка ярымутырауда Западно-Озерное ятмасы округ башкаласы Анадырь белән бәйләнгән газүткәргечне инде төзелгән. Үз мохтаҗлыкка бу газны 90 елга җитер. Газүткәргеч озынлыгы 110 км, төзелеш бәясе $100 миллион. Акчаны губернатор үзе кертте. 2002 елда Чукотка хакимияте Канада ширкәтенә "Bema Gold" "Купол" алтын-көмеш ятмасынынан 75% өлешен сатты. Бу Чукоткага Көнбатыш инвесторның беренче чыгышы. Чукотка байлыгыннан Абрамовины биоресурсла кызыксыныдырырга ала. Үз флот булмыйча, Чукотка үз балык квоталарын сатып торды. Абрамович сайланудан соң бер балык заводы инде төзелгән, тагын ике озакламый төзеп бетерәләр, ихтимал. Сораган льготалар булсалар, "Сибнефть"ка экспорт квоталарына ия булыр, чукот портларына порто-франко статусы булыр.
Мәскәү нефть эшкәртә торга заводы.
Мәскәүнең бензин базарын монополияләштерүгә омтылучы "Сибнефть" Мәскәү нефть эшкәртү заводына чимал йөкләү контрактынаа имза куйды, үз ягулык салу станцияләр челтерен арттыра.
Славнефть.
2002 елда "Сибнефть" "ТНК" белән берлегендә "Славнефть" 74,95% акция сатып алды. Хәзерге көнгә "Сибнефть" "Славнефтьне" тулысынча сатып алуны, я бүлүне планлаштыра.
Шәхси тормыш.
Беренче хатыны – Абрамович Ольга Юрьевна, Әстерхан чыгышы белән. Икенче хатыны – Ирина Маландина. Дүрт баласы: улы Аркадий, кызлары Аня, Соня һәм Арина.
Башка фактлар.
Абрамович урыс шаяртуда зур роль уйный. Аның кушаматы "Баш Чукча", "Бөек чукчи футбол командасына ия", "Mr Chelski" ".


Roman Abramoviç.
Roman Arkadieviç Abramoviç, Çukotka gubernatorı, Räsäy oligarxı, Forbes mäğlümätläre buyınça Räsäydä baylıq buyınça ikençe keşe, anıñ mullığı berniçä milliard dollar bilgelänä.
Tärcemäi xäl.
1966. yılnıñ 24. Öktäberendä Saratov şähärendä tua. Anası İrina Vasilyevna, Saratov çığışı belän, Sıktıvkarda yäşi häm Roman 1,5 yäşle bulğanda ülä. Atası Arkadi Naximoviç Sıktıvkar sovnarxozında (milli xucalıq şurasında) eşli häm Roman 4 yäşle bulğanda tözeleştä bulğan avariä näticäsendä häläk bula. Yätim Romannı atasınıñ bertuğanı Leyba Naximoviç üz ğäiläsenä ala. Romannıñ yäşüsmer çağı Komi Cömhüriätendä ütä. 1983. yılda Roman Abramoviç 2. şähär mäktäben tämamlí, İndustrial institutına uqırğa kerä, ike kurs uqırğa citeşä, institutnı betermägän Abramoviçnı Sovet Armiäsenä alalar. Armiädä Abromoviçqa anıñ sport belän mawığu bulışa. Ul futbal komandasın nigezli, anıñ bulışı belän xärbi bülektä üzeşçän sänğät barlıqqa kilä.
Armiädän soñ Abramoviç ber Mäskäw institutına kerä, anı tämamlamí. Şundí uq waqıtta "Uyut" ("Yäm") kooperativın oyıştıra, bu kooperativda polimerlardan uyınçıqlar yasílar. Soñraq, kooperativ buyınça xezmättäşlär "Sibneft"neñ citäkçelek buını bulıp kiläçäklär. 1992. yılnıñ 19. Yünendä Roman Abramoviç Uxta näft eşkärtä torğan zavodtan 4 million sum bäyäsenä dizel yağulıq belän 55 vagon urlaw (st. 90 UPK RF) digän şik astında bulıp Mäskäwdä qulğa alına. Cinayät eşe Mäskäw GUVD tarafınnan 9. Yündä başlap cibärelä. Uxta "NE-S+S" gäzitese yazğança "1992. Febralendä Uxtadan Mäskäwgä 55 sisternalı poyızd (3,5 meñ tonn dizel yağulıq) kilep citte. Berniçä könnän soñ poyızd Kalinigrad ölkäsenä çığıp kitte, läkin yulda ezsez yuğaldı. Açıqlanğança, poyızd Latviagä çıqtı. Yağulıq Uxta zavodtan cibärelgän, ä aluçı "AVEKS-Komi" urınına Mäskäw "AVK" şirkäte (gendirektor Roman Abramoviç citäkçelegendä) bulıp çıqtı". İskä töşeräbez, başta "AVEKS-Komi" zavod belän kileşüne tanmadı. Şulay itep, däwlätkä zían yuq, dimäk ğayeplelär dä yuq: 1992. 1. Dekäberendä cinayät eşe cinayät asılı bulmawı säbäple beterelä". 1993. yılda Roman Abramoviç kommersiä eşçänlegen tämamlí, Noyabrsk şähäreneñ näfte sata. Şundí uq waqıtta Abramoviç Karib utırawlarında Boris Berezovski belän tanışa. Anda alar Alfa-bank citäkçeläre Pyotr Aven belän Mixail Fridman çaqıruı näticäsendä bulalar. Boris Berezovski belän urtaq payında Abramoviç Gibraltarda registrasiälängän off-shore Runicom Ltd şirkäten häm Könbatış Awrupada registrasiälängän biş bülendek şirkätlär barlıqqa kiterä. 1993-1996. yıllarda Roman Abramoviç Şwisar Runicom S.A.-nıñ Mäskäw wäkillegen citäkli. 1995-1996 yıllarda Abramoviç "Sibneft" AAC aksiälärne satıp alu öçen berniçä şirkät oyıştıra. "Sibneft" aksiälärneñ 51%lı däwlät paketın satu bäygesendä Abramoviçnıñ şirkätläre ciñälär. 1996-2000. yıllarda – "Sibneft" AACneñ direktorlar şurasınıñ äğzası. 1999. yılnıñ 9. Dekäberendä Çukotka bermandatlı 223. saylaw okrugında Däwlät Dumasına saylawlarda ciñä. Dumada hiçnindi fraksiäsenä dä kermi. 2000.nän Dumanıñ Tönyaq wä Yıraq Könçığış Mäsäläre buyınça komitäte äğzası. 2000. yılnıñ 24. Dekäberendä Çukotka autonom okrugınıñ gubernatorı bulıp saylana. 2001. yılnıñ 29. Mayında General Prokuraturasına soraw alu öçen çaqırıla. Soraw alu "Sibneft" citäkçelegenä qarşı cinayät eşläre buyınça ütkärelä. 2003. yılnıñ Aprile azağında Roman Abramoviçnıñ "Sibneft" belän Mixail Xodorqovskinıñ YUKOS "YukosSibneft" kompaniäsenä quşuğa äzerläw turında xäbär itälär. Xakimiät bu plannarnı boza. 2003. Yülendä Roman Abramoviç Londondağı "Chelsea" futbal klubınıñ aktsiälärneñ kontrol paketın satıp ala.
Abramoviç kapitalı.
Abramoviç partnerlar belän Böyekbritaniädä registrasiälängän "Millhouse Capital" holdingı aşa "Sibneft"neñ 80%qa, "Russki Allyumini"neñ ("RusAl") 50%qa, "Aeroflot"nıñ 26%qa iä bula. Aradaşçılar aşa "Abramoviç holdingı"na törle Räsäy regionnarında elektrostansiälär, yök häm ciñel maşinalar, autobuslar zavodları, käğäz kombinatları, banklar häm iminiät kompaniälär kerälär. Bu kapitalğa Räsäy tışqı tulayım produktınnan 3-4% turı kilä. "Forbes" jurnalı 2001 yıl näticäläre buyınça Räsäyneñ iñ baylardan ikençese, 2002 yılda anıñ mullığı $3 milliar, 2002 ul da ikençese, läkin mullığı $5,7 milliard. "EuroBusiness" jurnalı yazğança, 2002 yılda Abramoviç 3,3 € kapitalına iä bula. 2005.neñ Martında Roman Abramoviç Böyekbritaniädä iñ bay keşe ("The Mail of Sunday") Basmasınıñ analitiklarça, Abramoviç mullığı 7,2 milliard pound sterling. Abramoviç 2003. yılnıñ liderın Hans Rawsing häm Westminster hersogın töşerep qaldırdı. Belegeçlär fikerençä Çukotka gubernatorı mullığı Elisabeth II mullığınnan 7 tapqır arttıra.
Lobbi.
Boris Yeltsin präzidentlığı çorında Roman Abramoviç iñ yoğıntılı oliğarxlarda besrse buldı. Mass-mediada publikasiälär fikerençä Abramoviç "Semya"nıñ baş wä iñ ağressiv ideologı buldı. Kompartiäne tíılu ya Dumanı quıp taratu fikerläreneñ autorı bula imeşter. Leninnı kümü häm rizasızlıq demonstrasiälären armiä belän quıp taratu ideyasınıñ autorı imeşter. Boris Berezovskidan ayırmalı bularaq Vladimir Putinnıñ xakimgä kilüdän soñ Abramoviç üz yoğıtnılığın yuğaltmadı.
Tösle metallurgiä.
Roman Abramoviç belän partnerı Oleg Deripaska çit allümini häm glinozem kompaniälärne yotuda qızıqsınalar, nigezdä Afrikada häm Hindstanda.
Çukotka.
Nigä Abramoviç Çukotka gubernatorı bulıp kilde berniçä versiä dä bar. Säyäsät yağı genä tügel, iqtisad yağı da bar. Çukotka da tabiğí gaz belän näft yatmaları bar imeş. Anadır qultığında ezäwlär ütkärälär. "Stroytransgaz" "Sibneft-Çukotka" belän berlegendä Çukotka yarımutırawında Zapadno-Ozernoye yatması okrug başqalası Anadır belän bäylängän gazütkärgeçne inde tözelgän. Üz moxtaclıqqa bu gaznı 90 yılğa citer. Gazütkärgeç ozınlığı 110 km, tözeleş bäyäse $100 million. Aqçanı gubernator üze kertte. 2002. yılda Çukotka xakimiäte Kanada şirkätenä "Bema Gold" "Kupol" altın-kömeş yatmasınınan 75% öleşen sattı. Bu Çukotkağa Könbatış investornıñ berençe çığışı. Çukotka baylığınnan Abramoviçnı bioresursla qızıqsınıdırırğa ala. Üz flot bulmíça, Çukotka üz balıq quotaların satıp tordı. Abramoviç saylanudan soñ ber balıq zavodı inde tözelgän, tağın ike ozaqlamí tözep beterälär, ixtimal. Sorağan lgotalar bulsalar, "Sibneft"qa eksport quotalarına iä bulır, Çuqot portlarına porto-franco statusı bulır.
Mäskäw näft eşkärtä torğan zavodı.
Mäskäwneñ benzin bazarın monopoliäläşterügä omtıluçı "Sibneft" Mäskäw näft eşkärtü zavodına çimal yökläw kontraktına imza quydı, üz yağulıq salu stansiälär çelteren arttıra.
Slavneft.
2002. yılda "Sibneft" "TNK" belän berlegendä "Slavneft" 74,95% aksiä satıp aldı. Xäzerge köngä "Sibneft" "Slavneftne" tulısınça satıp alunı, ya bülüne planlaştıra.
Şäxsi tormış.
Berençe xatını – Abramoviç Olga Yuryevna, Ästerxan çığışı belän. İkençe xatını – İrina Malandina. Dürt balası: ulı Arkadi, qızları Anya, Sonya häm Arina.
Başqa faktlar.
Abramoviç Urıs şayartuda zur rol uyní. Anıñ quşamatı "Baş Çukça", "Böyek Çuqçi futbal komandasına iä", "Mr. Chealski".


Lwów yäş börketläre.
Lwów yäş börketläre (Läxçä "Orlęta lwowskie") 1918-1919. yıllarda bulğan Polşa-Ukraina suğışında Polşa yağında suğışqan yäş irekle ğäskärläre (ş.i. yäşüsmerlär), şundí "yäş börketlär" Lviv (Läxçä: Lwów) şähären Ukrainalılardan saqlanuda qatnaşqan.
Elektä "yäş börketlär" quşamatı 1918.neñ 1-22. Nöyäberendä Ukrainalılar qamalğan Lvivne saqlanğan yäşlärgä birgännär. Soñraq, bu quşamat Polşa-Ukraina häm Sovet-Polşa suğışlarında Polşanı saqlanğan bar yäşlärgä küçkän. Mäsälän, Przemyśl yäş saqlanuçılar şulay uq "yäş börketlär" isemendä taríxqa kilgän.
Suğışta haläk bulğan "yäş börketlär" Lviv Saqlanuçılar Qäberlegendä kümgelgän. 1920. yıllarda bu urında "Yäş Börketlär Panteonı" qorılğan. Bu urında yäş belän ölkän saqlanuçılar, şulay uq Fransiä häm Amerikada kilgän çit irekle ğäskärlär ülekläre urnaşılğan. Panteon proyektı Rudolf Indrusz, arxitektura institutı studentı häm elekke "yäş börket", äzerlängän.
Bu panteonda kümelgän yäşlärdän iñ mäşhüre 14-yäşle Jurek Bitschan, anıñ iseme üz çorı Polşa mädäniätenä kergän.
"Yäş Börketlär Panteonı" Sovet xakimiätläre tarafınnan 1971. yılda watqan.
Ukraina bäysezlegen iğlan itüdän soñ häykälne torğızuı başlí. Läkin cirle millätçelär bu torğızuğa qarşılıq kürsätä. Läkin Äflisün İnqilabı däwamında Polşa Viktor Yuşçenkoğa yärdäm kürsätä, anan soñ konflikt ciñeläyä.
2005. yılnıñ 24. Yünendä, Polşa belän Ukraina präzidentläre qatnaşuında xäterlänü tantanasnda Ukraina Halisiä Armiäse ğäskärlärgä häm "yäş börketlärgä" häykäl açıla. "Yäş Börketlär" memorial taşında Läxçä: "Monda Watan xaqına halak bulğan Läx soldatı yata".


Baybaq köne.
Baybaq köne (İnglizçä " Groundhog Day ") – Amerika Quşma Ştatlarda häm Kanadada xalıq bäyräme, yıl sayın 2. Febräldä bäyräm itelä. Bu köndä önnärdän çığuçı baybaqlarnı küzätälär, alar eşläre buyınça kilüçe yazğa prognoz yasílar. Ägär kön sürän bula, baybaq üz şäwläsen kürmi häm önnän tınıçlap çığa, şunnan ozaqlamí qış beter dip äytälär. Kön yaqtı bulsa, baybaq şäwläsen kürä, häm, anı qurqınıp, öngä kire qayta. Şunnan tağın 6 atna qış bulır dip uylanıla. Amerika häm Kanadanıñ berniçä qalada meteorolog baybaqlarğa bağışlanğan festivallär ütkärelälär, bu festivallär küp turist tarta.
Taríx.
Borınğı Romda 2. Febräldä "Kerpe Köne" bäyräm itelgän. Uyatqan kerpe eşläre buyınça yazlarğa farazlar tözägännär. Könbatış Awrupada başqa Kelt wä German xalıqlarında baybaqlar yä ayularnı şundí könnärdä (Qışqı Qoyaş Torınlığıdan soñ 40. kön) dä küzätkännär.
2. Febräldä dä könbatış Xristiannar "Candlemas Day" bäyräm itälär. Başqa mäcüsi bäyrämnär kebek, xalıqta Baybaq köne Xristinalıqqa yaraqlaşqan, häm Amerikada Candlemas Day Baybaq köne kilep çıqtı. Amerikada şundí Şotland äyteme bik tä populár: " If Candlemas Day is bright and clear, there`ll be two winters in the year." (" Candlemas Day yaqtı häm çísta bulsa, yılda ike qış bulır").
Bu bäyräm yolaları Pennsylvania'däge Punxsutawney qalasında barlıqqa kilgän. Berençe tapqır 2. Febrälendä bäyräm itü 1887. yılda telgä alına, läkin Pennsylvania'däge "Franklin and Marshall College" qaramağında Holland Folklorı Üzägendä tabılğan yazmalar şulay dilär: 4. Febräl, 1841 - Morgantown, Berks County (Pennsylvania), kibetçe James Morris'neñ köndälegennän..."Ütkän Sişämbe, 2. kön, Candlemas day buldı, şundí köndä, Almannarça, Baybaq qış yoqıdan uyatqaç, önnän çığa häm üz şäwläsen kürsä, ul qaytarğa omtıla häm tağın altı atna yoqlí, läkin kön bolıtlı bulsa, ul qala, çönki hawa torışı yomşarırğa tieş."
Tanılğan baybaqlar.
AQŞta belän Kanadada iñ tanılğan 7 baybaq. Bolar "Punxsutawney Phil", "Wiarton Willie", "Staten Island Chuck", "Shubenacadie Sam", "Balzac Billy", "Jimmy the Groundhog" häm "General Beauregard Lee".
Puxsutawney Phil'e.
Punxsutawney (äytelä pak-sa-to-ni) baybağı - berençe räsmi meteorolog baybaq. Xalıq bäyräme 1887. yılda ütkärelä. Bu şähärneñ danı "Baybaq köne" filme (1993, Bill Murray baş rolendä) taralğan..
Wiarton Willie'se.
Kanadanıñ iñ bigele baybağı Ontario provinsiäsendäge Wiarton awılında yäşi. Anıñ isemenä bağışlanğan festvallär dä şulay uq ütkärelälär.
Staten Island Zooparkınnan Chuck.
New Yorknıñ räsmi meteorolog baybaq Staten utırawındağı zooparkında yäşi (Staten Island Zoo). Yıl sayın, 2. Febräldä, 7 säğät 30 minutta şähär mérı barında prognoz birä. 1980. yıldan Chuck'nıñ prognozlardan 80% çınğa aştı.


Kurów.
Kurów – ul Polşanıñ könyaq-könçığışında awıl, Puławy belän Lublin arasında, Kurówka yılğasında urnaşqan. Lublin Voyevodalığınıñ Kurów gminasınıñ üzäge. 2005. yılda xalıq sanı 2811.
1431-1442. yıllar arsında awılğa şähär xoquqları birelä, Kurów säwdä üzäge bula. Anda tire häm kün manufakturalar eşlilär. 16. yözdä Kurów Kalvinizm üzäklärdän berse bula, 1660. yılğa qädär xalqınıñ küpçelege Arianizmgä äylänä.
1795.dä, Polşanı Bülüennän soñ, Kurów'nı Austriä basıp ala. 1809. yılda şähär Warşaw Kenäzlegenä kerä, annan soñ 1815. yılda Räsäygä buysınğan Polşa Patşalığına kerä. 1831.neñ Febrälendä, Nöyäber Fetnäse barışında, şähär tire-yağında Kurów suğışı kilep çığa, şundí suğışında Läxlär general Józef Dwernicki citäkçelegendä Urıslarnı tar-mar itälär. 1870. yılda,
Ğínwar Fetnäsennän soñ Kurów şähär xoquqların yuğalta. 1918. yıldan qabat Polşanıñ öleşe.
İkençe Bötendönya Suğışı başında (Polşa Saqlanu Suğışı barışında), 1939.nıñ 9. Sentäberendä Luftwaffe şähärne bik nıq bombağa tota. Başqa tsellärdän tış, Almannar sivil hospitalnı bombağa totıp betälär, bik küp keşene üterep. Basıp aludan soñ, şähärdä qol xezmäte lagere oyıştırıla. 1942. yılda Alnmannar getto oyışalar. Läkin totqınnar küpçelege qaçırğa omtılalar, häm uñışlı qaçuçı cirle urman partizannarğa ("Armia Krajowa'ğa") quşılalar.
Míğmarlıq häykällärdän renaissance çirkäwe (1692. yılda yañartqan), Zbąski ıruğı qäberläre häm Santi Gucci sınnarı (1587) atap çığıp bula. Monnan tış, Kurów Polşa säyäsätçe general Wojciech Jaruzelski tuğan urını.


Karađorđe.
Karadjordje, yä Karađorđe (Kirill älifbasında: Карађорђе), (1768, 3. Nöyäber? – 1817, 13. Yül) ul Ğosman İmperiäsenä qarşı Berençe Serb Fetnäse citäkçese, Serbiäneñ Karadjordjević näselenä nigez saluçı bulğan.
Đorđe (George) Petrović (Ђорђе Петровић) bulıp tua. Qoñğırt çäçle buluı säbäple, Đorđe'ğa "Qara" (Törekçä Kara)quşamatı birelä.
Karadjordje Viševci awılında tua häm balaçağında kötüçe bulıp eşli. 1787. yılda Törekne üterüdän soñ ul Habsburglar Austriäsenä qaça häm Freikorps'qa kerep, 1787-1791. yıllardağı Austro-Törek Suğışında qatnaşa.
Sistova solıxınnan soñ, ul Serbiägä qayta häm Topolada urnaşıp, mal kötep, säwdä belän şöğellänep, görlep yäşi häm oçraqlı räweştä Hayduklarğa quşa.
19. yöz başlarında Serbiägä qarşı Ğosman repressiäläre köçäyälär häm 1804. yılnıñ Ğínwarında iñ yuğarı däräcäsenä ütep citälär. Yanıçarlar başlıqları, "dahilar", xakimiät üz qullarına alalar, aqsöyäklärne, ataqaylarnı, ğísyançılarnı, yoğıntılı säwdägärlärne cäzalap üterälär. Dahilar Karadjordje'ne üterergä tırışalar, läkin ul üterergä cibärelgän ike keşeneñ maqsatın tanıp häm alarnı üterep, uñışlı saw qala. Şuña cawap itep, Serblar Orašac'ta 1804.nıñ 14. Febrälendä (Julian täqwimendäge 2. Febrälendä) qorıltay ütkärälär, häm Karadjordje'nı başlıq bulıp saylílar. Ğísyançılarğa fetnäne qabızıp cibärergä uñí, baştan Karadjordje suğışçıları dahilar zolımına qarşı, läkin 1805.täge Ivankovac suğışınnan soñ soltanğa qarğı köräşällär.
Berniçä möhim suğışlardan, mäsälän Mišar (1805), Deligrad häm Belgrad (1806) suğışlarınnan, ğísyançılar ciñep çığalar, annan Serblar häm Ğosmannar solıx yazarğa qarar itälär. Ämmä, 1807.dä Karadjordje Räsäy İmperiäsenä Töreklärgä qarşı koalisiä tözep quşıla. 1812. yılda, Napoléonnıñ Fransuz İmperiäse qurqınıçında, Räsäy Ğosmannar belän tizräk solıx tözi. 1813.dä Ğosman İmperiäse Serbiägä zur yaw oyıştıra, häm 21. Sentäberdä Karadjordje, başqa ğísyan başlıqları belän Austriä İmperiäsenä qaça, annan soñ Bessarabiägä küçä, anda Filiki Eteria'gä, Ğosmannardan barlıq Xristiannarnı azat itergä cíınuçı yäşeren Yunan cämğiätenä quşıla. Eteria yärdämendä, Karadjordje yalğan pasport belän 1817.neñ 28. Yülendä Serbiägä qayta. 1817. 24. Yülendä Karadjordje Ğosmannarğa buysınğan Miloš Obrenović'neñ keşeläre tarafınnan üterelä.


Gennadi Ayğí.
Ayğí Gennadi Nikolay ulı (Çuaş tele "Айхи Геннадий Николаевич"; 1934 21. August - 2006 21. Febräl), Çuaş şäğire häm tärcemäçese.
Çuaşstannıñ Batır rayonınıñ Şaymorza (Çĕнял) awılında Lisin familiäsendä tua. 1953-1958. yıllarda Gorki isemendäge Mäskäw Ädäbiät İnstitutında belem ala. 1961-1971 Mayakovski muzeyenda eşli.
Berençe Çuaş şiğerlär 1949. yildan yaza, 1958. yılda üz kitapnı çığara. 1960. yıldan Urıs telendä şiğerlär yaza. Çuaş telenä küpläp Urıs häm Awrupa şiğriätne tärcemä itä. 1987. yılğa qädär Sovet Berlegendä Ayğí şiğerläre bastırılmasa, şundí uq waqıtta Gennadi Ayğí şiğriäte Awrupa tellärenä tärcemä itelä häm böten dönyada dañ qazana.
Andrey Belí büläge laureatı (1987.)
Ulı Aleksey Ayğí tanılğan kompozitor.


Mingrellär.
Mingrellär, yä Megrellar (üzataması Margali) – Görcestanda (Gruziädä) xalıq, ilneñ könbatış rayonnarında yäşilär. Görcelärneñ ber subetnik törkeme sanlalar. Öydä Megrel telendä söyläşälär. Bu tel qayber oçraqlarda Görce telenä dip qarílar, läkin başqa Görce söylämnärennän ul bik nıq ayırıla (Görcedäge 7 kileş urınına 9 kileş). Bu tel räsmi bulmağan räweştä Görce älifbası qullana. Xäzerge Mingrellar Görceçä dä, Urısça da belälär, Abxazíadä yäşägännär Abxazça da söyläşä alalar. Típik Mingrel familiälär "-ia" ("-iä"), "-aya", "-ava", "ua" quşamçılarına betä ("Jvania", "Şengelaya", "Eliava", "Çkadua"). Mingrel familiäläre Abxazlarda oçrílar.
Soñğı Urta Ğasırlarda Mingrellär Görce patşalarınnan autonomiä itep yäşägännär, üze Samegrelo kenäzlegen nigezlänep.Kenäzlegendä Dadiani näsele idarä itkän. 1803. yılda Samegrelo Räsäy İmperiäsenä (Kutaisi gubernasına) kerä, Mingrellär Aleksander I patşağa ant itälär. Dadianilarnı Räsäy aqsöyäklekkä quşalar (1857). 1918. yılda Mingrellar Görcestan Demokratik Cömhüriätenä kerä.
1920. yıllarda Sovetlar Berlegendä Mingrellar mädäni autonomiäne üsterälär (säyäsi autonomiä bulmağanda), Mingrel telendä gäzetlär bastırıp çığalar. Belem aluda häm ädäbiättä Görce teleneñ qullanışı däwam itä. 1950. yıllarda Mingrel Lavrenti Berianıñ säyäsi doşmannarı Mingrel Partiä eşlekleselärgä qarşı "Mingrellär ğämäle" çığaralar, ğämäl näticäsendä Mingrellär ayırım xalıq sanamílar, Mingrel telendä näşer itü tíıla. Stalin ülemennän soñ uzğan reabilitasiägä qaramastan Mingrel tele küxnä tele bulıp qala.
Görcestannıñ berençe präzidente Zviad Gamsaxurdia Mingrel buluı säbäple, bärep töşerelüdän soñ Mingrel başqalsına Zugdidigä qaça. Läkin Zviadistlar ciñelälär, şundí suğış Samergeloğa zían kiterä.
1990. yıllardağı Abxazíada bulğan etnosara konfliktlar näticäsendä Mingrelärneñ ber öleş häläk bula, köpçelege Abxazíadan Räsäygä häm Görcestanğa qaçalar.
Mingrellär sanı 200 000 dän 700 000 gä törlelänä, çönki küp Mingrel üzen Görce bulıp belderälär. Räsäydä Mingrel millätennän100 keşe isäplänä.


Atıp üterü.
Atıp Üterü - üterü törläreneñ berse. Üläçäk keşegä atuçı qoral (mıltıq, automat, pistolet belän başına (sirägräk - başqa tän öleşenä) atıla.
Moña birle atıp üterü AQŞ, Çin (Qıtay), Törkiä, Törkmänstan häm başqa qayber illärdä qullanıla. Tatarstanda 1994. yıldan birle atıp üterü cazasını moratori (tíu) salınğan.
Musa Cälil - Tatar yazuçısı häm poetı, Sovetlar Berlege häm Tatarstan qaharmanı. 1944. yılda Alman Plötzensee törmäsendä atılğan.
Lavrenti Beria - Räsäyneñ Sovet çorı politiklarınıñ berse, NKVD başı. 1956. yılda atılğan.
Nicolae Ceauşescu - ruman diktatorı. 1989. yılda Ruman oppozisíası tarafınnan uzdırılğan mäxkämä qararı buyınça xatını Elena Ceauşescu belän atılğan.


Vakuum.
Vakuum - hawa, başqa gaz häm bar bütän matdälärdän bötenläy buş qalğan kiñlek. Vakuumnı U-sıman torbanıñ ber qulına boxarlaşmawçı sıíqça salıp, östen asqa äyländerep buldırırğa bula, berwaqıt atmosfer basımın da belü mömkin. Ğälämdäge vakum 10^(-14) Pa qädär citä. Keşe yasağan cíhazlarnıñ iñ yaxşılar 10^ Pa ğına buldıra ala.


Globalizasía.
Globalizasía donyaküläm texnologik, íqtísadí, mädäni, säyäsi fenomen, donya keşeläreneñ ber-bersenä yaqınlaşuın, aralarnıñ qısqaruın añlata.


Oyışma.
Oyışma - kümäk eşe, şöğele, mänfäğätläre belän berläşkän keşelär törkeme.


Yumor.
Yumor - keşe, äyber, xäl häm başqa närsälärneñ kölke, şayartu, küñel tudırırğa säläte.
"Yumor" süze Borınğı Greklarda qullanılğan ide. Tege zamannarda yumor dip keşe sälämätlegen häm xislären qarağan síıqçalar quşılmasın atağannar.


Robert A. Heinlein.
Robert Anson Heinlein (yañğ: RAbırt ÄNsın HAYNlayn) 1907. 7. Yül – 1988. 8. May) "qatı" science-fiction janrında yazğan iñ yoğıntılı häm, berwaqıt, qarşılıqlı autorlarnıñ berse ide. Äsärläreneñ kübese küp sanda donyanıñ küp tellärendä donya kürde. Karyerasınıñ azağına "The Saturday Evening Post" kebek ilküläm gäcit häm jurnalda berençe bulıp science-fiction janrındağı äsärlärne quya başlağan. Küp yıllar däwamına Heinlein, Isaac Asimov, häm Arthur C. Clarke Science-fiction'nıñ Olı Triosı dip bilgele idelär. Roman häm poemnarı öçen ul cide Hugo Bülägenä layıq buldı, şul isäptän öçen - ülemennän soñ.
Heinlein äsärläreneñ töp temnarı küplektä íctímağí ide: radikal individualizm, libertarianizm, solipsizm, din, fizik häm xisle yaratu häm ğädäti bulmağan ğäilä eçe mönäsäbätläre turında uylanular. 1959 çıqqan "Starship Troopers" romanı faşist dip atalğan ide. İkençe yaqtan, 1961 donya kürgän "Stranger in a Strange Land" äsäre censi íñqílab, qarşı-mädäniät (counterculture) 'lärne uquçı añına señderüçe danın kiterep, berniçä yaña ışanıç (kul't)'nñ barlıqqa kilüenä kiterdelär.
İñ borınğı äsärlärennän başlap uq, ul berniçä bütän yazuçınıñ ícatına da yoğıntı yasağan. Bolar arasında techno-thriller yazuçı Tom Clancy häm science-fiction yazuçı John Ringo, Eric Flint, häm David Weber.
Äsärläre.
"Bu mäqäläne däwam it! Üzgärtü töymäsenä bas!"


Andorra la Vella.
Andorra de la Vella irtän
Andorra la Vella (yañğ: AndOrra la vElya) (2004. xalıq sanı 22 035) Andorra Kenäzlege başqalası. Fransía häm İspanya arasında Könçığış Pirinäylärdä urnaşa. of, and is located high in the east Pyrenees between France and Spain. Andorra la Vella iseme şähär häm yandağı mäxällälärgä qarí.
Berençel sänäğät – turizm. Keremnärneñ başqa möhim çığanağı – däwlätneñ salım ocmaxı (offshore) buluı. Cíhaz häm brandie şärabı citeşterelä.
Geografia häm Klimat.
Andorra la Vella Andorranıñ Könyaq-Çığışında 42°30' Tonyaq, 1°30' Çığış noqtasında urnaşa (42.5, 1.5).. Diñgez tigezlegennän 1409 m yuğarılıqta urnaşıp, ul popular timerayaq kurortı bula. Qışlar salqın, cäylär cılı häm qorı bula (Ğínwarda urtaça temperatur -1 °C, Yül ayında – +20 °C; yılda 808 mm yawım-töşem.
Demografia häm Tellär.
Milli Andorralılar xalıqnıñ %33 genä täşkil itä, küpçelektä İspannar (%43) yäşi, tağı da Portugallar (%11) häm Fransızlar (%7)yäşi. Räsmi tel – Katalan Tele, İspança häm Fransızça dä söyläşälär. Işanuçılarnıñ kübese Katoliklar. Urtaça ğämer ozınlığı bik yuğarı, 80 yıldan arta.
Mömkinlegeñ bulğanda Taríx, Íqtísad häm Andorrağa qarağan başqa qızıq faktlarnı da Tatarçağa tärcemä itärgä tırış. Aldan räxmät. Wikipedianı tözüçelär.


Бугаз җырлавы.
Бугаз җырлавы – ул нигездә Саян-Алтай регионы халыкларына хас уникаль сәнгать төре. Бугаз җырлавы тувалылы, алтайлы, монголлар, тибетлеләрдә киң таралган, "өзләү" исемле стиль Башкортстанда очрый, башка төбәкләрдән канадалы инуитлар, Төнъяк Африкадан косалар, Сардиния көтүчеләренең традицион җырларын атап була. Бу сәнгатьнең уникальлеге бер үк вакытта ике нота ишеттерүдә.
Бугаз җырлавы Аурупа әдәбиятендә XIX гасырның урталарында телгә алына. Ауропалыларда бу стиль гәҗәпләнү тудыра. Этнограф Е.К. Яковлев язганча: «"Сүзсез җырлаудан" тәэсире сүзләр белән тапшырып булмый. Бу җырлау бугаз җырлавы – "кумайлер" ("хөөмейлээр") дип атала һәм гыжлаулар гаммасыннан тора. Җырчы үпкәләргә сыя торган һава күләмен эчкә сулый һәм "эчтән гәҗәп гыжлауларны тудыра башлый", шул гыжлауларның өзлексезлеге белән озаклыгы диафрагманы йөртү осталыгыннан тора. Шуннан яңа сулыш һәм "гәҗәп тавышларын ике кыллы озын грифтан һәм куык белән тышлаган кузовдан торган топшулурма аккомпанементында" тудыру сузыла. Көтмәгәндә бу тавышлар тоник һәм ритмик ахырсыз бетәләр, шуннан "бу тавышларга "көй" сүзен кулланып булмый имеш".
Белгечләр фикеренчә, тувалылар бугаз җырлавы – хөөмей – алтайлы, бурят, монголларның тиңдәш сәнгатеннән нык аера, беренчедән стильләр күптөрлелеге белән. 5 стиль төпләр булып саналалар – каргыраа, хөөмей, сыгыт, эзеңгилээр, борбаннадыр, алардан тыш – думчуктар (новализация), хөректээр (күкрәк белән җырлау), хову каргыраазы (дала каргыраасы).
Бугаз җырлавының чыгышы турында тувалыларда берничә риваять бар. Бер легендача, каргыраа дөя үрчетүчеләрдә барлыкка килгән. Бута (дөя баласы) үлгәндә, анна дөя каргыраага охшаш таваышлар бирә.
Бу сүз «карк»-ка – карга тавышына охшаш.
Хөөмей төшенчәсенең чыгышы төрлечә аңлаталар. Кемдер аны махсус аваз ияртү сәнгате "хөөлээр" (гүләү) белән, кемдер тувача "хоо", "хоозу" сүзләре (бугаз я тамак) белән бәйли.
Монгол телендә дә "хөөмий" сүзе бар. Бу бугаз да, тамак да, бугаз җырлавы дигән сүз. Бәлки бу сүз монголлар тувалылардан отып алганнар.
Хөөмей стилендә түбән ешлы моңы җырның шигъриятеннән мөһимрәк. Монголлар хөөмееннән аермалы буларак тувалылар хөөмее текстсыз башкарып була.
Риваятьләрчә, бер ятим егет кыя итегендә өч ел яшәгән. Һава ташкыннарының резонансы нәтиҗәсендә кыя күптавышлы кайтаваз биргән. Бер көн егет кыяда утырып җил тавышына ияргән. кешеләр шундый җырны ишетеп анны "хөөмей" дип атаган.
Сыгыт дигән стиль сыгыр (сызгыру) фигыленнән килеп чыга. Шулай ук сыгыт ул такмаклап елау, шуннан сыгытчы – елаучы сүзе. Шуннан сыгытның күмү йоласы белән бәйләнеше уйланыла.
Эзеңгилээр термины эзеңги – өзәңге (стремя) сүзеннән килеп чыга һәм бу стильнең төп сыфатларын тапшыра. Атланып барганда йөгән һәм ияргә беркетелгән чүмеч, өзәңгегләргә кагылып махсус тавышлар бирәләр. Эзиңгилээр бу тавышларга иярү иде.
Борбаннадыр тува «борбаннат» фигылеленнән (тәгәрәтүнән) килеп чыга. Шундый стильгә ритмик формалар хас.
Бугаз җырлавы сәнгатенең чыгышына берничә караш бар. Шундый карашлардан ламаизм дине версиясен атап була. Соло ике тавышлы җырлау ламаист монастырендәге дини җырлар нигезендә барлыкка килгән имештер. Ләкин ламаизм Тувага XVII гасырда килгән һәм XVIII гасырда рәсми дин булып килгән. Ләкин бугаз җырлавы элегрәк барлыкка килгән. Күмү йолалары да, шаман ялварулары да җырларның нигезедә булмаган, ә лирик һәм мәхәббәт җырларынан килгәндер шикелле.
Ике тавышлы бугаз җырлавыннан аермалы буларак, Тува, монгол һәм Тибет ламалары бугаз җырлавы һармоник коллектив күптавышлылык иде.
Барлыкка килү вакыты шулай итеп билгелеп була. "Бока-Шокар ат иясе карт Боралдай" дастаныннан: "Боралдай тирмәгә карагач, Алтын Шаһинәне күрә… Алты кыз Шаһинә толымнарына көмеш-алтын җепләр кушып үрә, өч кыз муенса бәйли, ә артында алты егет каргыраа, хөөмей, сыгыт башкара". Дастанның туу вакыты VI-VIII гасырларга исәплиләр, шуннан бугаз җырлавы барлыкка килү вакыты элегрәк һишчиксез.
Бугаз җырлавы башкаручылары, әкиятчеләр кебек, халык музыкасы һәм традицияләре саклаучылары булалар, бөтен тувалыларда ихтирам казаналар.


Cesária Évora.
- 1941. 27. Augustta Cabo Verde'neñ São Vicente utırawındağı Mindelo port qalasında tuğan folklor cırçı xatın. Cesária "Yalanayaqlı diva" isemendä bilgele, çönki ul yarlı häm öysez watandaşlarğa solidarlığınnan säxnädä härwaqıt yalanayaqtan başqara.
Cesária Portugal fado janrınnan kilep çıqqan Kreol-Portugal telendä başqarala torğan "morna" isemle moñlı janr patşası, ul sentimental sağışılı häm moñlı xalıq cırların gitara, cavaquinho, eskipkä, akkordion häm klarnet akustik tawışları akkompanementı belän qatnaştırıp cırlí. Évora'nıñ Cabo Verde blüze – ilneñ qatı häm ozın taríxı, izoläsiä häm qollıq taríxı turında, şulay uq ul emigrasiä turında – Cabo Verde xalqınnıñ öçtän ikese çit illärdä yäşi.
Évora'nıñ tawışı – melanxolik häm yağımlı, beraz qarlıqqan, ayırım süzlärenä basıp yasap Cesária'nıñ emosional täğbirene tapşıra. Xättä tamaşaçılar Évora'nıñ telen añlamílar da, alarnı başqaruına ap-açıq xisläre tarta.
2004. yılda Afrikan cırçısı Grammy Award for Best Contemporary World Music Album (Grammy Zamança Dönya Muzıkasında İñ Yaxşı Album öçen) bülägen ciñgän.


Saban tuyı.
Saban tuyı, Sabantuy, "Saban bäyräme", (Başqortça: Һабантуй/"Habantuy"; Çuaşça: Акатуй/"Akatuy"; Urısça: Сабантуй, Tatar äytäleşennän) Tatar häm başqa İdel-Ural xalıqlarınıñ borınğıdan kilä torğan bäyräme.
Başta Saban tuyı yazğı çäçügä qädär, ber töbäk awılları çírat belän belän bäyräm itkännär. Aldan uq tradision sport yarışları – köräş, at çabışları öçen mäydan saylağannar, bäyräm uyınnarında häm yarışlarında qatnaşuçılarnı büläkläw öçen, sörän salıp, büläklär cíıp yörgännär. Saban tuyı aldınnan bala-çağanı qarğa botqası belän sílağannar; zíratlarda doğa qılğannar h. b.
20. yözdä Saban tuyı Tatar xalqınıñ ğomumi milli bäyrämenä äwerelä. Xäzerge zaman Saban tuyı ike borınğı bäyrämen – Saban tuyı belän Cíınnı bergä quşıp, här cirdä yazğı çäçüdän soñ uzdırırla. Tatar Saban tuyı xäzer kürşedä yäşäwçe Udmurt, Mari, Çuaş, Başqort, Urıs häm Mordwa xalıqları qatnaşında ütä, Mäskäw, Piterbur, Toshkent häm başqa Tatar diasporalı şähärlärdä, şulay uq qayber çit illärdä dä ütkärelä.
Saban tuyın UNESCO Dönya Teldän häm Mätdi bulmağan Mírası isemlegenä 2007. yılda kertü uylanıla.


Saint-Dié-des-Vosges.
Taríx.
1507: "Universalis Cosmographia " (Martin Waldseemüller)
Küñel açu.
Universitäte


Kelt tärese.
Kelt tärese ul Xristian xaçınıñ ber töre, bu täre kiseşüendä alqa urnaşılğan. Kelt tärese Kelt Xristianlığına xas tamğa bula, läkin ul Xristianlıqtan elek bulğan çığanaqlardan kilä, ixtimal.
Çığanaqlar.
İrlandiä häm Britaniäneñ Kelt töbäklärendä ayırım basıp tora torğan vertikal tärelär – yä "biek tärelär" – iñ kiemendä 7. yözdä torğızılalar. Qayber tärelärdä runalar yazılğan. Saqlanıp qalğan biek tärelär Cornwall häm Wales'tä, Iona häm Hebrid utırawlarında, häm İrlandiäneñ küp urınnarında oçrílar. Başqa tärelärne Cumbria häm Şotlandiä Çiklärendä oçratıp bula, läkin alardan qayber Anglo-Sakson tärese tradisiälärendä yasalğan. İñ tanılğan Kelt täreläre Meath Öyäzendäge Kells'tä häm Louth Öyäzendäge Monasterboice'ta.
Täre belän alqanı totaştıruçı täre surätläre yış oçrílar, Xristianlıqqa qädärge çorlarda da. "Qoyaş tärese" atalğan tärelär mäcüsi Tönyaq-Könçığış Awrupada (Borınğı Norvegiäle Odin täñreseneñ tamğası bularaq) häm Pireney Yarımutırawında tabıp bula. Şundí häykällärneñ Xristian xaçları belän bäyläneşe kürenmi.
Şunısı da qızıq: "täre" İske İnglizçä "rood" bula. Zamança İnglizçädäge "cross" İske Norvegiälelärçä "kross" aşa Latínçanıñ "crux, crucis" süzennän kilä. Şulay itep, mäcüsi basqınnar Vikinglärneñ süze Xristian Anglo-Saksonnarnıñ töp tamğasına küçkän.
Säyäsi tamğa.
Père Lachaise zíratında Kelt tärese.
Kelt häm Qoyaş täreläreneñ mädäni assosiasiäläre - Xristianlıq, Könbatışlıq häm borınğı Aryannar yolaları arqasında şundí tärelär, stilläşkän bulıp, 1960. yıllardan ultrauñnarnıñ tamğaları bulıp qalalar. Şundí, nigezdä Fransiädäge, törkemnär şaqtí tanılğan "Occident" häm GUD eçenä alalar.
Soñğı yıllarda Kelt tärese Aq tänle Millätçelek xäräkäte tarafınnan Aq tänle Awrupalılarınıñ tamğası bulıp qabul itelde. Şulay uq ul "Öçençe Pozisiä" yä "Katolik Millätçelege" tarafdarı, radikal millätçeläre belän oxşatıla. Fransiä, İtaliä häm başqa Awrupa illärendä bu yaña símbolizm tärelärneñ borınğı mäğnäsen qapladı.
Kelt täreläre Awrupanıñ keçe Kelt xalıqlarınıñ azatlıq köräşe oyışmaları da belän bäyläp bula, mäs'älän, Breton millätçelege.


Biznə krəstiənnəre quzğalışı.
Biznä krästiännäre quzğalışı, Biznä fetnäse, 1861. yılğı krästiän reforması iğlan itelgännän soñ, şul yılnıñ Äpril ayında Qazan gubernası krästiännäre quzğalışı.
Quzğalış üzäge – Spas öyäze Urıs Biznäse awılı. Baş kütärergä öndäwçe – Anton Sidorov. Krästiännär alpawıt cirlärendä eşlämäyäçäklären, ul cirlärne xalıqqa öläşergä taläp itülären belderälär. Mondí taläplärgä yaqın-tirädäge 130lap awıldan 5 meñläp krästiän quşıla.. Baş kütärüne bastıru öçen general-mayor A.S. Apraksin citäkçelegendä xärbi köç qullanıla. Xalıqqa töbäp ut açalar, 350dän artığraq keşe yaralana, 57se hälâk bula.


Afanasi Şçapov.
Şçapov Afanasi Prokopyeviç (Urısça: Щапов Афанасий Прокопьевич; 1831-1876), taríxçı.
İrkutskidän kilgäç, Qazan ruxanılar akademiäsendä belem ala (1852-1856). Annarı alma mater'endä (1856-1860) häm Qazan Universitätendä (1869-1861) uqıta. Biznä krästiännäre quzğalışına bağíşlanğan Kurtina çirkäwe panixidasında qatnaşqanı öçen qulğa alına, uqıtu eşennän çitläşterelä (1861.) 1861-1864 yıllarda Sankt-Peterburgta; "Sovremennik" (Современник - Zamandaş), "Russkoye Slovo" (Русское Слово - Urıs Süze) h.b. jurnallar belän xezmättäşlek itä.
1864. yılda tuğan Buryat awılı Angağa (İrkutsk gubernasında) sörgengä ozatıla. Annarı İkrutsk şähärendä yäşi. Xezmätläre Seber taríxın, 17. yöz Zemstvo Soborları eşçänlegen häm Urıs Pravoslaviesendä iske din tarafdarı ("staroverlar") taríxın yaqtırtuğa qarí. 1866. yılda Turuxan yaqlarına etnografik ekspedisiäsendä qatnaşa.


Żagań.
Żagań /jaGAN'/ (Fransuzça häm Almança "Sagan") ul Polşa könbatışındağı qala. Xalıq sanı 26,665 keşe (2004), Żagań Öyäze başqalası.
1999. yıldan Lubusz Voivodlığında, ä başta (1975-1998) Zielona Gora Voivodlığında urnaşqan Żagań Sagan isemle qälğä urınında tora. Sagan feodal bilämäseneñ üzäge bula, elekke iäse Alberch von Wallenstein Utız Yıllı Suğışta ğäskär başlığı bula. Annan Sagan danlıqlı Lobkowitzlarğa, Bohemia ıruğına küçä. 1786. yılda Sagan bilämäse Peter Bironğa, Kurlândiä kenäzenä, ä annan Dorothea isemle qızına küçä. Dorothea ire, böyek Fransuz diplomatı Charles Maurice de Talleyrand-Périgord Żagań'da otstavka yılların ütkärä. 1845. yılda Prussia patşası käğäze Dorothea'nı Sagan herzoginäse nulıp iğlan itä. Napoléon III bu titulnı Fransiädä taní, Dorothea ulı Louis kenäz häm duc de Sagan bulıp kilä. İkelätä titul, Fransuz ta, Pruss ta "duc de Sagan"-ğa İkençe Bötendönya Suğışı waqıtında bitaraflıq saqlarğa bulışa: anıñ Château de Valençay bilämäsendä Fransiäneñ Alman okkupasiäse waqıtında Louvre xäzinäse saqlana.
İkençe Bötendönya Suğışı waqıtında şähärdä az bilgele Nazi Alman Stalag Luft III xärbi büläge tora.


Bilgesez demonstrant.
Tank Man yä Bilgesez Demonstrant - ul 1989.dağı Tiananmen Mäydanı protestları waqıtında uncide tanklı kolonna aldında basıp yulnı tíğan häm foto belän filmgä töşerelep xalıqara ataqlılıq qazanğan bilgesez Qıtay keşeneñ quşamatı. Foto Associated Press äğzası Jeff Widener tarafınnan Beijing Qunaqxanäseneñ altınçı qattan, yartı mil arasınnan 400mm linzalar yärdämendä töşkän.
İkençe versiä fotograf Stuart Franklin Magnum töşerä. Anıñ räsem Jeff Widenerneñ fotosın qabatlí, läkin kübräk artqı plan kürsätä, şundí planda kübräk tank kürenä. Bu foto Life Magazine'neñ 100 Photos that Changed the World (Dönyanı Üzgärtkän 100 Foto) maxsus basmada saylana.
Kön eçendä böten dönya buyı tirajlanğan Bilgesez Demonstrant süräte zur däräcäle gäzetlärdä berençe bitkä urnaşıla. 1998. Äprilendä Amerikan "TIME" jurnalı Bilgesez Demonstrantın üz 20. yözneñ 100 iñ yoğıntılı keşe isemlegenä kertä.
Räsem artında.
Waqíğa 1989.nıñ 5. Yünendä, Qıtay xakimiäte demostrasiälärne quıp taratudan ber kön ütkäç, Tíılğan Qala yulında, "Cháng Ān Dà Jiē-dä" (长安大街), "Mäñge Tınıçlıq Böyek Prospektında", Tiananmen'nan ber minutta buldı. İke sumkalı keşe yulnıñ urtasında ber üze tordı, yaqınayğan tanklarğa qaramastan. Tanklar tuqtağaç, keşe alarnı quarğa tırıştı. Täwge tank anı urap ütärgä talpındı, läkin keşe barıber protést belderep tanknıñ yulında basıp tordı. Tanklarnı taqtağannan soñ, keşe täwge tank başnásına ürmäläp mende häm yörtüçe belän aralaştı. Törle versiälärçä, ul yörtüçegä bolay äytte: "Nigä sez monda? Şähärem sezdän xaosqa birelä"; "Borılağız, xalqımnı ütermägez!"; häm "Kit monnan." Videomateriallarça, borçılğan tamaşaçılar anı xalıq törkemenä östärep kerttelär, häm tanklar üz totqan yulın ozayttılar. Kemder uylawınça, borçılğan tamaşaçılar "ştatski kiemennän" polismännär buldı.
Räsem mäğnäse.
Könbatışta Bilgesez Demonstrant Qıtay Demokratik Xäräkät tamğası bulıp kilde. Qıtay yäşlär, üz ğömärlären qurqınıç astında quyıp, autoritar xakimiäte qarşı çıqtı. Şulay uq, bu sürät ber ayırım şäxesneñ köçe küzätä.
Qıtayda bu räsemneñ mäğnäse başqa. Ul Qıtay Xalıq Azaltlıq Armiäseneñ keşegä iğtibar itü häm keşene saqlanu símbolı: tank yörtüçese keşene yaralanmí. Ä Bilgesez Demonstrant tärtip bozuçı, Könbatış provokatorı bulıp kürsätä. Materik Qıtayında Tank Man teması äle yabıq.
Kem ul, Bilgesez Demonstrant.
Demonstrant şäxese açıq tügel. İnsidentän soñ, Britan basması "Sunday Express" anı Wang Weilin (王维林), 19-yäşle student, atağan.
Anıñ aldağı taríxı da açıq tügel. 1999. yılda Amerikan prezidetnte Richard Nixon administrasiäsendä eşlägän Bruce Herschensohn Demonstrantnı 14 könnän soñ cäzalap üterüen äytte, başqalarça, ul berniçä aydan soñ ul atıp üterelä. Jan Wong yazğança, bu keşe xäzerge kön yäşäw häm materik Qıtayında yäşerenä.
1992. yılda Barbara Walters alğan interviewendä şul waqıttağı Qıtay Kompartiäseneñ General Sektretäre Jiang Zemin bolay dide: "Minemçä, ul üterelmägän."
Hong Kong basması "Apple Daily" yazğança, Wang xäzer Taiwan'da yäşi.


İttifaq âl-Möslimin.
İttifaq âl-Möslimin ("Möselmannar berlege"), Räsäy İmperiäse Möselmannarınıñ liberal-demokratik yünäleşle säyäsi partiäse. 1906. yılda Bötenräsäy Möselmannarınıñ berençe qorıltayı qararı belän oyıştırıla. Programması: konstitusion parlament monarxiäse, demokratik ireklärne tanu, däwlät fondındağı cirlär belän alpawıtlardan mäcbüri sattırılğan cirlärne krästiännärgä bülep birü, barlıq din häm millätlärneñ däwlät aldında tigez xoxuqlılığı öçen köräşü, mäçet-mädräsä mölkätlären Möselmannarğa qaytarıp birüne taläp itü h.b.
Oyıştıruçıları: Ä. Äxtämev, Y. Aqçura, S. Alkin, İsmäğil Gasprinski, R. İbrahimov, G. Tupçıbaşev, S. Canturin, Ä. Maqsudi h.b. Daimi eşläwçe Üzäk Komität häm Üzäk Büro saylana. Däwlät Dumalarında oyışqan Möselmannar fraksiäse eşenä yoğıntısı zur bula.
Firqä äğzaları Dumada Möselmannar mädäniäte häm mäğärife üseşenä tä'sire bulırday qanunnar täqdim itälär. Räsäy säyäsi oyışmaları arasında İttifaq âl-Möslimin Kadetlarğa yaqın mönäsäbättä tora. 1908. yılda partiä tarqaluın beldersä dä, urındağı (mäs., Qazandağı) büleklär eşçänleklären tuqtamílar.
Qazanda basılğan "Äxbär", "Qazan möxbire" gäzetläre İttifaq âl-Möslimin yoğıntısında bula.
1906-1907. yıllarda firqäneñ 3 qorıltayı uzdırıla.


Yilbegän.
Yilbegän ("Cilbegän"), Seberdäge Törki xalıqlar häm Tatar xalqı mifologiäsendä berniçä başlı, qanatlı, keşe aşawçı qotoçqıç zat. Qorı cirdä häm diñgezdä kön kürä.


Malmıj.
Malmıj (Urısça: "Малмыж") Kirov ölkäsenedä şähär (1780.dän), Malmıj rayonı üzäge. Xalıq sanı 9,1 meñ keşe. Mixail Xudákovnıñ tuğan yağı. Malmıj rayonında ğomümän tatar awılları küp - Salqın çişmä, Smail häm başqalar. Taralıp betkän tatar awıllarından berse Almaata.


Öçpoçmaq (aş).
Öçpoçmaq, Tatar xalqınıñ milli rízığı. Ğädättä, eçenä turalğan it, suğan, bäräñge tutırıp peşerelä torğan öç poçmaqlı qamır aşı. Tabınğa şulpa belän dä, çäy yanına da quyıla.


Ritsa.
Ritsa küle (Abxazça ', Görceçä "რიწა") ul Abxazíanıñ tönyaq öleşendä urnaşqan bozlıq-tektonik prosessları näticäsendä barlıqqa kilgän kül.
Ritsa tabiğate.
Ritsa 950 m bieklegendä, Laşipsa yılğası üzänendä, Gagra sırtınnan könbatışqa. Mäydanı 1,49 q. km, ozınlığı 2,5 km, kiñlege 1,05 km, urtaça tiränlege 63 m, iñ tirän urınında 116 m. Yañğır belän qar tuyına, su bieklegeneñ sezonlı üzgärep toruı 2-3 m. Yar ozınlığı 4,29 km. Urtaça su temperaturası 10ºC-dän artığraq (Yün-Öktäber), maksimum Augustta 17,6ºC, minimum Ğínwarda -1,1ºC. Yawım-töşem 2000-2200 mm yılda. Qışlar qarlı, cäylär cılı. Külgä altı yılğa qoya. Ritsadan İupşara yılğası, Bzıb quşıldığı, ağıp çığa. Bu Qawqaz tawlarındağı matur kül qatnaş tawlı urmannar häm subalpik bolınnar qamap alalar. Kül qamalğan tawlar bieklege 2200 - 3500 m. Ritsa tirä-yağında 70 meterle Nordmann naratı oçrí. Kül tönyağında Avadhara kurortı urnaşqan. Ritsada kerkä (forel) häm ala balıq (sig) kön kürälär.
Rits yanında Keçe Ritsa küle (0,2 q. km) urnaşqan.
Soñğı yıllar.
Külne saqlanu öçen 1930. yılda Ritsa Tabiğät Tıyulığı (16 289 ha.) oyıştırıla. 1936. yılda Qara Dingezdän yul tözelä.
Ritsda İosif Stalinnıñ daçalarınnan berse urnaşqan.
Sovet çorında Ritsa möhim turistik obyékt bulıp kilä. Kül yarlarında hotellär tözelä, kül buylap paroxod yöri. Görce-Abxaz Suğışı näticäsendä turistik infrastruktura yuqqa çığa, läkin xäzer dä siräk ekskursion törkemnär Ritsanı kürärgä baralar.
Ritsa çığışı.
Borın-borınğí zamannarda bu urında yılğa ağan, ä üzän kötüleklärendä matur Ritsa isemle qız kötü kötkän. Ritsanıñ öç abísı Agepsta, Atsetuka häm Pşegişxa köndez tawlarğa awğa yörgännär, ä kiçen uçağına qaytıp, cırlağan.
Ber kön bertuğannar awğa bik yıraq tawlarğa kitkän. Ritsa, alarnı sağınıp, yulğa kürgän häm cır cırlağan. Bu cırnı yulbasarlar Gega häm İupşara işetkän häm Ritsanı urlarğa bulğan. İupşara Ritsanı totıp alğa häm çabıp kitkän, Gega anı qaplağan. Ritsanıñ bulışqa çaqırunı bertuğannar işetkän. Pşegişxa qılıçnı ırğıtıp cibärgän, läkin ul tidermägän häm qılıç yılğanı yabğan. Su üzänne basqan häm külgä äyländergän. Şundí uq waqıtta Ritsa yulbasar qullarınnan azat itkän, läkin ayaqqa basıp torıp almíça, külgä töşkän. Böten köçtän tırışqan da, bertuğannar Ritsanı qotqarıp almağan. Pşegişxa İupşaranı eläktergän häm anı suğa ırğıtqan. Läkin Ritsa suları anı qabul itelmägän häm diñgezgä alıp kitkän. Gega anı qotqarırğa tırışıp, İupşara artınnan yögerep kitkän, läkin ireşmägän.
Qayğıdan Agepsta, Atsetuka häm Pşegişxa biek tawlarğa äylängän. Alar xäzer dä toralar, Ritsanıñ tınıçlığı saqlanalar.
Saw bul, Watan!
1930. yıllarda, Stalin daçası tözeleşe waqıtında soldtlar biek serpantin yul buylap tözü materialları taşqannar. Ber kön ber yök maşina berniçä yöz meter biekle serpantin yuldan ıçqındırğan. Maşina oçqanda yörtüçe soldat "Saw bul, Watan!" ("Прощай, Родина!") qıçqırğan. Şul waqıttan bu urınnı "Saw bul, Watan!" dip atílar.


Tatar Ensiklopediä Süzlege.
Tatar Énsíklopädiä Süzlege (TES) - Tatar xalqı häm Tatarstannıñ borınğı zamannaran alıp bezneñ könnärgä qädärge taríxın häm yäşäyeşen yaqtırtqan Tatar telendäge berençe fänni universal basma. Süzlekkä 17 000-gä yaqın mäqälä kerde. Süzlek 2002. yılda kön kürde.
Baş möxärrire M.X. Xäsänev, cawaplı möxärrir G.S. Sabircanov.


Lev Chrśonowicz.
Chrśonowicz Lev Kazimiroviç (äytelä xır-ço-NO-vitç; başqa variantlar Hrśonowicz, Hrszczonowicz, Chrszczonowicz, Urısça: Лев Казими́рович Хрщоно́вич) (1838-1907). Qazan arxitektorı. Polák milätennän. Minsk arxitektorı Kazimierz Chrśonowicz ğäiläsendä tua. 1859. yılda Sankt-Peterburg Tözüçelär Mäktäbe tämamlap, Qazanğa cibärelä. 1874-1882. yıllarda Qazan gubernası arxitektorı, 1883-1907. dä Qazan gubernası baş injenere. Chrśonowicz proyéktları belän Qazanda kirxa (Lutheran çirkäwe; 1870. yıllar), Alafuzov teatrı (1900.), Bolaq arqılı taş küper tözü (1907.) häm kostiol (Rom-Katolik çirkäwe) bínasın üzgärtep qoru (1907.) eşläre başqarıla. Arxitekturada eklektika yünäleşe tarafdarı.
Xatını Maria, Ulı Leonid - atası kebek injener.


Stepan Erzya.
Erzya (Nefódov) Stepan Dmitrieviç (1876-1959), sınçı. Metalldan häm ağaçtan uyıp yasağan sänğät äsärläre belän dönya külämendä mäşhürlek qazanğan sänğätkär. Çığışı belän Mordoviädän. 1893-1895. yıllarda Qazanda balta eşendä, annarı P. A. Kovalinskinıñ ikona bizäw ostaxanäsendä eşli, Qazan sänğät mäktäbeneñ yäkşämbe klasslarına uqırğa yöri.
1926-1950. yıllarda Argentinada yäşi. 1950. yılda Mäskäwgä qayta. Saranskida kümelä.


Ğaysanıñ Çın Çirkäwe.
Ğaysanıñ Çın Çirkäwe (Qıtayça: 真耶穌教會) ul 1917. yılda Beijingtä, Qıtay, barlıqqa kilgän bäysez çirkäw. ĞÇÇneñ Xalıqara Cíılışınıñ bügenge räise Yung-Ji Lin. ĞÇÇneñ 6 kontinenttä häm 45 ildä 1.5 million dindär isäplänä. Çirkäw Protestantizm Xristianlığınıñ Qıtay tarmağı.
Başqa qanun.
ĞÇÇ Rıştua bäyräm itmi, çönki ĞÇÇ dindärläre uylawınça Rıştua mäcüsi Rom İmperiäsendäge Qoyaşnıñ tuğan köne bäyrämennän kilä.
Çığışıníñ taríxí säbäpläre.
Qıtay taríxında çuqındıru omtıluları berniçä tapqır bula. Farsı Nestoriannarı (635-845), Rom Katolikları belän İezuitlar (1265, 1601-1724) imperatornıñ iltifatlılığın qazanmí häm yäşeren eşlilär.
1807. yılda kilgän Şotland Robert Morrisonnan başlap Qıtayda Protestant missionärläre üz eşen başlílar. 1840. yıllardağı Opium Şuğışınnan soñ böten dönyadan missionärlär kilä başlílar. 1865. yılda Hudson Taylor Qıtay Eçe Missiäsenä nigez sala. 19. yöz axırında Xristiannar saní arta, 1900. yılğa Qıtayda 111000 Protestant häm 2000 missionär bula.
İlleçelär xäräkäte häm ĞÇÇ barlıqqa kilü.
Amerika Quşma Ştatlarınnan soñ İlleçelär xäräkäte aktivlegen Qıtayğa yünältä häm Apostol İmanı Missiäse Shanghai şähärendä nigezlänä, küp Qıtaylar Xristianlıqqa küçä.
Bokserlar baş küterü, höcümnär häm cäberlärdän soñ Qıta Xristianlığı "Öç-Üz xäräkäte" taktikasına küçä: üzidärä, üzbulışu, üzpropagandalaw, barısı çit il yoğıntısın kimetü öçen. Berniçä çirkäw yarlılana.
ĞÇÇneñ öç oyıştıruçı bu niäten yaqlílar, läkin soñraq İlleçelärdän ayırılalar. Bu Paul Wei, Ling-Sheng Zhang häm soñraq Barnabas Zhang bulalar.
Xäzerge köngä ĞÇÇ Qıtay çiklärennän kilep böten dänya buylap tarata.1956. yılda Taichung şähärendä Taiwannıñ Baş Cíılışı, 1967. yılda Los Angeles'tä ĞÇÇneñ Xalıqara Cíılışı nigezlänä. 1949. yılğı kommunistlar ciñüedän soñ Qıtay Eçendä Xristiannarğa qarşí zolım başlí häm Çirkäw Qıtay Eçe dindäre belän elemtä yuğalta.
İsem.
Baştan, oyıştıruçılar "Ğaysanıñ Çın Çirkäwe" (耶穌真教會) isemen taqdim itkän, läkin Beijing polisiäse, yalğışıp, anı "Çın Ğaysa Çirkäwe" (真耶穌教會) bulıp terkälgän.


Katowice.
Katowice (; ka-TO-vi-tse; Çexçä: Katovice, Almança: Kattowitz) ul Polşanıñ Yuğarı Sileziä töbägendä şähär. Şähär Kłodnica belän Rawa yılğalarında tora.
Katowice 1999. yıldan Sileziä Voivodlığınıñ başqalası, elegräk ul Katowice Voivodlığınıñ üzäge buldı. Katowice Yuğarı Sileziä İndustrial Rayonınıñ töp şähäre. Xalıq sanı 321,163, ä aglomerasiädä 3,487,000 (2004).
Taríx.
Katowice töbäge elektän Silezlär yäşilär. Berençe monarxiä Läx Piast näsele nigezli, soñraq Habsburg näselenä küçä. Şähär 19. yözdä nigez salına, şundí waqıtta bu cir Prussiä Patşalığı astında bula. Katowice şähär xoquqı 1865. yılda ala. Almannar, Silezlär, Läxlär häm Yähüdlär yäşägän şähär Sileziä Fetnäläre (1918-1921) näticäsendä İkençe Läx Cömhüriätenä kerä. Berençe Bötendönya Suğışınnan soñ Alman şähäre "Kattowitz" autonomiä saqlanıp Polşağa birelä.
Kürşe tawlarda taşkümer yatmaları çığaru arqasında şähär çäçäk itä. İndustrial Revolúsiä waqıtında şähärdä şaxtalar häm qorıç sänäğäte alğa kitä, şähär üsä.
1953-1956. yıllarda Polşa kommunistları şähär isemen İosif Stalin xörmätenä "Stalinogród'qa" almaştıra. İkençe Bötendönya Suğışınnan soñ industrial üseş ekologiägä zur zían kiterä, läkin post-kommunist xäkimiät säyäsäte näticäsendä ekolgiä elekkä xälenä qayta.


İQTElif.
 Kíríş süz .
İQTElif (ASCII'de: IQTElif), İdíl-Ural-Qırım Tatar Elifbası ğibaresíníñ qısqartması. Ul, Idíl-Ural (Qazan) Tatarçası öçön fonetik we pragmatik qaraş noqtalarınnan iñ optimal, Qırım Tatarçası we başqa qardeş tílleríbíz bílen oxşaş imlanı te'min itken Latin-nigízlí elifba.
Aa Bb Cc Çç Dd Ee Ff Gg Ğğ Hh Iı İi Íí Jj Kk Ll Mm Nn Ññ Oo Öö Pp Qq Rr Ss Şş Tt Uu Üü Vv Ww Xx Yy Zz
Eytílíş.
Könbatış alınmalardağı Ee xeríflerí İQTElif'te saqlana, çönki alar Tatarçada İQTElif'tegí Íí awazınnan temamen başqa bír awaznı bilgíli, ki bu awaz 20nçí ğasırdağı elifba üzgertüleríne möxtemelen seyesi sebepler bílen Ee bularaq tírkeldí. Meselen: modemneríbízníñ.
İQTElif'tegí EE we Íí awazları Tatarça'da iñ yış qullanılğan suzıqlar we şuña küre alarnı bilgílegen xerífler böyök ehemiyetke iye.
Qanun-tışı itílgen Latin elifbasınnan ayırmalar.
Bu, konvensional xeríflerní qullanu yüneltíşín çağıldıra.
Başlıça Törkî tíller bílen tabiğî bularaq bar bulğan ízlíklílíkníñ çağıldırıluwı.
Te'min itílgen ízlíklílíkníñ derecesí bírniçe ğadi ğibarení kürsetken tübendegí cedwellerde küríle ala. Ğibarelerníñ meğnesízlígí kürsetmelí yoğıntığa qomaçaqlamıy.


Aceh.
Aceh (, a-TÇEH) ul İndoneziäneñ maxsus töbäge ("daerah istimewa"), Sumatra utırawınıñ tönyaq qıríında. Töbäkneñ tulı iseme Nanggröe Aceh Darussalam. İseme "Acheh", "Atjeh", "Achin", "Açeh" formasında oçratıp bula.
Elekke zamanda Aceh bäysez bulğan. Bäysezlegen saqlanıp tırışqanda Aceh'lelär Holland kolonistlarına häm İndoneziä xakimiätenä qarşılıq kürsätälär. Aceh'neñ tabiğät baylıqları şaqtí zur, Aceh gaz yatmaları dönyanıñ iñ zurısıdan berse. Başqa İndoneziä belän çağıştırğanda Aceh dini konservatizm belän ayırılıp tora.
Aceh 2004. yılğı Hind Okeanı cirteträweneñ episentrenä in yaqındağı cir buldı. Cirteträw tudırğan tsunami könbatış yarnı ağızıp alıp kitte, başqalası Banda Aceh zían kürgän toraq punktlarda da. 130,000 - 238,000 keşe hälâk yä xäbärsez yuğalğan, 500,000 öysez qalğan. Şundí xäl näticätendä cirle separatist xäräkäte Gerakan Aceh Merdeka (GAM), yä Azat Aceh Xäräkäte, İndoneziä xakimiäte belän Finlândiä prezidente Martti Ahtisaari aradaşlıq itkändä 2005. yılnıñ 15. Augustta solıx kileşüenä imza quyalar.
Taríx.
Könyaq-könçığış Asiägä Íslam 8. yözdä Aceh aşa kerä. Berençe Möslim Peureulak patşalığı 850. yılda xäzerge Könçığış Aceh'tä barlıqqa kilä, Banda Khalifah anıñ başqalası bula. Annan Samudra Pasai däwläte kilep çığa (bu däwlättän Sumatra utrawınıñ iseme kilä), bu däwlättäge soltan Malik uz Zahirnıñ idaräse Marco Polo häm Bine Batuta äsärlärendä yazılğan.
Keçkenä Aceh patşalığı xäzerge Banda Aceh cirendä 12. yözdä nigezlänä. Çäçäk atu çorında patşalıq yoğıntısı könyaq Thailanddağı Satun, Malay yarımutrawıdağı Johor, İndoneziäneñ xäzerge Riau töbägedäge Siakqa qädär cäyelä. 16. yöz başlarınnan Aceh Soltanlığı Portugaliägä qarşı köräşenä tartıla, ä 18. yözdän Britan belän Holland kolonial imperiälärgä qarşı. 18. yöz azaqlarında Malaydağı Kedah häm Pinang Britaniägä birergä mäcbür.
Cirle säwdädä östen bulu öçen strategik urnaşulıqtan 19. yöz başlarında Aceh köçäyä. 1820. yıllarda Aceh dönyada citeştergän qara borıçnıñ yartısı citeşterä. Läkin Aceh yoğıntısında bulğan portlarda köçäyä başlap, Aceh'tän bäysez bulırğa telilär. Aceh tarqalış qurqınıçında bula, läkin 1838-1870. yıllarda idarä itkän yaña soltan Tuanku Ibrahim agresiv häm uñay berdämlegen saqlana.
1824. yıldağı Anglo-Niderland kileşü buyınça Sumatra Hollandlar bilämäse bulıp qala. Kileşüdä İnglizlär Aceh'ne üz bilämäse bulıp kürsätsä dä, Aceh alarğa buysınmí. Başta bu kileşü buyınça Hollandlar Aceh bäysezlege belän isäpläşälär. Läkin 1871. yıldan Angliä Niderlandnıñ Aceh'ne basıp aluına qarşı çıqmí, çönki başqa potensial basıp aluçılar, töbäktä platzdarm ezläwçe Fransiä belän Quşma Ştatları alarğa naçarraq bula. 1850. yıllardan Aceh Fransiä häm Ğosman İmperiäse belän yäşeren söyläşülär ütkärüe uylanıla.
Aceh Suğışı.
1873. yılnıñ 26. Martta Holland kolonial xakimiäte Aceh'kä qarşı suğış belderä, möğäyen, çönki 1873. başlarında Sungapurda Aceh belän Amerika Quşma Ştatları wäkilläre söyläşülär ütkärde. General-mayor Köhler citäkçelegendä 1874.tä yaw cibärelä, Hollandlar yardağı cirläre basıp alalar. Böten ilne basıp alu niäte belän Köhler Soltan sarayın alırğa tırışa. Soltan İtaliädän belä Böyekbritaniädän xärbi yärdäm sorí. Aceh armiäse tizräk kenä yañarta häm Aceh'lelär Köhlerne üterep uñalar.
General Van Swieten citäkçelegendä ikençe ekspedisiä "kratonnı" (soltan sarayın) basıp alarğa tırışa. Soltan iskärtelä häm totqınlıqtan qaça. Distä yıl däwamında partizan suğışı suzıla. 1880. yılda Hollandlar stategiäne almaştıralar, xäzer alar suğışa tırışmílar, ä inde basıp alğan cirne, başqalası Banda Aceh belän keçkenä port Ulee Lheue'ne, saqlanalar. 1880.neñ 13. Öktäberdä kolonial xakimiäte suğışnı beterenüne belderä, läkin üz qullarında tik inde basıp alğan cirlären totalar.
1883. yılda suğış yañadan başlana: "Nisero" Britan qorabı Hollandlar yoğıntısı bulmağan Aceh'neñ ölkäsendä saylıqqa utırğanda cirle citäkçe Hollandlardan da İnglizlärdän dä yolım sorí. Britan basımında Hollandlar dingezçelärne azat itü tırışırğa mäcbür bula. Totqınnarnı azat itü tırışuları cimerelgändä, Holandlar cirle citäkçedän yärdäm sorílar, läkin cirle citäkçe Teuku Umar bulışudan baş tarta. Alay bulğaç, Hollarndlar İnglizlär belän basıp kerälär. Soltan totqınnarnı birä, alarnı küp saf aqçağa almaştırıp.
Niderland suğış ministere Weitzel Aceh'kä suğış belderä, häm suğış tartıla. Hollandlar cirle citäkçelärne üz yağına küçärergä tırışalar. Teuku Umar aqça, opium belän qorallar öçen Hollandlar tarafına küçep, "panglima prang besar" (Xakimiätneñ yuğarı ğäskär başlığı) däräcäsen ala.
Umar üzene "Teuku Djohan Pahlawan" (Teuku Djohan batır) atlí. 1894. yılnıñ 1. Ğíwarında Umar yaña armiä tözü öçen Holland yärdäme qabul itä. Läkin ike yıl ütkäç Niderland xakimiätenä Ache eçene basıp aluda bulışíça kiresençä, Hollandlarğa höcüm itä. Holland taríxında "Het verraad van Teukoe Oemar" (Teuku Umarnıñ xainlege).
Hollandlar xäräkätläre qaramağanda 1892-1893. yıllarda Aceh bäysez bulıp qala. In 1892 and 1893 Aceh remained independent, despite the Dutch efforts. Mayor J.B. van Heutsz kolonial ğäskärlär başlığı Aceh turında mäqälälär yaza. Van Heutsz'kä Leiden Üniversitäte doktorı, Niderlandnıñ töp İslam belgeçe Snouck Hurgronje bulışa. Hurgronje Aceh başlığında ışanıç qazanıp, Aceh cämğiäteneñ küp serlären açıqlí. Ul yasağan analíz buyınça soltan role bik az, häm iğtibarnı näseldän aqsöyäklärgä, Ulee Balang-qa yünältergä kiñäş itä. Hurgronje uylawınça cirle Möslim dini citäkçelegenä, ülämägä ışanıp bulmí, alarnı beteräse kirägen belderä.
1898. yılda Van Heutsz Aceh gubernatorı bulıp iğlan itelä häm kiläçek Niderland premier-ministereö a xäzerge leytenant Hendrikus Colijn bulışqanda Aceh'ne qatğí basıp ala. Hurgronje kiñäşkändä uleebalang belän kileşälär. Qalğan qarışuçılarnı bastıru öçen Van Heutsz polkovnik Van Daalen'ne cibärä. Van Daalen berniçä awıl watıp beterä, 2900 Aceh'le üterä, alarda 1150 xatın-balalar. Holland yuğaltuları 26 keşe isäplänä, Van Daalen üsterelä. 1904. yılğa Aceh buysına, cirle xakimiät kolonial däwläte belän xezmättäşlek itä. Suğış näticäsendä Aceh yuğaltuları 50000nän 100000gä ülgän isäplänä, millionnan artıq yaralanğan.
Ämma tawlarda partizan suğışı tämamlana. Ülämä citäkçelegendä suğışı 1910.gä qädär tämamlana, tınıçlıq xäzer dä citmi.
Bäysezlek.
İkençe Bötendönya Suğışı betkändä, İndoneziä Milli İnqilabı waqıtında Hollandlar Yapon okkupasiäsendän soñ İndoneziäne qaytarırğa tırışalar, läkin Aceh'kä basıp kermilär. İndoneziä azatlıq aludan soñ Aceh kürşe Könyak Sumatra töbäge belän bergä quşa, bu Aceh'lelärne açulandıra, çönki kürşe töbäktä başqa millät, Batak xalqı yäşi.
İndoneziä citäkçelegendä dä Aceh tulı azatlıqnı yä autonomiäne teli, berniçä qorallanğan konflikt urın ala. 1959. yılda üzäk xakimiäte Aceh'kä "maxsus töbäk" ("daerah istimewa") statusın birä, Jakartadan küp waqalatle üzidarä xäläte. Mäs'älän, Aceh'tä qanunnar başqa İndoneziädän ayırılırğa alalar. 2003. yılda Şäriğät kertelä.
Tsunami xäläkäte.
2004 26 Dekäberendä 2004. yılğı Hind Okeanı cirteträwe näticäsendä tudırğan tsunami Aceh'neñ könbatış yarlarına, şul isäptän Banda Aceh, Calang häm Meulaboh şähärlärenä taşlana. 230 000 keşe çaması hälâk bula, 500 000 çaması öysez qala. 26. Martta Richter buyınça 8,7 ballı cirteträwe näticäsendä tsunami qabatlana, Nias belän Simeulue utırawlarında 905 keşe üterep häm distä meñlär keşe öysez qala.
2004. yılda Aceh xalqı 4,271 million isäplänä, ä 2005. 15.Sentäberenä 4,031,589 keşe sanala.
Xäzer dä küp keşe wagonçıqlarda yä çatırlarda yäşilär. Sizelerlek torğızu eşlärenä qaramastan, zur progress kürenmi. 2005. 15. Augustta GAM, Aceh ğísyançılar xäräkäte, 29 yıl däwamında Aceh bäysezlege öçen köräşüdän soñ Jakarta belän waqıtlı solıx tözi. Tsunamidan soñ küp keşe dingä äylängän. Şunnan Şäriğät qanunnarı häm WH, Şäriğät Polisiäse kertelä. Yarlı töbäk bularaq, Aceh'lelär iqtisadta häm mäğrifättä pozitiv üzgäreşlären kötälär
Banda Aceh, başqala, nigezdä zarar kürmäde, läkin berniqädär rayon, Kampung Jawa häm Meuraxa tulısınça beterlde. Köyaq yarında zían kürgän şähärlärdän Leupung, Lamno, Patek, Calang, Teunom häm utrawlardan Simeulue atap çığıp bula. Tönyaqta häm könbatışta Pidie, Samalanga häm Lhokseumawe şähärläre intekte.
Zarar kürgän rayonnarda diñgez yardağı ike kilometer buffer zonası kertelde, bu cirdä yortlarnı tözep bulmí. Cirle xalıq bu çaralarğa qarşı çığa, çönki kübese balıqçılar bulıp eşlilär häm diñgezgä bäyle.
Torğızu eşläre nigezdä cirle xalıq üze eşli, qayçaqta humanitar yärdäm bularaq cíılma qorılmalar qullanıp.
Territorial büleneş.
Aceh ğädi provinsiä tügel, bu töbäk maxsus töbäk ("daerah istimewa") bularaq idarä itelä. Töbäk Jakarta xakimiätennän artuçı moxtariäte bulıp nığıp kitä.
Başqal häm iñ zur şähäre Banda Aceh ide. Başqa möhim şähärlär Sabang, Lhokseumawe, häm Langsa. Provinsiä 17 regentlekkä (öyäz-rayonğa) häm 4 munisipalitätkä bülenä: Aceh Barat, Aceh Barat Daya, Aceh Besar, Aceh Jaya, Aceh Selatan, Aceh Singkil, Aceh Tamiang, Aceh Tengah, Aceh Tenggara, Aceh Timur, Aceh Utara, Bener Meriah, Bireuen, Gayo Lues, Nagan Raya, Pidie, Simeulue, City Banda Aceh, City Langsa, City Lhokseumawe, City Sabang.
Etnik häm mädäni törkemnär.
Aceh kümillätle häm küptelle töbäk. Möhim millätläre şundí: Aceh'lelär (Aceh buylap), Gayo (üzäk häm könçığış öleşendä), Alas (könyaq-könçığış), Tamiang (Aceh Tamiang'ta), Aneuk Jamee (könyaq belän könyaq-könbatış), Kluet (Könyaq Aceh'tä), Simeulue (Simeulue utrawı). Aceh'tä küp Qıtaylar yäşilär, alardan kübese eşmäkärlär.
Aceh tele ("Bahasa Aceh") Aceh'lelärdä taralğan, İndoneziä tele belän bergä Aceh'neñ räsmi tellärdän berse. Aceh tele Aceh-Chamic törkemennän, bu törkemneñ başqa telläre Vietnam häm Kambodjada taralğan; but tel Malay törkeme tellärenä dä tuğandaş. Aceh telendä küp Ğäräp belän Malay alınmalar oçrílar. Elektä tel Ğäräp yazuında yazılğan. Aceh tele Aceh'tän tış Tönyaq Sumatradağı Langkat häm Asahan'ta belän Malaysiädäge Kedah'ta qullanıla, (Malaysia), qayçandır Pulau Pinang'ta östen buldı. Alas häm Kluet Batar törkemeneñ tuğandaş telläre. Jamee tele Könbatış Sumatradağı Minang telennän kilep çığa. Zur port bularaq, Aceh'tä böten dönyadan kilgän keşelärneñ (Ğäräplär, Töreklär, Hindlär) toqınmarı yäşilär. Qayçaqta zäñgär küzlelär dä oçrílar. Tsunami qädärdäge Daya rayonında (Lamno) bik küp "Ureuëng Gayo" - aq täñlelär keşelär yäşäde. Bu keşelär ğöräf-ğädärtläre häm başqa bilgelärdän çığışı belän Törkiädän uylanıldı.


Ústí atuı.
Ústí atuı, Ústí ütereşe (Çexça: "Ústecký masakr") ul suğıştan soñğı Çexoslovakiädä Ústí nad Labem şähärendä (Almança: " Aussig an der Elbe") sivil Almannarnı Lynch'ça ütereşe. Facíğa 1945. yılnıñ 31. Yüldä bulğan.
31. Yüldä, 15:30-da Ústí nad Labem'neñ Krásné Březno rayonında yaña Daimler-benz DB 605 oçqıç etärgeçläre saqlanğan xärbi keläte şartlí. 27 keşe hälâk bula, yözlär yaralanğan. Şartlatuda cirle Sudet Almannarın ğäyeplilär.
Çex ğäskärlär ciñdä N xärefe bulğan keşelärne (dimäk Němcy - Almannar) üzär mäydanğa häm Laba aşa küpergä quıp cíalar. Keşelärne atıp häm batıp üterälär. 80-100 Alman üterelä (tik 43 ülem raslanğan). Bu sannar Vladimír Kaiser xezmätendä bilgelängän, ä başqa çığanaqlarça 200-400 yä 600-700 keşe üterelgän. Berniqädär Sudet Almannar äytkänçä berniçä meñ ir üterelä. 1. Augustta Ústíğa general Ludvík Svoboda citäkçelegendä komissiä cibärelä. Şartlaw säbäben açıqmíça Alman sabotajçılarğa - "wehwolflarğa" - awdaralar.
Mäyetläreneñ ber öleşen Elbada batırtalar, ä qalğannarnı elekke Terezín (Theresienstadt) konslagere krematoriendä yandıralar.
Ütereşlärdä cirle Cexloar qatnaşmadılar, üterüçelärneñ küpçelege "Revolúsion Guardiädän" buldı. Çexlar uylawınça, ütereştä Sovet soldatları da qatnaştı, läkin dälillär yuq.
Şartlatu häm ütereş Çexoslovakiädän Almannarnı sörü öçen sıltawı xäzmät itä (Beneš dekretlären qara). 1989.yılğa qädärge Çexoslovakiädä bu tema yabıq bula, Çexlar küçelegenä açıq tügel. Xäzer dä Çexlarda tu tema populár tügel. Bärxet İnqilabıdan soñ şähär arxivçı Vladimír Kaiser räsmi bulmağan tikşerü ütä. Bu tikşerüdän kelätne Çex soldatı Bedřich Pokorný şartlattı, Almannarğa açu tudıru öçen yä Çexoslovak armiäsenä başqa etärgeçlär satu öçen konkurent citeşterüçelär bu soldatnı satıp aldı. Ämma publisit Jiří Loewy fikerençä, Kaiser bunı yaldan qordı.


Đurđevdan.
Đurđevdan, Djurdjevdan (Serbça:: Ђурђевдан) ul Serb dini bäyräme, Julian kalendare buyınça 23. Äprildä, ä bez qullana torğan Gregorian kalendare buyınça 6. Mayda bäyräm itelä. Đurđevdan ul Đorđe köne, İzge Georgi köne digän süz. Ortodoks Xristinalığında İzge Georgine ayıruça olılílar. Xristian mífologiä buyınça ul iman öçen ülgän, ä ikonalarda bu izge ajdahanı üterüçe sıbay keşe bulıp sürätlänä. Đurđevdan Balkannarda yaz başı belän bäylilär. Đurđevdan'nı barlıq Serblar bäyräm itälär, ayıruça Serbiä, Montenegro häm Republika Srpska'da. Serbça İzge Georgi "Sveti Đorđi" bula (Kirillçä: Свети Ђорђе).
Möselmannarda.
Đurđevdan'nı Xristiannar genä tügel, Möselmannar da bäyräm itälär: Kosovo tönyağındağı Gora töbägennän anı Gorani xalqı bäyräm itälär. Gorani ul Möslim Slaván xalqı, Könçığış Xristianlığınnan İslamğa 18. yözdä küçkännär, läkin berniçä yolalarnı saqla alğannar. Gorani bäyräm mäydanı Globočica awılın yanında urnaşalar.
Çigännärdä.
Đurđevdan'nı, yä Çigänçe Ederlezi bäyrämen elekke Yugoslaviädäge Çigännär, Möslimnär dä, Xristiannarda bäyräm itälär. Çigännärdä dä bu bäyrämne yaznıñ qaytuı belän bäylilär, yılnıñ töp bäyrämnärdän berse dip sanala. Ğädättä, Ederlezidä Çigännär yaznı çaqırıp, öylärenne çäçäklär yä çäçäk atqan botaqlar belän bizäklilär. Başqa yolalardan çäçäkle vanna kerälrä, çirkäw qoyınnan qullar yualar, öy estinälären su belen yualar. Bäyräm tabınına bärän qızdıralar, muzıka tıñlílar.
Katoliklarda.
Xorvatiädä Đurđevdan'nıñ Katolik analogı, 23. Äprilendä bäyräm itelä häm Jurjevo ("Đurđevo") atala. Bu İzge Georgigä (Xorvatça "Sveti Juraj") bağışlanğan bäyräm nigezdä Xorvatiäneñ tönyağında, Zagreb öyäzendä bäyräm itälär. Walpurgius Tönendä kebek uçaqlar salalar.
Başqa.
"Ðurđevdan" ul da "Bijelo Dugme" törkeme başqaruında "Ćiribiribela" albumına 1988. yılda yazılğan populár cır.
Richi M feat İsa Ferrer başqaruında "Ederlezi" kompozisiäse 2000. yıllarda populárlıq qazanğan da.


Çük.
Çük (Çuq), Keräşen Tatarları, Çuaşlar, Udmurtlarnıñ 20. yöz başına qädär saqlanıp kilgän kalendar bäyräme. Cäyen, Troitsa qädärge yäki Poqraw köne citkänçe, awıl xalqı cínawlaşıp sílana, yañğır teläp öslärenä su sibä torğan bulğan. Soñğı yıllarda torğızıla.


Mas Que Nada.
"Mas que nada" ("Bolay Bulmí, İptäş", "Yä İnde" itep tärcemä itärgä bula. İñ elek 1963. yılda Jorge Ben Jor tarafınnan yazılğan häm başqarılğan cır. Soñraq Brazilia cırçısı Sergio Mendes anı başqarıp mäşhür bulğan. Bu cır - Amerika Quşma Ştatlarında kiñ tanılğan häm yaratqan cırlarnıñ berse. The Black Eyed Peas törkeme "Mas que nada" cırın Sergio Mendes belän bergä 2006 yılda qabat çığardılar. Ul anıñ Timeless albomında bar.
Cır isemendä bulğan Brazil "Mas" /Maş/ " süze qaywaqıt yalğış "Mais" süze belän butala. "Mais" - "kübräk", ä "mas" "ä", "tik", "läkin" añlata. "Que" bäyläwçe kisäkçä bulıp torsa, "nada" "bernärsä", "hiçnärsä" mäğnäsenä kilä. "Hiçnärsädän artıq", "Buş urın tügel" itep tärcemäse matur bulıp kürensä dä, yalğış bulıp qala. Çın mäğnäse portugal teleneñ ber sere qala inde.
Song information.
Bu cır bügen dä Sergio Mendes häm Jorge Ben Jor çığışlarında yış yañğırap alqışlar cía. Cırnıñ ber söreme Austin Powers macaraları filmında da yañğıradı.


Volga.
Volga yılğası (borınğı iseme "Ra" yəki "Raw"; Urta Ğasırlarda: "İtil"; "Mordwaça Рав (Raw): Urısça: Волга (Volga)"), Rəsəyneŋ Awrupa ɵleşendə iŋ zur yılğa.
Ozınlığı 3530 "km" (Tatarstan çiklərendə – 180 "km"), basseynınıŋ məydanı 1360 meŋ "km2" (Tatarstan çiklərendə - 30 "km2").
Valday qalqulığında başlana, Qazanğa qədər geografik kiŋlektə, annarı meridional yünəleştə ağa, Qaspiy Diŋgezenə qoya. Tatarstan territoriyasında Volganıŋ urat ağımı, aŋa Kama, Zɵyə, Qazansu həm başqa yılğalar qoya.
Volgada gidroelektrostansiyası kaskadları həm susaqlağıçlar qorılu səbəple, sunıŋ ağış rejime nıq üzgərə. Qazan yanında urtaça yıllıq su çığımı 3510 "m3/s", Kama Tamağınnan tübəndərək 6900 "m3/s" çaması. Su ɵste tigezlegeneŋ urtaça yıllıq tirbəleşləre 6 "m" ğa qədər citə. Qazan yanında Volgağa 8 mln. "t" qatı 15 mln "t" eregən matdələr ağıp tɵşə. Suı gidrokarbonatlı, sulfatlı-kaltsiylı, sunıŋ iŋ az waqıttağı mineralləşüe 250-750 "mg/l".


Machu Picchu.
Machu Picchu (Quechuaça: "Machu Piqchu" - "İske Tübä"; berniqädär "İnkalarnıñ Yuğalğan Şähäre" dip atala) ul Peruda urnaşqan Kolumb qädärge däwerennän yaqşı saqlanğan taw sırtındağı İnka xäräbäläre. Machu Picchu 2,350 m bieklektä Urubamba Üzäne östennän, Cusco'dan 70 km könyaq-könçığıştaraq. Ğasırlar däwamında tışqı dönya tarafınnan onıtılğan qalıp, 1911. yılda Machu Picchu'nı Yale Üniversitäte arxäologı Hiram Bingham aça, bu urın turında kitap yaza.
Taríx.
Machu Picchu İnka İmperiäseneñ tanılğan bilgelärennän berençeder. 1983. yıldan ul UNESCO Dönya Mírası bulıp saqlana.
Şähär Sapa Inca (Böyek İnka) Pachacuti däwerendä, 1440. yıllarda, tözeläder, häm 1532. yılda İspan conquistador'lar tarafınnan basıp aluına qädär anda keşelär yäşilär. Arxäologik qazu eşläre belän elek kolonial dokumentlar Machu Picchu ğädi şähär bulmağanlıqnı kürsätälär, bu şähär İnka aqsöyäkläreneñ síınır urını bula, Rom villaları şikelle. Urında zur saray häm İnka täñrelärenä bağışlanğan ğíbadätxanäläre urnaşıla. Şähärdä iñ kübese 750 keşe yäşägän, häm yañğırlar fasılında, aqsöyäklär bulmağan waqıtında, şähärdä 200 läp keşe yäşäp qala.
Şähär barlıqqa kilüe belän unikal urnaşuğa burıçlı: Machu Picchu artınnan taw şäwläläre kükkä qarawçı İnkanı oxşí, häm iñ biek tübä, Huayna Picchu (dimäk Yäş Tübä) şundí İnkanıñ borını bula. It is thought that the site was chosen for its unique location and geological features. It is said that the silhouette of the mountain range behind Machu Picchu represents the face of the Inca looking upward towards the sky, with the largest peak, Huayna Picchu (meaning Young Peak), representing his nose. Tübä "Qoyaşnı bäyläw bağanası" isemendä dä mäğlüm.
1913. yılda National Geographic Society üz Äpril çığarlışı Machu Picchu'ğa bağışalana.
Intihuatana ("Qoyaş töyene") astronomik säğäteder, kemder ul astrologik priborı bula dip äytelär.
2003.tä Machu Picchu'ğa 400'000 keşe bara, UNESCO turizmdan zíannı qurqıptuın belderde. Peru başlıqları uylawınça, problem yuq, çönki Machu Picchu bik yıraq häm barırğa qíın urın, turizmğa tabiği çiklänü bar.. Waqıt-waqıt kanat yulın quyarğa täqdimnäre belän kilälär, läkin alarnı kire qağalar..
Urnaştıru.
Machu Picchu Cuscodan 70 km könyaq-könbatıştaraq, Machu Picchu tübäsendä. Ul Perunıñ iñ danlı turistik attraksionı. Taw başınnan Urubamba yılğası üzänenä 600 meterle upqın kürenä. Şundí tabiği saqlanu qorlmalar bulğannan qala urnaştıruı ser bulıp qalğan.
Machu Picchu tíulığı.
1981. yılda Machu Picchu tiräseneñ 325.92 quadrat km Perunıñ "Taríxí Tíulığı" bulıp iğlan itelde. Tíulıqta xäräbälär genä tügel, ä böten üzençälekle landşaft, üzençälekle flora häm fauna, mäsälän, orxideälär.
Soñğı fikerlärçä ul İnka "llacta'sı" bulğan: basıp alğan töbäkläreneñ iqtisadın idarä itüçelär bistäse. İñ matur llacta bulıp, anda iñ previlegiäle İnka aqsaöyäkläre yäşägän. Şulay uq ul Zapa İnca'nıñ yal sarayı, yä observatoriä, yä aorban itü urını bulğan.
Öç büleklär.
Arxäologlarça, Machu Picchu'nu 3 zur sektorğa bülep bula: "Tíılğan Sektor", "Xalıq Sektorı", "Ruxaní häm Aqsöyäklär Sektorı".
Töp arxäologik istälekläre: "Intiwatana", "Töslär Ğibadätxänäse" häm "Öç Şaqşı Çuyırtaş Bülmäse". Alar Intigä, İnka Qoyaş häm iñ böyek täñresenä bağışlanğan.
Aqsöyäklär Sektorında sözäk urını östendä yortlar räte, qızğılt tösle Amautas (aqsaqallar) yortları, trapetsoid sınlı "Ñustas" (patşa qızları) bülmäläre.
Kirmän eçendä gaz kameraları da bulğan.
Monumental Mausoleum ul gömbäzle eçele sırlanğan sın. Qorban itü yä başqa ğöreflär öçen qorlığan.
Míğmarlıq.
Böten Machu Picchu bínaları klassik İnka şomartıp yaltıratılğan döres sınlı "qorı taş" stilendä yasalğan. Şundí stilneñ ostaları bulıp, İnkalar taşlarnı ber-bersenä bik tığız caylap quyğannar, izmä qullanmiçä. Bu texnologiä ashlar atala. Taşlar arasına pıçaqnı da qadap bulmí.
İnkalar tägärmäçne belmägännär, şunnan niçek alar bu awır taşlar tawğa taşlagannar zur tabışmaq. Awış yassılıq belän keşelär yözläp etärgännär dip uylanıla. İnkalarda yazu bulmağanlıqtan tözü prosessı turında hiçnindi dokument ta saqlanmağan.
Machu Picchu 140 bínadan tora. Yöz çamasa granittan basqıç aralığı häm bik küp fontan, kanallar belän bäyläşkän. Möğäyen, ber izge çişmädän izge su bu kanallar belän här yortqa ber ber artlı ağağan.
İnka yullar çeltäre.
İnka yullar çeltäre Kolubqa qädärege Amerikada iñ qızıqlısı. Böten yullar Cuscoda, il başqalasında oçraşqan. Alarnıñ berse Machu Picchu'ğa kiterep çığarğan. İnkalar ike tör yur ayırğannar: "Camino de los llanos" ("bieklek yulları" - diñgez bbuyı yulları) häm "Cápac Ñam" - taw yulları.
Yañadan açu.
1911. yılnıñ 24. Yülendä Machu Picchu'nı könbatış dönyağa Yale Universitäte taríx professorı Amerikan Hiram Bingham III. Bingham "The Lost City of the Incas" ("İnkalarnıñ Yuğalğan Şähäre") kitabın çığarıp, dönyanı Machu Picchu belän tanıştırğan.
Bingham Vitcos şähären ezlägän, İnka imperiäseneñ İspannarğa qarşı köräşçelärneñ soñğı qälğäse. Berniçä yıl ezläwdän soñ, Machu Picchu'da yäşägän Quechua'lar anı üz awılına alıp kitergän. 1915. yılda qaytqanda berniçä qazular ütkärgän. Uğalğan Şähär turında berniçä mäqälä häm kitap yazğan.
Peru räsmiläre belän yaxşı mönäsäbälärdä bulıp, Bingham küp äyber Amerikağa alıp kitkän häm 5'000 artifakt çaması Yale'dä saqlana. Köptän tügel Peru xäkimiäte äyberlärne qaytarırğa sorí..
Simone Waisbard, Cusco tikşerenüçese äytkänçä, Enrique Palma, Gabino Sánchez häm Agustín Lizárraga Machu Picchu'da 1901. 14. Yülendä kilep, qíada imzalar quyğannar. Läkin bolay bulsa da, Bingham danı ul kimetmi.


Azat Abbasov.
Abbasov Azat Zinnät ulı (1925-2006 11. Öktäber), cırçı (lirik-dramatik tenor). Sovetlar Berlegeneñ xalıq artistı (1977).
1925. yılda Alabuğada tua. Qazan Aviasiä Texnikumın tämamlap, Qazan Boralaq Zavodında konstruktor bulıp eşli. 1944. yılda ğäilä dustı Salix Säydäş kiñäş itkändä Mäskäw Konservatoriäsenä Tatar milli opera studiäsenä uqırğa kerä. Anı tämalağaç, 1950. yılda Qazanğa qayta. 1950--1990. yıllarda Tatar Opera häm Balet Teatrı solistı.
100-nän kübräk partiä başqarğan. Töp partiäläre: Cälil, Tüläk ("Cälil", "Tülär belän Susılu", Näcip Cihanov), Samat ("Samat", Xösnulla Wäliulllin), Alfredo Gérmont ("La traviata" Giuseppe Verdi), Sergey ("Katerina İzmaylova", Dmitri Şostakoviç).


Salix Säydäş.
Säydäş(ev) Salix Camaletdin ulı (1900-1954), kompozitor, dirijör. Tatarstan ASSRnıñ xalıq artistı (1951) häm atqazanğan sänğät eşleklese (1939). Tatar professional muzıkasına nigez saluçılarnıñ berse.
Opera, balet, muzıkal komediä, simfonik häm xor muzıkası, massa-könküreş häm estrada cırları kebek töp muzıkal janrlarnıñ üseşenä etergeç yasí. İcatında töp urınnı drama spektakellärenä (muzıkal drama äsärlärenä) yazılğan muzıka alıp tora, şul isäptän Kärim Tinçurinnıñ "Zäñgär şäl" (1926) häm "Qandır buyı" (1932), Taci Ğizzätneñ "Nayomşik" (1928) äsärläre. 1922-1948. yıllarda (bülenep) Tatar Akademiä Teatrınıñ muzıka bülege mödire häm dirijöre. Konsert eşçänlege alıp bara.
1990. yıldan Qazanda muzéyı eşli. 2000. yılda Tatarstannıñ Däwlät Konsert Zalına Säyädäşev iseme birelä.


Räşit Wahapov.
Wahapov Räşit Wahap ulı (1908-1962), cırçı (tenor). TASSRnıñ xalıq artistı (1957). 1941-1962. yıllarda Tatar filharmoniäse solistı. Tatar xalıq cırların, Sälix Säydäşev, Cäwdät Fäyzi, Mansur Mozzafarov häm başqa kompozitorlarnıñ äsärlären başqaruçı.
Räşit Wahapov Yaña Tatar bistäse ziratında kümelä.


Röstäm Yaxin.
Yaxin Röstäm Möxämmätxaci ulı (1921-1993), kompozitor, pianist, Sovet Berlegeneñ xalıq artistı (1986). Töp äsärläre: fortepiano häm orkester öçen konsert (1950-1952), "Fidai" baletı (1987), fortepiano, eskripkä öçen äsärlär, 300dan artıq cır häm romans. Tatasrtan Cömhüriäteneñ Däwlät Hímnı autorı. TASSRnıñ Ğabdulla Tuqay isemendäge Däwlät büläge laureatı (1959).


Фәрит Яруллин.
Яруллин Фәрит Заһидулла улы ("Yarullin Färit Zahidulla ulı"; 1914 елның 1 гыйнвары — 1943 елның 17 октябре) — иң мәшһүр татар композиторларының берсе, беренче татар балеты «Шүрәле»нең көен иҗат итүче, ТАССРның Габдулла Тукай исемендәге дәүләт бүләге лауреаты. Камера-инструменталь әсәрләр, романслар, җырлар язган, шулай ук халык җырларын эшкәртүче дә булган.
Фәрит Яруллин 1914 елның 1 гыйнварында аенда Казанның Суконный бистәсендә дөньяга килә. Аның әтисе Заһидулла Яруллин — халык музыканты, үзе дә байтак кына җыр һәм инструменталь пьесалар, мәшһүр «Тукай маршы» авторы.
Башлангыч музыкаль белемне Фәрит Яруллин әтисеннән ала. Аннары, 1930 елда ул Казан сәнгать техникумына укырга керә. Башта виолончель буенча, тора-бара, махсус фортепьяно классында да белем ала башлый. Техникумда уку елларында ук ул Татарстанның музыкаль мәдәниятына нигез салучыларның берсенә әверелә. Үзешчән хор түгәрәкләрен оештырып, аларга җитәкчелек итә, яңа ачылган яшьләр театрында, сүзсез кинофильмнарда музыка башкара.
1933 елда Фәрит Яруллин Мәскәү консерваториясенең татар опера студиясенә укырга керә. Биредә ул композиция буенча мәшһүр профессор Г.И. Литинскийда белем ала. Мәскәүдә уку елларында (1934-1939) ул җырлар, романслар, инструменталь миниатюралар яза башлый. Зур күләмле әсәрләрдән: виолончель һәм форпепьяно өчен соната, кыллы квартет һәм симфония иҗат итә. Әнә шулай яшь композитор үзен төрле жанрларда сынап карый.1937-1938 елларда аның күңеленә Габдулла Тукайның «Шүрәле» әкият-поэмасын көйгә салу теләге туа. Ниһаять, 1941 нче елның җәендә автор «Шүрәле» балетының каралама нөсхәсен балетмейстр Л.В. Якобсонга тапшыра һәм балетны сәхнәләштерү эшләре башланып китә. Әмма балет сәхнәгә күтәрелә алмыйча кала – сугыш башлана. Фәрит Яруллинны да, армиягә алып, сугыш кырына җибәрәләр. 1942 елда ул очраклы рәвештә дусты-остазы Генрих Литинский белән очраша. Танылган профессор Фәрит Яруллинны Мәскәү консерваториясенең хәрби-дирижерлык факультетына күчерү хакында югары командованиегә үтенеч хаты яза. Әмма ләкин, рөхсәт хаты килеп җиткәндә, татар композиторын янәдән фронтка озаткан булалар... Озак та үтми, аяусыз бәрелешләрнең берсендә ул һәлак була. Хәбәрсез югалучылар исемлегендә йөргән сугышчы композиторның кабере исә фәкать кырык елдан соң гына ачыклана.
Фәрит Яруллин — татарның беренче милли балетын тудырган шәхес. Аның «Шүрәле» балеты 1945 елдан алып Казанда, Мәскәүдә генә түгел, ә Советлар Союзын тәшкил иткән республика башкалалары театрларында да, Болгария, Румыния, Алмания кебек илләрнең мәртәбәле сәхнәләрендә дә уйналды һәм уйнала килә. Балетны Татарстан тамашачылары да, чит ил кунаклары да яратып карыйлар.
Татарның мәшһүр композиторы Фәрит Яруллинның иҗаты һәм тормышы хакында язучы Рашат Низамиев «Ут һәм җыр» дип исемләнгән роман-хроника иҗат итте.


Vasili Vinogradov.
Vinogradov Vasili İvanoviç (Urısça: Виноградов Василий Иванович; 1874-1948), kompozitor, ekripkäçe, pädagog. TASSRnıñ atqazanğan sänğät eşleklese (1944).
Berençe Tatar operaları "Saniä", "Eşçe"neñ autorı (Ğäziz Älmöxämmädev häm Soltan Ğäbäşi belän berlektä), Tatar häm Başqort muzıkasına nigezlängän simfonik äsärlär, drama spektakellärenä muzıka autorı, xalıq cırların eşkärtüçe.


Ğäziz Älmöxämmädev.
Älmöxämmädev Ğäziz Salix ulı (1895-1938), cırçı (tenor), kompozitor. Xalıq cırçısı (1929). 1922-1929. yıllarda Qazanda yäşi. Berençe Tatar operaları "Saniä", "Eşçe" (Vasili Vinogradov häm Soltan Ğäbäşi belän berlektä), vokal häm instrumental äsärlär autorı.


Soltan Ğäbäşi.
Ğäbäşi Soltan Xäsän ulı (Soltanäxmät Xäsänğata ulı) (1891-1942), kompozitor, muzıka belgeçe, xormeister. Berençe Tatar operaları "Saniä", "Eşçe" (Ğäziz Älmöxämmädev häm Vasili Vinogradov belän berlektä), vokal häm instrumental äsärlär autorı, xalıq cırların eşkärtüçe. Tatar muzıka kulturasına bağışlanğan mäqäläläre belän dä tanıla.
Din ğälime Xäsänğata Ğäbäşi ulı.


Öräk.
Öräk, Tatar häm başqa xalıqlar mífologiäsendä üterelgän keşeneñ ruxı-canı. Işanular buyınça, öräk keşe qanı qoyılğan yäisä üterelgän keşe kümelgän cirdä oçrí. Keşe qiäfätenä kerergä, bolıtqa yäki utlı öyermägä äwerelergä mömkin. Daimi räweştä üterüçene ezärlekläwe belän anı aqılınnan yazdıru däräcäsenä dä kiterep citkerüe ixtimal, imeş.


Cäwdät Fäyzi.
Fäyzi (Fäyzullin) Cäwdät Xaris ulı (1910-1973), kompozitor, folklorçı. TASSRnıñ xalıq artistı (1964), TASSR häm RSFSRnıñ atqazanğan sänğät eşleklese (1944, 1957). 1939-1941. yıllarda Tatar Akademiä Teatrınıñ muzıka bülege mödire häm dirijöre, 1944-1947, 1952-1957. yıllarda Tatar Filharmoniäse direktorı häm sänğät citäkçese. Töp äsärläre: "Tapşırılmağan xatlar" operası (1960), 4 muzıkal komediä (ş.i. "Başmağım"), 200dän artıq cır häm romans, xalıq cırların eşkärtülär. Milli muzıkal foklornı cíuçı, öyränüçe häm propagandalawçı. Tatar muzıka kulturasına qarağan mäqälälär, ädäbi äsärlär (piesalar, librettolar, xikäyälär, şiğerlär) autorı. TASSRnıñ Ğabdulla Tuqay isemendäge Däwlät büläge laureatı (1966).
Cäwdät Fäyzi Yaña Tatar bistäse ziratında kümelä.


Mansur Mozaffarov.
Mozaffarov Mansur Äxmät ulı (1902-1966), kompozitor, pädagog. Mahruy Mozaffariäneñ ulı. TASSRnıñ atqazanğan sänğät eşleklese (1950), TASSRnıñ xalıq artistı (1964). Tatar professional muzıkasına nigez saluçılarnıñ berse. 1945. yıldan Qazan Konservatoriäsendä uqıta, 1949-1961. yıllarda kompozisiä kafedrası mödire. Töp äsärläre: "Ğäliäbanu" (1940), "Zölxäbirä" operaları (quyılmağan), simfoniä (1944), Ğabdulla Tuqay häm Mullanur Waxitov istälegenä bağışlanğan simfonik poemalar (1952, 1956), eskripkä häm orkester öçen 2 konsert (1959, 1962), vokal, instrumental äsärlär, xalıq cırları yazmaları häm eşkertüläre. TASSRnıñ Ğabdulla Tuqay isemendäge Däwlät büläge laureatı (1959).


Baqi Urmançe.
Baqıy (Ğäbdelbaqıy) İdris ulı Urmançe (23. Febräl 1897-6. August 1990), näqeşçe, skulptor, sınçı, grafik häm pedagog. TASSR häm RSFSRnıñ xalıq rässamı (1960, 1982).
Tөrle janrlarda yөzlәgәn sәnğәt әsәre icat itep qaldırğan Baqıy Urmançe 1897 yılnıñ 23 fevralendә Qazan gubernası Təteş өyəzeneñ (xәzerge waqıtta Tatarstannıñ Bua rayonı) Кül-Çәrkәn awılında dөnyağa кilә. 1907. yılda Urmançievlär Qazanğa küçälär, Baqıy Möxämmädiä mädäräsäsenä uqırğa kerä. Anda Şäreq tellär öyränä. Räsem yazu häm eskripkä uynaw belän şöğellänä. Qazan Sänğän Mäktäbenä imtixannarnı birä almıyça, 1914. yılda Uralğa kitä. 1916. yılda Baqıynı armiägä alalar. Revolutsiä çorında Urmançe soldat deputalığına saylana. 1919. yılda yañartqan İrekle Sänğäti-Texnik Hönärxanägä (elekke sänğät mäktäbenä) uqırğa kerä. Qızıl Armiägä mobilizatsiädän soñ, Mäskäwgä uqırğa kerä.
1926-1929. yıllarda Qazan Sänğät-Teatr Texnikumında uqıta. 1929. repressiälänä häm Solovetskie Utrawları lagerenä sörelä, läkin 1933. yılda azat itelä. 1934-1941. yıllarda Mäskäwdä yäşi, 1941-1949.da Alma-Ata häm Semipalatinsk şähärlärendä administrativ sörgendä waqıtta Qazaq şağirläre häm yazuçıları (Abay, M. Auezov, S. Moqanov) äsärlärenä illustrasiälär, grafik seriälär, Ğabdulla Tuqaynıñ Qazaq telenä tärcemä itelgän şiğerlärenä, Qazaqstannıñ tarixı, könküreşe häm sänğät ähellärenä bağışlanğan äsärläre icat itä; 1949-1958dä Üzbäkstanda yäşi, Urta Aziä tabiğätenä bäyle näqeş häm garfir portretlar, tematik kartinalar, peyzaj, etüdlär yaza. Balxaş baqır eretü zavodı Mädäniät yortınıñ arxitekturası proyektı häm dekorativ bizäleşe avtorı (1952). 1949-1958. yıllarda Taşkent teatr-sänğät institutında, anda sın sänğäte bülegen oyıştıruçılarnıñ berse (1956). 1958. yıldan Qazanda.
B. Urmançe miras itep tatar mәdәniәte eşleкlelәreneñ skulptura portretları galereyәsen qaldırdı, alar arasında urta ğasırlar şağire Qol Ğali, mәğrifәtçe ğalim Ş. Mәrcani, Q. Nasıyri, şağir Dәrdmәnd, yazuçı F. Әmirxan hәm başqalar da bar.
Töp äsärläre: näqeş - "Separator yanında" (1928), "Tatarstan" triptixe (1976, 1985), "Saltıq bolını" (1979; sın - "Sağış" (1966), "Yazğı moñnar" (1968), "Tulpar" (1968); Tatar mädäniäte ähelläre portretları, Tatarstanníñ Qırlay awılında Ğabdulla Tuqayğa memorial arxitektura kompleksı (1976), Därdämänd häm Tuqay şiğerlärenä grafik illústratsiälär (1954-1968); balalarğa sänğät tärbiäse birügä bağışlanğan Tatarça berençe däreslek (Mäskäw, 1924), räsem sänğätenä qarağan mäqälälär häm başqa. TASSRnıñ Ğabdulla Tuqay isemendäge Däwlät büläge laureatı (1967).
Qazanda häykäle (1996) bar, muzeyı eşli (1998).


Bötentatar İctimağí Üzäge.
Bötentatar İctimağí Üzäge (BTİÜ), Tatar milli ictimağí-säyäsi oyışma.
1. oyıştıru qorıltayı 1989. yılnıñ Febrälendä Qazanda uzdırıla. Başta "Tatar İctimağí Üzäge" dip atala. 2. qorıltayda (1991. yıl, Febral) cämğiätneñ programması häm nizamnamäse qabul itelä, 35 keşelek pezideumı saylana, iseme "Bötensoyuz Tatar İctimağí Üzäge" dip üzgärtelä. 1992. yıldan xäzerge isemendä. BTİÜne oyıştıruda başlap yörüçelär: M. Mölekev, İ Ämixanov, Fäwziä Bäyrämeva, Z. Zäynulin, R. Safin, F. Safiullin h.b.
Maqsat-progrmması: Tatarlarnıñ däwlätçelegen torğızu, Räsäy Föderasiäse häm başqa däwlä tlär belän tiñ, tigez däwlätara mönäsäbätlär urnaştıru, milli mädäniätneñ, telneñ üseşenä ireşü, Tatar telen çın däwlät tel itü, İslam dine eşçänlegen yañartıp cibärü, başqa töbäklärdä yäşäwçe Tatarlarnıñ milli-mädäni häm üzbilgelänü xoquqların ğämälgä aşıruda yärdän iteşü h.b.
"Taşqın", "Millät" häm "İzvestiya TOTs" ("TİÜ xäbärläre"; Urısça: "Известия ТОЦ") gäzetläre näşer itelä. Citäkçe organnarı: qorıltay, Ğäli Mäcles (qorıltaylar arasında), Prezidium (daimi eşli), Prezidium räise (almaşlap). Qorıltayları:1.se 1989-da, 2.se 1991-dä, 3.se häm 4.se 1993-tä,5.se 1996-da, 6.sı 1999-da, 7.se 2002-da uzdırıla.
Berniqädär mäğlümätlärgä qarağanda, BTİÜdä suğışçan qanatı bar; 1990. yıllarda İçkeriä yawbaşları belän elemtä totqanı uylanıla.


Barabız.
"Barabız" yä Barabus (barabız + omnibus) 19. yöz - 20. yöz başında Qazanda keşelärne ğädi yök çanalarına utırtıp yul yörtüçe izvozçiklar şulay dip atalğan. Alar, başlıça, üz at-çanaları belän awıldan şähärgä sezonlı käsepkä kilgän Tatar krästiännärennän torğan.


Şilki.
Şilki (Silki, Abdallah) (9. yözneñ urtası - 10. yözneñ başı), Bolğar idaräçese. Bolğar qäbilälären berläşterü säyäsäten ütkärä.


Tulpar.
Tulpar, Törki xalıqlar, şul isäptän Tatar xalqı mífologiäsendä häm folklorında qanatlı yäki çaptar atnıñ simvolik obrazı.


Fódor Tútçev.
Tútçev, Fódor İvanoviç (Urısça: Тютчев Фёдор Иванович), ardaqlı Urıs yazuçısı, şağir, diplomat. Sankt-Peterburg fännär akademiä äğzası.
1803 yılnıñ 5. Dekäberendä Oról gubernası, Bránsk öyäze, Ovstug bilämäsendä tuğan. 1873 yılnıñ 27. Yülendä Tsarskoye Seloda (Patşa Awılında) ülgän.
Sankt-Petrburgtağı Novodeviçi monastıre qäberlegendä cirlängän.
München, Torino qalalarında yäşägän, Heinrich Heine, Friedrich Wilhelm Joseph von Schelling belän tanış bulğan. Räsäyneñ ädäbiat tormışında qatnaşmağan, üzeñne ädip dip atamağan.
Şuña qaramastan, Tútçevnıñ 400gä yaqın şiğerläre saqlanğan, alarnıñ yulları Räsäydä yış qına telgä alınalar. Anıñ täwge şiğerläre 18. yözdäge şiğri ğöref-ğädätlär tä'sirendä yazılğan.
1830. yıllarda yazılğan şiğerlärendä Awrupa (bigräk tä Alman) romantizmı yünäleşe köçle. Anıñ fälsäfäwi (meditativ) lirikasında töp temalar bulıp il, keşe ğömere, tabiğät turında uylanular tora. 1840. yıllarda Räsäy häm könbatış sivilizasiäläre arasında bulğan mönäsäbätlärgä bağışlanğan säyäsi mäqälälär yaza.
1850. yıllarda Tútçev mäxäbbätkä bağışlanğan häm yöräkkä ütep kererlek şiğerlär icat itä, anda mäxäbbät bäxetsezlek, qayğı mäğnäsendä añlatıla. Soñraq bu şiğerlär "Denisyeva síklına",
yäğni Ye. A. Denisyeva isemle söyärkäsenä bağışlanğan şiğerlär şälkemenä, kerä.
1860-1870. yıllarda Tútçev icadına bigräk tä säyäsi şiğerlär östenlek itä.
İñ tanılğan şiğere "Silentium!" - äçenü belän öndäşmäskä çaqıra, çönki ber keşeneñ äytkänen ikençe ber waqıtta da soñınaça añlap betmi.


Säqlab.
Säqlab yä Säqalibä, 8-12. yözlärdä Ğäräp uazmalarında Könçığış Awrupa yäşäwçe qayber qäbolälärneñ (Slaván, Bolğar, Fin-Uğır) urtaq ber ataması. Mäsälän, İbne Fazlan üzeneñ yazmalarında İdel buyı Bolğarı idaräçese Almış iltäbärne Säqlablar ämire dip atí.


Sara Sadıyqova.
Sara Ğärif qızı Sadıyqova (1906-1986), aktrisa, cırçı (soprano), kompozitor. TASSRnıñ xalıq artistı (1977), RSFSRnıñ atqazanğan sänğät eşleklese (1984). 1938-1948. yıllarda Tatar Opera häm Balet Teatrı solistı. "Saniä", "Qaçqın", "Ğäliäbanu", "Başmağım", "İldar" opera häm muzıkal komediälärendä, "Qandır buyı", "Nayomşçik" muzıkal dramalarında töp partiälärne başqara.
Cırlar, "Mäxäbbät cırı" (1971), "Kiäwlär" (1972) muzıkal komediäläre avtorı (ikese dä R. Ğöbäydullin belän berlektä).
TASSRnıñ Ğabdulla Tuqay isemendäge Däwlät büläge laureatı (1990, wafatınnan soñ).


Əmirxan, Fatix.
Fatíx Ämirxan belän berläşteräse"
Fatix Zarif uğlı Əmirxan (tulı "Möxəmmətfatix Möxəmmətzarif uğlı Əmirxanov", кир.,; 1886—1926) — tatar ədəbiəteneñ klassigı. "Fətxulla xazrət" (1909), "Xəyət" (1911) novellarında, "Yəşlər" (1913), "Tigezsezlər" (1915) piesalarında, "Urtalıqta" (1912) romanında üz zamanınıñ sosial-psixologik qarşılıqların aça, XX yöz başı tatar xalqı tormışındağı ictimağıy-səyəsi məs'ələrne kütərə, kiləçək zaman keşesendə bulırğa tieşle sıyfatlarnı gəwdələnderegə omtıla. "Şəfiğulla ağay" (1926 yılda yazılğan, 1991 də nəşer itelgən) satirik novellasında Bolşeviklarnıñ dogmatik fikerlərgə yabışıp yatularınnan açı kölə. Məqələlərendə ədəbiattage həm sənğəttəge xalıqçanlıqnı həm realizmnı yaqlap çığa.
Ğabdulla Tuqaynıñ dustı.


Sofya Radzievskaya.
Radzievskaya Sofya Borisovna (Urısça: Радзиевская Софья Борисовна; 1892-1990), yazuçı, Urıs telendä yaza. İcatı: "Xaywannar turında xikäyälär" ("Рассказы о животных"), "Sazlıq Robinsonnarı" ("Болотные Робинзоны"), "Pum" ("Пум"), "Buy-buy sırt" ("Полосатая спинка"). Ädäbi tärcemälär. "Saylanma äsärlär" ("Избранное").


Möxämmäd.
Möxämmäd - shäğban ayınıñ 16nçı könendä tuğan - İslam buyınça päyğämbärlärneñ iñ soñgysy.


Möftiät.
Möftiät diep, käfer idäräse astına eläkkän Möslim belän idärä itü asat bulsın öçen ber çara atala. Anı urıs patşası ämere buyınça oyıştırğannar. Töp ürnäk bularaq urıs çuqınmışlarınıñ patriarxatı ide. Anıñ töp maqsatı bularaq, möslim keşeläre arasında urıs däwlätenä taba “uñay” qaraşın buldıru tora.
Möftiät atlı idärä çarasınıñ başı itep möfti digän keşe quyılğan. Çuqınmış patriarxların kebek, möftilärne dä urıs patşası bilgeli ide. Çuqınğan urıs däwläte belän bäyle bulğanına kürä, möftilärne möftiarx dip tä atıylar, möftiätne dä möftiarxat dip atıylar.
İslam illärendä "möftiät" atlı närsälär yuq, İslam illärendä bar cämäğätlär dä bäysez.
Çuqınmış däwlätenä eşlägän möftilärneñ barısı da üz wazıyfalın şäp başqara.


Bolak Medya Gurubu.
Bolak Medya Gurubu, Kayseri/Türkiye adresinde 1962 yılından beri fiilen gazetecilik yapmakta olan Hasan Sami Bolak 'a ait etkili bir yayın kuruluşudur. Üst düzey yöneticisi ise, Erciyes Gazetesi 'nin yazı İşleri Müdürlüğünü de yapmakta olan Fatih Bolak 'tır.
http://www.erciyesgazetesi.com adresinden elektronik olarak da yayın yapmaktadır.


Taw yağı.
Taw yağı, 16. yözneñ 2. yartısında Qazan xanlığın bilämäseneñ Tönyaq-Könbatış öleşe ataması. Üzäge - Zöyä qalası. Taw yağında yäşäwçelärne "taw yağı keşeleär" (Urısça: горные люди) dip yörtkän. Başlıça Tatar, Çuaş, Çirmeş, Mordwalar yäşägän. Soñraq Taw yağı bilämäse Zöyä öyäzenä kerä.


Qazan cirlärendä azatlıq suğışları.
Qazan cirlärendä azatlıq suğışları (Qazan suğışı) ul 1552-1556. yıllarda Qazan xanlığın torğızu öçen barğan milli azatlıq köräşe.
Urıs yawlap aluçılarına qarşı suğışlarda Tatar, Çuaş, Çirmeş, Mordwa, Udmurt xalıqları qatnaşa. Baş kütäreçelärneñ citäkçeläre: Mamışbirde, Säyet Üsäyen, Tuaqmış Şahzadä, Sarı Batır, Kebenke (Kibäk) morza, Qulay morza h.b. Baş kütärüçelär tözegän töp qarşılıq üzäkläre bulğan Çalım häm Mişätamaq qälğä-qorılmaları belän bergä şulay uq Üternäs şähärleğen sanap kitü döres bulır. Bu şähärleklärdä zur köç tuplana, kübesendä möstäqil xökümätlär tözelä; alarğa Bolın häm Taw yaqlarınıñ baytaq öleşe buysına. İvan IV xökümäte baş kütärüçeläre köçlären ciñü öçen zur ğäskäri berämlekläre qullana. Milli azatlıq öçen köräşüçe meñlägän keşe cäzalap üterelä.


Çirmeş xalqı.
Çirmeş xalqı (üzatama "Mari"), Fin-Uğır xalıqları törkemennän, İdel-Ural xalıqlarınnan berse. Ğömümi sanı 670 900 keşe (1989), şül ısäbendä Marii El'da 324 400, Tatarstanda 19 500 keşe. Zur öleşe Başqortstanda yäşi.
Çirmeş xalqı 3 eçxalqınnan tora: Taw Yağı, Bolın wä Könçığış Çirmeşläre. Çirmeş telendä 4 söyläm bar: Taw, Bolın, Könçığış (Qır?), Tönyaq-Könbatış (Urman?)). Çirmeşlärneñ şaqtí öleşe haman da Tatar telendä söyläşä.
Marii El Çirmeşläreneñ şaqtí öleşe Ortodoks Xristianlığı tarafdarı bulıp sanala, mäcüsi "Marla vera" tarafdarları da bar (Xristian yolaları da kürenä), alarda soñğı waqıtta Xristian dinennän kitü bara. Başqortstan Çirmeşläre ul Tatarlar belän bergä çuqındırudan qaçqan xalıqnıñ zur öleşe, wä bügen dä şulay uq Tatarlar arasında yäşep toralar.
Mädäniät wä ğöref-ğädätlärendä Tatar wä Urıs yoğıntısı çağıla.


Qazan Operasiäse.
Qazan Operasiäse ul Räsäy Watandaşlar Suğışı barışında bulğan xärbi bäreleş. 1918. cäy azağında Qazannı KomUç häm Çex-Slovak Korpusı basıp alalar. Bolşeviklar, Qazannan küçep, tire-yağında köçlären cíıp, azat itü operasiäsen ütkärälär.
1918. yılnıñ 5-10 Sentäberendä Qızıl armiäneñ Könçığış frontı 5. Armiäse (komandir Pótr Slaven), Arça törkeme ğäskäri berämlekläre (komandir Woldemar Azin) häm İdel buyı xärbi flotiliäse (komandir F. F. Raskolnikov) suğışların alıp baralar. Töp burıçları - KomUç Xalıq Armiäseneñ Qazan törkeme belän Çex-Slovak korpusınıñ İdel buyı armiäsen (komandir A. P. Stepanov) tar-mar itü, Qazannı alu. 5. Armiäneñ Uñyaq yar buyı törkeme İdel buyı xärbu flotiliäse yärdämendä 7. Sentäberdä İdelgä yaqınlaşuğa ireşä, Sulyaq yar buyı törkeme (komandir Jānis Judeņš) Qazansu tamağına kilep çığa. Arça törkeme şul uq könne Kinderle, Keçe Klıki awılların suğışıp ala. 9. Sentäberdä Qazannıñ könbatış çitenä Nikolay Markin citäkçelegendä flotiliä matrosları belän uqçılar desantı höcüm itä häm platzdarmnı yawlap ala. Sulyaq yar buyı törkeme belän Arça törkeme suğışçıları şul uq könne şähärne qamap alalar. 10. Sentäberdä öç taraftan beryulı höcüm itü näticäsendä Qazan azat itelä.
Räsäyneñ altın rezervı.
Çex yawına qädär Qazan bankında Räsäy altın zapası saqlağan. Qızıllar anı küçerelümäkçe bulğan da, şundí xäzinä Aqlarğa qalğan. Anıñ kiläse yazmışı bigesez, läkin Kolçak aşa Yaponnarğa tapşıru uylanıla. Ekzotik versiälärdän Altay takları ber küldä batu atap bula.


Oyıştıruçılar cıyını əğzələre komitəte.
Oyıştıruçılar (Uçreditellär) Cíını Äğzaları Komitäte (KomUç, Samar Uçredilkası), 1918. yılnıñ Yün-Sentäber aylarında Urta İdel buyı belän Ural töbägendä Eserlärneñ xakimiät oyışması.
Petrogradta Uçreditelnoye Sobranie (Oyıştıruçılar Çíını) quıp taratılğaç häm Samaranı baş kütärgän Çex-Slovak korpusı suğışçıları basıp alğaç, Samara şähärendä oyıştırıla. KomUç demokratik ireklär häm 8 säğätle eş köne buldırıluın, qızıl töstäge däwlät flagı raslanuın, eşçelär konferensiälären häm krästiän qorıltayların uzdıruğa, hönäri berleklär eşçänlegenä röxsät birelüen iğlan itä, Sovet xakimiäte dekretların yuqqa çığar, üzeneñ Xalıq armiäsen buldıra. KomUç xakimiätenä Yül-August aylarında Samara, Saratov, Sember, Ufa, öleşçä Qazan gubernaları buysındırıla. 1918. yılnıñ Sentäberendä komität üz wäkälätlären Ufa direktoriäsenä tapşıra, ataması "Oyıştıruçılar cíını äğzaları qorıltayı" dip üzgärtelä. 1918. yılnıñ Dekäberendä taratıala.
Bolşevik säyäsäte belän kileşmägän Tatar milli eşlekläre İlyas Alkin, Fuad Tuqtarov h. b. KomUç eşçänlegendä qatnaşqan, komitätneñ büro äğzaları bulğannar.


Xösäyen Yamaşev.
Yamaşev Xösäyen Minhacetdin ulı (1882-1912), revolúsion xäräkät eşleklese, publisist.
Qazanda tuğan. Qazanda 1905-1907. yıllardağı inqilab waqíğalarında qatnaşa. Tatar telendä säyäsi eçtälekle listovkalar, broşüralar ("Ürmäküç häm çeben", "Berençe adım" h.b.) yazu häm tärcemä itep taratuğa zur öleş kertä. RSDRPnıñ Ural häm Ufa komitätläre matdi yärdäme belän 1907. yılda Orenburg şähärendä Tatarça berençe revolúsion mäsläkle (legal) räsmi "Ural" gäzeten näşer itä (räsmi möxärrire xatını Xädiçä Yamaşeva). Gäzetne çığaru tíılğaç, 1907. yılnıñ Mayınnan Qazanda revolúsion häm publisistik eşçänlegen däwam itterä.
Tatarstan jurnalistlarınıñ Xösäyen Yamaşev isemendäge Respublika büläge buldırıla (1971).


Juhan Smuul.
Jurnalist bulıp eşlägän. 1952.dä Stalin Büläge, 1961 Lenin Büläge, 1965 Eston SSR'nıñ Xalıq Yazuçusu däräcälären qazanğan. Eston SSR'níñ Juhan Smuul isemendäge däwlät büläge buldırılğan. Tooma utarında, Smuulnıñ ğäiläse yäşägän yortta, muzéy urnaşa.


Fatima Soltan.
Fatima Soltan (?-1681), Qasím Xanlığınıñ soñğı idaräçese (1679. yıldan). Aqmöxämmäd Şahqol säyetneñ qızı, Arıslanğäli xannıñ xatını. İre wafatınnan soñ (1627) Räsäy patşası Mixail Fódoroviç Fatima Soltannıñ öç yäştäge ulı Säyed Borhannı täxet warísı itä häm anı atası Aqmöxämmäd belän bergä balığ bulmağan xan östennän idaräçelekkä bilgeli. Fatima Soltan ulın çuqındıruğa, Urıs patşası näselennän kilen aluğa häm xanlıqta Möselman dinen qısrıqlawğa rizasızlığın belderep yäşi. Ulı Säyed Borhan, çuqınıp, täxettän waz kiçkännän soñ, üze idaräçe bulıp qala.


Säyed Borhan.
Säyet Borhan xan (1624-1980 tiräse), Qasím xanı (1627-1679). Arıslan xan belän Fatima Soltannıñ ulı. Atası wafatınnan soñ (1627) täxetkä utırtıla, baliğlıq yäşenä citkänçe xanlıq belän anası häm babası Aqmöxämmäd Şahqol säyet idarä itälär. Säyed Borhan xakimiäte waqıtında xanlıq belän idarä itü tulısınça Urıs patşası wäkilläre qulında bula, xanlıqta Urıslar tarafınnan köçläp çuqındıru, çuqınmağannannıñ milek xoquqları çikläw çaraları kürelä başlí. Säyet Borhan xan 1679. yılda täxettän baş tarta, çuqınıp, Vasili isemen ala.


Arıslan.
Arıslan (Arslan) xan (?-1627), Qasím xanı (1614-1624), Ğäli xannıñ ulı, Küçüm xannıñ onığı. Başta atası belän bergä Räsäy däwläte xezmätendä. 16. yöz axırı - 17. yöz başındağı Bolğawır Zamanda Räsäydä yalğan patşalar belän suğış-köräşlärdä qatnaşa. 1613. yılda Mixail Romanov yaqlı bulğanğa Qasím Xanlığı täxetenä utırtıla. Xanlıqta xakimiäte çiklängän, ul barı tik Möselmannar häm şähär-bistä xalqı belän genä idarä itkän dip farazlana.


Atalıq.
Atalıq, Altın Urdada häm Tatar xanlıqlarında xan balaların tärbiäläwçe. Qayber oçraqlarda baliğ bulmağan xan isemennän ayırım olıs yäki ğäskär belän dä citäkçelek itkän.


Qundırça.
Qondırça (Qundırça) yılğası, Sok yılğasınıñ uñ quşıldığı, Bögelmä-Bäläbäy sırtlığınnan ağa. Yılğa başı häm tamağı Samar ölkäsendä. Tatarstanda Nurlat rayonı territoriäsendä buylap ağa. Ozınlığı 294 "km", Tatarstan çiklärendä 25 "km", bassínınıñ mäydanı 4360 "km2". Tatarstanda töp quşıldığı Şlama yılğası. Suınıñ iñ az waqıtındağı mineralläşüe 700-800 "mg/l". Sokqa qoyu urınında 9,44 "m3/s" ağa.


Macar.
Macar, Altın Urdanıñ Tönyaq Qafqazdağı Urta Ğasırlar (13-14. yözlär) şähäre. Kuma yılğası buyında, xäzärge Prikumsk şähäre (Stavropol krayı) tiräsendä urnaşqan bula. İdel buyın, Qara Diñgezneñ tönyaq-könbatış töbäklären Qafqaz tawları artındağı il-däwlätlär belän totaştıruçı säwdä üzäge. 1310-1311. yıllarda anda aqça suğıla. 1395. yılda Aqsaq Timer ğäskäre tarafınnan cimerelä. Taş yortlar, munça, cir astı su ütkärgeçläre, hönärçe ostaxanäläre qaldıqları saqlana.


Sarayçıq.
Sarayçıq, Urta Ğasırlar (14-16. yözlär) şähäre. Altın Urdağa, soñraq Nuğay Urdasına kergän. Küptän tügel ütkärgän arxäologik qazılmalar buyınça şähärgä 10. yözdä nigez salğan. Awrupa häm Urta Asiä säwdä yulında, Böyek Yefäk Yulınıí tönyaq tarmağındağı zur ähämiätkä iä bulğan şähär, yöklär almaşu urını. 1580. yılda Cäyek Kazakları tarafınnan cimerelä. Xäräbäläre (şähär qorılmaları, hönärçe ostaxanäläre qaldıqları h.b.) xäzerge Qazaqstanda, Ural yılğası buyındağı Sarayşıq (Qazaqça: Сарайшық) awılı yänläşäsendä saqlanğan.


Şekä.
Şekä, Tatar mífologiäsendä urmanda yäki taşlandıq yortlarda yäşäwçe kärlä qart qiäfätendäge rux. Şäke ğädättä kölkele xällärdä surätlänä.


Timer Qotlığ.
Timer Qotlığ xan (1370. yıl tiräse-1399), Altın Urda xanı (1397-1399). Timer Malik bäk ulı. Atası wafatınnan soñ (1379) Tuqtamış xan sarayında tärbiälänä. 1388. yılda Tuqtamışqa qarşı oyıştırılğan uñışsız fetnädän soñ, ağası İdegäy belän bergä Aqsaq Timer tarafına Sämärqandqa qaça. 1391-1395. yıllarda İdegäy belän bergäläp İdelneñ tübän ağımı belän Cäyek aralığında, Sarayçıq şähäre tiräsendä möstäqil däwlät (olıs) tözi. Aqsaq Timer yawınnan soñ İdegäy yärdämendä Altın Urda täxetenä utıra. 1398. yılda üz isemennän aqça suqtıra. 1399. Vorskla yılğası buyındağı suğışta qatnaşa. Soñraq Tuqtamış xan ulına qarşı alıp barılğan täxet öçen köräştä hälâk bula.


Poraimos.
Poraimos (Porrajmos, Çegän. "Yotıp beterü") yä Samudaripen (dimäk "Küpläp üterü") ul Holokaust çağında Nazi Almaniä tarafınnan Romalığa (Çegännärgä) qarşı ütkärelgän beterü säyäsäteneñ iseme. Yähüdilärne üterü turında mäğlümatlarğa qarağanda, Poraimos taríxı bilgesez qala. Poraimos süze Romalı aktivistı Ian Hancock 1990. yıllar başında uylap tabıldı. Qorbannar sanı 200 000nän 2 000 000ğa törlelänä. Tik soñğı yıllarda Romalı cämğiäte Poraimosnı tanu öçen köräş başladı.
Arí rasası çístalığı.
Soñğı meñyıllıq däwamında Awrupada yäşäwçe küçmä Çegän qäbiläläre Awrupalılar tarafınnda küptän törle gönahlarda ğäyeplängän. Ğädättä Romalı yalqawlar häm tabiğí ciñäyätçelär isäplängän. Lâkin Öçençe Reich rasa ideologları öçen anıñ çığışı berniçä problem tudıra. Çegän tele (Romani) Hind-Arí tellärenä kerä, tönyaq Hindstannan kilep çığa. Şunnan, Romalılar Hindstannı basıp alğan Arílarnıñ ber öleşe häm Almannar alardan "Arílıraq" hiç tä tügel. Nazi rasistı Hans Günther Hitlerneñ rasa teoriäsen aqlanu öçen teoriäsenä sosioekonomi komponentın östä. Günther yazğança, Romalı Arílarnıñ tübänge kastalardan kilep çığalarü Romalınıñ Arí buluı belän kileşep, ul alarnıñ başqa "tübänge rasalı" xalıqlar belän qatnaştırıluın raslí. Şunnan Romalılar Arílarnıñ rasa çístalığına qurqınıç kiterälär.
Problemanı öyränü öçen, Nazistlar Rasa Higiena häm Xalıq Biologiä Öyränü Bülegenä ("Rassenhygienische und Bevölkerungsbiologische Forschungsstelle", Reich Sälâmätlek Departmentınıñ L3 bülege) 1936 yılda nigez salalar. Dr. Robert Ritter häm assistänt Eva Justin citäkçelegendä şundí organ böten yaqtan "Çegän sorawın" ("Zigeunerfrage") çişärgä tieş bula. 1936 yazında bülek Romalılarnıñ gennarın häm genealogiäne öyränä, medisin tikşerülär ütkärelälär. Näticädä Romalılarnıñ küpçelegen beterergä qarar itälär, qalğan 10 prosent, nigezdä Sinti häm Lalleri qäbiläläre turında çişeleş tabmílar. Heinrich Himmler täqdim itkänçä, "çísta Çegännärne" ayırım rezervasiälärgä tutırıp bula.
Watandaşlıqtan mäxrüm itü.
1936. 3. Ğínwarında Yähüdilär belän Arílar öylänü tíuçı Nürnberg qanunnarı Çegännärgä cäyelderälär. 7. Martta Çegännär häm Yähüdilär saylaw xoquqlardan mäxrüi itälär.
Beterü.
Romalılarğa häm Yähüdilärgä Nazistlar bertigez çaralar qullana, Ian Hancock yazğança, Romalılarğa qarşı çaralar xättä qatıraq ta bula. Romalarnı gettolarğa cibärälär. Warşaw Gettosında köndälek totuçı Emmanuel Ringelblum yazğança, Çegännär 1942.neñ Äpril-Yünendä şundí gettoda yäşilär, çönki Nazilar
Köbçığış Frontında Einsatzgruppen Romalı taborı tuqtalarına kerep, bötem yäşäwçelärne qırıp üterälär, yazmalar da qarldırmíça.
Faşistlarğa buysınğan qurçq rejimnäre dä Çegännärne beterälär. Alardan iñ qotoçqıç Xorvatiädäge Ustaše rejime. Jasenovac konslagerendä, Serblär häm Yähüdilär belän un meñ Çegän üterelä.
1942. 16. Dekäberendä Himmler Auschwitz-Birkenauğa Romalılarnı cibärü turında färman çığara. 1943. yıllnıñ 15. Nöyäberendä Himmler Çegännär häm "öleşçä Çegännärne" "Yähüdilär däräcäsendä" konsentrasion lagerlärenä urnaştırırğa boyıra. Berniçä Nazist häm Yähüdi şahitläre süzlärençä, yış qına Çegännärne lagergä kertmiçä, platformalarda üterälär.
Berniçä Nazi berlektäş illärendä, mäs'älän Macarstan häm Romaniädä Nazist planın tutırıp ütilä, läkin şul illärdä yäşäwçe Çegännärdän küpçelege qotıla. Macarstan Auschwitz'kä 30 000-70 000 Romalı cibärä, Xorvatiä 26 000 (bu ildä üterelgän Çegännärdän yartısı Jasenovac'ta hälâk bulğan). Ion Antonescu'níñ xakimäte Rumın Çegännärennän 25 000 Transdnistriägä ozata, alardan 11 000 ülä. Bohemiä häm Moraviä Protektoratında Romalılar Lety häm Hodonín lagerlarenä cibärelä, ä annan Auschwitz-Birkenau gaz kameralarına. Lety lagerne Çex legionärlär saqlağan. Berwaqıtlar alar Almannardan qatıraq bulğan, Paul Polansky'neñ "Qara Tınlıq" kitabı yoğıntısında bulıp.


Esto-Sadok.
Esto-Sadok (Estonça "Eesti Aiake", "Esti baqçası") - ul Soçi şähärendäge Adler rayonında Esti awılı yl bistä. Krasnaya Polánadan Mzımta yılğasında 4 "km" yuğarıraq.
1886. yılda 36 Esti ğäilä tarafınnan nigezlänä (başta alar 1886. nıñ 21. Augustında Krasnaya Polánağa urnaşa).
Xalıq sanı 400 keşe. Awılda Esti yazuçısı Anton Hansen Tammsaare muzéy-yortı eşli. "Alpika-Servis" isemle taw çañğısı kompleksı bar.


Adler.
Adler - ul Qara diñgezdäge kurort, elektä qala, ä xäzer Soçinıñ Adler rayonına buysınğan bistä.
Borınğı zamannardan Sadzlar kenäzlege cirendä, Mzımta tamağında Lieş awılı torğan. 12. yözdä monda Layso isemle Genova faktoriäse urnaşılğan, ä cirlär üze Aredba ıruğınnan Sadz aqsöyäkläreneke bulğan. Aredbalarnıñ säwdä portı Törekçä "Artlar" dip atalğan. Urıslar, mona kilgäç anı "Adler"-gä üzgärtkän. Başqa teoriäçä, bu iseme "Adler" brigı (Almança "Qaraqoş") isemennän.
Xäzerge bistä 1837.neñ 18 Yündä Svátoy Dux (İzge Rux) qäläğse isemendä Urıslar tarafınnan nigezlängän.
Adlerda Troitsa, İzge Rux (Urıs), İzge Sarkis (Ärmän) çirkäwläre urnaşqan. Anda da Qawqaz Biosfera Tíulığı, Adler Rayonı Taríxı muzéyı, "Tönyaq Kulturalar" parkı.


Arça yağı.
Arça yağı, Qazan xanlığı yawlanğaç, tönyaq-könçığış töbäkneñ 16. yözneñ 2. yartısındağı ğomumí ataması. Qazan feodallarınıñ cir bilämäläre başlıça şunda urnaşqan bula. Öyäzlärgä büleneş kertelgännän soñ, Arça yağı töşençäse qullanıştan çığa. Soñraq Arça yağı cirläre Qazan öyäzeneñ ber öleşenä äwerelä.


Arça qırı.
Arça qırı, Qazan şähäreneñ tönyaq-könçığış çigendä urnaşqan. Ataması Arça yünäleşle yulbaşına nisbätle. 1552. yılda Mäskäw yawı Qazannı qamağanda qälğädän tışta qalğan Tatar ğäskäriläreneñ tuplanu häm höçüm itü urını.
Elek cäyge yärminkäläre oyıştırılğan, aña Asiä häm Awrupa illärennän kilgän säwdägärlär da qatnaşqan. 18-19. yözlärendä şähär xalqınıñ yal itü, küñel açu urını. 19. yöz başlarınnan şähär bilämäsenä kerä., "Rus Şwisariäse", "Nimes Şwisariäse" parklarına äwerelä.


Arça daruğası.
Arça Daruğası, Qazan xanlığında, 16. yöz urtaları - 18. yöz başında Qazan öyäzendä administrativ-territorial büleneş töbäge. Üzäge - Arça qalası. Bilämäsenä Qazansu, Noqsa, Kinderle, Şäpşe, Yamaşirmä, Norma, Kesmäs, Qırlay, Kültäs, Sarapul, Noqrat, Şuşma, Särdä h.b. yılğalar mäydanı kergän. Töbäktä 16-18. yözlärdä Patşa Sarayı, monastır häm yasaqlı krästiän cirläre urnaşqan bula.


Arça kantonı.
Arça Kantonı (baştaraq Qazan kantonı), 1920-1930. yıllrda TASSRda administrativ-territorial büleneş berämlege. Mäydanı 7,5 meñ "km²". Xalqı 375 meñ keşe, şul isäptän Tatarlar 59,2%, Urıslar 37,5%, Udmurtlar 2,7% (1926). Üzäge - Arça qalası. 15 volostnı berläştergän (1929). 404 mäktäp eşlägän (1927).
Ağaç häm metall eşkärtü, píala, azıq-tölek citeşterü sänäğäte üzäkläre, Paratskida yılğa qorabların tözekländerü zavodı eşlägän. Awıl xucalığında arış, arpa, solı, boday igelgän, bäräñge üsterelgän, terlek, at ürçetelgän. TASSRnı rayonlaştıru waqıtında mäydanı Arça, Döbyaz, Qızıl Yul, Tüntär, Piträç rayonnarına bülep birelä.


Arça fetnəse.
Arça fetnäse, Sovet xakimiäteneñ prodrazvórstka säyäsätenä qarşı kütärelgän Qazan, Layış, Mamadış öyäzläre Tatar krästiännäre quzğalışı. 1918. yılnıñ 25. Öktäberendä başlana. Baş kütärüçelär 10. Nöyäberdä Arçanı üz qullarına alalar. Fetnä 15. Nöyäberdä bastırıla, 31 ğísyan hälâk bula, anda qatnaşqan xalıqqa östämä azıq-tölek salımı, kontribusiä, salına.


Aşlı.
Aşlı, urta ğasırlar (11-13. yözlär) İdel buyı Bolğarı şähäre. Urıs çığanaqlarında Oşel (Ошель). Ere säyäsi häm iqtisadi üzäk. Riwayätlärdä häm qayber taríxí yazmalarda Bolğarlarnıñ borınğı şähäre, aña İskändär nigez salğan, dip faraz qılına. 1220. yılda Aşlı kenäz Svátoslav Vsevolodoviç citäkçelegendäge Urıs ğäskärläre tarafınnan cimerelä häm yandırıla. Xärabäläre "Bogdaşkino şähärlegenä" nisbätlänä.
Şähärlek Täteş Rayonındağı Bogdaşkino awılı yanında urnaşqan. 1909. yılda Ğäynetdin Äxmärev aça, 1949-1950 Nikolay Kalinin tarafınnan berençe tapqır tikşerelä. Toraq yortlar, hönärçelär eşxanäläre, çülmäk yasaw, timerdän äyberlär qoyu ostaxanäläe qaldıqları häm 11-13. yözlärgä nisbätle Möselman qäberlekläre saqlanıp qalğan.


Açlıq 1921-1922.
Açlıq 1921-1922'", Tatarstanda xärbi kommunizm näticäsendä 1921. yılnıñ közendä başlana. Açlıq afätenä 2 millinonnan artığraq keşe duçar bula. Açlıqtan bigräk tä Arça, Zöyä, Mamadış, Minzälä, Spas, Täteş, Çallı kantonnarı xalqı integä.
TASSR xökümäte 1921. yılnıñ axırında açlarğa yärdäm oyıştıru komissiäse tözi ("Tatpomgol"). Bu komissiä 1922. yılnıñ Augustına çaqlı Belarustan häm RSFSR ölkälärennän 8 million pot azıqítölek, ş.i. burıçqa 2 million pot çaması çäçülek orlığı qaytara. Açlıq afäte kiçermägän töbäklärgä (Urta Asiä, Seber, Belorussiägä) 210 meñnän artıq keşe ozatıla. Awıl häm şähärlärdä açqa integüçelärne däwlät häm cämäğätçelek yärdämendä aşatu punktları oyıştırıla.Sovet xökümäte, açlarğa yärdäm itüçe xalıqara xäyriä oyışmaları "Mejrabpom" häm "American Relief Administration" oyıştırğan aşxanälärdä 1922. yılnıñ 1. Yülenä 1,6 millionnan artığraq keşe tuqlana. Açlıq näticäsendä TASSR xalqı 400-600 meñ keşegä kimi, 86 meñ krästiän xucalığı (16,2%) yuqqa çığa.


Sänäkçelär fetnäse.
Sänäkçelär fetnäse, Sovet xakimiäteneñ xärbi kommunizm tärtiplärenä qarşı krästiännär kütäreleşe. 1920. yılnıñ 4. Febrälendä Minzälä Öyäzeneñ Yaña Yılan awılı xalqı çualışınnan başlanıp kitä. Tizdän Ufa gubernasınıñ Minzälä, Bäläbäy, Böre öyäzlärenä, Qazan gubernasınıñ Çístay, Samara gubernasınıñ Bögelmä h.b. öyäzlärenä tarala. Baş kütärüçelär İ. Milovanov citäkçelegendä fetnä ştabı oyıştıralar, Sovet xakimiäte tärtiplärenä qarşı köräşälär, azıq-tölek cíuçı eşçe häm qızılarmiäçelär berämleklären talílar, krästiän arasında azıq-tölekne alarğa birmäw qotqısı taratalar. Fetnägä qarşı köräşü öçen Minzälädä ğädättän tış komissiä oyıştırıla, citäkçese Miñlegäräy Äxmätşin. Fetnä 1920. yılnıñ Mart urtalarında bastırıla.


Sosionika.
Sosionika - ğämäli psixologiädäge yünäleş. Ul Litua sosiologı Aušra Augustinavičiūtė (Augusta pseudonimı astında yazılğan) hipotezasına nigezlängän. Bu hipoteza buyınça keşelär arasındağı psixologik täñgällek, alarnıñ nindi psixologik törgä qarawına bäyle. Augusta tör-ara mönäsäbätlär modelen Şwitsariä psixologı Carl Jung taswirlawınnan çığıp tözegän.
Sosionikanın köçle yağı - anıñ belän köndäş bulırday başqa yünäleşnen bulmawında. Psixologiädä älege başqa berkemneñ dä psixologik täñgällek teoriäsen täqdim itkäne yuq. Şul uq waqıtta, sosionika artıq küp küreneşlärne Carl Jung psixologiäse qısalarında anlatırğa tırışa, şul isäptän, anda fänni elementlardan tış, fänni bulmağannarı da küp.


Baçman.
Baçman xan (1210. tiräse - 1239-1240.), Könyaq Ural belän Könçığış Kaspi aralığında torğan Kimäk qağanlığı başlığı. Şunda yäşägän cirle xalıqnı Mongol yawlarına qarşı suğışqa kütärgän citäkçe. Äsir itelgän, cäzalap üterelgän.
Baçman xan iseme Tatar, Nuğay h.b. Törki xalıqlarınıñ şäcärälärendä häm riwayätlärendä saqlana.


Alat.
Alat yä Urıs Alatı awılı, Biektaw rayonında, Biektaw timer yul stansiäsennän 33 "km" tönyaqtaraq, Aşıt yılğasınıñ sul quşıldığı Alat suı buyında. Qazan Xanlığı däwerendä nigez salına (Alat daruğasınıñ üzäge bula). 1708-1766. yıllarda - Qazan gubernası şähäre. 1758 yänäşäsendä Alat siptzavodı nigez salına.
1989. yılda 210 keşe (Urıslar), 2000. yılda 212 keşe yäşi. Xalqınıñ töp şöğele - terlekçelek. Urta mäktäp, mädäniät yortı. 19. yöz kirpeç suğu, çilmäk yasaw käsepçelege belän mäğlüm. Uspenskaya çirkäwe - 18. yözneñ 1. çirege arxitektura istälege.


Balımer kompleksı.
Balımer kompleksı, arxäologiä istälekläre cíılması, Spas Rayonı Balımer awılı yanında urnaşqan. Mäydanı 4 "km²". A. İ. Stoyanov tarafınnan tikşerelä. Şähärleklär, qurğanlı häm çoqırlı qäberlekläre, faraz itelüençä, 9-10. yözlärdä yäşägän Wiking qäbilälärenä, Bolğarlarğa häm 13-14. yözlärdäge Altın Urda küçmä xalıqlarına qarí. Şähärleklärdä Ananyino, İmänkiskä h.b. arxäologik kulturalar qatlamnarı tabıla.


Międzyrzec Podlaski.
Międzyrzec Podlaski ul Polşanıñ Yuğarı Podlasie töbägendä şähär. Şähär Krzna belän Piszczanka yılğalarında tora.


Cöri.
Cöri awılı, Mamadış Rayonında, rayon üzägennän 34 km tönyaqtaraq, Noqrat yılğası bassíndağı Yükäçe suı buyında. Qazan Xanlığı däwerendä nigez salına. 1989. yılda 507 keşe, 2000 yılda 467 keşe, Tatarlar. Xalqınıñ töp şöğele - igençelek, umartaçılıq. Urat mäktäp, mädäniät yortı. 19. yözdä qurıs-munçala töşerü käsepçelege belän mäğlüm.


Zöyä yılğası.
Zöyä yılğası, İdelneñ uñ quşıldığı. Sember Ölkäse territoriäsennän başlana, Tatarstan territoriäsendä Kuybışev susaqlağıçına qoya. Ozınlığı 375 "km" (Tatarstanda 205 "km"), bassínnıñ mäydanı 16700 "km²" (Tatarstanda 9530 "km²"). Töp quşıldıqları: Çınlı, Qarlı, Bola, Ülämä, Bärle, Göbenä, Ärä.
Maksimal su çığımı Bua Rayonınıñ İvaşevka awılı yanında - 1590 "m³/s" (1979). Suınıñ iñ az waqıtındağı mineralläşüe 1000 "mg/l"ğa qädär. su ağışı bik nıq köylängän. Tatarstannıñ tabiğät istälege (1978).


Zöyä Rayonı.
Zöyä Rayonı, TASSRda 1927. yılnıñ 14. Febrälendä oyıştırıla. Üzäge - Zöyä şähäre (xäzer - awıl). 1931. yılnıñ 20. Öktäberendä tarqatıla, bilämäse Norlat, Yuğarı Oslan Rayonnarına birelä.


Norlat Rayonı.
Norlat Rayonı, TASSRda 1927 yılnıñ 14. Febrälendä Norlat-Açasır Rayonı bularaq oyıştırıla (1927. yılnıñ 1. Augustına qädär şul isemdä). Üzäge - Norlat awılı. 1963. yılnıñ 1. Febrälendä rayon tarqatıla, bilämäse Yäşel Üzän Rayonına birelä.


Sovet ädäbiäte.
"Sovet Ädäbiäte" ul Tatarstanda Sovet çorında çıqqan ädäbi jurnal. Xäzerge waqıtta "Qazan utları" iseme astında çığa. Baş möxärrire şağír Rawil Fäyzullin.


Ğäzi Qaşşaf.
Ğäzi Qaşşaf (Mirğäzi Soltan ulı Qaşşafetdinov) tänqıytçe häm ädäbiät ğälime, 1907 yılnıñ 15. Äprilendä elekke Ufa ğubernası Bäläbäy öyäze (xäzerge Başqortstan respublikası Tuymazı rayonı) Yaña Arslanbäk awılında tua.
1920-1925. yıllarda Ğäzi Qaşşaf Bäläbäy şähärendäge uqıtuçılar seminariasendä (soñınnan - pedagogia texniqumı) uqıy. 1925. yılnıñ közendä Qazanğa kilä häm Könçığış pedagogia institutına qabul itelä. İnstitutnı tämamlağaç, 1929 yıldan 1937 yılğa qädär, Qazannıñ törle uqu yortlarında tel-ädäbiät uqıta.
1937 yılda kitap näşriätına eşkä küçä. 1942 yılnıñ oqtyabrendä G.Qaşşafnı "Sovet ädäbiäte" (soñraq - "Qazan utları") jurnalına redaktor itep bilgelilär. 1960 yılda, dissertasia yaqlap, filologia fännäre kandidatı digän ğıylmi däräcä alğaç. G.Qaşşaf üzeneñ xezmät eşçänlegen tulısınça Qazan däwlät universitetı belän bäyli.
G.Qaşşaf bay ädäbi-fänni miras qaldırğan ädip. Anıñ berençe tänqit mäqäläläre 1928 yılda, student çağında uq basıla başlıy.
1940 yılda anıñ beryülı öç kitabı - Ş.Kamal turındağı monografiase, "Qäläm masterları" isemle tänqit mäqäläläre cıyıntığı häm çik saqçıları tormışınnan alıp yazılğan "Çül buyında" poweste basılıp çığa.
İllençe yıllardan başlap G.Qaşşaf üzeneñ qalğan böten ğömeren, bay täcribäsen häm säläten tatar xalqınıñ ğorurlığı - heroy-şağir Musa Cälilneñ legendar tormışın häm ícatın tikşerügä bağışlıy. Näticädä, "Musa Cälil" isemle külämle monografiase yazıla.
Ädäbi xezmätlären häm cämäğät eşçänlegen yuğarı bäyäläp, sowet xökümäte anı Xezmät Qızıl Bayrağı (1957), "Poçet Bilgese" (1967) ordennarı häm medällär belän büläkli.
Ğäzi Qaşşaf 1975 yılnıñ 9. Dekäberendä wafat buldı.


Studenets.
Studenets awılı, Yuğarı Oslan Rayonında, rayon üzägennän 5 "km" könyaqtaraq, Kuybışev susaqlağıçı buyında. 17. yözneñ 2. yartısında nigez salına. 1989. yılda daimi yäşäwçelär 49 keşçe (Urıslar), 2000. yılda 29 keşe yäşi. Xäzerge Qazan yanındağı daçalar urını. 19. yözdä qorablar yörtü käsepçelege belän mäğlüm.


Kuybışev susaqlağıçı.
Kuybışev susaqlağıçı, Awropada iñ zur yasalma sulıq. Tatarstan, Mari El, Çuaşstan, Sember häm Samar ölkäläre çiklärendä urnaşqan.
1955. yılnıñ Öktäberendä Stavropol (xäzerge Tolyatti) şähäre yanında İdelgä bua qoru nätiçäsendä barlıqqa kilä. İseme - Kuybışev (xäzerge Samara) şähärennän. Kuybışev susaqlağıçı yar buyı sızığınıñ ğomumí ozınlığı 2604 "km", ş.i. Tatarstan çiklärendä 1392 "km" täşkil itä. Su öslegeneñ mäydanı 6,15 meñ "km²" (şunıñ 51% Tatarstan çiklärendä). Urtaça tiränlege 8 "m", bua yanındağı urınında iñ tirän urını 41 "m", Qazan yanında 16-18 "m". Ğomumí su küläme 57,3 "km³", faydalı küläme - 32,7 "km³". Komplkslı faydalanıla torğan sulıq (energetika, qorablar yörtü, su belän tä'min itü, suğaru, rekreasiä, balıq xucalığı). Su ağışı sezonğa bäyle räweştä küylänä (51-53 meter).


İttifaQ.
İttifaQ ul Tatar telendä hip-hop häm r'n'b başqaruçı törkem.


Ittifaq.
Ittifaq "(Иттифак)" – заманча татар рэп төркеме. 2005нче елда оешты.
Җырлары.
Төркемнең беренче альбомы "Бәлки" дип атала. Ул 2007нче елның сентябрендә чыкты.


Ana-Watan.
Ana-Watan yä Ana-Watan çaqıra ul Mamayev Kurgandağı Stalingrad suğışına bağışlanğan häykäl kompozisiäseneñ töp sını. Xäzerge Volgogradta urnaşqan. Autorları skulptor Yevgeni Vuçetiç häm injiner Nikolay Nikitin.
Ana-Watan - ul qılıç kütärüçe häm alğa atlawçı xatın sını. Şundí surät Borınğı Yunan Nika alihäsenä xas. Ana-Watan suräte Böyek Watan Suğışı Waqıtında kiñ qullanış tapqan.
Skulptura tözeleşe 1959. yılnıñ Mayında başlana häm 1967. 15. Öktäberendä tämamlana. Bu waqıtta ul dönyada iñ zur skulptura bula. Restavrasiä 1972. hlm 1986. yıllarda ütkerelä.
Skulptura aldan kierengän beton bloklarınnan yasağan. Sın bieklege - 52 "m", qılıç ozınlığı - 33 "m". Ğomumi skulptura bieklege - 85 "m". Fundament tiränlege 16 "m". Massası - 8 meñ ton.


Mathias Rust.
Mathias Rust (1968 tua, Wedel) — ul Alman häwäskär pilotı, 1987. yılda Hamburgtan Mäskäwgä sanksiälänmägän oçış yasap, Qızıl Mäydanğa töşte. Rustnıñ iskitkeç totqarsız oçıp ütüe Sovetlar Berlegendä zur yañğırış taptı, hawa höcümenä qarşı sistemasınıñ köçsezlegen belderde häm saqlaw ministerlegendä küp otstavkalar quzğattı.
Oçış.
1987.neñ 28. Mayında 19-yäşle Mathias Rust aéroklubnıqı dürturınlı ciñel Cessna-172B Skyhawk oçqıçında Hamburg yanındağı Uetersen'nän oçıp kitä. Helsinki-Malmi aeroportında tutırıp salu öçen utırıp, dispätçergä Stockholm'ğa oçuın belderä. Kinät Rust elemtäne tuqtata, häm Mäskäwgä kurs alıp, Sipoo yanında Fin radarlarınnan yuğala. Şundí urınğa cibärelgän qotqaruçılar kerosin timgellären tabalar, bu timgellär häläkät dälilläre bulıp sanalar.
Şul waqıtta Rust Estoniädä SSSRnıñ däwlät çigen boza. 14:29 ul saqlaw radarında barlıqqa kilä. "Üze-çit" sistemasına cawap birmägännän "tsel nomer 8255" bilgelänä. Öç division anı kötkän, läkin töşeregä boyırıq bulmağannan anı tüşermilär. PVO suğışçan äzerlegenä äylänä häm ike oçqıç anı tabarğa cibärelä. 14:48 Gdov yanında ber pilot "Yak-12 şikelle" aq sport oçqıççığın taba, anı töşerergä röxsät sorí, läkin sorawnı kire qağalar.
Annan soñ oçuçılar anı yuğaltalar häm Staraya Russa yanında Rust radarlarınnan çığa. Radar sayın, Rust yuğala häm barlıqqa kilä. Läkin Pskov yanında xärbi öyränülär bulğanlıqtan cirle PVO başlıqları anıñ "üze-çit"-kä cawap qaytarmawı täcribäsez yäş pilotlarğa xas totış bulıp sanalar häm bu rayonda cawap qaytarmawçı oçqıçlarğa "üzelär" statusın birälär.
Torjok yanında töşkän oçqıçnı ezläw eşläre säbäbennän Cessna'ğa iğtibar itmilär. Anı boralaq yä öyränü oçqıçı dip uylílar. Monısı da qızıq: Şeremetyevo yanında Rust oçqan waqıtında PVO özelgän bula, häm bu zonada böten oçışlar tíıla. Şundí waqíğalarnıñ säbäbe açıq tügel.
19:00 Rust Mäskäw üzäge östennän oça. Ber bocra oçudan soñ, ul Vasilyevski Spuskqa töşä häm Vasili Blajenní Çirkäwennän 100 meterdä oçqıç tuqtata.
Töşüdän soñ.
19:10 Rust, oçqıçtan töşep, autograflar birä. Un minuttan soñ ul qulğa alına. Anı huliganlıqta häm çikne bozuda ğäyeplilär.
Mäxkämädä Rust üz adımnı "solıxqa çaqıru missiäse" atlí. 4. Sentäberdä ul 4 yılğa xökem itelä. 1988. 432 kön utırudan soñ, 3. Augustta ul amnistiälänä häm FRGğa qayta.
Näticälär.
Bu insident näticäsendä Mixail Gorbaçov üz säyäşi doşmannarın, saqlaw ministeren, Sergey Sokolovnı, PVO başlığın, Aleksandr Koldunovnı, xärbi hawa köçlär başlığın, Aleksandr Yefimovnı, Mäskäw PVO okrugı bağlığın, Anatoli Konstantinovnı otstavkağa cibärä. Yaña minister, Dmitri Yazov Gorbaçovnıñ tarafdarı bula.
Cessna'ğa taläp barlıqqa kilä (Rustnıñ atası bu oçqıç belän säwdä itkän). Cessna xäzer dä bik tä populár.
1987. yılnıñ 31. Mayında, Rusttan 3 könnän soñ, ber pilot üz Cessna'nı AQŞnıñ Panamadağı xärbi bazasında utırılğan.
Rustnıñ kiläse yäşäwe.
Alternativ xezmätendä bulğanda, 1989 Noyaberendä, Rissen hospitalendä eşläwçe şäfqät tutaşın pıçaq belän qada. 1991. yılda anı 4 yılğa xökem itelä, läkin 5 aydan soñ ul azat itelä. 1994. Räsäygä kilä, balalar baqçasına yärdäm itä. Şunnan soñ Mäskäwdä ayaq kieme belän säwdä itä. 28 yäşlek Rust watanına qayta. Bombay çäy säwdägäre qızı Geetha belän niqaxlaşa. 2001. Äprilendä käşemir switere urlaw säbäbennän mäxkämä aldında kilep basa. 2002. yılda ikençe xatını Athena belän Hamburgta yäşi.
Rust oçqan Cessna'ğa xäzer ber Yapon eşmäker iä bula. Anıñ işanuınça, oçqıçqa bäyäse artırır.


İllät.
İllät yılğası, İdelneñ sul quşıldığı. Yılğa başı häm tamağı Marii Eldä. Ozınlığı 204 "km" (Tatarstanda 34 "km"), bassínınıñ mäydanı 6471 "km²". Töp quşıldıqları: Yuşut, Aşıt, Petyalka. Sunıñ maksimal çığımı 1180 "m³/s" (1979). Suınıñ iñ az waqıtındağı mineralläşüe 1000-1400 "mg/l". Turizm.


Mişşi Çäçpel.
Çäçpel Mişşi (Kuzmin Mixail Kuzma ulı tuğan; 1889-1922), şağir, Çuaş Sovet siğriätenä nigez saluçı. 1917-1918. yıllarda Täteş uqıtuçılar seminariäsendä uqí, Qazandağı waqıtlı matbuğat bitlärenä yazışa. "Saylanma äsärlär" (Çabaqsar, 1989).


Qaban artı mäçete.
İslam Qabul İtüneñ Meñyıllığı Şäräfenä Salınğan mäçet (Qaban artı mäçete, Yübiläy mäçete), Qazanda Tatar dini arxitekturası istälege. 1924-1926. yıllarda milli romantik modern formalarında, arxitektor AüMü Peçnikov proyektı belän İdel buyı Bolğarınıñ İslam dinen qabul itüenä (922) meñ yıl tulu xörmätenä tözelä. Tübä Qaban küleneñ köçığış yarına urnaşqan. Manarası bína poçmağındağı işek östenä quyılğan ber zallı, antresolle camiğ mäçet. 1991.dän äwwälgä maqsatlarında faydalanıla başlí. 1992.dä müçet qarşında mädräsä açıla.


Nurulla mäçete.
Peçan Bazarı mäçete ("Cidençe camiğ mäçet", "Nurulla mäçete"), Qazanda Tatar dini arxitekturası istälege. "Bazar mäçete", "Yunıs mäçete", "Päçen bazarı mäçet", "Baş mäçet", "Aq mäçet" häm başqa isemnär belän atalıp yörgän. 1845-1849. yılarda säwdägär Ğ. M. Yunısov iğänäsenä arxitektor A. K. Loman proyektı belän tözelgän dip faraz itelä. 2 qatlı, zallı gömbäzle camiğ möçet, 3 qatlı silindrik manarası tönyaqqa işek östenä quyılğan. Bína bizäleşendä Urta Ğasır Bolğar häm Yaqın Köçığış arxitekturası alımnarı qullanılğan. 1929-1992. yıllarda eşlämi, toraq bularaq häm törle oyışmalar öçen faydalanıla. 1992. yıldan "Nurulla" mäçete dip isemlänä, üz wazífasın üti. 1990-1995 üzgärtep qorıla; 1929.da sütelgän manarası torğäzäla. (arxitektor R. W. Bilalov)


Soltan mäçete.
Soltan mäçete ("Cihanşa bay mäçete", "Qızıl mäçet", "Ğosman mäçete", "Sigezençe camiğ mäçet"), Qazanda Tatar dini arxitektura istälege. 1868. yılda säwdägär Cihanşa Ğosmanov iğänäsenä Urta Ğasırlar Bolğar baniäte üzeçälekläre belän milli romantik yünäleştäge eklektik formalarda tözelä. Ber zallı, işek atında öç qatlı manaralı, antresolle cämiğ mäçet. 1931. yıldan yabıla. Manarası 1990. yılda torğızıla, 1994. yıldan üz wazífasın üti.


Mixail Nujin.
Nujin Mixail Tixonoviç (1914-1983), matematik, mexanik, fiz.-mat. fännäre doktorı (1954), professor (1955). RSFSRnıñ atqazanğan fän eşleklese (1964). 1947. yıldan Qazan Üniversitätendä, 1954-1979. yıllarda rektor, teoretik mexanika kafedrası mödire. Analitik funksiälär öçen qaytma qırí mäs'älälär tözüçelärneñ berse. Xezmätläre matematika häm mexanikağa qarí. RSFSR (1959-1967) häm TASSR (1971-1980) YŞ deputatı.


Qazan sinagogası.
Qazan sinagogası - neoklassisizm stilendäge 3 qatlı kirpeç bina, 1913-1915. yıllarda tözelä, 1940. yılda R. M. Mortazin proyektı belän Uqutuçılar yortı öçen üzgärtep qorıla. 1995. yılda Yähüdilärneñ dini cämğiätenä qaytarıla.


Sinagoga.
Sínagoga (Yunança "synagogé" - cíın, cíılış) - Yähüd dinendä ğibädät yortı.


Olı Çirmeşän.
Olı Çirmeşän yılğası, İdelneñ sul quşıldığı. Bögelmä-Bäläbäy qalqulığında başlana, Sember ölkäsendä Dmitrovgrad yanında Kuybışev susaqlağıçına qoya. Ozınlığı 336 "km" (Tatarstanda 160 "km"), bassínıníñ mäydanı 11 500 "km²". Tatarstanda töp quşıldıqları: Olı Sölçä, Keçe Çirmeşän. Maksimal su çığımı 1660 "m³/s" (1979). Suınıñ iñ az waqıtındağı mineralläşüe 600-800 "mg/l". Su yulı bormalı, tuğayı kiñ. Tatarstannıñ tabiğät istälege (1978).


Bäxtiär Qanqayıv.
Bäxtiär Qanqayıv (?-?), Yemelyan Pugaçovnıñ köräştäşe, aníñ armiäsendä ölkän polkovnik. Pugaçov xäräkätenä 1773. yılnıñ Dekäberendä quşıla. Qazan, Könger, Ufa öyäzlärendä xalıqnı xäräkätkä quşılırğa öndi, baş kütärüçelär berämlegen berläşterä, Qazannı qamaw suğışında qatnaşa. 1774. yılda berämlege Balıq Bistäse awılı tiräsendä tar-mar itelgännän soñğı yazmışı bilgesez.


Gelnhausen.
Gelnhausen şähäre Almaniada, Hessen federal ğirendä. Xaliq sanı – 22.291 keşe (2006).
Gelnhausenníñ süräte. Räsemneñ urtasinda Maria çirkäwe kürsätelgän.


Harvard universitetı.
a>Harvard universitetı (Гарвард университеты, Һарвард университеты). AQŞnıñ Cambridge şähärendä urnaşqan xosusıy uniweritet, Ürmäle göl liğäsı äğzası. 1636 yılda eşen başlap cibärgän, häm AQŞnıñ iñ qart universitetı bularaq sanala. Yäş din ähele Harvard iseme universitetqa 1639 yılnıñ 13 martında birelä.
Harvard kitapxanäsendä 15 millionnan artıq kitap saqlana. Zurlığı buyınça ul dönyanıñ Böyekbritaniä (British Library), Conrgess (Library of Congress) häm Fransia Milli kitapxanälärennän genä qalışa (Bibliothèque Nationale). Harvard kitapxanäsendä tatar telendä yazılğan kitaplar da şaqtıy zur urın alıp tora. Monıñ belän berrättän tatar xalqınıñ taríxına bağışlanğan kitaplar da bar.
Harvard dönya universitetları arasında iñ zur endawnmentqa (endowment) iä. 2006 yılda anıñ küläme 29.2 milliard dollar täşkil itte.
Harvardta 2400 yaqın professor-uqıtuçı xezmät quya, 6,700 baqalawr häm 12,400 mağistr belem ala. Universitetnıñ räsmi töse – qızğılt şämäxä.


Ürmäle göl ligası.
Ürmäle göl ligasıÜrmäle göl ligası (Үрмәле гөл лигасы). AQŞnıñ tönyaq könçığışında urnaşqan sigez xosusıy universitetnı berläştergän sport-ictimağıy oyışması. Oyışmanıñ töp mäğnäse – anı täşkil itkän wuzlarnıñ yuğarı däräcäle buluında häm sosial' elitizm tösmerlärenä iä buluında.
Brown universitetı (Brown University) – 7,769 student
Columbia universitetı (Columbia University) – 19,694 student
Cornell universitetı (Cornell University) – 20,400 student
Dartmouth college (Dartmouth College) – 5,753 student
Harvard universitetı (Harvard University) – 20,042 student
Princeton universitetı (Princeton University) – 6,677 student
Pennsylvania universitetı (University of Pennsylvania) – 19,771 student
Yale universitetı (Yale University) – 11,483 student


Stanford universitetı.
Stanford universitetıStanford universitetı (Стэнфорд университеты, Стәнфорд университеты). San-Francisco şähärennän könyaq-könçığış yünäleşentä, 60 kilometr yıraqlıqta urnaşqan xosusıy universitet. Stanford zamanında Siliqon üzänen oyıştıru qatalízatorı bulğan yuğarı uqu yortı.
Tarix.
Stanford universitetın timer yul mağnatı Leland Stanford oyıştıra. Häm aña tiftan ülgän ulınıñ isemen birä. Cirle xalıq arasında universitetnı «Ferma» dip ataw kiñ taralağan. Bu quşamatnıñ säbabe, universitetnıñ qampusınıñ iske fera kişärlelärendä urnaşuında.
Universitetnı oyıştıru turında grant 1885 yılnıñ 11 noyaberendä imzalana. Universitetqa berençe taş 1887 yılnıñ 14 mayında salına. Stanfordtıñ räsmi dewizı
“Die Luft der Freiheit weht” (İsä Azatlıq cilläre)
Campus.
Stanford universitetı 32 kv. km çaması cir kişärlegenä iä. Faqtlarğa nigezlänep, bu campusnıñ dönyada iñ zur universitet campusı ikänen açıqlap bula.
Binalarnıñ kübese 1906 yılğı San-Francisco cir teträwe waqıtında cimerelä. Läkin, iske Ximia binası häm Encina Hall bezneñ könnärgä qädär isän saqlanğannar.
İnstitutlar.
Stanford universitetı Trust yärdämendä idarä itelä. Stanford universitetı sostawına Stanford fänni tikşerenü parqı, Stanford säwdä üzäge, Cantor sınlı sänğät üzäge, Stanford medisina üzäkläre kerä.
Stanford universitetı sostawına şulay uq Hoover Suğış, Revolusia häm Solıx İnstitutı, Freeman Spogli isemendäge Xalıqara Öyränülär İnstitutları kerä. Zamanında Sovetlar Berlege, Pravda gäziteneñ berençe sanın üz ilendä taba almaw näticäsendä Stanford universitetına möräcäğät itärgä mäcbür bula.
Stanfordnıñ 19 kitapxanäsendä 8 millionnan artıq kitap saqlana.
Akademik tormış.
Stanfordta barlığı 6,700 baqalawr häm 8,000 mağistr beleyem alalar. Universiteta 1,700 yaqın professor xezmät quya. Şularnıñ 40% medisina mäktäbendä eşli.
Stanfordnıñ xäzerge professorları arasında 18 Nobel büläge lawreatı, 135 – Milli Fännär Akademiası äğzaları h.b. bar
Keşelär.
Rektor wazıyfasına nigez 1952 yılda salına.


Brown universitetı.
Brown universitetıBrown universitetı (Браун университеты). AQŞnıñ Rhode Island ştatınıñ Providence şähärendä urnaşqan xosusıy universitet. Brown universitetına nigez 1764 yılda salına. Ul AQŞnıñ yäş buyınça cidençe universitetı, Ürmäle göl ligası äğzası.
Tarix.
1763 yılda James Manning isemle Baptist din ähele Rhode Islandqa qolledj oyıştıru öçen cibärelä. 1764 yılnıñ 3 martında qolledj tözü turındağı Ustav qabul itelä. Ustawqa imza quyaçılar arasında John häm Nicholas Brownnar bula. Universitet näq menä alar iseme belän atala da.
Ustav nigezendä universitetnıñ Trustı 36 äğzadan torırğa tieş bula. Şulardan yegerme ikese Baptist (Baptist), biş Duslıq (Friends), dürt Congregationalist (Congregationalist), häm bişese Episcop (Episcopalians) çirkäwlärenä qarağa tieş bula.
1765 yılda James Manning, qolledjnıñ berençe prezidentı bularaq bilgelänä.
Brown universitetınıñ dewizı “In deo speramus” (Latinçadan, Allahı Täğälägä ömetlänäbez).
Campus.
Brown Providence şähärendä iñ zur cir biläwçe oyışma. Töp qampusnıñ 143 aqr bilämälerendä 235 bina urnaşqan. Şular arasında AQŞnıñ iñ zur qoloniäl çor qorılmaları tuplanması.
Oyışma.
College häm Mağistr mäktäbe universitetnıñ iñ zur berämleklärennän berse. Monda barlığı 100 dän artıq belgeçlek buyınça belem alıp bula. 2000gä yaqın qurs täqdim itelä. İñ popular belgeçleklär – Biologia, Tarix, Xalıqara mönäsäbätlär.
Watson Xalıqara mönäsäbätlär mäktäbe. Bu mäktäpne AQŞnıñ Sowet berlegendäge elekkege ilçese häm IBM qorporasiäse prezidentı Thomas Watson oyıştıra.
Warren Alpert Medisina mäktäbe. Medisina programması 1811 yılda başlanıp kitä.


Columbia universitetı.
Columbia universitetı (Колумбия университеты). AQŞnıñ New York ştatınıñ New York şähärendä Manhattanda urnaşqan xosusıy universitet. Columbia universitetına nigez 1754 yılda salına. Ul AQŞnıñ yäş buyınça bişençe universitetı, Ürmäle göl ligası äğzası.
Columbia universitetı AQŞ fänni oyışmaları arasında Nobel büläge lawreatları sanı buyınça berençe. Ul şulay uq jurnalistika, sänğät häm matur ädäbiät ölkälärendä mäşhür Pulitzer prizın birüçe oyışma.
Tarix.
Columbia universitetı taríxın King College iseme astında 1754 yılda başlıy. Amerika Revolusia suğşınnan soñ ul Columbia isemen ala. Şul däwer eçendä universitet 20 fänni mäktäpne üsterä.
Universitetnıñ töp campusına nigez 1896 yılda salına.
1893 yılda Columbia university Press näşriätı tormışın başlıy. Bu näşriät Columbia Ensiklopediäsın bastıru belän tanış.
1902 yılda New Yorknıñ gäzit eşmäkäre Joseph Pulitzer Universitetqa jurnalistika belgeçlegen açıp cibärü öçen şaqtıy zur külämdä aqça bülep birä. Jurnalistika mäktäbe berençe tapqır üz işkelären 1912 yılda açıp cibärä.
Columbia Business mäktäbe 20nçe ğasır başında eşen başlıy.
Columbia universitetınıñ dewizı “ In lumine Tuo videbimus lumen” (Latinçadan, Utta yaqtılıq kürergä tieşbez).
Campus.
Columbia uniwersitetınıñ campusı Manhattannıñ tönyaq-könbatışında, matur urında urnaşqan. Töp campus 32 aqr cir bili. Şulay uq universitet milkendä professorlar, yuğarı qursalr studentları öçen 7000 yaqın fatir da bar.
Columbia universitetınıñ kitapxanäsendä 9 millionğa yaqnı kitap urın alğan. Mäşhür kolleksiälär arasında arxitekturağa bağışlanğan kitaplar tuplanmasın atap bula.
Campusnıñ Fälsäfä binasında berençe FM radío alğıçı uylap tabılğan.


Söläyman Yosıpov.
Söläyman Yosıpov (Сөләйман Йосыпов). Cırçı, Tatarstannıñ atqazanğan artistı. Teläçe rayonınıñ Alan awılında tua.
1948 yılda xärbi xezmätkä alınğaç, ul Belorussiä xärbi oqruğınıñ cır häm biü ansamblendä cırlıy başlıy häm bik tiz arada tanılu yawlıy.1950 yılda xärbi xezmättän qaytqaç, anı Tatar däwlät cır häm biü ansamblenä eşkä alalar. S.Yosıpovnıñ yegerme yıllap ícatı şuşı danlıqlı kollektiv belän bäylängän. Töp solistlarnıñ berse bularaq, anıñ quätle, bärxet bas tawışı älege çorda küp säxnälärdän yañğırıy. Ansambl' belän ul Qıtay, Mongolia häm başqa çit illärdä ğastrollärdä qatnaşa. 1964 yıldan ul, estradağa küçep, üz briğädäsı belän eşli başlıy.
Söläyman Yosıpov, tatar xalqınıñ moñlı köylären, kompozitorlarnıñ äsärlären başqarıp, tatar cır sänğäteneñ sünmäs yoldızı bulıp balqıdı. Ul 2003 yılda bezneñ aradan kitep bardı.


Şämsetdin Zäki.
Şämsetdin Yäräxmät ulı Ğöbäydullin (Шәмсетдин Ярәхмәт улы Гобәйдуллин). Şağıyr', ädäbi iseme Şämsetdin Zäki (Шәмсетдин Зәки)- Orenburg ğubernası Zäk suı buyındağı İşmät awılında tuğan. Şul yılğa isemenä nisbätle räweştä ul üzenä, şağıyr' bulğaç, “Zäki”digän täxällüs alğan.
Tumıştan suqır bulğan bu şağıyrneñ biografiase bik ğıybrätle. Ul, xalıq mäqälendä äytelgänçä, “suqır küp kürer, küp yörer” digän keşelär törkemenä qarıy. Küze bötenläy kürmäsä dä, anda küzlelär dä tözätä almağan säğätlärne tözätü ostalığı bulğan. Ul başta Estärletamaq öyäze tatar mädräsälärendä, soñınnan Aşqazar-Balıqlı, Estärlebaş awıllarındağı ataqlı mädräsälärdä belem alğan, uqıtqan.
Şämsetdin Zäki - sufíçılıq qaraşların alğa sörüçe şağıyr'. Anıñ fälsäfäseneñ töp maqsatı - “xaqıyqätkä ireşü”. Şağıyr' üzeneñ şiğerlärendä “xaqıyqätne ezläwçe kyäfer - bozıqlıq artınnan yörüçe möselmannan xäyerleräkter”digän fikerdä tora.
Ul ğäräp, farsı tellären tatar tele kebek ük qämil belgän, här öç teldä şiğerlär ícat itkän.
Ş.Zäki 40 yäşendä xac säfärendäge yulda Tağanroğ şähärendä kinättän wafat bulğan.


Шәмсетдин Зәки.
Шәмсетдин Зәки, чын исеме Шәмсетдин Ярәхмәт улы Гобәйдуллин — татар шагыйре.
Ул Оренбург губернасы Зәк суы буендагы Ишмәт авылында туган. Шул елга исеменә нисбәтле рәвештә ул үзенә, шагыйрь булгач, “Зәки”дигән тәхәллүс алган. Шагыйрь, халык мәкалендә әйтелгәнчә, “сукыр күп күрер, күп йөрер” дигән кешеләр төркеменә карый. Күзе бөтенләй күрмәсә дә, анда күзлеләр дә төзәтә алмаган сәгатьләрне төзәтү осталыгы булган. Ул башта Эстәрлетамак өязе татар мәдрәсәләрендә, соңыннан Ашказар-Балыклы, Эстәрлебаш авылларындагы атаклы мәдрәсәләрдә белем алган, укыткан.
Шәмсетдин Зәки – суфичылык карашларын алга сөрүче шагыйрь. Аның фәлсәфәсенең төп максаты – “хакыйкатькә ирешү”. Шагыйрь үзенең шигырьләрендә “хакыйкатьне эзләүче кяфер – бозыклык артыннан йөрүче мөселманнан хәерлерәктер”дигән фикердә тора.
Ул гарәп, фарсы телләрен татар теле кебек үк камил белгән, һәр өч телдә шигырьләр иҗат иткән.
Ш. Зәки 40 яшендә хаҗ сәфәрендәге юлда Таганрог шәһәрендә кинәттән үлеп калган.


Täxällüs.
Yazuçılar, sänğät eşleklşçre tarafınnan alına torğan ikençe isem. Mäsälän, Musa Cälil - Musa Cälileweñ täxällüse.


Pennsylvania universitetı.
Pennsylvania universitetı (Пенсильвания университеты). Şulay uq, qısqartılğan Penn iseme belän dä atala. AQŞnıñ Pennsylvania ştatınıñ Philadelphia şähärendä urnaşqan xosusıy, dinnär belän bäylänmägän, universitet.Ul AQŞnıñ yäş buyınça dürtençe universitetı, Ürmäle göl ligası äğzası.
Universitetnı oyıştırıp cibärüçe Benjamin Franklinnıñ küzallawı buyınça, bu uqu yortı kommersia häm cämäğeyät fännäre belän berrättän iğtibarnı klassikağa häm teologiagä dä yünälter dip kötelgän.
Xäzerge waqıtta 4,500 çaması professor-uqıtuçı 10,000 baqalawriat häm 10,000 mağistrlıq studentlarına xezmät kürsätä. Penn humanitar fännär buyınça iñ aldınğı universitetlarnıñ berse.
2007 yıl budjetı farazı buyınça, Penn Ürmäle göl ligası äğzaları arasında, iñ küp aqça sarıf itüçe bularaq tanılırğa mömkin. Barlığı 4.77 milliard dollar plannaştırılğan.
Tarix.
1740 yılda Philadelphianıñ bertörkem keşeläre, evangelist (Evangelist) George Whitefield atakay öçen doğa qılu binası salu maqsatı belän berläşälär. Läkin baştan uq finanslar probleması kilep tua. Şuña kürä dä oyıştıruçılar Benjamin Franklin taraflarına möräcäğät itärgä mäcbür bula. Franklin Trust äğzaların berläşterep, eşkä kereşä. 1751 yılda Akademia berençe studentların qabul itä.
Penn AQŞta berençe medisina mäktäben oyıştırıp cibärä.
Pennsylvania universitetınıñ dewizı Legis sine moribus vanae (Latinçadan, Äxlaqsız qanunnar faydasız).
Campus.
Penn universitetınıñ arxitekturasında beryülı Oxford häm Cambridge universitetları binalarınıñ elementların tabıp bula. Xäzerge campus 269 aqr çaması bir bili.


Princeton universitetı.
Princeton universitetı (Принстон университеты). AQŞnıñ New Jersey ştatınıñ Princeton şähärendä urnaşqan xosusıy universitet, Ürmäle göl ligası äğzası.
Başlıça Elizabeth, New Jersey ştatında açılğan bu uqu yortı, 1756 yılda Princeton şähärenä küçerelä häm xäzerge isemen ala. Princetonnıñ berqayçan dingä tirän qatnaşı bulmıy, bu şul zamandağı universitetlar arasında siräk sanala.
Ozaq yıllar däwamında Princeton üzeneñ eşçänlegen başlıça bakalavr studentlarına belem birügä häm fänni ezlänlärgä yünältä. Läkin soñğı waqıtta magistr studentarına da iğtibar arta bara.
Tarix.
İñbaşta Princeton Presbeterian din ähellären äzerläw öçen oyıştırılsa da, yaña urınğa küçkäç, bu maqsat üzgärä. Amerika inqıylabı waqıtında universitet ike yaq tarafdarları qulında bulıp ala. Princeton suğışı George Washington yaqlı keşelär öçen iñ zur ciñülärneñ berse bula. Princeton şähäreneñ ike iñ mäşhür yäşäwçese Azatlıq turında Deklarasiägä qul quya. 1783 yılda Kontinental Kongress Princeton universitetı binalarınıñ bersendä cıyıla.
1969 yılda Princeton universitetı berençe tapqır xatın-qızlarnı qabul itä.
Princeton universitetınıñ devizı Dei sub numine viget (Allahı Täğälä qulı astında ul çäçäk ata).
Kampus.
Princeton universitetınıñ töp binaları neo-gotika stilendä eşlängän häm kübesençä 19nçı -20nçe ğasırlar başına qarıy. Berençe bina Nassau Hall, Kampusnıñ tönyaq noqtasındla urnaşa.
Universitet cirendä urın alağan Princeton Sänğät muzeyı tarixi yädkärlärgä bay häm 60,000 yaqın eksponatnı tuplıy. Şul isäptän, Qıtay sänğäte ürnäkläre iñ köçläyelärdän sanala. Muzeyda Claude Monet häm Andy Warhol äsärlären dä tabıp bula.
Oyışma.
Princeton 14.2 milliard dollar endowmentı belän dönyanıñ iñ bay universitetlarınnan sanala.
Barlığı altı kolledj eşli. Härber collegeda berniçä toraq korpusları, aşxanälär, kitapxanälär h.b. urnaşqan. Şulay itep bu kolledjlar ayırım yuğarı uqu yortı strukturasın xäterlätä.
Bakalavriat studentları, härber ekzamen aldınnan Akademik tuğrılıq antın yaza häm qul quya. Bu ant süzläre tübändägedän ğıybarät: «Min bu ekzamen waqıtında Namuslıq Kodeksın bozmawıma ant itäm». Ekzamen tämamlanğaç, studentlar maxsus qömietqa aldaw oçraqları turında xäbär itärgä tieş dip sanala. Şulay itep, uqıtuçılar studentlarnıñ ekzamen waqıtında küçerü-küçermäwen küzätmi. Akademik yalğan Princetonda iñ qatı tärtip bozu bulıp sanala, häm anıñ öçen studentlar uqu yortınnan quılırğa mömkin.
Universitet kitapxänäse 8 millionğa yaqın kitapqa iä
US News & World Report gäzite isäpläwençä, sigezençe yıl rättän 1nçe urın (2001-2008)
Washington Monthly buyınça, Amerika millätenä kitergän fayda buyınça yuğarı belem birü yortları arasında 43nçe.
Keşelär.
Universitetnı törle yıllarda tämmlawçılar arasında Woodrow Wilson häm James Madison, Bangladeşnıñ xäzerge prezidentı Fakhruddin Ahmed, John F. Kennedy (awırtu säbäple Harvardqa kühärgä mäcbür bula), Google prezidentı Eric E. Schmidt, korporatív rayder Carl Icahn, Nobel büläge laureatları John Nash, Steven Weinberg, Gary Becker h.b.


Charles Dickens.
Charles Dickens (Чарльз Диккенс) – tanılğan ingliz yazuçısı. Victorian çorına qarıy. 1812 yılnıñ 7 fevrälendä, Böyekbritaniäneñ Portsmouth şähärendä dönyağa kilgän.
Charles Dickens keçkenä yäştän yazu eşenä säläten kürsätä. Ğailäse xälle bulğanğa kürä, yäş yegetkä yaxşı belem alu mömkinçelege açıla. Yazuçı başlanğıç xoquq belem alsa da, tiz arada yazu eşenä kerep kitä, häm böten dönyağa tanılğan şedevrlarnı tudıra.
Charles Dickens 1870 yılnıñ 7 yünendä wafat


Чарльз Диккенс.
Чарльз Джон Гаффам Диккенс (ингл. "Charles John Huffam Dickens", 1812 елның 7 феврале, Лендпорт, Бөекбритания — 1870 елның 9 июне, Кент, Бөекбритания) — инглиз язучысы, XIX гасырның иң бөек прозаикларның берсе, гуманист, дөнья әдәбияты классигы.


Zur ömetlär.
Zur ömetlär (Зур өметләр) – Charles Dickensnıñ iñ tanılğan äsärläreneñ berse. Äsärneñ berençe bülekläre 1860 yılda dönya kürä başlıy. Töp waqığalar 1812 yılnıñ Raştua bäyrämennän alıp 1840 yılnıñ qışına qädär bara. Roman küreneşläre başlanğanda, töp heroyğa 7 yäş bula.
Zur ömetlär äsärendä süz Pip isemle keçkenä yäştän yätim qalğan malay turında bara. Aña, yıllar ütü belän, utnı-sunı kiçärgä turı kilä, çın duslıqnıñ, mäxäbbätne uquçı töp heroy belän bergä kiçerä. Pipnıñ başlanğıç tormışı yawız apası yortında ütsä dä, monda ul apasınıñ ire timerçe Joe tarafınnan yaxşı mögämmälä taba, häm alar ğömerlek duslar bulıp qalalar.
Berençe säxnä.
1812 yılnıñ Raştua tönendä Pip äti-äniseneñ qäberen qararğa dip iske çirkäw ziratına kilä. Monda anı qaçqın cinayätçe qurqıtıp, öydän rizıqlar alıp kilärgä quşa. Şunnan Pip, Raştuağa dip äzerlängän apasınıñ aşların bu qaçqınğa (Abel Magwitch) kiterep birä. Bu cinäyätçeneñ Pip tormışında uynağan role bäyäläp betergeseze häm bez anı soñraq küz aldınnan kiçererbez.
Pipnıñ yazmışı, Miss Havisham isemele qart xatın tarafınnan kinät üzgärä. Miss Havisham Pipnı üzeneñ zinnätle yortına küñel açu öçen çaqıra torğan bula. Şul waqıtta Pipta Miss Havishamnıñ ügi qızı Estelleğa qarata mäxäbbät xisläre uyana.
Miss Havisham küpmeder waqıt ütkäç Joeğa Pipnı timerçe hönäre serlärenä öyrätsen öçen qompensasiä tüli.
Bu säxnäneñ qülminäsion momentı bulıp London advokatı Mister Jagger belän oçraşu tora. Mister Jagger Pipqa, isemen açırğa telämägän ber ximayaçı taarfınnan zur külämdä miras qaldırğanlığın citkerä. Şunnan soñ Pip Londonğa küçep, Şunnan soñ Pip Londonğa küçep, gentlemenlıq serlärenä öyränä başlıy.
İkençe säxnä.
Londonğa kilgäç, Pip zinnätle tormış alıp bara başlıy, häm tizdän finans qıyınlıqlarğa yulığa. Bu säxnäneñ iñ qızıqlı momentlarınıñ berse – timerçe Joenıñ Pip fatírına qunaqqa kilüe. Bu küreneştä uquçı ike heroynıñ niçek bersennän berse yıraqlaşuın kirä, çönki Pip inde östäl artında häm cämğıyattä üz-üzen totu serlärenä yörängän bulsa, timerçe Joe awılça samimi maneralarğa iä. Pip üzeneñ yaqlawçısınnan çın-çınlap oyala.
Öçençe säxnä.
Qarañğı tönnärneñ berendä Pip işek şaquwın işetä, häm açqaç, qaradan kiengän säyere ber keşene kürä. Bu keşe 1812 yılda Raştua tönendä Pip rizıqlar kitergän cinayatçe bulıp çığa. Ul şaqtıy talçıqqan, häm berniçä yıl däwamında Böyekbritaniä polisiäsennän qaçıp yöri bula. Läkin, bu cinyätçe (Abel Magwitch) ber ük waqıtta Pipnıñ ximayaçısı da bulıp çığa. Qaçqın üzeneñ facigäle biografiasen yegetkä söyli.
Zamanında anı keşe ütergän öçen yalğan yağa belän xatını urınına Xäkim aldına basa. Bu waqıtta Abel Magwitchnıñ yaqlawçısı bulıp advokat Mister Jagger bula. Şuña östäp, bu qaçqınnıñ ul waqıtta yaña tuğan qızı buluı açıqlana. Läkin Pip belän oçraşqan waqıtta Abel Magwitch qızınıñ ülgän buluın iskärtä.
Çınında isä, Mister Jagger ul qıznı bäladän yıraq bulsın öçen, Miss Havishamğa asramağa birä. Bu qıznıñ– Pipnıñ söygäneneñ iseme – Estella. Bolarnıñ barısı da Pipnıñ başında pazl kisäklärennän cıyılğan räsem kebek tözelä. Şulay itep Abel Magwitch üzeneñ qızınıñ isän buluın belmi yäşi.
Berniçä könnän, Australiagä kitüçe qorabqa taba barğanda Abel Magwitch polisiä tarafınnan totqarlana häm soñınnan ülemgä xökem itelä. Üler aldınnan Pip aña Estellanıñ isän buluın äybet qalırğa citeşä.
Qızğanıç, Estella Pipnıñ öylänü turındağı täqdimen kire qağa häm cilbezäk ber gentlemennıñ xatını bula. Miss Havisham ülgännän soñ Pip belän Estellağf şaqtıy miras qaldırsa da, Estellanıñ ire bu mirasnı tuzdırıp beterä.
Roman tirän eçtälekle, personajlaryuğarı zäwıq belän uylanılğan.
"Zur ömetlär" romanı distä tapqırdan artıq säxnäläşterelä.


Blog.
Blog (Блог). Tulı iseme – web blog, web saytlarnıñ ayırım ber töre. Blogtağı yazmalar xronologik tärtiptä tözelä. Bloglar, ğädättä, dönya xällärenä bağışlanğan fikerlärne tuplıy häm qatnaşuçılarğa qommentlarnı qaldırırğa mömkinçelek birä. Küpmeder däräcädä, strukturası buyınça, blog elektron köndälekkä oxşaş, läkin ğädäti köndäleklärdän ayırmalı bularaq anda wideo, awdio häm wizuäl mäğlümatlarnı urnaştırırğa bula. Bloglarnı totuçı keşelär blogger dip atala.
Soñğı yıllarda blog ayıruça kiñ taralış taptı. Mäsälän bloglarnı ezläw caylanması 2007 yılnıñ mayında 71 million blognı üz eçenä alğan.
Tarix.
Washington Post gäzite fikerençä, berençe blog Tim Berners-Lee tarafınnan 1992 yılda yañalılklar turında bäxäsläşü maqsatı belän oyıştırılğan bulğan. Läkin 1996 yılda ğına bu tör web saytlar kiñ popularlıq qazana.
1999 yılda San Francisco şähärendä berençe blog portalı Blogger eşli başlıy. Soñınnan Bloggernı Google satıp ala
«Apple bloglarğa qarşı» sud eşe näticäsendä Amerika Xäkime bloggerlar jurnalistlar kebek mäğlümät çığanaqların faş itmäw xoquqına iä dip qarar çığara.
Faydalanılğan cihaz buyınça.
Käräzle telfonnar öçen maxsus eşlängän bloglar moblog dip atala
Janr buyınça.
Bloglar ayırım temalarğa bağışlanğan bulırğa mumkin. Şul isäptän
Bloglar häm başqa media.
Blog lar kiñ taralğan sayın, keşelär alarnı mäğlümat alu öçen dä faydalana başlıylar. Küp kenä dönya gäzitläre üzläreneñ web saytlarında bloglarnı alıp balarlar, alar küpmeder külämdä uquçılar belän aralaşu çarası bulıp tora. Şul uq waqıtta qayber xäwäskär blogçılar üzlären tradision media çaralarınnan ayırım kürä.
Bloglarnıñ möhim çağılışı – keçe tellärdä söyläşüçelärne berläşterü. Mäsälän, blogdar yärdämendä siräk oçrıy torğan Gaelic telendä söyläşüçelär xätta Qazaqstanda da tabıldı.
Blognı alıp barunı küp kenä tanılğan artist, jurnalist, eşmäkärlär, fiker iäläre kiräk dip taba.
Mäsälän, soñğı arada AQŞta Whole Foods şirkäte citäkçese John Mackeynıñ bloglarda artıq mäğlümatnı bastıru arasında kilep tuğan wäzğeyät kiñ disqussiälänä.


Duke universitetı.
Duke universitetı AQŞnıñ North Carolina ştatınıñ Durham şähärendä urnaşqan xosusıy universitet. Duke universitetına nigez 1838 yılda salına.
Duke universitetınıñ dewizı “Eruditio et Religio.” (Latinça, Belem häm ışanu).


İske Taş mäçet.
İske Taş mäçet(e) ("9. Camiğ mäçet", "Zur Taş mäçet"), Qazanda Tatar xalqınıñ dini arxitektura istälege. Riwayätlär qarağanda, 1552. yılda Qazannısaqlawçılarnıñ tuğannar qäbere urınında, "zur iske taş" quyılğan cirdä urnaşqan häm 1802. yılda Ğabdulla Ütämişev iğänäsenä tözelgän. 1830. yıllar başında klassisism stilendä üzgärtep qorıla häm Alexander Schmidt proyéktı belän başqarılağn dip farazlana. 2 qatlı häm 2 zallı, tübäsendä 4 yaruslı manarası bulğan camiğ mäçet. 1930-1992. yıllarda mäktäp häm kelät itep faydalanıla. 1994. äwwälge maqsatlarında faydalanıla başlí.


Çikləwek Watuçı.
Çikläwek Watuçı baletı öçen kostyum eskizı
Çikläwek Watuçı (Щелкунчик, The Nutcracker). İke aqttan torğan äkiäti balet. Pyotr Çaykovskiy tarafınnan 1891-1892 yıllarda icat itelä häm E.T.A. Hoffmannıñ «Çikläwek watuçı häm tıçqan patşası» isemle äkiätenä nigezlängän.
Könbatış illärendä bu balet iñ danlıqlı baletlarınıñ berse bularaq sanala, säm ğädättä, Raştua bäyrämendä säxnäläşterelä.
Baletnıñ premyerası 1892 yılnıñ 18 dekäberendä Mariin teatrında ütä. Lev İvanov belän Marius Petipa – baletmeyster, Riccardo Drigo – dirijor wazıyfaların başqaralar.
Baletnıñ dönyaküläm şöhrät qazanuın ğadättä Mixail Barışnikov eşkärtüe belän bäylilär. Ul berençe tapqır 1976 yılda Kennedy Centerda quyıla.
İkençe akt.
- Ginger Ana häm anıñ balaları


Pótr İlyiç Çaykovski.
Pótr İlyiç Çaykovski (Rusça Пётр Ильич Чайковский) - romantik çorğa qarağan rus kompozitorı.
Çaykovski dönyaküläm şöhrät qazana. Biograf yazuçı Anthony Holden assızıqlawınça, Çaykovskigä qädär rus muzıkası xalıq cırlarınnan häm kapella yañğırawlarınnan torğan. Şulay uq Tchaikovsky berençe tapqır çit il tıñlawçısın rus muzıkası belän tanıştıra. Mäsälän, Mixail Glinka (Михаил Глинка) üz tormışında berdänber tapqır çit il konsertın Parijda birä.
Tormışı.
Pótr Çaykovski 1840 yılnıñ 7 mayında xäzerge Udmurtiä respublikasınıñ Votkinsk şähärendä dönyağa kilä. Ätise – İlya Petroviç şaxta injenerı, änise – fransuz tamırınnan bulğan Aleksandra Andreyevna Assier. Çaykovski öyendä pianino tawışı tuqtmağan. Pyotr berençe muzıka däreslären 5 yäşendä başlıy. Öç yıl eçendä ul notalarnı uqıtuçısı däräcäsendä uqıy alırday yuğarılıqqa kütärelä.
1850 yılda Çaykovski Sankt-Peterburgnıñ Xoquq mäktäbenä kerergä dip äzerlek klassların ala başlıy. 1858 yılğa xätle ul şul mäktäpne tämamlıy. Şunnan soñ ul Yustitsiä Ministrlığına bilgelänä. Bu eşne ul öç yıl däwamında alıp bara.
1862 yılda Çaykovski Anton Rubinstein qulı astında muzıka däreslären ala başlıy.
1891 yılda Çaykovski konsertları belän AQŞnı qolaçlıy. Carnegie Hall açılu tantanasında ul Slavonic March äsären başqara.
1893 yılda Çaykovskigä Cambridge universitetınıñ Muzıka fännäre doktorı däräcäse birelä.
Kompozitor 1893 yılda dönya quya.
Şäxsi tormış.
Ozaq yıllar däwamında Çaykovski icatın öyränüçelär anıñ gomoseksual sıyfatların tikşerep kildelär. Bu ezlänülär Sovet xökümäte waqıtında ber çiktän ikençe çikkä taypıla. Läkin, närsä genä bulsa da, 1870nçe yıllar tiräsendä Çaykovski ğäilä qoru teläge belän yana başlıy.
Ozaq yıllar buyınça Çaykovskigä emotsianäl yaqtan zur teräk bulıp Nadejda fon Mek tora. Bu xatın belän ul berqayçan da oçraşmasa da, anıñ patornatı häm finans yärdäme belän dönya kürä. Alarnıñ küpsanlı xatları Çaykovskineñ şäxsi tormışı turında bay mäğlümatlnı açıqlıy.


Dartmouth college.
Dartmouth College (Дартмут Колледжы). AQŞniñ New Hampshire ştatında Hanover şähärendä urnaşqan xosusıy universitet. Ürmäle göl ligası äğzası.
Universitet 1769 yılda Eleazar Wheelock tarafınnan oyıştırılp cibärelä, finansalar belän cirle din ähäyele Samson Occom yärdäm itä. Amerikä Quşma Ştatlarında baylığı buyınça cidençe college. Dartmouthnıñ töp mäktäpläre bulıp İrekle sänğät, meditsina, injenerlıq häm eşmäkärlek mäktäpläre sanala. Şulay itep Dartmouth tulısınça universitet dip ata ala, läkin traditsiälärne sklaw maqsatınnan universitet citäkçelege college atamasınann waz kiçärgä telämi.
Tarix.
Dartmouth College Patşa tarfınnan raslanğan soñğı yuğarı uqu yortı. Bu status 1769 yılda birelä. Dartmouthnıñ başlıça maqsatı – cirle yäş Indiannarnı keräşenläşterü häm belem birü bula.
College Hanover şähärenä 1770 yılda küçenä. Berençe fänni däräcä isä 1771 yılda birelä.
1972 yılğa qädär Dartmouth işekläre irlär öçen genä açıq bula. Şunnan soña xatın-qızlar da baqalawr proğrmmalarına qabul itelä başlıy. Çama belän şul waqıtta, universitet D-planın qabul itä. Bu plan universitetqa sıyıdırışlığın arttırmıyça uquçılar sanın küpkä arttırğa mömkinçelek birä. Plan nigezendä uqu yılın dürt tigez kisäkkä bülü tora. Studentlar freshmen yılında, sophmore cäy semestrında häm senior yılında qampusta torığa tieş.
Dartmouth Collegenıñ dewizın Vox Clamantis in Deserto (Latinça, Cawapsız qaldırğan çaqıru).
Qampus.
Hopkins isemendäge icat häm sänğät üzäge (Hopkins Center for the Creative and Performing Arts. Bu binada uqu yortınıñ drama, muzıyka häm kino ostaxanäläre urnaşqan. Şulay uq bu binada studentalarnıñ poçta yäşnekläre dä urın alğan. New Hampshire ştatınıñ ähämiätle mädäni üzäge bulıp tora.
Nelson A. Rockfeller isemendäge İctimığıy säyäsät häm sotsiäl fännär üzäge (Nelson A. Rockfeller Center for Public Policy and the Social Sciences). Bu binada şaqtıy möhim säyääsi waqığalar, lançlar ütä.
John Sloan Dickey isemedäge xalıqara añlaşü üzäge (The John Sloan Center for International Understanding). Bu üzäkneñ töp maqsatı – irekle sänğät belegçleklärendä xalıqara mönäsbätlärgä qarata bulğan qarşnı tiränäytü häm üsterü tora.
Aqädemiä.
Dartmouth universitetında 4,078 baqalawr uqıy häm bu uqu yortı dönyada iñ centekle saylap ala torğan yuğarı uqu yortlarınıñ berse. Mäsälän, 2013 yılnı tämamlawçı klass öçen 1,000 urınğa 13,933 keşedän ğärizä qabul itelgän. Universitetqa uqırğa kerüçelärneñ 90% mäktäpne iñ yaxşı 10% uquçılar arasında tämamlıy.
Universitet rangları, däräcälär.
US News & World Report gäzite isäpläwençä, 9nçı urın (2007). Şul uq waqıtta Dartmouthnı fänni-tikşerenü universitetları arasında bäyäläw şaqtıy soralura tudıra, çönki bu uqu yortı üzeneñ, berençe çiratta baqalvr belgeçlege belän dan tota


Amerika student atamaları.
Amerika student atamaları. Dönyanıñ başqa illärennän ayırmalı bularaq, AQŞta baqalawriat studentların, uqu yılına qarap dürt törgä bülälär.


The Wall Street Journal.
The Wall Street Journal Dow Jones & Company tarafınnan New York şähärendä näşer itelä torğan häm AQŞ tormışında ähämiätle urın totqan köndälek basma. Aziä häm Awropa bülekçäläre belän bergä 2 million nösxä bulıp çığa, 931,000 keşe gäcitne online yazdırıp uqıy.
Journal kübesençä iğtibarın AQŞ häm xalıqara biznes häm finans yañalıqları häm mäsäläre buyınça yaza. Gäcitneñ iseme New Yorknıñ töp finans üzäge – Wall Street uramı arqasında birelgän. Gäzit 33 Pulitzer bülägenä iä.
2007 yılnıñ 31 yüldä, ozaqqa suzılğan awır söyläşülärdän soñ, dönyanıñ iñ bay media-mağnatlarınıñ berse, Rupert Murdoch, The Wall Street Journal gäziten $5 milliardqa satıp alu turında Bancroft ğäiläse belän kileşügä ireşte.


Cornell universitetı.
Cornell universitetı (Корнелл университеты). AQŞnıñ New York ştatınıñ Ithaca şähärendä urnaşqan xosusıy universitet, Ürmäle göl ligası äğzası. Universitetnıñ ike meditsina campusları New York häm Qatar ileneñ Mäğärif şähärendä urnaşqannar.
Universitet 1865 yılda Ezra Cornell häm Andrew Dickson White tarafınnan dinnärdän ayırım, irlärgä häm xatın-qızlarğa tigez mökinçeleklär birä torğan institut bularaq açıla. Başlıça universitetnı açuçılar Cornell fänneñ barça ölkälären dz qolaçlar digän ömettä bulalar. Bu ideyälär Cornell universitetınıñ dewizında da çağılış tapqan.
Universitet cide baqalvr häm cide mağistr mäktäbennän tora, härberse üz proğrammasın üze bilgeli. 20nçe ğasırnıñ urtalarınnan universitet üzeneñ eşçänlegen dönya qülämendä alıp bara başlıy. 2001 yılda Qatar däwlätendä meditsina qampusı açıla.
Xäzerge waqıtta universitet 40 Nobel büläge belän dan tota.
Fänni ezlänülär universitetnıñ töp eşçänlegen täşkil itä. 2005 – 2006 yıllarda universitet fänni-tikşerenü maqsatlarına 605 million dollar sarıf itkän.
Tarix.
Cornell universitetı 1865 yılnıñ 27 aprelendä oyıştırıla. Ezra Cornell üzeneñ fermasın häm 500,000 dollar külämendä aqçasın universitetqa miras itep birä. Senator Andrew Dickson White isä universitetnıñ berençe prezidentı wazıyfaların başqarırğa üzeneñ rizalığın birä.
Berençe studentlar 1868 yılnıñ 7 oqtyaberendä qabul itelä. İke yıldan xatın-qızlar universitetqa uqırğa kerergä xoquqlı bula.
Cornell universitetınıñ devizı I would found an institution where any person can find instruction in any study (İnglizçädän, Min teläsä kem teläsä nindi fän ölkäsendä kiñäş taba alırday universitetnı başlap cibärermen).
Qampus.
Cornell universitetınıñ töp qampusı Ithaca, New York ta urnaşqan. Berençe yıllarnı universitet 0.85 kvadrat km cir bili. Bu urında 260 yaqın bina urnaşqan. Töp campusta arzitekturanıñ törle stillärenä qarağan binalarnı tabıp bula. Şul isäptän, Ğotik, Wiktorian häm Neoqlassik kimälendägelären.
New York qampusı şähäreneñ öske Manhattan öleşendä urnaşqan häm anda Meditsina mäktäbe urın alğan.
Qatar qampusı Mäğärif şähärendä (Education City) Doha yanında urnaşqan. 2004 yılda açılğan bu mäktäp, Amerikädan çittä berençe Amerikä meditsina mäktäbe bula. Bu proğramma ilneñ meditsina ölkäsen üsterü maqsatına ireşü öçen täğayınlängän. Qatar xäkümäte 750 million dollar külämendä aqça bülep birä.
Oyışma.
Cornell tabışsız oyışma bularaq sanala, häm şuña kürä aqça fondaları uqu öçen tüläwlärdän, fänni-tikşerenü grantlarınnan, ştat xaqimiäte küçermälärennän häm alumni kertemnärrenän cıyıla.
Cornell şaqtıy desentralizasiälängän uqu yortı bularaq, collegelar bäysez sanala. Härber mäktäp üze uqu proğrammaların tözi. Universitet däräcsendäge taläplär tübändägedän ğıybarät
Mağistr däräcäse.
2011 yılğı çığarılış klassına uqırğa kerüçelärneñ 20.5% ğına Cornell universitına alındılar. Studentlarnıñ 96% ikençe yılda da uquların däwam itä.
2005-2006 uqu yıllarında Cornellda 1,594 professor-uqıtuçı xezmät quya. Şularnıñ öçese Nobel buläge lawreatları.
Universitet rangları, däräcälär.
US News & World Report gäzite isäpläwençä, 12nçe urın (2001-2007)
Böyekbritaniäneñ THES-QS World farazlawı buyınça, döndşça 14çe
Washington Monthly buyınça, Amerikä millätenä kitergän fayda buyınça yuğarı belem birü yortları arasında 8nçe.
Keşelär.
Universitetnı törle yıllarda tämmlawçılar arasında elekkege Taiwan, İran, Quba prezidentları. Amerikä däwlät eşleklärennän Paul Wolfowitz, Janet Reno.
Cornellnı tämamlawçılar Alamo Rent-A-Car, Burger King, Carrier, Citigroup, Coors Brewing Company, Staples, Qualcomm kebek şirkätlären oyıştırğannar.
AQŞnıñ ike xatın-qız Nobel bülägen aluçılarıda Cornellnı tämamlağannar..


Giuseppe Verdi.
Giuseppe Verdi (Джузеппе Верди). Italiäneñ Romantik çorına qarağan kompozitorı, kübesençä, operalar autorı. Ul 19nçı ğasır İtaliä opera sänğäteneñ iñ aldınğı autorlarınıñ berse bularaq, küp kenä zamandaşlarınnan kübräk dan qazanğan. Giuseppe Verdi äsärläre dönyanıñ küplägän zallarında säxnäläşterelä.
Başlanğıç yıllar.
Giuseppe Verdi 1813 yılnıñ 9 (10) oktäberendä Parma and Piacenza kenäzlegendä, Busseto şähärennän yıraq bulmağan ber awılda dönyağa kilä. Şul uq Busseto şähärendä ul berençe muzıyka däreslären ala.
Yegerme yäşendä Verdi Milan şähärenä muzıyka belemen tiränäytü maqsatı belän kilä. Şul uq waqıtta ul däreslär belän bergä opera tamaşalarına öyri başlıy häm opera äsärlären icat itü belän xıyallana. Küpmeder waqıttan soñ Verdi yañadan Busseto şähärenä muzıykant bulıp qayta. Berençe tamaşasın ul Barezzi isemle cirle bay ında kürsätä. Verdinıñ muzıykasın yaratqanğa kürä, Barezzi anı üzeneñ qızına şäxsi uqıtuçı itep çaqıra. Tizdän yäşlär ğaşıyq bula häm 1836 öyläneşälär. Margherita Verdiğa ike bala birä, läkin alarnıñ ğömere qısqa bulıp çığa. Margherita şulay uq 1840 yılda can täslim qıla.
Berençe tanılu.
Milan şähäreneñ La Scala teatrı tarafınnan quyılğan Oberto isemle berençe operanıñ zur uñışı Verdinı qanatlandıra. Şunnan soñ La Scala teatrı Verdi belän tağın ike äsär icat itü turında qontraqta qul quya. Şul operalarnıñ berse yazğanda, Verdinıñ xatını ülä dä inde.
1843 yıldan soñ un yıl eçendä küp oprealar dönya kürä. Qayberäwlär öçen iñ originäl häm möhim opera bulıp 1847 yılda icat itelgän Macbeth operası sanala. Berençe tapqır Verdi operanıñ syüjetına mäxäbbät temın kertmi qala – bu üzenä kürä 19 ğasır İtaliä opera sänğäte öçen qaharmanlıq.
Dahi master.
Bu çorda Verdi üzeneñ iñ güzäl äsärläreneñ bersen Rigolettonı tudıra. BU opera berençe tapqır Veniceta 1851 yılda säxnä kürä. Opera tiz arada uñış qazana. Rigoletto yärdämendä Verdi üzeneñ muzıykäl dramağa qarata fikeren yaqlıy, anıñça, bu tör äsärlär törle elementlardan cıyılğan, häm tormışnıñ tirän ictimağıy häm mädäni problemnarın yaqtırtqan bulırğa tieş.
Şunnan soñ 1853 yılda Romeda Trovatore häm Veniceta La traviata dönya kürälär.
Küplär Verdinıñ iñ gradioz äsäre – Aidanı Suez qanalınıñ açıluı uñayınnan yazılğan digän fikerdä tora. Şulay da zamanında Verdi mondıy işe täqdimnärne kire bora. Aida äsäre berençe tapqır 1871 yılda Cairoda säxnäläşterelä häm şunda uq zur uñışqa iä bula.
Sünü häm ülem.
Soñğı yılların Verdi äsärlären yañartuğa häm küçerep yazuğa bağışlıy. Avtor 1901 yılnıñ 27 ğiynwarında dönya quya.


Carmen.
, tarafınnan yazılğan iñ tanılğan operalarnıñ berse.
Romantiq yıllardan başlap küpsanlı yazuçılar, kompozitorlar häm sänğät ähellären Ispania üzenä tartqan. Şularnıñ berse fransuz yazuçısı. Ğailäse Romantiq çor belän bäylänmägän bulsa da, Mérimée şul stil'dä dä äsärlär icat itügä ireşä. İñ tanılğan äsärläre arasında Colomba häm Carmen.
Yazılu taríxı.
Carmen sujetın dönyaküläm tanıtqan daxi isä - Bizet bula. Ul Prosper Mériméenıñ romanın muzıkağa küçerä, häm opera formasında säxnäläşterä. Bizet Carmen äsären yazunı 1873 yılda başlıy, häm berençe repetisialär şul uq yılnıñ oqtyaberenä täğäyenlängän bula. 1873 yılnıñ cäyendä avtor berençe aqtnı tämamlıy, opera quyılışı Opéra-Comique teatrında kiçekterelä, häm Bizet ikençe opera yazuğa küçä. 1873 yılnıñ öktäbrendä Opéra yana häm Bizetnıñ äsäre kön tärtibennän töşep qala.
Berniçä aydan soñ Opéra citäkçelege Carmennı 1874 yılnıñ avgustına quyırğa dip täqdim yasıy. Şunnan Bizet operanı tiz arada, ike ay eçendä orkestrlaştıra. Repetisialär 1874 yılnıñ oqtyabrendä başlanıp kitä häm berniçä ayğa suzıla. Carmennıñ berençe säxnä quyılışı Opéra-Comique teatrında 1875 yılnıñ 3 martında ütä. Tänqitçelär operanı oşap betermäsälär dä, xalıq arasında ul dan qazana. Berse artınnan berse postanovqalar başlança: Viennada, Brüsseldä, Sankt-Peterburgta, Londonda häm New-Yorkta. Şulay itep Carmen Pótr Ilyiç Çaykovski süzlärençä, dönyanıñ iñ popular operasına äwerelä.
Sujet.
Propser Mériméenıñ äsärläre ğädättä berençe zattan, yağni avtor isemennän yazılalar. Mérimée da, xikäyäläwçe dä äsärneñ töp heroylarına moräl yaqtan bäyä birmi, neyträl pozisiadä toralar.
Carmen äsärendä xikäyätçe – arxeolog bula. Ul 1830 yılda Caesarnıñ İspan suğışı qırın öyränü öçen İspaniagä kilä. Başta arxeolog Andalusianıñ dalasında küpne kürgän bandit belän oçraşa häm anı soldatlar tarafınnan qulğa alınudan qotqarıp qala. Tizdän, qalasında ul çegän qızı Carmennı oçrata, häm bu qız anı yazmışın küzallap birü öçen öyenä çaqıra. Seans qıznıñ xucası, José Navarro tarafınnan tuqatıla. Läkin, soñınnan arxeoloğ qunaqxanägä qaytqaç, altın säğäteneñ yuğalğanlığın sizep ala, häm Carmennı urlawda şikli.
Ikençe könne xikäyätçe Seville şähärenä säyäxät itä, häm berniçä aydan Cordoba'ğa kire äylänep qayta. Şunda ul José Navarronıñ zindanda keşe ütergäne öçen ülem cäzasın kötkänen belä. Räsmilärdän säğäten taptırğaç, xikäyätçe José Navarro yanına kilä. José Navarro aña üzeneñ tormış yulın, törmägä niçek kilep eläkkänen söyläp birä. José Basq provinsiaseneñ Navarro şähärendä tuan bula, läkin bilgele säbaplär arqasında şähärdän qaçarğa mäcbür bula. José drağunnan otryadına quşıla häm qapral däräcäsenä kütärelep, qalasına bilgelänä.
Könnärneñ berendä, 400-500 läp xatın-qız eşlägän tämäke fabrikası yanında kizü torğanda, José Navarro tılsımlı kölü tawışın işetep ala. Bu irennärendä al çäçäk totqan çegän qızı bulıp çığa. İseme - Carmen. Soñınnan fabrikada cäncal quba, anıñ säbapçese bulıp, Carmennı çegän ikänlegen mısqıllap äytüçe ber xanım bula. Qızlar suğışıp kitä. José Navarroğa Carmennı törmägä alıp kilärgä ämer birälär, läkin ul Carmenğa qaçarğa mömkinlek birä, häm üze zindanğa yabıla. Zindannan çıqqaç anıñ däräcäsen ğädi soldat däräcäsenä töşerälär, läkin ul çegän qızın yezläwne tuqtatmıy.
Kiçlärneñ bersendä, polkovniknıñ ştabınıñ tışında kizü torğanda, Carmen häm berniçä sçegän qızı ofitserlarnıñ küñelen açarğa dip kilälär. Näfrät utında yanğan José alarnıñ östäl ästendä biülären patio işege arqılı küzätä. Binadan çıqqanda Carmen Joséğa ber kafeda bik yaxşı balıq äzerlänüwen şıpırt itep äytep qala. Kizü toru waqıtı ütkäç tä, José Navarro şul kafeğa omtıla häm anda Carmennı taba. Alar aşap alalar, Carmen, watılğan tälinkä kisäklären castaneta kebek qullanıp biep kürsätä. Kire komendaturağa qaytu kiçekterep, José Navarro tönne Carmen yanında ütkärergä bula. Yeget çegän qızına mäxäbbätennän şaşqan bulsa da, şul tönnän soñ qız yuğala.
Mönäsäbätlär, Carmen başqa cinayätçelär Gibraltar kontrabandaçın José Navarro saqlağan diwar qapqası arqılı alıp kergännän soñ, dörläp qabınıp kitä. José Navarro Camrennı ber ofitser yanında kürgäç, ofitsernı üterä häm urmanğa qaça. Şunnan soñ José Navarro kontrabanidstlar törkemenä quşıla. Berse artınnan berse üterülär kitä. Başta yeget Carmennıñ çegän iren ütersä, ikençesendä, Gibraltarnıñ ingliz ofitserın. Tizdän Carmen toreador ğaşıyq bula, häm José Navarro, näfrätenä tüzä almıyça, qıznı tawlarğa iltep üterä. İkençe könne, ul polisiagä birelrgä qara qıla.


Xevsureti.
Xevsureti (Görceçä: ხევსურეთი) ul Könçığış Görcestanda (Gruziädä) tarixi ölkä, Olı Qawqaz sırtınıñ ike bitläwendä urnaşqan. "Xevsureti" ul Görceçä "üzännär ile" digän süz häm berençe tapqır 15. yözdä oçrí.
Geografiä.
Xevsureti Ardoti, Şatili, Arxoti häm Aragvi yılğaları üzännärendä, Mtsxeta-Mtianeti ölkäseneñ Duşeti rayonına kerä, Çeçniä belän çikläşä. Xevsureti mäydanı 1050 "km²", qışqı xalıq sanı 3200 keşe. İñ zur awılar Barisaxo häm Şatili.
Etnografiä.
Başta Xevsureti, kürşendäge Pşavi belän, Pxovi iseme aldında yöri. Urta Ğasırlarda monda Görce patşalarğa qarşı Pxovi fetnäläre urın ala, läkin Pxovlar ciñelä. Şundí fetnälär näticäsendä Pxovida feodal sisteması urnaşılmí häm tawlılar tik ğädät buyınça yäşilär. Berniçä yıldan soñ tawlılar Xristianlıqnı qabul itälär. Patşağa ğına buysınıp, alar çiklärne saqlílar häm üzidärä itälär.
20. yözdä dä Xevsurlar köbä kiep yörilär, kiemne tärelär belän bizälälär. Xevsurlarnıñ suğışçanlığı "Xevsuruli" ğäskär biüendä urın alğan.
Xevsurlar dinendä Görce Ortodoks Xristianlığı belän mäcüsilek quşılması sizelä. İzge urınnar "jvari" ("tärä"), "xati" (“ikona”) yä "salotsavi"-gä (“ğibädätxanä”) bülänälär. Din yolaları Sovet çorında da üzgärmilär. Läkin 1950. yıllarda Xevsurlarnı tawlardan küçerälär, küp awıllar buş qala. Soñğı yegerme yıl däwamında Xevsureti xalıq sanı kimi.
Yolalar.
Başqa taw ölkälärendä kebek, Xevsureti dä küp yolalar saqlana. Görce tele dä Urta Ğasırlar çorındağı Görceçägä oxşaş. Qan üçe 20. ğasırğa qädär saqlanğan. Muzıka da Urta Ğsırlar muzıkasına oxşaş.
Xevsuretidä küp qälğä tözelgän, çönki borınğıdan alar Çeçen häm Kist tawlılarğa qarşı suğışalar. Şundí bäreleşlär Görce şağire Vaja-Pşavelanıñ "Aluda Ketelauri" poemasında yazıp alğan. İñ tanılğan Xaxmati, Axieli, Lebaiskari, Mutso, Şatili qälğäläre häm Gudani häm Anatori täreläre.
"Encyclopædia Britannica" 1911. yılda yazğança, Xevsurlar arasında küp qızıq yola tapqan. Balanı tuu waqıtında xatın ayırım alaçıqta bula, ä ire yanında mıltıqtan ata. Tuudan soñ bala tabuçı ber ay alaçıqta yäşi, şunnan soñ bu alaçıqnı yanıp beterälär. "Sc’orproba" - tağın ber qızıqlı yola. Tuyğa qädär yäş par tön buyı bergä yatap alar, üz arasında qılıçnı urnaştırıp. Censi mönäsäbätlär kilep çıqsa, yegetne çäzalap üterälär.


Yale universitetı.
Yale universitetı (Йельский университет). AQŞnıñ Connecticut ştatınıñ New Haven şähärendä urnaşqan xosusıy universitet, Ürmäle göl ligası äğzası.
Yäş buyınça Yale universitetı AQŞnıñ öçençe universitetı. Ayıruça. Bakalavriat mäktäbe, Yale College häm Yale xoquq mäktäbe kiñ tanılu alğan. Sonğısın berniçä däwlät citäkçeläre, prezidentlar tämamlağan. 1861 yılda Yale Xoquq Mäk‏täbe AQŞta berençe tapqır Ph.D. däräcäsen birgän uqu yortı.
Universitetnıñ aktivları 20 milliard dollar endowmentan tora (küläme buyınça AQŞta ikençe). Kitapxänälardä 12.1 millionğa yaqın kitap saqlana. Bakalavriat studentları kübesençä irekle sänğät ölkäsen saylıy.
Yale belän Harvard universitetı ozaq yıllar däwamında köndäş uqu yortları bulıp sanala.
Yale universitetınıñ quşamatları – ‘Elis’ häm ‘Yalies’.
Tarix.
1701.nçe yılnıñ 9.çı oktyabrendä ‘An Act for Liberty to Erecet a Collegiate School’ qanunı raslanğannan soñ, James Pierpont citäkçelegendä bertörkem keşelär üzläreneñ şäxsi kitapların Yale universitetına berençe kitapxänägä tapşırıla.
1718 yılda universitet New Haven şähärenä küçä.
Egermençe ğasır başında Yale, başqa Ürmäle göl ligası uqu yortları belän berrättän, aq tänle bay amerikan studentların cälep itügä ünälderelgän säyäsätne qabul itä. Bu säyäsät 1970 yılda ğına tuqtatıla.
Yale universitetınıñ devizı אורים ותמים (Yähüdi, Urim V'Tumim – Yaqtliq häm xaqlıq)
Binalar.
Yale universitı zur külämdä kolledj gotik binalar kollektsiäsenä iä buluı belän bilgele. Şular arasınnan Louis Kahn Yale Art Gallery häm Center for British Art, Eero Saarinennıñ Ingalls Rink, Ezra Stiles häm Morse College, Paul Rudolphnıñ Art & Architecture Binası. Yalenıñ küp kena binaları 1917-1931 yıllarda neo-Gotika stilendä icat itelgän. Kampustağı iñ borınğı binalarnıñ berse – Connecticut Hall Georgian stilendä eşlängän.
Campus.
Yale 12 toraq kolledjdan tora. Bu sistema Oxford häm Cambridge universitetlarınnan ürnäk alğan. Härber collegenıñ üzenä xas arxitektur üzençälekläre bar. Bakalavrlar, nindi kolledjda uqularına qaramastan, Yaledäge ike meñgä yaqın kurslarnıñ teläsä qaysısın saylap ala. Toraq binalar mäşhür şäheslär isemnären yörtä.


Xosusıy universitet.
Xosusıy universitet – däwlät qaramağınnan azat bulğan yuğarı uqu yortı. Xosusıy universitetlar Bangladeş, Qıtay, İndstan, Yaponiä, Meksika, Portugaliä, AQŞta kiñ taralış tapqan. Xosusıy universitetlarda uqu, däwlät universitetlarına qarağanda şaqtıy zur.
Qayçaqta xosusıy universitetlar qısqa waqıt eçendä akademik däräcä alırğa mömkinçelek birä. Mäsälän, öç yıllıq programmanı ike yılda tämamlap bula. Bu toraq, uqu çığımanrın kimetergä mömkinçelek birä.
AQŞta iñ aldınğı universitetlarnıñ kübese - xosusıy universitet. Şul isäptän, Ürmäle göl ligası äğzaları


Georges Bizet.
Alexandre-César-Léopold Bizet, yäisä Georges Bizet [jorj biZÉ] – Romantik erağa qarağan Fransuz kompozitorı häm pianist. Carmen äsäre belän tanılğan.
Tormış.
Georges Bizet 1838 yılnıñ 25. Öktäberendä tua. Kompozitornıñ atası cır uqıtuçısı bula häm ulınıñ cır talantı buluın irtä sizep ala. Bizet un yäşendä Konsevatoriägä uqırğa alına. Konservatoriädä Bizetnıñ uqıtuçısı P.J.G.Zimmermann bula, soñınnan ulı Charles Gounod uqıtuçı hönären atasınnan miras itep ala. Gounod üsmer çağında berençe töple äsärlären icat itüçe yäş Bizetğa iñ zur yoğıntı yasıy. 1857 yılda Bizetnıñ ber aqtlı Le Docteur Miracle (Serle Doktor) äsäre Jacques Offenbach tarafınnan oyıştırılğan konkursta berençe büläkne ala. Büläk Offenbachnıñ teatrında äsär quyılışın üz eçenä ala torğan bula. Şul uq yılnı Bizet Prize de Romeda ciñep, öç yıl İtaliädä uqu mömkinçelegen ala. Uqu tämäläp Parisqa qaytqaç, Bizetğa öç aqtlı libretto birelä. Häm şul librettodan Bizet 1863 yılda Théâtre-Lyrique teatrında Les Pêcheurs de perles (Ence ezläwçelär) äsären quya. Läkin ul tänqitçelär häm kiñ publika arasında qatnaş xislär tudıra. Kiläse berniçä yılda Bizet şäxsi pianino däresläre birep kön kürergä mäcbür bula. Kiläse biş yıl eçendä unğa yaqın opera proektın başlap cibärsä dä, Bizetğa 1872 yılnıñ mayına xätle säxnäläşterü bäxete tätemi. Ul opera, Djamileh, artıq uñış qazanmıy, läkin Bizet säxnäläşterü belän qänäğät qala, häm şul uq yılnı Opéra-Comique öçen öç aqtnı tämamlawın iğlan itä. Bu öç aqt soñınnan dönyaqüläm tanılğan Carmen operasın täşkil itä.
Georges Bizet 1875 yılnıñ 3. Yünenä dönya quya.


Attila (opera).
Attila (Атилла). Giuseppe Verdi tarafınnan icat titelgän opera. Zacharias Wernernıñ Attila, König der Hunnen ("Attila, Hunnar Patşası") äsäreña nigezlängän. Operanıñ premerası Teatro La Feniceta 1846 yelnıñ 17 martında ütä.
Eçtälek.
Opera prolog häm öç aqttan tora.
Cimerelgän Aquileia şähärendä, Attila häm anın ciñelmäs urdası suğış äsirlärenen xatın-kız bulularına şakkatalar. Alarnıñ liderı Odabella, nişläp Hun xatınnarı ğädättä öydä utıralar dip sorıy. Attila, bu xatınnıñ batırlığına soqlana häm teläsä nindi üteneçen başkaraçağın äy‏tä. Kız Attiladan, atasın ütergäne öçen üç alır öçen kılıç sorıy.
Roman ilçese Ezio kilä häm imperiän bülü turında üz täq’dimnären citkerä. Attila anı kire kağa. Säxnä sazlık cirlegenä, Venicenıñ bulaçaq urınına küça. Attila haman Odabella turında uylana, läkin şähär tözeleşenä böten köçen kuya.


U.S. News & World Report.
U.S. News & World Report AQŞnıñ atnalıq yañalıqlar basması. Başlıça United States News ismen yortä, soñınnan World Report basmasına kuşılu säbäple, isemen üzgärtä.
"U.S. News & World Report" Washington, D.C.'da urnaşqan. Töp köndäşläre - "Time" häm "Newsweek" basmaları.
1983 yıldan birle "U.S. News & World Report" Amerikanıñ iñ yaxşı kolledjlar ismelegen tözü belän mäşğül. Bu rankinglar Amerika yuğarı uqu yortlarına cibärelgän soraulıqlardan tozelä.


Sınlı Sänğät Muzeyı (Boston).
Museum of Fine Arts, Boston
Sınlı Sänğät Muzeyı (inglizçä "Museum of Fine Arts") - Boston şähärendä (Massachusetts ştatı) urnaşqan AQŞnıñ iñ ere muzeylarınıñ berse. Muzey, Nyu Yorktağı Metropolitan muzeyınnan qala, kolleksiäse buyınça Amerakada ikençe urında.
Muzeyğa nigez 1870nçe yılda salına. Xäzerge urınına isä muzey 1909 yılda küçä. 2000 yılda muzeynı kiñäytü planı iğlan itelä. Yaña binalar 2010 yılda açılır dip kötelä.


İmpressionizm.
İmpressionism19çı ğasırda barlıqqa kilgän sänğät ağımı. Başlıça "İmpressionistlar" dip Parista yäşägän räsem yasauçılarnı atıylar. Ağımnıñ iseme Claude Monet tarafınnan yazılğan "Impression, Sunrise" isemle kitabınan alına.
İmpressionistlarğa xas alımnar - utä kürenmäle pumala ezläre, açıq kompozitsiä, utqa basım yasau, xäräkät. Sınlı sänğät ölkäsendä "impressionizm" ağımınıñ barlıqqa kilüe, muzıkada häm ädäbiättä dä oxşaş ağımnarğa kiterä.
frame


İmpressionist.
İmpressionist - Sınlı sänğättä Impressionism ağımına qarağan avtorlarnıñ cıyılma iseme. Mäşhür "impressionist"lar - Claude Monet, Renoir, Edgar Degas.


Импрессионизм.
Импрессионизм - XIX гасырда барлыкка килгән сәнгать адымы. Башлыча "импрессионистлар" дип Парижда ясаган рәсем ясаган ясаучыларны атаганнар. Агымның исеме Клауд Монет тарафыннан язылган "Impression, Sunrise" исемле китабыннан алына.
импрессионистлар хас алымнар - үтә күренмәле пумала эзләре, ачык композиция, утка басым ясау, хәрәкәт. Сынлы сәнгать өлкәсендә "импрессионизм" агымының барлыкка килүе музыкада һәм әдхбияттә дә охшаш агымнар китерә.
frame


The Economist.
The Economist (Tatarça: "İqtisatçı", Urısça: "Экономист") - ingliz telendä çığa torğan säyäsi, iqtisadi häm xalıqara yañalıklarğa bägışlanğan atnalıq basma. Ul "The Economist Newspaper Ltd" şirkäte tarafınnan Londonda çığarıla. 2006. yıl sannarı buençä atnalıq tirajı - 1 million nösxägä yaqın. Şulay itep, "The Economist" dönyanıñ in popular basmalar rätenä kerä.
"The Economist"nıñ maqsatı - "alğarışqa iltä torğan intellektual'lek häm täräqqiätne totqarlıy torğan samimi dorfalıq arasında bulğan köndäşlektä katnaşu". Basmada kübesença iqtisat, säyäsät, eşmäkärlek, finanslar, fän, texnologiyä häm sänğätkä qarağan yazmalarnı tabıp bula. "The Economist" dönyanıñ aldınğı qaraşlı keşeläre, liderlar arasında tirän ixtiram qazana.
Basma xezmätkärläre "The Economist"nı gäzit dip atasa da, ul atnalıq surätta, jurnal formatında çığa.
1928 yıldan birle "The Economist"nıñ xıyssäläreneñ yartısı "Financial Times" gäzite qulında. Qalğan yartısına bäysez keşelär xuca. Basma citäkçelegeneñ bäysezlege, "Board of Trustees" yärdämendä buldırıla.
"The Economist" basmasın dönyada "Big Mac Index"`ın bastıruçı bularaq ta belälär. Bu indeks, törle illärdä satıla torğan "McDonalds Big Mac"`nıñ bäyälären çağıştıru yulı beläñ waluta kursın täğaenlärgä mömkinçelek birä.


Tokat Arif Nihat Asya Mäktäbe.
Tokat Arif Nihat Asya Mäktäbe
Tokat Arif Nihat Asya Mäktäbe, Törkiä'neñ "Tokat" şähärendä mäktäp.


Curitiba.
Curitiba şähär (Brazil), aşqalası ştat könyaqta Paraná.


Räsäyneñ altın xäzinäse.
Räsäyneñ altın xäzinäse, 1918. yılnıñ Mayında däwlät fondında bulğan altın, kömeş, platina häm qimmätle käğäzlär Mäskäw, Tambov, Samara saqlağıçınnan Qazanğa küçerelä. Qazan baş kütärgän Çex-Slovak korpusı ğäskäri berämlekläre häm KomUçníñ Xalıq Armiäse qulına küçkäç, Räsäy xäzinä-altınnarı zur öleşen başta Samarağa (1918, August), annarı Ufağa, Öktäberdä Omsk şähärenä ozatalar. Xäzinäneñ küpme bulğanlığı täğäyen mäğlüm tügel, isäp-xisap käğäzläre saqlanmağan. 1919. yılnıñ May ayında admiral Kolçak ämere belän isäpkä alınğan baylıqnıñ nominal qimmäte 651 532 117 sum 86 tien täşkil itä. Kuytun kileşüe näticäsendä Çex-Slovak korpusı citäkçelege Sovet xökümätenä xäzinäneñ 409 625 870 sum 86 tienen qaytarıp birä. Xäzinä 1920. yılnıñ May ayında qabat Qazanğa qaytırıla, RSFSR Däwlät bankınıñ Qazan bülegenä salıp quyıla, annarı şul yılnıñ azaqlarında Mäskäwgä küçerelä.


Kamil Motíğí.
Motíğí Kamil (Töxfätullin Kamil Motíğulla ulı) (1883-1941), naşir, jurnalist, cırçı (bariton). 1905-1907. yıllarda "Älğasrelcädid", "Uqlar" jurnallarınıñ, "Fiker" gäzeteneneñnaşire häm möxärrire, "Uralets" (1906. yıldan "Uralskiy dnevnik") gäzeteneñ naşire. "Yaña tormış" gäzeteneñ oyıştıruçılarnıñ berse (1907-1909). 1909-1917, 1925-1929. yıllarda konsert eşçänlege alıp bara.


Säğit Rämiev.
Rämiev Säğit Lotfulla ulı (1880-1926), kürenekle şağir. 1906-1907. yıllarda "Tañ yoldızı" gäzeteneñ cawaplı möxärrire, "Tawış" gäzeten, "Tañ mäcmuğası" jurnalın oyıştıruçılarnıñ berse. Ğabdulla tuqaynıñ fikerdäşe. Rämiev icatınıñ nigezen romantik lirika täşkil itä. Tatar poeziäsenä söyläm tele intonasiälären kertä, milli şiğer tözeleşen yaña çaralar belän bayıta. İcatı: "Tañ waqıtı", "Sin", "Min", "Keşe", "Minutlar" isemle şiğerlär yañaça yazıla. Qayber şiğerläre Tatar poeziäse taríxında berençe tapqır Urıs telenä tärcemä itelä häm basıla. Lev tolstoy, Anton Çexov icatınnan Tatar telenä tärcemälär. '
"Saylanma äsärlär" (1962), "Tañ waqıtı" (1980) isemle cíıntıqlar.


Därdemänd.
Därdemänd (Rämiev Möxämmätzakir Möxämmäsadíq ulı) (1859-1921), kürenekle şağir, altın priiskaları xucası. Därdemänd poeziäsenä fälsäfi tiränlek, obrazlılıq, tel-surätläw çaralarında näfislek, neçkä lirizm häm psixologizm xas: "Qorab", "Büzlärem mana almadım", "Bez", "Xäyät", "Widağ", "Quandı il, qanat qaqtı mäläklär...". tatar poeziäsenä zur yoğıntı yasıy.
Abıysı Şakir Rämiev belän bergäläp "Waqıt" gäzeten, "Şura" jurnalın näşer itä, 1909-1918 "Waqıt" basmaxanäsen tota. 1. Däwlät Duması deputatı (1906).
"Därdemänd" (1929), "Saylanma äsärlär" (1959), "İsä cillär" (1980) cıyıntıqları.


Quşlawıç.
Quşlawıç awılı, Arça Rayonında, rayon üzägennän 24 "km" Tönyaq-Könbatıştaraq, Qazansunıñ uñ quşıldığı Qızılsu yılğası buyında. Qazan Xanlığıdäwerendä nigez salına. 1989. yılda 137 keşe (Tatarlar), 2000. yılda 151 keşe yäşi. Xalıqnıñ töp şöğele - igençelek, terlekçelek. Başlanğıç mäktäp, klub. Ğabdulla Tuqay tuğan awıl, şağineñ muzey-yortı


İl Gizüçe Bolğarda.
"İl Ğizüçe Bolğarda" ul Tatarça rok-opera ide.
Uyınçılar.
Venera Ganieva, Zölfät Xäkim, häm başqalar.


Nobel büläge.
Nobel büläge ("Нобель бүләге") - fänneñ meditsina häm fiziologiä, fizika, ximiä, ädäbiät häm solıx ölkälärendä birelä torğan dönyanıñ iñ möhim büläge. Ekonomika ölkäsendäge büläk 1968 yılda Şvetsiä üzäk bankı tarafınnan Alfred Nobel istälegenä bağışlap birelä. Berençe tapqır Nobel büläge 1901. yılda birelä başlıy. Nobel Solıx büläge küp belgeçlär tarafınnan säysi yaktan yoğıntığa birelgän dip täñqitlänä. Solıx bülägennän qala, Nobel büläkläre Stockholm şähärendä yıl sayın 10. Dekäberdä, Alfred Nobelneñ ülgän könendä tapşırıla. Härber büläk aluçı, ğädät buyınça, cıyılğan qunaqlar aldında leksiä belän çığış yasarğa tieş.
Büläkläw tärtibe.
Tieşle komitetlar Nobel büläge laureatların Öktäber ayında iğlan itä. Şunnan soñ, bülaklär tantanalı räweştä 10. Dekäberdä tapşırıla. Sönğı yıllarda banket Stockholm Şähär Sarayında ütä.
Büläk maksimum öç laureatqa birelä ala. Härber büläk altın medaldän, diplom häm aqçadan tora. Xäzerge waqıtta aqçalata büläkneñ zurlığı - $1 million çaması.
Matematika buläge.
Alfred Nobelneñ büläkne matemtiklarğa birmäw mäs'äläse buyınça törle fikerlär yöri. Nobel wasiäte praktik açışlar turında süz yörtä, ä matematika isä, praktik fännär rätenä kermi. İkençe säbäbe - 20. yöz başında Şvetsiädä inde matematika ölkäsendä zur bülakneñ buluı. Şulay uq, legenda räweşendä, Nobel xatınınıñ ber matematik belän bulğan mäxäbbäte atalsa da, bu legenda çınğa aşuı mömkin tügel, çönki Nobel berqayçan da öylänmägän bulğan.


Qol Ğäli.
Qol Ğali (yaqınça 1183-1236), Bolğar-Tatar şäğire, Tatar yazma ädäbiätenä nigez saluçı, mäşhür "Qíssai Yosıf" (1233) liro-epik poemasınıñ avtorı. Äsärneñ süjete Yosıf päyğämbär turında Täwrättä häm Qor'ändä bäyän itelgän qíssadan alınğan. Äsär küp kenä ğomumkeşelek problemaların çağıldıra: yaxşılıq häm ğädellek yawız köçlär belän köräşe, keşelärneñ yaqtığa-bäxetkä, äxlaqí saflıqqa, kamillekkä omtılış h.b.
Poema Tatar xalqınıñ äxlağın tärbiäläwgä, añarda humanizm sífatların üsterügä, ädäbi teleneñ formalaşuına zur yoğıntısı yasağan. Tatarlar küpläp yäşägän töbäklärdä äsärneñ 200-dän artıq qulyazma nösxäläre häm küçermäläre tabıla. Kitap räweşendäge berençe basması şağir Utız İmäni äzerlägän fänni tekst 1839 yılda Qazanda dönya kürä (naşire - Räxmätulla Ämirxanov). Äsärneñ Qazanda çıqqan basmaları 80-nän artıp kitä, alar arasında F. Fasiev äzerlägän cıyılma tänqidi-fänni basması 1983 yılda näşer itelä.


Mongol tele.
Mongol tele. Bu termin Mongolíanıñ Mongolları tele wä barça Mongol törkeme telläre añlata. Monnan tış "Mongol tele" terminı belän şulay uq borınğı ğomumi Mongol tele häm iske yazu Mongol tele añlana.
Mongol tele tar mäğnädä.
Mongollarnıñ, töp MR xalqınıñ wä Eçke Mongolíanıñ wä törle Qıtay regionlarında yäşi torğan ayırım törkemnärneñ tele. Töp dialekt buyınça yış "xalxa*mongol" yä ğadi "xalxa" atala.
Xalxa teleneñ ädäbiät normı häm MNR däwlät tele xälät bar. Anda söyläşüçelär sanı 2.3 mill. keş. çaması(1995). Xalxa dialektı mongol tele dialektlar üzäk törkemenä kerä. Anıñ beländer berättän könçığış da könbatış gruppları şulay uq ayırılalar. Dialektlar arasındağı ayırımlıklarnıñ nigezdä fonetik täbiğäte bar.
Mongolía milli tele bularak ul Mongol xalıq révolütsiyäsennän (1921) soñ xalxa dialektı buyınça tözelä başladı. 1943nçe yıldan birle anıñ kirillik älifba buyınçağı yazuwı bar.
Mongol telläre törkeme.
Xalxa-mongol belän mongol yazuwı tele mongol telläre törkemenä kerälär. Bu törkem kiläçäk törkemnärgä bülenä: Tönyaq-Mongol telläre: burât, qalmıq, ordos, xamnígan, oyrat; Könyaq-Mongol telläre: dagur, şira-yugur, dongxiang, baoan, tu; mogol tele Äfgänstanda ayırımça bula. Bu tellär ber-bersenä bik yaqın.
Üz tözüwe buyınça, bolar agglütinativ tellär flektivlek elementläre belän bula. Küpçelek tellärdä (qalmıqtan häm burâttan başqa) şäxessez fiğil törlänüe sífatlı. Monnan tış morfologiä sferasında alarda süz alıştıruı häm süz eşäwe arasındağı ayırma yuq. Mäsälän, kileş formaları ber süzneke yaña süzlär kebek bula häm tağın ber tapqır kileş buyınça törlänä alalar. İälek almaşlıqları urınında ayırım affíkslar bar: şäxesle dä şäxessez. Predikativ affíkslar buluı, isemlär fiğil kebek törlänä alalar, dip täesir qaldıra. Süz törläre yomşaq ayırıla. Bolar: isem, fiğil dä üzgärmäüçe kicäkçälär. İsem dä sífat küpçelek tere tellärdä häm yazu tellärendä morfologikça tügel ä sintaksís funktsiäse belän genä ayırılalar.
Sintaksísta spetsial bilgelänüçe aldında bilgeläwçe urını, cömlä axırında fiğil urını da bilgelänüçe wä bilgeläwçe kileş yä san buyınça kileşterü yuqlığı bula.


Bella Äxmädullina.
Bella Äxät qızı Äxmädullina ("Белла Әхәт кызы Әхмәдуллина") – tanılğan sovet şağiräse, XX yözneñ ikençe yartışında iñ zur yazuçılarnıñ berse. Rusiä yazuçılar berdämlege, Rus PEN-üzäge, A.Puşkin is. Sınlı Sänğät muzeye dusları berlege äğzası. Amerika sänğät häm ädäbiät akademiäse layıqlı äğzası.
Tormış yulı.
Bella Äxmädullina 1937 yılnıñ 10nçı aprelendä Mäskäwdä dönyağa kilä. Atası milläte buyınça tatar, anası – İtaliä çığışınnan bulğan rus. Mäktäp yıllarında uq şiğir yazu belän qızıqsına başlıy. 1960nçe yılda Ädäbiät institutın tämamlıy.
1964 yılda “Живет такой парень” ("Şundıy yeget yäşi") filmında jurnalist rolendä uynıy.
Berençe şiğiyr cıyıntığı – “Qıllar” ("Струны") 1962 yılda dönya kürä. Annan soñ “Yalqınsınu” (Озноб, 1968), “Muzıka däresläre” (Уроки музыки, 1970), “Şiğirlär” (Стихи, 1975), “Qarlı buran” (Метель, 1977), “Şäm” (Свеча, 1977), “Ser” (Тайна, 1983), “Baqça” (Сад, 1989). Soñǧısı öçen avtorğa Sovet Berdämlege däwlät premiäse birelä.
Bella Äxmädullina icatında Görci teması zur urın alıp tora. Äxmädullina bertörkem görci şağirläreneñ äsärlären tärcemä itä.
Bella Äxmädullina qäläme astınnan berniçä zamandaşı - tanılğan şağirlärgä bağışlanğan istäleklär, A.Puşkin, M. Lermontov turında esselar çığa.


Белла Әхмәдуллина.
Белла Әхәт кызы Әхмәдуллина (1937 елның 10 апреле — 2010 елның 29 ноябре) — күренекле Русия шагыйрәсе, язучы һәм тәрҗемәче. Совет хакимияте чорында Белла Әхмәдуллина исеме тыелган иде.
Әтисе милләте буенча татар. 2007 елда Казанга булган соңгы сәфәре вакытында шагыйрә гомер буе үзенең татар булганын тоеп яшәгәнен белдерде.
Ул 2010 елның 29 ноябрендә вафат була.


Karl Raimund Popper.
Sir Karl Raimund Popper (Сэр Карл Раймунд Поппер, 28. Yül, 1902 – 17. Sentäber, 1994) – mäşhür Austria häm Böyek Britaniä fälsäfäçese, London School of Economics’nıñ professorı. XX yözneñ iñ möhim fän fälsäfäçese bulıp sanala. Şulay uq küpsanlı cämğiäwi ham säyäsi fälsäfä äsärläre avtorı. Popper küplär öçen klassik fälsäfägä qarağan induktiv fänni metodnı tänqitläwçe häm falsifikatsiä metodın alğa sörüçe ğälim bularaq bilgele.
Tormış yulı.
Karl Popper 1902 yılda Vienna şähärendä dönyağa kilä. Ata-anası – katolik dinenä küçkän yähüdilär bula. Popper Vienna universitetında belem ala. Popper 1928 yılda fälsäfä fäne buyınça PhD däräcäsenä layıq bula.
1934nçe yılda berençe kitabı – ‘’Logik der Forschung’’ (Fänni açış mantıyği) – psixologizm, naturalizm, induktsionizm häm mantıyqi positivizmnı tänqitli häm falsifikatsiä printsibin fänne fän bulmağan töşençädän ayıruçı bularaq iğlan itä.
1937. yılda Nazism qurqınıçı astında Yaña Zellandiägä küçä. Şunnan soñ Popper berniçä ilne alıştırıp, soñğı könnaren Böyek Britaniädä ütkärä. 1965. yılda anı Elizabeth II patşabikäse Sir isemenä layıq dip taba.
Fälsäfä.
Popper kritik ratsionalizm töşençäsen üzeneke itä. Bu töşençagä nigezlänep, ul klassik empirizm häm induktivizm başlanğıçların inkyar itä. Popper fänni teoriäläreneñ abstrakt buluların, häm şuña kürä alarnıñ näticäläre yärdämendä genä tikşerep buluları turında yaza. Ul fänni teoriäneñ bilgele tarixi häm mädäni şartlarda tuğan problemlarğa cavap ezläw öcen barlıqqa kilä dip sanıy.
Mantıyq yağınnan qarağanada, fänni teoriäne küpsanlı testlar döres dip tabarğa mömkin, läkin ber negativ näticä anı tulısınça inkyar itargä citä. Bu nätica Popper’nı falsifikatsiä printsibın qullanırğa inandıra.
Popper şulay uq ‘’xaqlıq’’ töşençasen añlatu östendä dä eşli. Anıñ fikere buyınçä, bilgele ber teoriä yäki fanni näticäneñ xaqlığın töşençaneñ “döres eçtälek” häm “yalğan eçtälek”lären çağıştırudan soñ bilgeläp bula.
Säyäsi fikerlär.
‘’Açıq cämğiät häm anıñ doşmannarı’’ (The Open Society and Its Enemies) häm ‘’Tarixçilıqnın yarlılıgı’’ kitaplarında Popper tarixçılıq töşençäsen tänqitli häm liberal demokratiä qimmätlären alğa sörä. Tarixçılıq teoriäse nigezendä tarixnıñ bilgele ber qanunnar buyınça aldan belengän axıra baruı raslana. Popper isä monın küp oçraqta avtoritarizm häm totalitarizm sistemlarına iltüena işäräli. Ul tarixçılıqnıñ yalğış näticälärgä bäylänüen dälilli.


London School of Economics.
London School of Economics, LSE ("London iqtisad häm säyäsät beleme mäktäbe") – 1895. yılda barlıqqa kilgän maxsus yuğarı belem birü yortı. Ul London Universitetı kollejları sistemasına kerä häm üniversitet däräcäsendä belem birä (BA, MA/MS, PhD). Bu mäktäb üzen dönyanıñ сämğiäwi fännär ölkäsendä äydäp baruçı institut dip atıy.
"The Guardian" gäzite işäpläwençä, LSE Böyekbritaniädä Oxford'tan qala ikençe yuğarı uqu yortı sanala.
LSE'da uqıp çıqqan Tatarstanlılar: Oskar Prokopyev - Qazan şähäre xakimiate başlığı urınbasarı, şähär xakimiate finans idaräseneñ başlığı.


Robert İskändär ulı Niğmatulin.
Robert İskändär ulı Niğmatulin ("Роберт Искәндәр улы Нигмәтулин") – tanılğan tatar ğälime, Rusiä Fännär Akademiäse şäräfle äğzase (akademik).
Fizika-matematika fännäre doktorı. Lenin komsomolı premiäse iäse. 1983nçe yılda gaz-sıyıqça matdälärendäge dulqınlı dinamika ölkäsendäge xezmätläre öçen Sovet Berdämlege däwlät premiäse belän büläklänä. 2000 yılda Dan ordenına layıq bula. 200 artıq fänni yazmalar avtorı, şularnıñ sigeze – kitaplar, 21 avtorlıq turındağı tanıqlıqqa (patent) iä.
RFAneñ P. Şirşov isemendäge okeanologiä institutı direktorı.


Räşid Sönniev.
Räşid Ğäli ulı Sönniev ("Рәшит Гали улы Сөнниев") – tanılğan Räsäy ğälime, cämğiät eşleklese. Tatar millätennän. Üzbäk Sotsialist Cömhüriäteneñ Taşkent şähärendä 1943 yılnıñ 1çe martında dönyağa kilä. Räşid Sönniev – Rusiä Fännär Akademiäseneñ şäräfle äğzası.
Tormış yulı.
Räşid Sönniev Mäskäw fizika-texnika institutın häm Mäskäw däwlät universitetın tämamlıy. Fizika-matematika fännäre doktorı (1973), MFTI porfessorı (1974). Ul Rusiä Fännär Akademiäseneñ yuğarı energiä bülegen citäkli, Ğäläm tikşerenüläre institutınıñ äydäp baruçı fän xezmätkäre. Şulay uq, Maks Plank Astrofizika institutı direktorı (Garhing, Almaniä).
Ya. Zeldoviç belän xezmättäşlekltä ‘’Sönniev-Zeldoviç effektı’’ isemle teoriä avtorı. Bu teoriä nigezendä, Ğälämdä relikt nurlanışı elektronnar tä'sire astında waqıt ütü belän tarala.
N. Şakura belän berlektä R. Sönniev matdälärneñ qara tişekkä töşüe häm ikele sistemanıñ (ber yoldız qara tişek yäki neytron yoldız bulğanda) köçle rentgen nurlanışı astında barlıqqa kilgän akkretsion disklar modelen eşli.
Räşid Sönniev Mir orbital kompleksına kergän “Kvant” module tözegän häm anıñ belän idarä itkän törkemne citäkli. Bu modul yärdämendä 1987 yılda berençe tapqır ör-yaña yoldıznıñ rentgen nurlanışı yazıla. Xäzerge waqıtta R. Sönniev bülege ‘’Spectrum-X-Gamma’’ isemle xalıqara astrofizika proyektın äzerläwdä qatnaşa. Ber ük waqıtta ul Garhingta Awropa kosmik agentlığınıñ ESA Planck kosmik appartın Ğälämgä cibärü eksperimentları östendä eş alıp bara.


Räsäy Fännär Akademiäse.
Räsäy Fännär Akademiäse ("Русия Фәннәр Академиясе") – Räsäyneñ milli fännär akademiäse. Qısqaça - RFA. RFA eçenä Rusiäneñ törle töbäklärendä urnaşqan küpsanlı fän oyışmaları kerä. 2005 yılda RFAdä 500 yaqın tulı äğza bulğan. Akademiäneñ bäs ofisı Mäskäwdä.
RFA 9 fänni tarmaqtan tora, 13 cirle bülekkä bülengän. RFAdä küptörle kiñäş organnarı, komissiälär urın alğan.


Renad Säğdiev.
Renad Zinnur ulı Säğdiev ("Ренад Зиннур улы Сәгъдиев") – tanılğan ğälim, fän eşleklese, ximiä fännäre doktorı, RFA akademigı (1997), Xalıqara tomografiä üzäge direktorı (1993dan başlap). Tanılğan ğälim, şulay uq RFA akademigı Roald Säğdievneñ bertuğan enese.
Tormış yulı.
Renad Säğdiev dönyağa Qazanda 1941nçe yılnıñ 13nçe dekaberendä kilä. 1965nçe yılda Novosibirsk däwlät universitetın tämamlıy. 1965-1983nçe yıllarda SSSR Fännär Akademiäseneñ Seber bülegeneñ Ximiä kinetikası häm yanu institutında stajor, fänni xezmätkär, laboratoriä citäkçese. 1983-1993 yıllarda şunda uq direktor urınbasarı.
1993nçe yılda Renad Säğdiev Xalıqara tomografiä üzägen oyıştıra häm anıñ direktor wazifaların başqara. Bu üzäk Seber xalqınıñ sälamätlegen saqlayda zur eş quya, şulay uq bu üzäk Rusiäneñ ximiädä magnit küreneslären öyränüce töp fänni berläsmäse.
RFAneñ Seber bülege direktorı urınbasarı.
Renad Säğdiev Rusiädä ximiä fizikası ölkäsendä iñ zur ğälimnärneñ berse, “Химическая физика”, “Сообщения по кинетики и анализу” basmalarınıñ redkollegiä äğzası. Mäskäw däwlät, Rostov däwlät, İrkutsk däwlät universitetlarınıñ layıqlı professorı.


Roald Säğdiev.
Roald Zinnur ulı Säğdiev ("Роальд Зиннур улы Сәгъдиев") – tanılğan ğälim, fän eşleklese, fizika-matematika fännäre doktorı, RFA akademigı (1968). Tanılğan ğälim, şulay uq RFA akademigı Renad Säğdievneñ bertuğan enese. Roald Säğdiev elekkege AQŞ prezidentı D.Eisenhower’nıñ oñığına öylängän.
Tormış yulı.
Roald Säğdiev dönyağa Mäskäwdä 1932nçe yılnıñ 26. dekaberendä kilä. 1955nçe yılda Mäskäw däwlät universitetınıñ fizika fakultetın tämamlıy. 1956-1961nçe yıllarda SSSR Fännär Akademiäseneñ Atom energiäse institutında (xäzer Kurçatov institutı) eşli.
1968nçe yılda, utız biş yäşendä Roald Säğdiev SSSRnıñ iñ yäş akademigı bula. Şulay uq ul Sovet ilennän berdänber Vatikan fännär akdemiäse akademigı däräcäsenä ireşä. 1961-1970nçe yıllarda Atom-tös fizika institutında laboratoriä citäkçese (Novosibirsk).
1970-1973nçe yıllarda SSSR Fännär akademiäseneñ Yuğarı temperaturalar institutında eşli. Roald Säğdiev zamança plazma fizikasıñ öyränüçe aldınğı ğälim. Anıñ Kurçatov institutında başqarğan esse plazma häm idarä itelä torğan termo-töş sintez ölkäsendäge açışları xalıqara däräcädä tanıla.
1973-1988nçe yıllarda Roald Säğdiev SSSR Fännär Akademiäseneñ Ğäläm tikşerenüläre institutında direktor. Bu waqıtta ul unikal fänni programmalar (“Kosmos”, “Prognoz”, “İnterkosmos”, “Meteor”, “Apollon” h.b.) östenedä eşli.
1987-1991nçe yıllarda SSSR Yuğarı Sovetı deputatı itep saylana.
1985-1988nçe yıllarda Roald Säğdiev yuğarı dairälärdä ütkarelgän Jeneva, Vaşington häm Mäskäw oçraşularında SSSR citakçese M. Gorbaçev kiñaşçese bula.
1989dan xäzergäçä Merilend universitetı professorı (AQŞ).


İldar İbrahimov.
İldar Ğabdulla ulı İbrahimov ("Илдар Габдулла улы Ибраһимов") – tanılğan ğälim, fän eşleklese, texnika fännäre doktorı (1966), RFA akademigı (1997), RFAneñ V.A.Steklov is. İnstitutında kiñäşçe.
Tormış yulı.
İldar İbrahimov 1932nçe yılda Leningrad şähärendä tua. 1956nçe yılda Leningrad universitetın tämamlıy. 1972nçe yılda İldar İbrahimov RFAneñ V.A.Steklov is. İnstitutında statistika metodları laboratoriäsen citäkli. Töp fänni eşläre matematika statistikası, oçraqlıq teoriäse alımnarına bağışlanğan.
1997nçe yıldan İldar İbrahimov Sankt-Peterburg däwlät universitetınıñ oçraqlıq teoriäse häm matematika statstikası kafedrasın citakli.


Rivner Fazıl ulı Ğaniev.
Rivner Fazıl ulı Ğaniev (Ривнер Фазыл улы Ганиев) – tanılğan ğälim, fän eşleklese, texnika fännäre doktorı (1968), "RFA" akademigı (1994), RFAneñ Liniyäle bulmağan dulqınlı mexanika häm texnologiä fänni üzäge direktorı (1987nçe yıldan).
Rivner Ğaniev 1937nçe yılnıñ 1çe aprelendä Başqortostan ASSRnıñ İleş rayonı Tazıy (?) awılında tuğan. 1959nçe yılda Ufa aviatsiä institutın tämamlıy. Töp fänni eşläre rezonanslı küreneşlär teoriäsenä qarıy.
300gä yaqın fänni xezmät avtorı. Rivner Ğaniev 100dän artıq patent iäse.


Marat Yunısov.
Marat Sabir ulı Yunısov ("Марат Сабир улы Юнысов", 1940) – tanılğan ğälim, fän eşleklese, ximiä fännäre doktorı (1974), RFA akademigı (2003).
Tormış yulı.
Marat Yunısov 1962nçe yılda Mäskäw däwlät universitetın tämamlıy, 1962-1990nçı yıllarda Üzbäk Sotsialist Cömüriäteneñ Fännär Akademiäsendä eşli. 1992nçe yıldan RFAneñ Ural bülekçäsendä Organik ximiä institutı direktorı urınbasarı.
Marat Yunısov bioorganik ximiä, tabiği häm fiziologik aktiv matdälärneñ ximiäse, alkoidlar ximiäse ölkälärendä zur belgeç. 180nnän artıq fänni xezmät avtorı.
15 avtorlıq sertifikatı, Şweytsariä, Fransiä häm AQŞ patentları iäse.


Kamil Wäliev.
Kamil Äxmät ulı Wäliev ("Камил Әхмәт улы Вәлиев") – tanılğan ğälim, fän eşleklese, fizika-matematika fännäre doktorı, RFA akademigı, RFA’neñ Fizika-Texnologiä İnstitutı direktorı (1988. yıldan).
Tormış yulı.
Kamil Wäliev 1931. yılnıñ 15. Ğínwarında Tatarstannıñ Mamadış rayonı Yuğarı Şandır awılında dönyağa kilä, Qazan Däwlät Universitetınıñ aspiranturasın tämamlí.
1953-1964. yıllarda Qazan Däwlät Pedagogika İnstitutında ölkan uqıtuçı, dosent, fizika kafedraşı çitäkçese. 1964. yılda Zelenograd şähärendä fänni institutnıñ laboratoriäsendä eşli. 1977-1983. yıllarda SSSR Fännär Akademiäseneñ P.N.Lebedev is. Fizika İnstitutında mikroelektronika sektorı çitäkçese, 1984-1988. yıllarda şundä uq mikroelektronika laboratoriyäse çitäkçese, Fizika İnstitutı direktorı urınbasarı.
1988. yılda Kamil Wäliev SSSR Fännär Akademiäseneñ Fizika-Texnologiä Institutı direktorı, beryulı şul universitetta quant sanaqları laboratoriäsen citäkli.
Kamil Wäliev SSSR häm soñınnan Räsäy elektronika sänäğäte üseşenä ın zur öleş kertkän şäxes, fänni mäktäb başlap cibarüçe.
Kamil Wäliev Tatarstan Fännär akademiäse şäräfle äğzäse.


Altın Minbär Xalıqara Möselman kinosı festivale.
"Altın Minbär" kinofestivale Qazanda ürkärelä torğan kinofestival. Festival qısalarında konkursqa Möselman ruxın çagıldırgan filmnar täkdim itelä. Festivalne ütkärü fikereneñ autorı "İslam dönyası" televideokompaniasennän Zawdi Mamirgov. Oyıştıruçılar arasında Räsäy möftiläre şurası häm Tatarstan Mädäniät ministırlığı bar.


III Altın Minbär Xalıqara Möselman kinosı festivale.
III "Altın Mönbär" Xalıqara Möselman kinosı festivale 6-12. Sentäber 2007. yıl könnärendä Qazanda ütkärelde. Çırattağı bu festivalneñ lozungı "Mädäniätlär dialogı aşa dialog ädäbenä" süzläre buldı. 14 Awrupadan, barlığı 46 törle ilden qatnaşuçı buldı. Açılış tantanasına sponsorlığında maqtaulı qunaq bularak dönyaküläm tanılğan aktrisa qatnaştı. III festivalda barlığı 75 film qatnaştı - 49 film bäyge qısalarında, 26 film bäygedän tış, filmnar Qazannıñ 3 kinoteatrında kürsatelde.
Bäygedäge filmnar.
Suvar Plaza häm Grand Cinema kinoteatrlarında.
Bäygedän tış filmnar.
Mir kinoteatrında.


Dilemma (film).
Film iñ elek "Aritmi" iseme belän töşerelä başladı. Filmda "Vertigo" kompleksı, yañadan tuu häm näsellär arasındağı mönäsäbät temaları turında süz alıp barıla. Stsenariynı Aysılu Hafizova yazdı. III Altın Minbär Xalıqara Möselman kinosı festivalendäge bäyge qısalarında qatnaşqan bu film 20 oktyabr könne Suvar Plazadağı Grand Cinema zalında tamaşaçılar aldına çıqtı. Filmnıñ büdjetı turında rejissör Ramil Töxfätullin 1 milyon dollardan 2.5 tapqır äzräk bulganın äytkäne belenä.


Grbavica.
ul Bosnak rejissör xatınıñ berençe dramatik filmı.


II Altın Minbär Xalıqara Möselman kinosı festivale.
II "Altın Minbär" Xalıqara Möselman kinosı festivale 10-15. Sentäber 2006. yıl könnärendä Qazanda ütkärelde. Bu festivalneñ lozungı "Dini tatulıq häm säyäsi ädäplelek" süzläre buldı. Festivalga qatnaşqan filmnar Suvar Plaza häm Grand Cinema kinoteatrlarında kürsätelde.
Mäxsus büläklär.
- Tatarstan Respublikası Prezidentı büläge: "Ata-babalarnıñ sandığı" (Rej. Nurbäk Eğen)


Ata-babalarnıñ sandığı.
Altın Minbär


Ramil Töxfätullin.
Ramil Çıñğız ulı Töxfätullin (Töxfätulla) (2. Öktäber 1966) - kinorejissör, teatr artistı häm türä. Tatarstan kinosınıñ iñ küp film töşergän rejissörı bularaq diqqät cälep itä.
Tormış yulı.
2. Öktäber 1966. yılda Tatarstanda tuğan. 1982-1987 yıllarda Qazandağı teatr mäktäbendä uqıy. 1987-2007 yıllarda Ğaliäsğär Kamal teatrı akterı bularaq başqargan möxim rolläre belän tamaşaçılarnıñ küñelenä kerep qaldı.
Ramil Töxfätullinnıñ yaqın dusları üz itep anı Ramay dip yörtälär. Şuña kürä ul 2000. yılda kino studiäsen başlap cibärgändä,anıñ isemen "Ramay studiase" dip quya. Ul şulay uq "Tatarstan-Cinema" kino sänğäten üsterü fondı prezidentı. 1. Mart 2007 könne Tatarstan Respublikası Ministrlar Kabinetınıñ mädäniät häm Tatarstan xalıqlarınıñ tellären üsterü bülegeneñ citäkçese bularaq bilgelände.


Upqın (film).
Upqın - kriminäl drama. Film real waqıyğalarğa nigezlänep eşlängän häm Eçke eşlär ministrlığı narkotiklarnıñ qanunsız äyläneşe belän köräşü idaräsenä bağışlana. Ul 2002 yılda Eçke eşlär ministrlığınıñ 200 yıllığına bağışlanğan bäygedä “İñ yaxşı ädäbi äsär” nominasiasendä berençe urın yawlıy.


Zöläyxa (film).
Zöläyxa - tarixi film, Tatar ädäbiäte klassigı Ğayaz İsxaqínıñ "Zöläyxa" piesası buyınça quyıldı. Filmdağı waqıyğalar 19. yöz axırında bara. Süjetnıñ üzägendä ğädi ber tatar xatınınıñ faciğäle yazmış sürätlänä. Yaratqan irennän, balalarınnan ayırıp alıp, köçläp çit dindäge keşegä kiäwğä birelgäç, Zöläyxa yäşäwneñ mäğnäsen yuğaltıp, aqıldan şaşu däräcäsenä citä. Şuña qaramastan, yazmış bersennän berse qatlawlıraq sınawlar quya häm tarix tägärmäçe Zöläyxa kebek bik küplärne faciğäle çorlarğa alıp kerep kitä. Eçtälek buyınça kiñäşçelär: Räsäy möftiläre şurası räise Rawil Ğäynetdin, Razil Wäliev häm Tufan Miñnullin. Piträç, Töläçe, Aqsubay, Çistay, Qazan häm Çuaşstanda kebek törle töbäklärdä töşerelgän bu filmda barlığı 150-dän artıq uyınçı qatnaştı. Kibetlärdä dä satılğan räsmi DVDlarnı Urısça häm İnglizçä subtitraları belän qaraw mömkinçelege dä bar.
25 sentäbr 2003 yılında töşerelä başlagan film ber yıl eçendä tämamlandı häm 27. dekabr 2004 könne premyerası yasaldı. Büdjetı 6 milyon sumnan artıq bulğan Zöläyxa filmının räsmi täqdime 2 Mart 2006. yıl könne Tatarstan Respublikası massaküläm kommunikasialär "Tatmedia" agentlığında yasaldı.


Xäzinä (film).
Xäzinä - Ğärif Axunov romanı nigezendä Tatarstan neftçeläre turında 1975. yılda töşerelgän dramatik film.


Salawat Fätxetdinov.
Salawat Zäki ulı Fätxetdinov (1960) Tatar pop-cırçısı. Estradada xäzerge Tatar cırların osta başqaruçı. Tatarstannıñ xalıq artistı (1995).


I Altın Minbär Xalıqara Möselman kinosı festivale.
I "Altın Minbär" Xalıqara Möselman kinosı festivale 10-11. Sentäber 2005. yıl könnärendä Qazanda ütkärelde. Yabılu tantanası Ximiklar mädäniät sarayında ütte.
Mäxsus büläklär.
- Tatarstan Respublikası Prezidentı büläge: " (Rej.)


Tatar mifologiäsendä Şüräle.
Şüräle – Tatar mifologiäsendä urmanda yäşäwçe ozın barmaqlı, mañğayında mögezle, yonlaç ir-at qiyäfätendäge zat. Işanular buyınça, keşelärne urman quyılığına aldap alıp kerep, adaştıra häm qıtıqlap üterä.


Tälğät Niğmätullin.
– tanılğan Sovet kino artistı.
Tälğät Niğmätullın dönyağa Qırğız SSRınıñ Qızıl-Kiä şaxtyorlar şähärçegendä 1949. yılnıñ 5. Martında kilä. Tuğan şähäreneñ töp uramı xäzer anıñ isemen yörtä. 1971. yılda ul VGIK’nıñ Sergey Gerasimov studiäsen tämamlıy häm Üzbäkfilm şirkätendä eşen başlap cibära. Ber ük waqıtta ul Yuğarı rejissyor kurslarında säxnäläşterü bülegendä belem ala. Tälğät karate masterı bula häm küp yäşlärneñ tormışın şulay itep üzgärta. Artistnı tanitqan töp rol – "20. Ğasır piratları", berençe Sovet boyevik filmı bula.
Tälğät Niğmätullın 1985. yılda faciğäle töstä wafat bula


Säyed Daşuk-Niğmätullin.
Säyed Tälğät ulı Daşuk-Niğmätullin ("Сәед Тәлгать улы Дашук-Нигмәтуллин") - bilgele Rusiä kino häm teatr artistı, mäşhür Tälğat Niğmätullinnıñ ulı.


Azerbaijan Airlines.
Azerbaijan Airlines ("Azärbaycan Hawa Yulları", Azäriçä: "Azərbaycan Hava Yolları") - Äzärbaycannıñ töp hawa şirkäte.


Tatarstan Hawa Yulları.
Tatarstan Hawa Yulları ("Татарстан Һава Юллары") – Qazan şähärendä urnaşqan Tatarstan Cömhüriäte milli hawa şirkäte. 1999. yılda Qazan häm Tubän Qama hawa şirkätlären berläşterü näticäsendä barlıqqa kilgän. Töp hablar (urnaşu urınnarı) – Qazan häm Tübän Qama şähärlärendä.
Tarix.
Berençe Tatarstan hawa şirkäte Sovetlar Berlege taralu belän 1993. yılda barlıqqa kilä. 1999. yılda, Tatarstan Xäkimiäte boyırığı nogezendä, bu hawa şirkätenä Tübän Qama hawa şirkäte quşıla. 2001-2006 yıllarda Rusiä Qanatları bäygesendä berniçä büläk ala. Xäzerge waqıtta şirkät aktiv räweştä Rusiä hawa bazarın yawlau belän mäşğül.


Air France.
Air France () — Air France-KLM һава ширкәтенең бер өлеше булып тора. KLM ширкате белән берләшкәнгә кадәр Франциянең милли авиаширкәте була. Эшчеләр саны 71654 кеше (январь 2005 ел).
Авиаширкәт күбесе очракта магистраль төбәк очкычларын куллана.
Б Orly Airport, Saint-Exupéry International Airport, Côte d’Azur International Airport аэропортларында туктала.
Халыкара SkyTeam альянсына керә, Аурупада Alitalia һәм Аэрофлот белән хезмәттәшлек итешә. Төп урыны — Шарль де Голль исемендәге Халыкара аэропорт. Ширкәт 1933 елның 7 октябрендә оеша.


Delta.
Delta Air Lines — Америка Кушма Штатлары һава ширкәте. Аның штаб-фатиры Атлантада (Джорджия штаты) урнаша.


Continental Airlines.
Continental Airlines, Inc. ("Контине́нтал Әйрлайнз") — зурлыгы буенча Америка Кушма Штатларының дүртенче һава ширкәте. Штаб-фатиры Хьюстонда (Техас штаты) урнаша. 2010 елның 1 октябреннән ширкәт рәсми төстә United Airlines белән берләште. Яңа һава ширкәте United Airlines бренды һәм Continental Airlines логотибы белән эшләячәк. Ул дөньяда иң зур һава ширкәте булыр дип көтелә.
Continental Airlines ширкәте көненә чит илләргә 190 җиргә һәм АКШ эчендә 151 җиргә 3 мең рейс башкара. Күбесенчә ширкәт Канада, Латин Америкасы, Аурупа, АКШ шәһәрләренә рейслар башкара.
Continental Airlines тарихы 1934 елның 15 июленнән башлана. Бу көнне зур булмаган Varney Speed Lines ширкәте нигезләнә. 1937 елның 8 июлендә ул исемне "Continental"га алыштырды.


Аэрофлот.
«Аэрофло́т — рәсәй авиаюллары» ААҖ (,) — Рәсәйдәге иң зур һава ширкате, милли авиакүчерүче, 2014 елгы Кышкы Олимпия уеннарының рәсми иганәчесе. Штаб-квартирасы — Мәскәүдә урнашкан.
«Аэрофлот» ширкате — Халыкара һава транспорты берләшмәсе (ИАТА) әгъзасы булып тора.
Ширкәтнең төп аэрапорты — Мәскәүнең Халыкара Шереметьево аэропорты (терминалллары D, C, F).


Монгол теле.
Монгол теле ("Монгол хэл") – бу төшенчә Монголиянең монголлары телен вә барча Монгол төркеме телләрен аңлата. Моннан тыш "Монгол теле" термины белән шулай ук борынгы гомуми Монгол телен һәм иске язудагы Монгол телен атыйлар.
Монгол теле тар мәгънәдә.
Монголиянең төп халкы булган монголларның, Кытайдагы Эчке Монголия һәм башка провинцияләрдә яшәүче монголларның төп аралашу теле. Төп диалект буенча гадәттә "халха-монгол" яки "халха" кенә дип атала.
Халха-монгол теленең әдәбият нормасы һәм Монголиянең дәүләт теле статусы бар. Бу телдә сөйләшүчеләр саны 2,3 млн. кеше чамасы (1995). Халха диалекты монгол теле диалектларының үзәк төркеменә керә. Шулай ук көнчыгыш һәм көнбатыш диалекталь группалар да аерыла. Диалектлар арасындагы аермалар нигездә фонетикада ята.
Монголиянең милли теле буларак Монгол халык революциясеннән (1921) соң халха диалекты нигезендә төзелә башлады. 1943 елдан башлап аның язуда кирил әлифбасы кулланыла башлый.
Монгол телләре төркеме.
Халха-монгол теле белән монгол язуы теле монгол телләре төркеменә керә. Бу төркем түбәндәге төркемнәргә бүленә: Төньяк-Монгол телләре: бурят, калмык, ордос, хамниган, ойрат; Көньяк-Монгол телләре: дагур, шира-югур, дунсян, баоань, ту; Әфганстандагы могол теле башкалардан нык аерылып тора. Бу телләр бер-берсенә бик якын.
Төзелешләре буенча алар флективлык элементлары белән агглютинатив телләр буларак саналалар.


Ay.
"Ay" süz börtegeneñ etimologiäse.
bu ike süz börtege etimologik bäyläneşkän. Şun uq xäl Urıs häm İñliz tellärendä: - месяц, -.
Hicri ay.
Ni öçen 29-30 - çönki şul waqıt eçendä cirneñ iärçene aynıñ fazası äylänep çığa. Hicri täqwimdäge ay tögäl şuşı waqıtqa turı kilä. ay fazası üzgärü periodı tögäl 30 kön tügel, 29,5 tiräse.


121 (Film).
Tatar xalıq şağire Ğabdulla Tuqay turında qısqa film. Rejissör Salawat Yuzeyev 25 minutlıq film tasmasında yaña zaman Tatar ädäbiätenä häm ädäbi telenä nigez saluçı, ädäbi täñqitçe häm publisist şağirneñ tormışı turında sürrealist yassılıqta üzeneñ qaraşın belderä. Tarixi faktlarga nigezlängän film tamaşaçılarnıñ künekkän räweştä başın qatırır urınına Anglianıñ "BBC" şirkäte ısulları yärdäme belän filmga uyın säxnälären qatnaştırıp Tuqaynıñ tormışı yäki tatarlıq belän qızıqsınmagan tamaşaçınıñ da diqqäten cälep itä ala. Filmda Tuqaynı, yaqın dustın Ämirxannı, ostaz Puşkinnı söyläşterä, tarix belän xäzerge zamannı ber yulı ähäñle uñayennan añlata. Filmga üzeneñ qatnaşın kertüçelär arasında rässam İlgizär Xäsän häm möxarrir İldus Äxmätcan kebek kürenekle sänğat eşlekleläre dä bar.
Filmnıñ Galası (berençe kürsätelüwe) 13. iyün 2007 könne Qazandağı Avrora 1991 sänğat galereyasendä uzdı. Räsmi täqdime 14. iyün 2007 könne "Tatar-inform" mäğlümat agentlığında ütkärelde, täqdimdäğe äñgämäğä Rejissör Salawat Yuzeyev, Prodüser Marina Galistkaya häm uyınçı Liliä Zahidullina qatnaştı.


Avrora 1991.
Qazanda sänğat alanında eş kürsätkän oyışma. 2005 yılında qorılğan Polina Morozova häm Artem Azimov citäkçelegendäge OOO "Kulturnıe traditsii" şirkäteneñ säüdä ataması. "Avrora 1991" säüdä atamasın 1990. yıllarnıñ başında Qazanda UNIKS binasında Qazan rässamı Viktor Arşinovnıñ qızı Natalya tarafınnan açılğan sänğat galereyasınnan ala - çınnan räsem häm sänğat galereyası äsärläre satıla torğan cirdän. 2005. yılında Natalyanıñ tuğanı bulğan Artem Azimov fikerdäşe Polina Morozova belän Avrora fikerenä yaña sulış birep bu oyışmanı virtual dönyada barlıqqa kiterälär - isemen "Avrora 1991 zamana sänğat galereyası" dip quyalar. "Avrora 1991" çaraların şähärneñ törle urınnarında ütkärä, başqarğan eşlärnen üz web-sähifälärendä kürü mömkinçelege bar, daimi urınnarı yuq.


İlgizär Xäsän.
İlgizär Xäsän ("Ильгизар Хасанов") Tatarstannıñ kürenekle zamana räsem ostazlarınnan.


İqtisat.
İqtisat (Ğäräpçädän), yä dönyaküläm terminologiädä Yunançadağı "oikos" (öy) häm "nomos" (ğädät yäki yola), yäğni "xucalıq yolası" mäğnäsendäge süzlärennän yulga çığıp xäzerge waqıtta "lingua franca'ğa" äwerelgän İnglizçädäge "Economics" süze belän yışraq almaş qullanıla häm kübesençä asatlıraq añlaşıla.
Gomümän İqtisatnıñ meñlägän tören berbersenen astına quyep şäcärä xälendä kürsätüne döres dip äytep bulmıy, xättä mömkin tügel. İqtisat belemenä tarixi xronologiä yagınnan iqtisat teoriyaläre nigezendä yaqınlaşu iñ kiñ taralgan ısullardan berseder. Kübesençä İngliz telendä işäytelgän belemneñ bu yünäleşe büten belem yünäleşläre belen berğä tasvirlana - Säyäsi iqtisat, İqtisadi cäğräfä, Moxit iqtisadı, Sänäğät iqtisadı h.b.


Äqdäs Niğmät Qurat.
Äqdäs Niğmät Qurat (Urısça: Акдес Нигматов, Törekçä: Akdes Nimet Kurat) 1903. yılda Älmät awılında tuğan. 1927. yılda Berlin universitetınıñ tarix fakultetın tämamlıy, 1928. yılda fälsäfä doktorı däräcäsen (PhD) alıp, Törkiägä kitä. Ankara universitetınıñ tel tarix geografiäse fakultetına professor bulıp urnaşa häm 1971. yılğa qädär şunda eşli. Borınğı (VI-VIII ğasırlar) häm soñğı çor (XVII-XX ğasırlar) çığanaqların tigez däräcädä yaxşı belüçe kiñ qırlı tikşerenüçe bu ğälimneñ Törek, Alman, İngliz häm Fransuz tellärendä 100 dän artıq xezmäte basılğan. A. Niğmät Qurat 1971 yılda automobil bäreleşenä yulığıp hälaq bula. İstambuldağı Erenköy-Sahrayıcedit ziratında kümelgän.
Äqdäs Niğmät Quratnıñ häm iptäşe Hadiye Quratnıñ qaber taşı


Saq-Soq törkeme.
Saq-Soq törkeme Zahir Nasıbullin citäkçelegendäge Çallı şähärendä 1990 barlıqqa kilde. Awrupa turnesendä Bonney M belän ber üq säxnägä çıqtı. 1995 yılında taraldı. 2003 yılında 2 tamaşa öçen qabat berläşte. İcat tormışında törkem 1 genä albom çığara aldı, ansın da 1993. yılnı Almaniada çığarğan bulu säbäple RF'da taratılmadı.
"The First Lesson of Tatar" albom tışlığı.
Törkem äğzaları.
Zahir Nasıbullinnıñ "Qazan - Yäşlek ilem" isemle solo albomı 2005. yılnı BLG Recordstan dönya kürde.


KGB törkeme.
KGB törkeme - 1992. yılnı Qazanda qorıldı. Ğömere buyınça muzıka belän şöğellängän Deniz Bedretdin Qazanğa kilgäç yaña dusları belän tanışa. Tanışudan yaña gruppa tua. Deniz Bedretdinnıñ Helsinkida, bütän törkem äğzaları Qazanda toru häm härkemeñ üz eşläre belän şögellänüe säbäple törkemneñ icatı passif räweştä däwam itä. Nixayät, 2003. yılnı "Tatarstan poyezı" isemle albom çığaralar.
"Tatarstan poyezı" albomı isemen Mäskäw-Qazan arasında yörgän "Tatarstan" poyezdınan ala, bu poyezd Qazannı könbatışqa totaştıra häm Deniz Bedretdinnıñ ata-babalarınıñ tuğan yağı bulğan Tübän Novgorodtan (Särgaç) da uza.
Törkem äğzaları, härwaqıttağıça, "The Beatles"nı yaratıp, urısça rok cırlauçı-uynauçılar. Deniz Bedretdinnıñ qolağı ise Skandinav rok muzıkasına häm Tatar xalıq köylärenä iyälängän. Albom, tawış yağınnan urıs rok tradisiyaların iskä töşerä häm şulay uq Deniz Bedretdinnıñ moñarçı Finlândiädağı tatarlar belän berğä çığarğan albomnardağı (LP) kebek lirik-akustik yañgırawı da bar. Şulay itep, "dialektika" belän barlıqqa kilgän albom uñışlı dip sanala. Albomda qayber Başkarma ansamble zamanınnan qalğan cırlar belän (Mäs.:"2-Elmira", "9-Sin sazıñnı uynadıñ") yaña cırlar da bar. Bolar arasında "1-Tatarstan poyezı" häm "10-Birelmä tatar halıgı" cırları süzläre belän ayırılıp çığıp tora, "2-Elmira" häm "11-Kızım Zarifä" başqaru räweşläre belän diqqat cälep itä. "12-Tuğan tel"neñ härwaqıttağıça köye tanış, süzläre uylandıra, vokalda qunaq Zölfiyäneñ tawışın işetü söyenderä.
KGB törkeme xalıqara profile, ğadättän tış tawışları häm başqaruları belän Törkiädä eşläüçe ber radio alıpbaruçınıñ küzenä çağıla. Cenk Akyol isemle bu keşe "Açık Radyo 94.9 fm" kanalında üzeneñ "Terra Incognita" isemle tapşıruwınıñ bersen (2007. yılnıñ May ayında) "KGB törkeme"nä bağışlıy. Şulay itep bu törkem turında, 2000-le yıllarda üzläre yäşäp icat itkän töbäktän tış bütän ildä tawışın yañgıratqan berençe Tatar rok törkeme dip äytep bula (1990-lı yıllarda Saq-Soq törkeme "Boney M" belän ber säxnäğä çıqqan ide).


Äylän-Bäylän (albom).
Äylän-Bäylän - halikara balalar cirlari albomı. Finlândiä yäşäüçe tatarlar tarafınnan äzerlände häm 2007. yılnı satuğa çıqtı. Kiñ itep tanılgan häm küp itep cırlanğan halıqara balalar cırları bu albomda Tatar telendä başqarılğan.


Başkarma ansamble.
Başkarma ansamble (Başqarma törkeme) 1970. yıllarnı Finlândiädağı The Sounds Of Tsingishan (Çınğızxan tawışları) törkeme nigezendä, 1985. yılda Finlândiädağı tatarlar tarafınnan qorıldı. 1989. yılnı berençe tapqır Tatarstanda konsert birdelär. 1991. yılnı yaña sänğatçelär quşıla häm Başkarma "Kizleü" albonmarın çığardı. 1992. yılnı şul uq albom Mäskäw häm St.Petersburgta dönya kürde.


Öternäs.
Öternäs şähärlege (Urısça: Утернясское городище): Tatarstannıñ Saba rayonında Baylar Sabası häm Şämärdän arasındağı Qala Taw isemle cirdä urnaşqan bulğan qala urınında arxeologiä häykäle. Xäzerğe köndä ul tirädä Öternäs, İleber häm Ezmä awılları urnaşqan. 1552. yılnı Qazan yawlap alınğan 15 meñ çaması keşe bu tiräğä küçenep, şähär qorıp cibärep, möcädälälären monnan däwam ittererğä tırışqannar. 1553-1554. yıllarnı Şuyski citäkçelğendäğe ğaskärlär bu yaña şähärne yawlap ut törkännär.
1998. yılnıñ Yül ayında bu tirälärdä tikşerenü öçen arxäologiä törkeme lager qordı.


Küktaw (film).
Ber bersen oçratqan ike yalğız keşeneñ xikäyäse. Berse qısqa gömeren kolyaskada uzdırırğa mäcbür bulğan Bulat "(Yosıf Bikçäntäyev)" isemle malay, ikençese faciğadan soñ yalğız qalğan Kärim "(Färit Bikçäntäyev)" isemle ir keşe.


Zölfät Xäkim.
Zölfät Xäkim - dramaturg, şağir, cırçı. Köyen häm süzlären üze yazğan cırları fälsäfi mäğnase belän ayırılıp tora. Tatarça cırlanğan muzıkada Zölfät Xäkim icatınıñ ähämiäten nıqı belän çağıştırıp bula. Ğomümän, köndälek tormış tırunda tänqit süzläre äytkäne dä bula. Tänqit anıñ şiğriyätendä häm dramaturgiya äsärlärendä dä sizelä.


ZMÇ törkeme.
ZMÇ törkeme (Записки мертвого человека, ЗМЧ, ZMC) – törkemneñ iseme “Ülgän keşeneñ yazuları”nıñ baş häreflärennän tora. 1986. yılnı Qazanda qorıldı. Törkemneñ muzıkasın Psixodelik rok yünäleşendä yasap, süzlärä sosial mäğnä birerğä tırıştılar. Üzlärneñ icatlarında rok mızıkasın şärqi fäläsäfä häm mädäniäte belen berläştergä omtılalar. 1989. yılnı törkemğä Vitaliy Karsev, A. Gasilov, Yevgeniy Gasilov häm İ. Dinavestkiy quşıldı. Şul uq yılnı “Avrora-89” festivalendä çığış yasıylar. 1989. yılnı Räşit Kallimullinnıñ İl Gizüçe Bolğarda Rok operasında muzıka başqaralar. Albert Asadullin belän Räşit Kallimullinnıñ “Mähdi” Rok operasında bergä eşlilär. 1990. yıl säxnä çığışları belän ütä, Oktyabr ayında Bornauldağı “Rok Azia” festivalenä qatnaşalar. 1990. yılı solistları almaşınıwı belän näticälänä.
Albom tezmäse.
- Tağın ber “Мольба” (Yalwaru) isemle LPları çıqqanı, anda "Al-Fahh" (side A) häm "As-Salä" (side B) isemle cırlar bulganı belenä. Dönya kürü waqıtı turında mäğlümät yuq.


Tatmedia.
"Tatmedia" agentlığı Tatarstan Respublikası Prezidıntınıñ 2003 yılnıñ 30 äprelennän 303. nomerlı boyırığı "Massaküläm kommunikasialär buyınça Tatarstan Respublikasınıñ "Tatmedia" agentlığın tözü turında" häm Tatarstan Respublikası Ministrlar Käbinetınıñ 2003 yılnıñ 4 Augustınnan 410. nomerlı qararı nigezendä tözelde.
TR Prezidentınıñ 2003 yılnıñ 12 Mayınnan 324. nomerlı qararı nigezendä Marat Yäşär ulı Moratov Massaqüläm kommunikasialär buyınça Tatarstan Respublikasınıñ "Tatmedia" agentlığı general mödire itep bilgelände.


Aksenov-fest.
Aksenov-fest xalıqara ädäbi-muzıkal festival, 2-3. Oktäber 2007 könnärendä Tatarstan Respublikası başqalasında dönyanıñ tanılğan Urıs yazuçısı, yaqtaşıbız Vasili Aksenovnıñ 75 yaşlek yubileye uñayınnan "Aksenov-fest 2007" iseme belän berençe tapqır ütkärelde. Kazanda uzğan festivalnı oyıştıruçılar arasında tanılğan rok cırçısı, prodüsser Andrey Makareviç ("M-Production" prodüsserlek şirkäte) häm Kazan xakimiäte başlığı İlsur Metşin bar. Açılış tantanası Musa Cälil Opera häm Balet teatırında 2 Oktäber 2007 könne uzdı.


Awrupa–Azia festivale.
Xalıqara "Awrupa – Azia" zamança muzıka festivale 1999 yıldan birle Tatarstanda yıl sayın ütkärelä. Tatarstan kompozitorlar berleğe häm Tatarstan Mädäniät ministırlığı tarafınnan oyıştorıla başlağan bu festival 2004. yıldan başlap Sofya Göbäydulina Zamana muzıka üzäğe qatnaşı belän uzdırıla.


Almazán.
ul İspaniä, Leon häm Kastiliä, Soria provinsiäsedä üzidarä (munisipalität). Xalıq sanı 5 755 (2004).


Алмания.
Алмания ("Алмания Федератив Республикасы", лат.,) – Үзәк Аурупадагы ил. Төньяктан Дания һәм Балтыйк диңгезе белән, көнчыгыштан Польша һәм Чехия республикалары белән, көнбатыштан Франция, Люксембург белән, төньяк-көнбатыштан Бельгия һәм Голландия белән, көньякта Швейцария һәм көньяк-көнчыгышта Австрия белән чикләнгән. Территориясе: 357 021 км², халык саны: 82 миллион кеше. Аурупа Берлегенә керә.
Алмания – федераль парламент республикасы, 16 җирләрдән тора. Башкаласы – Берлин. Алмания БМО, НАТО, G8 һәм G4 кә керә. ТМП буенча Алмания дөньяда 3нче урынны, экспорт буенча беренче урынны, хәрби бюджет буенча 6нчы урынны биләп тора. Күп кенә фәнни һәм технологик тармакларда лидерлыкка ия.


Musa Aqyeget.
Musa Aqyeget (-zadä) (Törekçä: Musa Akyiğit/Akyiğitzade/Akyiğitoğlu) (1865-1923) - kürenekle ğälim, iqtisatçı, yazuçı, Ğosmanlı byurokratı, tatar "menla"sı.
Tormış yulı.
Musa Aqyegetzadä 1864 yılnıñ 3 dekäbrendä Räsäyneñ Penza gubernası Çanbar öyäzenä kergän Qaybıl awılında dönyağa kilgän. Anıñ babası Altınbay Aqyegetzadä Aleksandr I zamanında 25 yıl patşa ğäskärendä xezmät itep, ireşkän uñışları öçen törle medällär belän büläklängän bulğan. Atası Möxämmätcan isä, 4 klasslı urıs mäktäben tämamlağannan soñ, xökümät eşendä törle räsmi wazıyfalar başqara.
Musa başlanğıç belemne babasınıñ awılı Maçalı mädräsäsendä ala. Biredä ul din ğilemennän tış, tatarça uqu-yazunı da öyränä. Çanbarğa kire qaytqannan soñ, andağı 4 klasslı urıs mäktäben tämamlıy. Atasınıñ qararı buyınça, 1878 yılda Musanı Penzağa urıs gimnaziäsenä uqırğa iltälär. Bu uqu yortın 1884 yılda yaxşı däräcä belän tämamlağan yäş yeget, Mäskäw universitetına uqırğa kerergä teläk belderep, ğäriza yaza, tik ğärizası qabul itelmi. Musanı Qazanda da uñışsızlıq kötä, anı biredäge universitetqa da almıylar.
1884-1888 yıllarda Musa Aqyegetzadä Qazan, Penza şähärlärendä häm Qırımda yäşi, berara İsmağil Gaspralınıñ “Tärceman” gazetasında da eşläp ala. Belem alunı İstanbulda däwam itterergä digän qararğa kilüenä dä Gaspralınıñ tä'sire bulğandır, möğäyen. Berençe äsäre bulğan “Xisametdin menla” povesten ul 1886 yılda yaza (Äsärneñ çın iseme “Xisametdin menla” bulsa da, Törkiädä ul “Xisametdin mulla” bulıp taralğan).
Aqyegetzadäneñ bu äsäre tatar dönyasında Gaspralınıñ törkiçelek ideyälären taratu yulında berençe xikäyä buluı belän dä ähämiätle. Tatar ädäbiätınıñ formalaşuında ul yul kürsätüçe rolen başqarğan. Bu xikäyädän soñ, Zahir Bigi, Rizaetdin Fäxretdin, Fatix Kärimi h.b. kebek tatar zıyalıları da xikäyä yaza başlıylar. Xikäyäneñ ikençe basması 1925 yılda “Tatar ädäbiätı kitapxanäseneñ” altınçı xikäyäse bularaq basıla. Xikäyä şulay uq İstanbulda da 1901 (Hicri: 1317) yılda “Zaman” kitapxanäse tarafınnan törekçä näşer itelgän. Tatarstanda ğämäldä yörgän xäreflär belän “Tatar mäğrifätçelek ädäbiätı” (Qazan, 1979, 45-86 b.) kitabında xikäyä tulısınça basılğan, qayber xezmätlärdä isä qısqaça eçtälege genä birelgän.


Мишә елгасы.
Мишә елгасы, Каманың уң кушылдыгы, Тaтaрcтaндa aгa, Куйбышeв cуcaклaгычынa коя. Озынлыгы 204 "км", елга бaccейнының мәйдaны 4180 "км²". Төп кушылдыклaры: кaзкaш, кeчe мишә, тәмтeбaш, нырcы, нурмa, cолa елгaлaры. Мaкcимaль cу чыгымы күләме 1400 "м³/c" (1979). Ял итү зонacы. Тaтaрcтaнның тaбигать иcтәлeгe (1978).


Vsevolod Luknitski.
(1844-1917), xärbi eşlekle, general-litenant. 1885-1917. yıllarda Qazan Qazna Darı zavodı başlığı. 1917.dä zavodta yanğın bulğanda batırlıq kürsätep, şlüzlär aça häm küp şartlatqıçnıñ su belän bastıra. Şaltrawdan yaralanıp häläk bula.


Ximäyäçelek.
Ximäyäçelek (Protectionism) - iqtisadi ısullardan berese. Ximäyä süzeneñ mäğnäse yaqlaw yäki saqlaw dip tärcimä itep bula. Liberal iqtisatqa qapma-qarşı qaraş.
Ximäyäçelek - iqtisadi oyeşmanıñ (ürnäk: däwlät yäisä ber niçä ilneñ barlıqqa kitergän iqtisadi blok) üz qısalarında eş itkän iqtisadi beremleklärneñ mänfäğätlären ul iqtisadi oyeşmanıñ wäqalätle organnarı (ürnäk: xökemät) tarafınnan yaklaw säyäsäte. Kübesençä waqıtlı säyäsät ısulı bularaq qullanıla, töp maqsatı - iqtisadi aktörlarnıñ çittän kilğän (çit il iqtisadi aktörları, global bazar) basımğa çıdam xälğä kilep konkurent räweştä säüdä itä aluları öçen kiräkle şartlarnı tudıru.
Ximäyäçelek säyäsäteneñ qoralları.
Härqaysı iqtisadi ısulnıñ töp ülçäwe näticälelek. Ximäyä ısulın, ozaq waqıtlı perspektivada näticälelek öçen qısqa waqıtlı perspektivada baş tartu dip añlatıp bula.


Qimmät.
Qimmät - malnı barlıqqa kiterü yäki xezmät kürsätü öçen totılğan tulayem çığımnarnıñ akçağa yäki bütän malğa qarata tiñleğe.


Uetersen.
Uetersen () şähäre – Almaníada. Xaliq sanı – 17.865 keşe (2006).


Oyungezer.
"Oyungezer" jurnalınıñ fevral sanınıñ tışlığı
"Oyungezer" jurnalı - Törkiädä çıqqan bäysez uyın jurnalı, Törek telendä "Uyın gizär" mäğnäsenä turı kilä. Berençe sanı 2007. yılnıñ 1. Nöyäberendä dönya kürde. Jurnalnıñ baş möxärrir wazifasın "homesick alien" quşamatlı Serpil Ulutürk xanım alıp bara.


Ульяновск.
Сембер (,) — Рәсәйдәге шәһәре, Сембер өлкәсе администрациясе үзәге. Бу шәһәр Идел яры буенда. Сембергә Хитрово Богдан Матвей улы 1648 елда нигез салган. Аның халкы саны 638,3 мең кеше (2005). Хәзерге шәһәр башлыгы — Александр Петрович Пинков.
Исеме.
Шәһәрнең беренче исеме Сембер иде. Шуңа күрә ул урысча Синбирск иде, аннары Симбирск иде. 1924 елда ул Ульянов-Ленин Ульяновск исемендә аталган.
Административ бүленеш.
Ленин районы — шәһәрнең иң иске районы. Ул Идел дә Зөя арасының төньягында ята вә гадәт буенча Үзәккә тә Төньякка бүленә.


Qadır Räxim ulı Timerğazin.
Qadır Räxim ulı Timerğazin (5 Febräl 1913, Sabaqtıkül awılı, Yeakterinbur guberniäsı, — 4 Äpril 1963, Mäskäw) — sovet näftä geoloğı. Başqort xalqı arasında berençe geologiä-mineralogiä fännare doktorı häm professorı.


Trabzonspor.
Trabzonspor deyip, Trabzonda 1967. yılda qorılğan sport klubı atala. Tösleri bolıp qoyı qızıl da zeñger sanala. Özınçeligi şonda ki, Törkiä çempionı bolğan 4 klubtan Anadoludan bolğanı ol ğına.


Qärdäşlek.
Qärdäşlek assotsiatsiäse - Mäskäwdä uqığan tatar studentlarınıñ oyışması. Saytları: http://kardeshlek.ru/.


UIN.
UIN deyep, İnglizçe "User Identification Number", yeğni "Qollanıwçınıñ Tanıtma Sanı" söztizmesiniñ qısqartmasın añlıylar.
Şol UIN deygeni bo könge köbrek ICQ bilen beyli.


ICQ.
ICQ deyip, awıq aralaşıw öçin yasalmış boşlay sistemlerden birsi atala. Ol sistemni Mirabilis atlı şirket oylap çığarıp, yasap qoydıp, ğemelge kirtti. İnglizçe «I seek you» (yeğni “İzleyim seni”) tizmesiniñ qısqartması ol.


Íslam.
İslam (Ğäräpçä الإسلام: Allahı täğälä xökemenä buysınu), dönyaküläm taralğan 3 dinneñ berse. Aziä, Afrika xalıqlarınıñ şaqtıy öleşeneñ häm öleşçä Awrupada yäşäwçelärneñ, ş.i. Tatar xalqınıñ tarixın, ictimağıy häm mädäni tormışın bilgeli.
İslamnıñ töp nigezläre Qör'ändä häm Sönnädä bilgelänä.
Töp yünäleşläre: - Sönniçelek häm Şiğilek.
Cirdä 1 mlrd.qa yaqın Möselman (İslam dine totuçı) yäşi, şunıñ 90% Sönnilär.
İslam Tatarstanda.
1917. yılğa qädär İslam Tatar xalqınıñ milli üzañın bilgeläwdä, mäğrifäte, fäne, mädäniäte üz eşendə töp, ayırılmas sıyfatı bulğan häm yäşäw räweşen bilgälägän. 20. yöz başında Qazan Tatarlarında 150 keşegä 1 mäçet turı kilgän. Kiñäş çorında xalıqnıñ ruxi tormışında İslamnıñ yoğıntısı kimi, 1990. yıllarda yañada üsä başlıy. 2002. yıl başında Tatarstanda 1000gä yaqın Möselman oyışması terkälgän, Möselman uqu yortlarında 1 meñgä yaqın şäkert ğilem ala.


Ágreda.
ul İspaniä, Leon häm Kastiliä, Soria provinsiäsedä üzidarä (munisipalität). Xalıq sanı 3215 (2004).


Arancón.
ul İspaniä, Leon häm Kastiliä, Soria provinsiäsedä üzidarä (munisipalität). Xalıq sanı 108 (2005).


Башбит.
>
__NOTOC__
__NOEDITSECTION__
__NOTOC____NOEDITSECTION__


Älifba.
Älifba här telneñ awazlarına turı kilgän häreflär tezemeder. "Älifba" süze ğäräp teleneñ berençe ike härefe isemennän oyışqan.
1. Räsmi bularaq qullanışta bulğanı - Kiril älifbası.
2. 2000. yıllar başında kertelä başlanğan, läkin soñraq Räsäy xökümäte tarafınnan tıyılğan Yañalif.
Yazulı belgelär taşığan añlam buyınça tellär ike törgä bülenä: tawışçıl tellär (fonetik tellär) häm ideogramlı tellär. Tawışçıl tellärdä här ayırım belgeneñ añlamı bulmıy, ul berär awaznı ğına belderä häm añlamnı başqa häreflär belän bergä kilgändä genä qazana. İdeogramlı tellärdä ğädättä här belge berär äyberne añlata, qayber äyberlär ike yä kübräk belge belän belderelä (ürnäge: Yapon tele).
Ölkälärdä qullanıla torğan älifbalar.
Elifba-beyli eyikli de ciklengen dereyede logografik


Tiptär.
Tiptärlär - xäzerge Başqortstan häm Könçığış Tatarstanda yäşäp torğan tatarlarnıñ törkeme.
1790 - 1855 yıllarda ike tiptär irregulär polk bulğan ide.
1812 y. Watan Suğışı waqıtta 1-ençe Tiptär polk (mayor Temirov yulbaşçı) general Platov partizan berläşmädä suğışqan.
1755 - 1866 yıllarda Başqort-Mişär Ğäskäre (Urısça: Башкиро-Мещерякское Войско) härbi äğzaları.


Qasím xanlığı.
Qasím xanlığı ("Qasím patşalığı"), Tatar xanlığı, Räsäy daimi vassalı. 1450. yıllarda Mäskäwneñ Böyek Kenäze Vasili II tarafınnan Qazan xanzadäse Qasímğa bülep birelgän bilämä cirlegendä oyıştırıla. Üzäge – Qasím şähäre. Bilämäsenä Uqa yılğasınıñ urta ağımı buyları (xäzerge Rázan ölkäseneñ tönyaq-könçığışın öleşe) kergän.
Borınğı taríx.
İñ berençe xalqı – Meşçera häm Muroma Fin-Uğır xalıqları. Kiev Ruse belän İdel buyı Bolğarı tä'sirendä yäşi. Vladimir-Suzdal kenäzlegenä kerä. 1152 yılda kenäze Yuri Dolgoruki Gorodets-Meşçórski nigezlänä. Mongol yawlarınnan soñ, 13. yöz azaqlarında ul cirlärdä Altın Urdadan çıqqan Möxämmäd Şirin bäk Mişär yortı nigezlägän bulğan; 1393. yıldan ul Rus' (Mäskäw) kenäzgele bilämäse. Suzdal yanındağı suğıştan soñ 91445) Oluğ Möxämmäd xan anı anı kire qaytarıp birüne taläp itä. Vasili II, şul taläpne ütäp, ul ölkägä Qasím xanzadäne utırta. Qasím Räsäy patşası xezmätenä kerä. Şul cirlektä Qasím xanlığı barlıqqa kilä.
Däwläti tözeleş.
Töp xalqı Tatarlar, Urıslar, Mordwalar. Alar igençelek, terlekçelek häm hönärçelek belän şöğellängän. Töp idaräçe ıruğlar: Manğıt, Arğın, Cälair, Qıpçaq. Qasím xanlığı idaräçelären Mäskäwneñ böyek kenäzläre häm patşaları Qazan, Qırım, Seber h.b. xanlıqlardan çıqqan idaräçe dairä wäkillärennänn bilgeläp quyğannar.
Taríx.
Qasím xanlığı xannarı yış qına Mäskäwneñ Qazan oyıştırılğan yaw-höcümnärendä üz ğäskärläre belän qatnaşalar (1467-1469, 1487, 1552). Qasím xanı Şahğäli (1515-1567) Mäskäw patşalığı yärdämendä öç märtäbä Qazan täxetenä utırtıla. Qazan xalığı Mäskäw däwlätenä köçläp quşılğannan soñ Qasím xanlığınıñ möstäqillege kimi, axırda xakimiät Mäskäw voyevodaları qulına küçä. Säyed Borhan xan zamanında (1627-1679) Qasím xanlığı xalqın çuqındıru säyäsäte başlana. Bäklär yomışlı cibärüçelärgä äylänälär. Şul säyäsätkä qarşı Tatarlar 1656. yılda baş kütärälär. Xanbikä Fatima Soltan wafatınnan soñ (1681) Qasím xanlığı yäşäwdän tuqtí.


KAMAZ.
КАМАЗ ("Kama automobil' zavody") — Jar Callyda (Tatarstan) oornachkan iri Resej machyna tuzuw ichletmesi. Negizde awyr jukliklerni cygara.
Tarih.
Tuzilichi 1969 jylda Sovetlar Birligi hukumeti karary boojynca bachlana. Birinci KAMAZ machynasy bach konvejerdan 1976 fevral 19da cyga.
1987de Oka kici machynalar cygaryla bachlyj. 1994te jitichtiruw jan'a acylgan Kici machynalar ichletmesine ("Завод малолитражных автомобилей") kuucirile.
1990 jun 25de ichletme acyk aksyonerlyk jemgijetine ejlene.
1993 april 14 jangynda KAMAZ itergicler ichletmesi jook boola.
2005te ZMA Severstal chirketler turkimine satyla.
КАМАЗ turkimi.
Jyllyk jitichtiruw mumkinligi: 65000 juklik, 75000 kuc machynasy, 1000 autobus.
2006da 42.8 min'nen artyk' juklik satylgan edi.


Tallinn.
Tallinn şähäre Éstonia Réspublikasınıñ başqalası häm iñ möhim diñgez portı. Éstonianıñ tönyaqta, Baltík Diñgeze yarında urnaşqan. 1918.gä qädär şähärne Reval dip atadılar. Anıñ başqa taríxí isemnäre: Kolıvan, Lindanise, Lindanisa (Lindanäs), Revalia, Revel and Reveln.
İseme.
Xäzergä isemeneñ tamırlar belmägän. Berniçä yuramalar da bar. Bernçese buyınça, "talu linn", Estiçä "cirdä eşläwçelärneñ qalası".İkençese buyınça, "Taani-linn", Estiçä "Dänmarklı qala".
Şähärne hiçqayçan doşmannar alalar yä alırğa telilär. Tallinn toz säwdäseneñ üzäge bula, Hansa'ğa kerä. Tallinnlılar doşmannardan saqlaw öçen kirmän tözilär.
Şähärdä qullanuçı tellär.
Şähärdä Estiçä (Fin telenä oxşaş), Rusça söyläşälär. İngliz telen küp keşe añlata.
Statistik.
Böyek Watan Suğışı waqıtında bomblanlu qaramastan, Tallinn üze charm'ın saqla. Tallinn üzäge UNESCO Dönya Mírası dip sanıla.
Şähärdä 400,400läp (2000) keşe yäşi. 387 224 (2003) keşe registerlängän.
2002. yılnıñ 25. Mayında, Tallinnda 47. Eurovision Cir Konkursı buldı.
Transport.
Tallinn Aérportı şähär üzägennän 5 kmda urnaşqan. Timer yul Tallinn'nı Rīga häm Sankt-Peterburg bäylänä. Tallinn Via Baltica highway'e buyınça Polşa belän bäylänä.
Parom xezmäte Tallinn Helsinki häm Stockholm belän bäylänä. Finlândiägä boralaq belän kilärgä bula. Bilet böylse 189 Euro.
Tallinnda tramway, trolleybus häm autobus eşli.


La traviata.
La traviata (Травиата). Giuseppe Verdi tarafınnan icat titelgän, öç aqttan torğan opera. Alexandre Duma, ulınıñ La dame aux Camélias romanına nigezlängän. ‘’La traviata’’nıñ tärcemäce – Adaşqan xatın. Berençe tapkır Teatro La Feniceta dön’ya kürä.
Berençe Aqt.
Violetta Valery, mäşhür courtesan, ozaqqa suzılğan awıruınnan sawiqlanu uñaenna Parisdağı yortında zinnätle kiçä ütkärä. Gaston ismle graf, şul kiçägä yaş aqsöyäk Alfredonı iärtep alıp kilä. Alfredo Violettanı kürü teläge belän yana. Alfredo, tanişqannan soñ şunda uq üzeneñ mäxäbbäten faş itä. Violetta anı kire kağa, läkin kameliä çäçägen birep cibärä häm şul çäçäk şingäç kilergä kuşa. Anıñ teläge azat, tulı köçle tormış alıp baru bula.
Ikençe Aqt.
Berençe säxnä Berniçä aydan soñ, Violetta belän Alfredo Parisnıñ çitendä idillic tormış alı baralar. Violetta Alfredoğa ğaşıyk bula häm tormışıñ töbennän üzgärtä. Läkin Alfredo, Violettanıñ tormış alıp baru öçen böten şäxi äyberlären satuın belgäç, şähärgä aşkına. Alfredo öydä bulmağan çaqta, anın atası Violettanıñ Alfredo tormışıñ cimerüdä ğäepli.
Ikençe säxnä Qayğıdan arınu öçen, Violetta azğın tormış koçağına çuma. Kiçälärneñ bersendä Alfredo anı oçrata häm aña kursätkän xezmätläreñ öçen dip, aqça ırğıta. Violettanıñ escortiı, Baron Douphol, Alfredonı duelgä çakıra. Violetta añına kilä häm Alfredoğa qarata maxabbätenä ant kıla.
Öçençe Aqt.
Berniçä aydan soñ Violettanı ayağınnan eğä. Alfredo, Baronnı cäräxätläğäne öçen tormädä utırıp çıqqannan soñ Violetta yanına aşkına häm anıñ Alfredoğa bulğän mäxäbbäte xaqına fida kıluı turında belä ham ğafu itüen sorıy. Violetta Alfredo kulında can täslim kıla.


Ğabdulla Tuqay.
Mɵxəmmətğarif ulı Ğabdulla Tuqay (1886-1913), Tatar xalıq şağire, Tatar ədəbiyəte klassigı, ədəbi tənqitçe, publisist, yaŋa zaman Tatar ədəbiyətenə həm ədəbi telenə nigez saluçı.
1886. yılnıŋ 26. Əprilendə Qazan gubernasınıŋ Arça yağında, Quşlawıç awılında tua. 1895-1907. yıllarda Cayıq şəhərendəge "Motıyğiyə" mədrəsəsendə uqıy, tipografiyədə, gəcit həm jurnal redaksiyələrendə eşli. 1905-1907. yılğı inqıylabi xərəkətlərdə qatnaşa. 1907. yılnıŋ kɵzennən Qazanda "Yəşen", "Yalt-Yolt" jurnalların çığaruda qatnaşa. Şağirneŋ bɵyek talant iyəse həm kiŋ məğlümatlı şəxes buluı, Tatar xalqı tormışın bɵten tulılığında gəwdələnderü həm 20. yɵz başı Tatar poeziyəsen moŋarçı kürelməgən tizlek həm sənğəti kamillek belən üsterep cibərü ɵçen zur mɵmkinleklər aça. Realistik həm romantik ruxtağı poeziəsendə Tuqay şağirneŋ cəmğiyəttəge rolen bik yuğarı bəyəli. ("İ, kələm!", 1906; "Mɵxərrirgə", 1907); tuğan telgə, tuğan cirgə məxdiə uqıy ("Şürəle", 1907; "Par at", 1907; "Tuğan tel", 1907, h.b.); xatın-qızlarnıŋ xoquqların yaqlap çığa ("Tatar qızlarına", 1906; "Xatınnar xɵrriyəte", 1909); sosial həm milli izelüdən azat bulğan cəmğiyət turındağı fikerləren belderə ("Xɵrriyət xaqında", 1905, "Kitmibez", 1907). "Sorıqortlarğa" (1906), "Peçən bazarı, yaxud Yaŋa Kisekbaş" (1908), "Mədrəsədən çıqqan şəkertlər ni dilər" (1907) kebek satirik əsərlərendə həm publisistikasında samoderjaviene, feodal-patriarxal yəşəyeşne, cəmğiyəttəge hərtɵrle iskelek qaldıqların, Qədimçelərne həm iske tip mədərəsələrne, əxlaqsızlıq küreneşləren tənqitli; "Sayfiə" (1911), "Əxlaqsızlıq" (1912) şiğerlərendə, "küz yəşe aralaş kɵlep", baylıq həm xəyerçelek arasındağı sosial qarşılıqlarnı kürsətə. Tuqay Tatar realistik tənqitenə nigez saluçı da ("Tənqit kirəkle şəyder", 1907). Krılov, Byron, Goethe, Heine, Schiller, Puşkin, Lermontov şiğerləren irekle tərcemə itə həm nəzıyrələr yaza. Tatar həm Tɵrki telle xalıqlar ədəbiyətlərendə Awrupa tibındağı realizm həm romantizm ısulların üzləşterügə üzennən zur ɵleş kertə. Tuqay Tatar xalqınıŋ sɵyekle şağirenə əwerelə, tormışı həm icatı bɵten Tatar ədəbiyəte üseşenə bügen də üzeneŋ şifalı yoğıntısın yasap tora. Rus telendə berençe kitabı 1920. yılda basıla (Valentin Volnov tərceməsendə).
1858. yılda Tatarstan Respublikasınıŋ Ğabdulla Tuqay isemendəge Dəwlət büləge buldırıldı. Arça Rayonınıŋ Yaŋa Qırlay awılında Ğabdulla Tuqay muzey-kompleksı, Arça Rayonınıŋ Quşlawıç awılında Tuqayıvlar muzey-yortı, Qazanda Ğabdulla Tuqay ədəbi muzeyı eşli.
Ğabdulla Tuqay Yaŋa Tatar bistəse ziratında kümelə.


Mangazeya.
Mangazeya (Urısça: Мангазея, Nenets tärcemä itelmi torğan etnonimnan) – Polár Tügäräge artında häm Könçığış Seberdä berençe Urıs qala.
Mangazeyağa 1601. yılda Turuxanski Kray'da, Taz yılğasınıñ biek uñ yaqta nigez salğannar. Karskoye diñgezeneñ Taz gubasınnan (qultığınnan) 300 kilometerdä urnaşqan.
Nigez.
1600. yılda Räsäy patşası Boris Godunov Mangazeya ciren basıp alu maqsatı belän bu yaqqa strelets ğäskäre cibärä. Şundí waqıtta Mangazeya yaqlarında ähämiätle tabíğí baylıqlar – aq tölke tirese, morj teşläre, altın tabıla. Cirle xalıq basqınnarnı duslarça oçraşa. Ğäskärlär citäkçese Miron Şaxovski Taz buyında taşlandıq Pomorlar bistäne taba häm 1601.neñ yazında qälğägä nigez sala.
Räsäydä Bolğawır Zaman başlanğaç, küp xalıq Sebergä küçä başlí. Mangazeyada xalıq sanı bik tiz üsä. İqtisadına töp öleşe keş häm aq tölke tirese belän säwdä kertä. 1608. yılda Räsäy patşası Vasili Şuyski Mangazeyanı şähär bulıp iğlan itä. Bu waqıtta Mangazeyada diwarlı kirmän, bistä, öç çirkäw, säwdä yortı, patşa ambarları urnaşa. Bar bínalar mäñgelek tuñlıqta toralar. Fundamentlar tuñdırğan yomıçqa belän nığıtqannar. Fundament astına qayın tuzınnan eşlängän tabaqlar salalar, grunt sulardan nığıtu maqsatında. Şähärdä 500 yort bula, 1500dän artıq keşe yäşi.
Kirmän diwarlarında 5 manara urnaşa: Spasskaya (ütädän-ütä yöri torğan), Uspenskaya, Zubtsovskaya, Ratilovskaya häm Davıdovskaya. Qalanı äyländerep ike ineş: Ratilovka häm Osetrovka ağalar. Mangazeya çirkäwlär başları altın belän qaplanğan ide. Şähär Rus Tönyağınıñ iñ matur şähärlärdän berse sanala.
1619. yılda könläşkän kürşe Tubıl voyevodası İvan Kurakin Mäskäwgä Mangazeyadağı çit il keşeläre belän aqçalata cíımsız säwädä turında äläk cibärä. 1619. yılda Mixail Fedoroviç patşa Pomoryedän Mangazeyağa diñgez yulnı yaba. Sebergä yul Beryozov şähäre aşa bulu turında färman çığara.
Azaq.
Şuña qaramastan, Mangazeya Seberdä zur rol uyní äle. Läkin mangazeylılar keşkä varvarlarça awlílar. Keş başqa cirlärgä üçä. 1642. yılda zur yanğın kilep çığa. Yanğınnan soñ şähär yaıadan torğızıp almí. iwayät buyınça, ber çirkäw yanında cirdän tabut çığa. Tubíl arxiyepiskobı Simeon Mangazeyağa İvan Semyonov ataqaynı cibärä. Tabutnı açqaç, ataqay 16-yäşle Vasili Fedorovnıñ mäyete taba. Vasili ber Mangazeya bayda xezmät itkän, şundí bay anı açqıç belän bärep ütergän. Tabut yanında moğcízalar häm tereltülär kilep çığalar. Vasili Mangazeyskiy izgeläre rätenä kerttelä, seberneñ iñ xörmätle izgelärdän berse sanala. Anıñ xörmätenä Taz yılğasında käşänä tözilär. Läkin 1960. yıllarnıñ azağında mäyet qaldıqları Turuxanskqa küçerälär. 1672. yılda Mangazeyanıñ soñğı toruçılar Turuxanskqa da küçälär.
Xäzerge kön.
Ütkän ğasırlada Mangazeya mäñgelek tuñlıqqa batıp kitkän. 1900. yılda Urıs säyäxätçese V.İ. Markgraf Mangazeya qaldıqların taptı. 1946. yıldan arxäologik qazılmalar ütkärälär


Lamantin.
Xaywannar>Xordalılar>İmezüçelär>Sirennär> Trichechidae> "Trichechus"
Lamantinnar (Trichechidae isemle ğäilälek, "Trichechus" isemle törkeme) zur su imezüçese, qayçaqta "diñgez síırı" atala. Trichechidae Dugongidae'dän baş söyäge häm qoyrığı küreneşe buyınça ayırıla. Lamantinnıñ qoyrığı işkäk küreneşle, Dugong'nıñ qoyrığı çäneçkä küreneşle ide. Lamantin ülän aşawçı xaywan ide, üze waqıtınıñ küpçelegen saylıqta kötüdä yörep ütkärä.
Lamantin Tönyaq, Üzäk häm Könyaq Amekikanıñ, Karib Diñgezeneñ say, sazlı yarlarında yäşi.
Lamantinnıñ ber töre ("Trichechus senegalensis") Afrikanıñ Könbatışında, "T. inunguis" isemle tör Könyaq Amerikanıñ Könçığışında, öçençese ("T. manatus") Karib Diñgezendä West İndia utırawlarında kön kürä. Florida Lamantinı ayırım tör bulıp uylanıla, ITIS buyınça ul "T. manatus"nıñ törçelege ide. Lamantinnıñ ozınlığı 4.5 "meter" häm zurraq ide, lamantin tozlı häm tozsız suda yäşi ala. Lamantin awlaw may häm it öçen oyıştırıldılar, ämmä xäzer räsmiçä lamantin awlap yaramí.
West India lamantinı siräk oçrí torğan tör bula. Lamantinnıñ tabiğí doşmannar bulmağaç, keşeneñ ekspansise sazlı diñgez yarlarda anıñ tabiğí yäşäw tirälegen yuq itte. Bik küp lamantinnar köymä motorları belän yaralanğan bulalar. Aşap, balıq totu qoralların (qarmaqlar, batırğıçlarnı) yış yotalar. Bu äyberlär alarğa zían kitermi, qarmaq cebelärdän tış. Bu äyber aş qaynatu organnarğa yulnı yaba, şunnan xaywan ozaq ülä.
Lamantinnar sunı cılıtuçı elektrostansílar yänäşäsendä cíılırğa yaratalar. Alar bu tabiğí bulmağan cılılıqqa ışanalar häm sunıñ daimi temperatur buluı säbäple migrasí itmilär. Elektrostanşílar betkändä, "U.S. Fish and Wildlife Service" däwlät tabiğät saqlaw xezmäte lamantinnarğa öçen sunı cılıtu ısulı ezli.
"Mon-da qara: "Afrika Lamantinı".


Altın Urda.
Altın Urda, 1389.Altın Urda ul Batu xan isemle Çınğız xan onığı barlıqqa kitergän böyek däwlät iseme.
1236. yılda Moğollar İdel buyı Bolğar däwläten yawlap alğannar.
1440. yılda Altın Urda qabat eçke suğışlarğa bata wä tulısınça biş ayırım xanlıqqa bülenep tarala: Qazan Xanlığı, Seber Xanlığı, Ästerxan Xanlığı, Qırım Xanlığı, Zur Urda, Nuğay Udası


Musa Cälil.
Musa Mostafa ulı Cälil (1906.-1944.), şağir, Sovet Berlege Qaharmanı (1956., wafatınnan soñ). Ícatı: "İptäşkä" (1929.), "Ordenlı millionnar" (1934.) isemle şiğer cíıntıqları, "Xat taşuçı" (1940.) poéması, "Altınçäç" (1935.-1941.), "İldar" (1940.) operaları librettosı, "Tupçı antı" (1943.) cíıntığı. 1939.-1941. yıllarda TASSR Yazuçılar Berlege idaräseneñ cawaplı särkätibe, 1941. dä suğışqa kitä, 1942.dä äsirlekkä elägä. Sovet xärbi äsirlärennän yäşeren oyışma tözi (q. Cälilçelär). 1944. tä Nazistlar (Faşístlar) xökeme tatarfınnan ülem cäzasına xökem itelä häm Plötzensee törmäsendä cäzalap üterelä. Zíndanda "Moabit däftäre" isemle şiğerlär cíıntı (Lenin büläge, 1957.) ícat itä. Ädäbi tärcemälär. Publiçistik mäqälälär. Cır mätennäre. "Äsärlär" (1-4 t., 1975.-1976.). Äsärläre Urıs, İngliz häm başqa tellärgä tärcemä itelgän. 1983. yılda Qazanda muzey-fätiräse açıla.


Tatarstanda dini tormış.
Tatar xalqınıñ borınğı babaları, uydırma-xorafatlarğa ışanıp, äylänä-tirä dönyanı canlı itep kürgännär. Alarnıñ küzallawlarınça, törle küreneşlär b-n ilahi köçlär idarä itkän, kük allası Täñre - baş alla sanalğan (k. Mäcüsilek).
8-9 yözlärdä bolğarlar cirenä Íslam dine ütep kerä başlí.
922. yılda İdel buyı Bolğarında Íslam däwlät dine dip iğlan itelä. Şunnan soñğı Tatar däwlätlärendä íslam dine ruxi-mädäni wazífanı başqarıp kilä.
16. yözdä Tatar xanlıqların Rus däwläte üzenä buysındırğannan soñ, Tatar xalqı mäktäp-mädräsälären, mäxällälären, ruxaníların yuğalta, ruxi tormışı fäqirlänä bara. Patşa xökümäte häm prawoslawie çirkäwläre tarafınnan dini häm milli ezärlekläwlär näticäsendä möselman xalıqları küp tapqırlar baş kütärergä mäcbür bula.
1773. yılda Sinod färmanı basılıp çığa, 1788 yılda Ufa şähärendä möselmannarnıñ Diniä näzaräte oyıştırıla (k. Räsäy häm BDBnıñ Europa illäre möselmannarı Üzäk diniä näzaräte), bu inde íslam dineneñ räsmi tanıluın añlata.
1992. yılğa qädär bu näzarät Eçke Räsäy häm Seber möselman cämğiätlärenä citäkçelek itä.
20. yöz başında Qazan ğubernasında ğına da 1152 mäçet eşli.
16. yözneñ 2. yartısında töbäktä xristian dine tarala başlí.
1555. yılda Qazan yıparxiäse oyıştırıla (k. Xristianlaştıru säyäsäte).
20. yöz başında Tatarstan terr-yäsendä Qazan, Vyatqa, Samara, Sember häm Ufa yıparxiälärenä qarağan 600 prawoslawie mäxälläse häm 30 monastır' eşläp kilä. Sowet däwläteneñ din ölkäsenä qağılışlı säyäsäte RSFSR XKSnıñ "Çirkäwne däwlättän häm mäktäpne çirkäwdän ayıru turında"ğı ("Ob otdelenii serkwi ot ğosudarstwa i şqolı ot serkwi", 1918) dekretı h.b. doqumentlar b-n bilgelänä. Dinneñ cämğiät tormışına yoğıntısı şaqtí çiklänä.
1980. yıllar axırına Tatarstanda terkälgän 38 dini cämğiät kenä qala (18 möselman, 15 prawoslawie, 1 protestant h.b.).
1990. yıllar başınnan dini konfessílarnıñ eşçänleklären cäyelderü öçen yaña mömkinleklär tua.
1992. yılda Tatarstan möselmannarınıñ Diniä näzaräte tözelä häm ul 2001. yılda räsmiläşterelgän 804 möselman cämğiäten berläşterä. Qazan yıparxiäsenä 175 dini cämğiät kerä. TRda prawoslawieneñ iske tärtip tarafdarları (staroobryadçılar), katolíklar, lyüterännar, baptistlar, adwentistlar, yähüdilär, buddistlar h.b. dini cämğiätläre dä bar.
1990. yıllarda Bahawiä, Äxmädiä, Soñğı Ğähed h.b. dini xäräkät häm ağımnar tarala başlí.
Mäğärif.
Soñğı yıllarda Tatarstan Cömhüriätendä Íslam dine belän qızıqsınu, mäxällälärdä ímam-xatíb bulıp häm möselman uqu yortlarında möğällimnär bulıp eşläwçe hönärilärgä íxtíac artu säbäple hönäri möselman uqu yortları buldırıldı.
Sanap ütelgän uqu yortlarında 1000nän artıq şäkert uqıtıla, wä här mäçettä diärlek başlanğıç mädräsälär dä eşli.
TC MDN tarafınnan barlıq uqu yortları öçen uqu plannarı tözelgän.


Tatar xalqı.
"Borınğı Tatarlar turında ayırım mäqälädä äytelä"
Tatar xalqı ul Törki xalıq, Tatarstannıñ töp xalqı. Tatar xalqınıñ küpçelege İdel-Uralda yäşi. Şaqtıy öleşe Räsäydä yäşi İdel-Ural da (kübräk Mäskäwdä häm Seberdä). Çirmeşlär Tatar xalqın «Çuaş» dip atıylar.
Xalıq törkemnäre.
Ş.u. Polşa-Litva Tatarları törkeme dä bar. İdel-Ural töbäge törkeme - iñ zurısı, anda 4 mln.nan artıq Tatar isäplänä. Tatar telendä söyläşälär. 13-15. yözlärdä ğomumi Tatar ataması b-n yörüçe qayber Törki xalıqlar (Qırım Tatarları, Nuğaylar w.b.) 18. yözneñ 2. yartısı — 19. yöz axırlarında üzläre möstäqil milli törkem bulıp oyışalar.
Din.
Tatarlarnıñ küpçelege möselman-sönnilär. Tatar milläteneñ köçläp çuqındırılğan öleşläre dä bar: Keräşen Tatarları, Nağaybäklär. Möselman Tatarlarnıñ xäzerge din üzäkläre: Qazan, Mäskäw, Ufa, Irımbur, Sarıtaw, Xacitarxan, Tömän w.b. şähärlärdäge möftiyätlär. Ş.u. Polşa-Litva Tatarlarınıñ üz dini oyışmaları bar.
Millätneñ kälep çığışı.
Tatarnıñ kilep çığışı mäsäläsendä fändä 3 töp konsepsiä bar.
Bolğar-Tatar konsepsiäse.
Anıñ buyınça Tatarnıñ kilep çığışınıñ töp nigeze - Bolğarlar häm Törkiläşkän cirle Fin-Uğır xalqı. ä.Wälidi, X.Ğäbäşi, M.Zäki, F.Urmançı h.b. ğälimnär Bolğarlar kilep çığışında Awraziäneñ iñ borınğı çordan mäğlüm küçmä Skif, Sarmat, Alan-asam h.b.nıñ da qatnaşı bar dip isäplilär. Bolğar-Tatar qaraşı tarafdarları Tatarnıñ milli mädäniät wä ğöref-ğädät nigezläre İdel buyı Bolğar däwläte däwerendä şäkellängän häm Altın Urda, soñraq Qazan xanlığı däwerlärendä ällä ni zur üzgäreşlär kiçermägän dip sanıylar. Altın Urda çorında Bolğar xalqı berniçä milli-mädäni törkemgä bülenä. Qazan xanlığı däwerendä Bolğarlarnıñ Moğollarğa qädär bulğan ğöref-ğädät, yäşäw räweşläre yañadan torğızıla häm alğa taba üzençälekle üseşe däwam itterelä. Xätta xalıqnıñ "Bolğar" räweşendäge üzataması da 1920. yıllarğa qädär saqlana dip uylanıla. Tatarnıñ kilep çığışına qarağan bu konsepsiä 20. yöz başlarında R.F.Fäxretdin, G.N.äxmär, N.N.Firsov, M.G.Xudyakov w.b. ğälimnärneñ xezmätlärendä dä çağılış taba. VKP(b) ÜKneñ 1944. yılğı 9. August qararınnan ("Tatarstan partiä oyışmasında massa-politik wä ideologiä eşeneñ torışı wä anı yaxşırtu çaraları turında") wä SSSR FAneñ Qazan Tatarları millät çığışın açıqlawğa bağışlanğan fänni sessiäsennän (1946) soñ älege konsepsiä räsmi bularaq qabul itelä, X.G.Ğimädi, A.P.Smirnov, N.F.Kalinin, L.C.Cäläy, H.V.Yosıpov, A.X.Xalikov, M.Z.Zäki w.b. ğälimnärneñ xezmätläre şuşı konsepsiägä nigezlänä.
Tatar-Moğol konsepsiyası.
Könçığış Awrupağa Tatar-Moğol qabiläläre b-n bergä küçep kilgännär, cirle qıpçaqlar b-n quşılıp wä Altın Urda däwerendä İslam dinen qabul itep, Tatar mädäniäten wä däwlätçelegen barlıqqa kitergännär digän qaraşqa nigezlänä. Bu konsepsiäneñ töp asılı qayber Urıs, Başqort, Çuaş ğälimnäre: N.A.Mäcitev, V.F.Kaxovskiy, V.D.Dmitriyev, N.İ.Yegorov, M.R.Fedotov w.b. xezmätlärendä çağılış taba.
Törki-Tatar konsepsiäse.
Bu konsepsiä Tatar xalqınıñ kilep çığışında İdel buyı Bolğarı xalqı b-n bergä Qıpçaq, kimäk däwläti berläşmälärenä kergän xalıqlar qatnaşuına da zur urın birä. Bu qaraşta toruçılar fikerençä, Tatar xalqınıñ töp üzençälege wä yäşäyeş ölgeläre - xalıqnıñ tarixında wä tormışında gäwdälängän üzañı üseşendä, ğasırlar buyı däwam itkän dini yolalarında, däwlätçelektä, yazma mädäniät wä mäğrifät ğädätlärendä çağıla. Tatar xalqı milli tarixınıñ töp üseş däwere Altın Urda çorına turı kilä; şul çorda cirle Bolğar wä Qıpçaqlar Moğollar b-n kilgän işle Törki-Tatar qabilälärenä quşıla, yaña däwlätçelek wä mädäniät ğädätläre, Törki nigezdä urtaq ädäbi tel barlıqqa kilä. Altın Urdanıñ möselmanlaşqan aqsöyäk qatlawı arasında yaña tarixi ğädätlär wä mäğlüm milli üzañ oyışa. Şuşı yaña milli üzañ oyışu barışında, 13. yözneñ urtalarında, Moğollar yawına qädärge cirle qäbilä atamaları yuqqa çığa wä Törki-Moğol ıruğ-qäbilä atamaları östenlek ala başlıy (Nayman, Qoñğırat, Kiräit, Tabın, Qatay, Manğıt, Oğlan, Cälair, Uyşın w.b.). Altın Urda çorında yaña mädäni-tarixi üseş-räweşläneşe üzägendä törle xalıqlar mädäniäten, ş.i. Çıñğızıylar ğädäte b-n İslam dine yolaların berläştergän ayırım ber imperiäçel törkem - yuğarı däräcäle türä, ruxani wä xärbilär qatlawı oyışa. Törle qabilä wäkilläre buluğa qaramastan, alar üzlären ayırım etnoslardan östen quyalar wä 14. yöz tirälärendä şunda bulğan mädäniätlär cirlegendä tudırılğan yaña milli-mädäni cämğiätkä nigez salalar. Şul räweşle milli-säyäsi Tatar berdämlege barlıqqa kilä. Altın Urda däwerendä ber ük waqıtta Uğız wä Qıpçaq telläre nigezendä ayırım qabilä söylämnärennän östen bulğan ädäbi tel nigeze barlıqqa kilä, İdel Törki. Altın Urda tarqalğaç (15. yöz) oyışqan Tatar däwlätlärendä (Olı Urda, Qazan xanlığı, Xacitarxan xanlığı, Qasıym xanlığı, Seber xanlığı, Nuğay Urdası w.b.) Xacitarxan, Qazan, Qırım, Qasıym, Seber Tatarları dip atalğan yaña cirle millät törkemnäre barlıqqa kilä. İdel, Ural, Seber töbäkläre Urıs däwläte tarafınnan yawlap alınğannan soñ (16. yözneñ 2. yartısı), Tatarnıñ törle milli-cirle törkemnäre arasında küçeş wä üzara aralaşu, mädäni yaqınayu xäräkäte köçäyä; Qazan, Seber, Xacitarxan Tatarlarınıñ telläre wä mädäniätläre yaqınlığı arta bara. Şunıñ näticäsendä ayırım milli törkemnärne berläştergän din cirlegendä ğomumiläşterelgän "Möselman" ataması yışraq qullanıla başlıy. 19. yözneñ 2. yartısında, burjuaz sosial-iqtisadi mönäsäbätlär köçäygän çorda, ayırım milli mädäniätlär, bigräk tä İdel-Ural töbägendäge Tatar mädäniäte yuğarıraq basqıçqa kütärelä. Tatar xalqınıñ tarixi-mädäni berdämlege mäs'äläse wä ütkäne b-n qızıqsınu arta, tarixi ğädäte barlaw yañartıla (Ş. Märcäni, H. Atlasıy, Ğ. İsxaqıy w.b.). Bu çorda Qazan Tatarnıñ yuğarı üseşkä ireşkän mädäniät, ädäbi tel, uqu-uqıtu, kitap bastıru wä waqıtlı matbuğat qazanışları Rusiädä yäşäwçe baytaq Törki xalıqlar öçen ürnäk bula, başqa Tatar milli törkemnäreneñ milli üzañı üsüenä kiterä, alarda berdäm Tatar xalqı bulu xise köçäyä. 1926. yılda xalıq sanın isäpkä alu waqıtında SSSRda yäşäwçe Tatarnıñ 88% üzen şul isem b-n atağan. İdel-Ural töbägendäge Tatarnıñ ber öleşe üzlären Mişär, Keräşen, Tiptär, Xacitarxan yaqlarında Nuğay, Qarağaş, Seberdägeläre Boxarıy w.b. dip yazdırğan. Tatarnıñ kilep çığışında Törki-Tatar konsepsiäsen yaqlawçı ğälimnär: G.S. Ğöbäydulla, ä.N.Qurat, N.A.Basqaq, Ş.F.Möxämmädyar, R.G.Quzi, M.G.Ğosman, R.G.Fäxretdin, ä.G.Möxämmädi, N.Däwlät, D.M.İsxaq, U.Şamilulı w.b.
Tormış-könküreş.
Tatarnıñ ata-babadan kilgän wä tormış-könküreştä iñ möhim urın totqan töp şöğılläre: igençelek, terlek asraw, umartaçılıq wä sunarçılıq.
Cir bilämäläre awıl cämäğät qaramağında bula; anı tigez büleşep faydalanalar: sörü cirläre, bolın-tuğaylar wä urmannar başlıça ir-at sanınça, imanalap bülenä. Ğädättä 3 basulı çäçü äyläneşe qullanıla. Ş.u. İdel buyı wä Ural töbäklärendä borınğıdan kilgän çäçülek mäydanın buldıru ısulı - ışna äzerläw dä 20. yöz başlarına qädär saqlana. Başlıça arış, solı, arpa, yazğı boday, tarı, boray, qaraboday, borçaq, yasmıq igälär, xucalıqqa kirägençä citen, kinder çäçälär. Xacitarxan wä Seber Tatarlarınnan qala başqa milli törkemnärdä terlekçelek xucalıqta ikençel urında torğan; at, sıyır, sarıq, käcä asrıylar, qoş-qorttan tawıq, qaz, ürdäk ürçetälär. Keräşen Tatarlar wä Nağaybäklär arasında Sovet çorınnan başlap duñğız asraw başlana. Qayber xucalıqlarda östämä tabış öçen umarta qortı totıla (19. yöz axırlarına qädär qayber urınnarda qırğıy qort balın da cıyalar). Xacitarxan wä Seberdä bigräk tä balıqçılıq wä sunarçılıq käsebe kiñ tarala, başqa töbäklärdä ul käsep ayırım häwäskärlär eşe bularaq sanala. Tatar yäşelçä üsterü, baqçaçılıqqa az ähämiät birälär, qarbız, qawınnı küpläp citeşterü b-n başlıça Könyaq Ural wä Xacitarxan, Qırım töbäklärendä genä şöğıllänälär. Başqa töbäklärdä kübräk suğan, kişer, çögender, torma, şalqan, qabaq üsterelgän, ayırım xucalıqlarda qıyar, käbestä, tomat işe yäşelçä dä citeşterelgän. 19. yöz] urtalarınnan bäräñge Tatarnıñ ikençe ikmägenä äwerelä. İdelneñ uñyaq yarı töbäklärendä yort yanı baqçalarında alma, çiä, qura ciläge, qarlığan w.b. cimeş ağaçları da üsterelä. Ayırım hönärçelär baqır, timer taşların eretep, törle eş wä suğış qoralları yasağan, ağaçtan wä balçıqtan kiräk-yaraq äyberlär citeştergän, kiez basqan, keläm, palaslar tuqığan. Käcä mamığınnan şäl bäyläw, yonnan yäki kinderdän, citen süsennän törle tuqımalar tuqu eşe, yon tetü, tire iläw wä kün äyberlär eşläw, kiez ayaq kiemnäre wä tula basu, kün ayaq kiemnäre tegü, çıpta-qap suğu, kismäk yasaw, sabın, sumala qaynatu, deget quu, kümer yandıru, arba-çana yasaw, zärgärçelek, eşkärtelgän tiredän zatlı ös kiemnäre, uqalap çigep baş kiemnäre tegü w.b. - Tatarnıñ kiñ taralğan käsepläreder. Säwdä eşe, säwdä aradaşlığı da Tatarnıñ borınğı däwerlärdän kilgän ğädäte. 16. yöz urtalarında däwlätçelekne yuğaltqaç qına satu-alu b-n kön kürüçelär sanı bik küpkä kimegän. 18. yöz urtalarınnan patşa xäkimiäte Tatarlarğa Urta wä Üzäk Aziä illäre b-n säwdä mönäsäbätläre urnaştıruğa mömkinçelek birä, şunnan soñ Qazan, Irımbur governılarında, Rázan governısınıñ Qasıym töbägendä Tatarnıñ zur säwdä üzäkläre barlıqqa kilä. Tatarlar, nigezdä, utraq tormışlı xalıq. Qayber töbäklärdä ayırım tör xucalıq eşlären başqaru öçen cäy-köz aylarında cäyläwgä çığıp yäşäw ğädätläre dä saqlanıp kilä. Toraq yortları ğädättä büränädän yäki tabiğıy taştan, kirpeçtän wä yandırılmağan saman kirpeçtän tözelä. Borınğıraq zamannarda cäyen kiez tirmälärdä, qış aylarında yartılaş cirgä qazılğan öylärdä yäşäw oçraqları da bulğan. Soñraq tirmälär cäyläwdä yäşäw aylarında ğına faydalanıla. Här awıl wä şähärdä mäçetlär salına, mäktäp yäki mädräsälär açıla. Tatar xalqınıñ kiem-salımında, könküreşeneñ başqa ölkälärendäge kebek ük, borınğı küçmälärgä dä, utraq tormışta yäşäwçelärgä dä xas mätdi mädäniät ğädätläre berdämlege küzätelä. Kiem-salım tegüdä wä bäyläwdä kün, zatlı tirelär, yon äyberlär, käcä mamığı (debet), bäz, kinder-citen tuqımalar, qıtat tuqıma, Urta Aziädan qaytarılğan yefäk qullanıla. Bizänü äyberläre altınnan, kömeştän, törle asıl taşlardan (firüzä, yaqut, axaq w.b.) eşlänä. Rizıqta it, söt wä qamır aşları östenlek itä. Könküreştä Awrupaça yäşäw tärtipläre tiränräk ütep kergän sayın kiyem-salım, aşaw-eçü, bizänü äyberlären qullanuda ğomum cämğiäwi üzgäreşlär tösmerlänä bara. Borınğıdan kilgän ğöref-ğädät, yola ütäleşläre dä (Saban tuyı, Cıyın, Narduğan w.b.) yäşäw räweşenä qarap üzgäreş kiçerä. Tatarnıñ borınğıdan kilgän däwlätçelek tradisiäläre 1552. yılda Qazan xanlığın Urıslar yawlap alğannan soñ özelä. 1917. yılğı Febräl ıynqıylabınnan soñ Tatar üzläreneñ däwlätçelegen torğızu yünäleşendä omtılış yasıylar (k. İdel-Ural Ştatı). 1920. yılnıñ Mayında üzäk xäkimiät ämere b-n TASSR tözelä.
Diaspora.
Xәzergә köndä tatarlar böten dönyada da yäşilär dip äytergä bula. Awrupada: Almaniädä, Finländiädä, Polşada, Litvada, Estoniädä h.b.
Mäskäwdä dä tatarlar bik küp.


Däwlätlär isemlege.
Älifba buyınça tezelgän däwlätlär wä kolonílar isemlege.
A.
Abxazía – Acarstan – Äfğänstan – Äfiopiä – Albaniä – Almaniä – Amerika Quşma Ştatları – Andorra – Angola – Antigua häm Barbuda – Argentina – Ärmänstan – Australiä – Austriä – Azärbaycan
B.
Bahama Utırawları – Bahräyn – Bangladeş – Barbados – Belarus – Belgiä – Beliz – Benin – Berläşkän Ğäräp Ämirlekläre – Butan – Boliviä – Bosniä häm Hersegovina – Botswana – Böyek Britaniä – Brazil – Bruney – Bolğarstan – Burkina Faso – Myanmar – Burundi
C.
Çad – Cäzäir – Çexiä – Çile
D.
Daniä – Djibuti – Dominica – Dominikan Réspublikası
E.
Équador – El Salvador – Équatorlı Guinea – Eritrea – Éstonia
F.
Fälistıyn – Folklend Utırawları – Färö Utırawları – Fiji – Filippinlär – Finlândiä – Fransiä
G.
Gabon – Gambiä – Ğıyraq – Görcästan – Gana – Grenada – Gretsiä – Grenlandiä – Guatemala – Guinea – Guinea-Bissau – Guyana
H.
Haiti – Hindstan – Honduras
İ.
İndoneziä – İran – İrlandiä – İslandiä – İsrail – İswäç – İswiçrä – İtaliä - İspaniä
K.
Kambodja – Kanada – Kenya – Kiribati – Kipr – Kamerun – Kongo – Könbatış Sahara – Könbatış Samoa – Könyaq Korea – Kuba – Küwäyt - Kabo Verde – Kolumbiä – Komoro Utırawları – Kuk Utırawları – Kosta Rica – Kot d'İvuar
L.
Laos – Latviä – Liban – Lesoto – Liberiä – Libiä – Lixtenşteyn – Litva – Lúksemburg
M.
Macarstan – Makédoniä – Madagaskar – Malawi – Malayziä – Maldiv Utırawları – Mali – Malta – Marshall Utırawları – Mawritaniä – Mauritius – Meksika – Mikronesia – Misır – Moldova – Monako – Mongoliä – Marokko – Mozambik – Myanmar - Montenegro
N.
Namibiä – Nauru – Nepal – Nederland – Nikaragua – Niger – Nigeriä – Niue – Norvegiä
P.
Pakistan – Palau – Panama – Papua Yaña Guinea – Paraguay – Peru – Puntland – Polşa – Portugal
Q.
Qatar – Qazaqstan – Qırğızstan – Qıtay
R.
Romaniä – Räsäy – Rwanda
S.
Sent Kitts häm Nevis – Sent Lusiä – Sent Vinsent häm Grenadinlär – Samoa – San Marino – San Tome häm Prinsipi – Senegal – Serbiä – Seyşel Utırawları – Syerra Leone – Singapur – Slovakiä – Sloveniä – Söğüd Ğäräpstan – Solomon Utırawları – Somali – Somaliland – Şri Lanka – Sudan – Surinam – Şvetsiä – Şweysariä – Swaziland – Süriä
T.
Taywan – Tacikstan – Tanzaniä – Tayland – Timor Leste – Togo – Tonga – Tönyaq Afrika – Tönyaq Korea – Tönyaq Osetiä – Törkemänstan – Törkiä – Trinidad häm Tobago – Tunis – Tuvalu – Turks häm Kaykos Utırawları
U.
Uganda – Ukraina – Uruguay – Üzäk Afrika Cömhüriäte
V.
Vanuatu – Vatikan – Venesuela – Vyetnam
W.
Wallis häm Futuna
Y.
Yaña Zelandiä (Aotearoa) – Yaponiä – Yämän – Yordan – Burkina Faso
Z.
Zair – Zambiä – Zimbabwe


Törkiä.
– Tulayım – % Su || 780.580 km² 1.3%
Törkiä diyep Awrupa ilä Asiädä urnaşqan il atala. Ataması ike öleşten tora: İske Törekçädä "Türk" süze "qatı, nıq, bögelmäs" añlata, "iyä" süze bügenge Törekçädä şul kileş qullanıla. Başqaça äytmeşli "nıq keşelär iyä bulğan il" digänne añlata.
Awrupada Trakya, Asiädä Anadolu. Anadolu Qara Diñgez, Märmär Diñgeze, Äge Diñgeze häm Urta Diñgez belän yuıla. Törkiäneñ kürşeläre: Azärbaycan, Bulğarstan, Yunanstan, Görcistan, Ärmänstan, İran, Ğıyraq, Süriä.
Säyäsät.
Bügenge Törkiyä xaläte bäysez cömhüriät dip sanala. Cömhüriät 1923. yılnıñ 29. Öktäberendä Kemal Atatürk tarafınnan barlıqqa kiterelgän.
Törkiä xökümäte soñğı arada Awrupa Berlegenä kerü kandidatı statusına iyä.
Cäğräfiä.
Mäydannıñ zur öleşe Anadolu (Anatolia) yäki Keçe Asiä yarımutrawına turı kilä. Şulay uq İstanbul buğazınıñ könbatışında Trakya (Frakiä) yarımutrawınıñ könçığış öleşendä urnaşqan.


Azärbaycan.
Azärbaycan (Azärbaycan Cömhüriäte) (Azäri: "Azərbaycan" yä "Азәрбајҹан", Urıs: "Азербайджа́н") Qawqazda, Qaspi Diñgezendä urnaşqan. Kürşelär: tönyaqta Rusiä, könçığışta Görecästan, Ärmänstan, könyaqta İran. Naxçıvan éksklavınıñ kürşeläre: Ärmänstan, İran häm Törkiä.
Azärbaycan tatarları tarixı.
Azärbaycan cirendä tatarlar 19. yözdän yäşilär, monda Qawqazdağı iñ zur tatar cämğiäte bulğan. 1970.tän Azärbaycanda tatar xalqı başlıy. 1989.da 29 meñ tatar yäşi, ş.i. Baquda 24,3 meñ. 1993.tän Azärbaycanda Tatarstannıñ tulı wäqälätle wäkillege, 1990.nan "Tuğan tel" tatar mädäniäte cämğiäte (Baqu), "Azärbaycan – Tatarstan" cämğiäte, Şihabetdin Märcani isem. tatar xäyriä fondı eşli.
İseme.
Azärbaycan – ğäräplängän "Azarpayagan" – Farsı telennän: Azar+payag+an. Azar=Ut; payag=urın; an=urın suffiksı.
Administrativ Bülenü.
Abşeron Rayonu, Agcabadi Rayonu, Agdam Rayonu, Agdas Rayonu, Agstafa Rayonu, Agsu Rayonu, Ali Bayramlı Şəhəri*, Astara Rayonu, Bakı Şəhəri*, Balakan Rayonu, Barda Rayonu, Beylaqan Rayonu, Bilasuvar Rayonu, Cabrayil Rayonu, Calilabad Rayonu, Daskasan Rayonu, Davaci Rayonu, Fuzuli Rayonu, Gadabay Rayonu, Gəncə Şəhəri*, Goranboy Rayonu, Goycay Rayonu, Haciqabul Rayonu, Imisli Rayonu, Ismayilli Rayonu, Kalbacar Rayonu, Kurdamir Rayonu, Laçin Rayonu, Lənkəran Rayonu, Lənkəran Şəhəri*, Lerik Rayonu, Masalli Rayonu, Mingəçevir Şəhəri*, Naftalan Şəhəri*, Naxçıvan Muxtar Respublikasi**, Neftçala Rayonu, Oguz Rayonu, Qabala Rayonu, Qax Rayonu, Qazax Rayonu, Qobustan Rayonu, Quba Rayonu, Qubadli Rayonu, Qusar Rayonu, Saatli Rayonu, Sabirabad Rayonu, Saki Rayonu, Saki Şəhəri*, Salyan Rayonu, Samaxi Rayonu, Samkir Rayonu, Samux Rayonu, Siyazan Rayonu, Sumqayit Şəhəri*, Susa Rayonu, Susa Şəhəri*, Tartar Rayonu, Tovuz Rayonu, Ucar Rayonu, Xacmaz Rayonu, Xankandi Şəhəri*, Xanlar Rayonu, Xizi Rayonu, Xocali Rayonu, Xocavand Rayonu, Yardımlı Rayonu, Yevlax Rayonu, Yevlax Şəhəri*, Zangilan Rayonu, Zaqatala Rayonu, Zardab Rayonu.
Démografiä.
Azärbaycanlılar — 97%, Dagestan halıqları (lezginnar, avarlar, tsaxurlar, xinaluglar) — 0,5%, Urıslar— 1,8%, başqa haliqları (Ukrainnar, Tatlar, Tatarlar, häm başqalar) - 0,7%


Ästerxan.
Ästerxan (Urısça: А́страхань /ASTraxan'/) Räsäy Кönyağında zur häm ähämiätle şähär, Ästerxan ölkäseneñ üzäge. Şähär İdelneñ tübän ağımında urnaşqan, şul yılğanıñ İdel Deltası dip atalğan Qaspi Diñgezenä qoyu urınında. Koordinatları. Xaıq sanı (1.1.2004): 502,800.
Tarix.
Bay häm sulı İdel Deltası elektän keşelärne tarta. Bu urınında Xäzärlär häm Kimäklär üz başqallarınına nigez salalar, bay İtil, Saqsin häm Saray Bärkä şähärlär barlıqqa kilälär. 13. yöz başlarında Xacitarxan berençe tapqır telgä alına. Aqsaq Timer anı tulısınça yandırıla. 1459-1556. yıllarda Xacitarxan Xacitarxan xanlığınıñ (yä Ästerxan xanlığınıñ) başqalası ide. 1556. Xacitarxan İvan IV tarafınnan küpyıllı yawdan soñ yäşäwdän tuqtıy. 12 "km" tübänräk Urıslar yaña şähärgä nigez salalar. 1569. yılda Ğosmanlılar tarafınnan qamalışqa alına. Läkin basıp ala almıylar. Şuşı xaldän soñ İdel tulısınça Räsäy qullarına kilä. 17. yözdä şähär Räsäyneñ Şäreqkä qapqası, ähämiätle säwdä üzäge. Ärmän, İran häm Xoräzm säwdägärläre Ästerxan üzägendä yäşilär. Şähärdä xalıqara duslığı tolerantlıq belän urnaşa.
Ästerxan 17. yözendä.
1670-1671. yıllarda 17 ay däwamında Ästerxan Stenka Razin Kazakları qamalışında bula. Piter I Ästerxanda admirallıq sala, Qaspi flotı öçen karablar tözelälär. Ekaterina II şähärgä östen xoquqlar birä.
1705. yılda şähärlelär Kazak Kondrati Bulavin citäkçelegendä baş kütärä. Berniçä tapqıp şähärne Qalmıqlar qamıy. 1711.dä Ästerxan Qazan gubernasınnan ayırılğan Ästerxan gubernasınıñ başqalası bula başlıy. Berençe gubernatorlardan Artemi Petroviç Volınski belän Vasili Nikitiç Tatişçev iñ tanıqlıy. 1702., 1718. häm 1767. yıllarda şähär yana, 1719. Farsılar tarafınnan talana. 1830. xolera epidemiäse näticäsendä küp keşe ülä.
Kirmän.
Ästerxan kirmäne (Kreml) 1580-1620. yıllarda Saray Bärkä kirpeçlärennän tözelä. İke kafedral çirkäwlär 1700. belän 1710. yıllarda Yaroslavl ostaları tözilär. Çirkäwlär Urıs tradisiälärendä tüzelgän, läkin bizäge baroque stilendä eşlängän.


Törki xalıqlar.
Törki xalıqlar ul Törki telendä söyläşä torğan küp xalıqlar berläşterä torğan atama. Törkilärneñ tulayım sanı 250 millionnan artıq.
Atamalar.
"Türek" atamasınıñ berençe iskä alu 6. yözneñ Küktürklär turında buldı. Qıtay ilbaşı 585. yılda İsbara isemle Küktürk xanına xat yazğanda, tegesen «Böyek Türk xanı» dip atí. Şul çordağı Orxon yazmalarında da «Türük/Török» ataması qullanıla.
Bügenge Törkiädä «Türk» atamasınıñ mäğnäsen yışraq “köçle” wä “qüätle” itep açıqlílar.
Böten dönyada «Törki» süzen mädäniäte, tele, milläte, taríxı belän yaqın bulğan xalıqlarnı ataw öçen qullanalar. «Törki» süze urınına «Törki-Tatar» adı da kiñ qullanıla.
Törki xalıqlarnı öyränü fäne «"Türkologí"» dip atala.
Yäşäw cirläre wä milli büleneş.
Bügenge köndä Törki xalıqlarnıñ iñ zur törkeme Törkiädä yäşi. Başqa olı Törki xalıqlar Äzerbaycan, Kipır, İdel-Ural, İran, Qazaqstan, Qırğızstan, Törekmänstan, wä Özbekistan cirlärendä yäşilär. Bu Törki däwlätlärdän tış Törki xalıqlar Çığış Törkistan, Tönyaq Ğíraq, Äfğänstan, Moldova, Balkannar (Bulgaria) illärendä dä yäşilär.
Törki xalıqlar öyränü buyınça tanılğan ğälim Wilhelm Radloff 1866. yılda bolay yaza: "Tönyaq Afrikadan başlap Awrupılı Törkiägä tikle, Könyaq-Çığış Räsäydän başlap Keçe Asía ilä Turan, annarı Seber aşa Gobi çülenä tikle cirlärendä Törki telendä söyläşä torğan ıruğlar yäşilär. Bu dönyanıñ şul tikle kiñ cäyelgän alanda qullanıla torğan Törki tele belän çağıştırmalı başqa tel yuq" (Çığanaq: "Törki Mädäniät Näzäräte").
19. yöz azağınnan başlap 20. yöz buyı Urıslar wä Stalin xalıqlarnı bülü/butaw/sörü säyäsäten uzdırğan, monıñ näticäse bularaq Törki xalıqlarnıñ, alarnıñ söylämnäreneñ şaqtí ayırılu başlaw, bu närsä Törki xalıqlarğa açıq küzätü yasaw qatlawlı itä.
19. yözdä zamança säyäsät çorı başlanğaç, Törki xalıqlarda berläşü maqsatın quya torğan Pan-Türkism atlı xäräkät barlıqqa kilä, «"Törki"» atamasın qullanırğa täqdim itelä.
Tışqı küreneş.
Törki xalıqlar tışqı küreneş belän ber bersennän şaqtí ayırılalar. Zur öleşeneñ qiäfäte Qawqaz xalıqlarınıñ kük, yäğni körän/qara çäç belän körän küzlelär. Şayqtí öleşe sorı/qızıq çäşle zäñgär küzle. Qayber cirlärdä yäşägän Törkilär açıq tösle tän/küz belän bulıp, Moğol töçençelärene dä yörtälär, mäsälän Özbäklär berlän Tatarlar. Törki xalıqlarınıñ kübese kiñ yañaqlı, tügäräk başlı wä turı çäçle.
Törki xalıqlarnı nindi rasığa sanísı da zur bäxäslärne çığara.
Din.
Törki xalıqlarnıñ kübese Söni Möselmannar. Ämma İranda wä Äzerbaycanda Törkilärneñ kübese Şiä Möselmannarı.
Çuaş, Ğağauz wä Yaqut xalqı Xristian dip sanala.
Şulay uq Şamanízm, Buddízm, Baha wä Yähüd dine tarafdarları da beraz bar.


Törki tellär.
Törki tele yä ki "Törki/Türki" ul Törki xalıqlarnıñ ana tele. Anı başqa xalıqlarda "Turko-Tatarish" ta, "Tatarish" dip tä atílar.
Dönyada taralu.
Bu dönyada Törki telendä 150-250 million çaması keşe söyläşä wä ul iñ kiñ qullanıla torğan 14 tel arasına kerä. Törki tele Altay tiräsendä barlıqqa kilgän dip farazlílar, wä şuña kırä anı Altay telläre törkemenä salalar. Şul uq törkemdä Moğol tele ilä Tunğus tele dä kerä. Elek Törki telen Ural-Altay telläre törkemenä kertälär ide.
Törki tele xalıqara bularaq ta yöri, elegräk bigräk tä. Törki teldä söyläşüçe xalıqlar Urta Awrupıda, Yaqın Şäreqtä, Asíada yäşilär. Monnan tış Törki teldä söyläşüçeläre Batış Awrupıda, Amerikada, Australiada da bik küp.
Törki xalıqlar öyränü buyınça tanılğan ğälim Wilhelm Radloff 1866. yılda bolay yaza: "Tönyaq Afrikadan başlap Awrupılı Törkiägä tikle, Könyaq-Çığış Räsäydän başlap Keçe Asía ilä Turan, annarı Seber aşa Gobi çülenä tikle cirlärendä Törki telendä söyläşä torğan ıruğlar yäşilär. Bu dönyanıñ şul tikle kiñ cäyelgän alanda qullanıla torğan Törki tele belän çağıştırmalı başqa tel yuq" (Çığanaq: "Törki Mädäniät Näzäräte").
Qayber ğalimnärdä Qamançı, Maya kebek elekkege Tönyaq Amerika xalıqlarınıñ telläre dä Törki telennän çıqqan digän fiker bar, 4-10 meñ yıl ele Asíadan küçkän bulsalar da, alarda xäzer dä yözlär Törki süzlär üzgärelmiçä berkileş kenä qalğannar diärlek. Bu oxşaşlıqlarnı berençe märtäbä centekläp Alman keşese Otto Rerig öyrängän ide.
Cirle söylämnär.
Törki teleneñ cirle söylämnärne “Törki tellär” dip tä atasalar da, Törki xalıqlar ber-bersen tärcemäçsez dä bik yaxşı añlílar.
Törki telneñ cirle söylämnärne yaqınaytu eşe berlän İsmäğil Gaspıralı şöğellängän, urtaq süzlärne qullanıp «Terciman» gazetasın çığarğan ide.
Törki teleneñ bügengä iñ kiñ qullanıla torğa söyläm Törekçäder.
Tel beleme.
Törki tele yalğılmalı tellärgä kerä. Suzıq oxşaşlaw da saqlana.
Süz baylığı.
Törki telendä Ğäräp, Farsí wä Qıtay tellärennän alınmalar küp.
Päräwezdä.
Törki tellär


Tatarstan sportı.
Tatarstanda 2002. yılda 3615 fizik kultur törkeme, 130 balalar-yäşlär sport mäktäbe, sport yünäleşle 163 üsmerlär klubı, 6884 sport qorılması (şunıñ 34e stadíon, 1678e sport zalı, 50 se yabıq yözü basseynı h.b.), fizik kultur häm sport ölkäsendä yuğarı belemle 4011, maxsus urta belemle 1450 keşe eşli.
Tatarstanda 1930. yıllarnıñ 2. yartısınnan 2000. yılğa qädär maqtawlı isemnärgä layıq buluçılar: SSSRnıñ (Räsäy) atqaz. sport ostası - 21, Tatarstannıñ atqazanğan sport ostası - 58 häm sport ostası - 70 keşe. SSSRnıñ (Räsäy) atqazanğan trenerı - 68, Tatarstannıñ atqazanğan trenerı - 47 keşe. Tatarstanda bügenge köndä ğämäldäge sport törläre: şahmat, hokkey, futbal, arbada uzışu, basketbal, regbi, qılıçlı yarış w.b.
Törkemnär.
Tatarstanda hokkey, futbal, basketbal, volleybal, tuplı hokkey w.b. törkemle sport uyınnar bar.
Çañğı, timerayaq, tägärayaq (roll) belän şöğellänü kiñ taralğan. Ämmä velosiped xäräkäte qızğanıçqa qarşı yuq, velosipedçılar öçen kiräkle şartlar tudırılmağan.
Taríx.
Künegülär wä uyınnar (yögerü, sikerü, ırğıtu, cäyädän atu, köräş, awırlıq kütärü, at çabışı h.b.), tän tärbiäneñ qayber törläre İdel buyı Bolğar däwläte çorında uq mäğlüm bulğan. Älege künegülärne üsterüdä Saban tuyı, Cíın w.b. ğädäti xalıq bäyrämnäre möhim urın alğan. Töbäktä fizkultur häm sport belän maxsus şöğellänü 19. yözneñ 2. yartısınnan başlana.
1918. yıldan soñ fizkultur-sport xäräkäte däwlät organnarı sosíal-mädäni säyäsäteneñ ber öleşenä äwerelä.
1918. yılda ildä ğomumí mäcbüri xärbi uqıtu sisteması buldırıla.
1919. da fizkultur, sport eşlären Qazan gouvernası xärbi komisariatı qarşındağı sportnı üsterü bülege häm ğuberna sport berlege citäkli.
1920.-1930. yıllardan fizkultur-sport eşe Fizik kultur qömitetlarına yöklänä, alarda sportnıñ ciñel häm awır atletík, yözü, boqs, köräş, fextowanie, şaxmat, şaşqa kebek törlären üsterügä zur ähämiät birelä.
1920. yılda TASSR Sälamätlek saqlaw häm Mäğärif xalıq qömis-tları qarşında fizik tärbiä birü bülekçäläre oyıştırıla, alar tarafınnan berençe märtäbä 1 häm 2. basqıç mäktäpläre öçen fizik kultur programnarı tözelä.
1934. tä republíkta ğömümi belem birü mäktäpläre uquçılarınıñ 80% fizkultur däreslärenä tartıla. «"Gotov k trudu i oborone SSSR"» (1931.-1934.) kompleksı häm Berdäm bötensoyuz klassifikasísı (1935.-1937.) kertelü ildä fizkultur häm sportnı üsterüdä möhim etap bulıp tora.
1940. yıllar başına GTO kompleksı normaların tapşıruçılar sanı 15 meñgä citä. Fizkultur belän şöğellänü awıl cirlärendä dä kiñ cäyelä.
1934. yılda 196 kolxoz häm sovxoz fizik kultur kollektífları häm 33 rayon fizik kultur sowetı eşli.
1936.-1937. dä Tatarstanda hönärberkläşlärneñ 10 irekle sport cämğiäte oyışa: «"Burevestnik"», «"Plamya"», «"Molnia"», «"Start"», «"Azot"», «"Temp"», «"Medik"», «"Krılia Sovetov"», «"Neftánik"», «"Proletarskaya pobeda"», ş.u. student yäşlär fizik kultur kollektífların berläştergän «"Navka"» cämğiäte häm 1927. yılda oyıştırılğan OSOAVİAXİM (1951.-1991.dä - DOSAAF, 1991. yıldan - OSTO).
1940. yıllar başına Tatarstanda 9 meñ çaması fizik kultur kollektífı, 30 irekle sport cämğiäte sowetı isäplänä. 35 meñgä yaqın keşe fizkultur häm sport b-n daimi şöğellänä, şunıñ 11 meñe - awıl rayonnarında. Tatarstannıñ qayber sportçıları häm cíılma qomandaları ciñel häm awır atletík, futbal, basketbal (xatın-qızlar), yözü, qılıç, çañğıda uzışu w.b. buyınça il külämendä uzdırılğan yarışlarda: İdel buyı xärbi olimpiadalarında (1921., 1923.-1924.), 1. Bötensoyuz spartakíadasında (1928) w.b. büläklär yawlí.
TASSRda fizkultur-sportnı üsterüdä, qualifikasílı belgeçlär äzerläwdä däwlät sisteme zur urın ala.
İkençe dönyawí suğışı yıllarında TASSR fizkultur-sport oyışmalarınıñ töp ígtíbarı yäşlärne Qorallı Köçlär saflarında xezmät itü öçen äzerläwgä yünältelä.
1950.-1960. yıllarda fizkultur-sport xäräkäte tağın da kiñräk cäyelä. Tatarstannıñ cíılma törkeme SSSR häm RSFSR xalıqara spartakíadalarında autonom republíklar arasında 1. urınnı ala.
1980. yıllar axırına republíkta fizkultur häm sport b-n şöğellänüçelär sanı 2 mln. keşegä citä (SSSRda iñ yuğarı kürsätkeç), sportta ireşkän uñışları buyınça Tatarstan autonom republíklar arasında 1. urınğa çığa häm SSSRda Éstonia belän 8. urınnı büleşä.
1980. yıllar axırı - 1990. yıllarnıñ 1. yartısında, Säyäsi häm íctímağí-íqtísadí tormışta üzgärtep qorular başlanğaç, ildä «"Trud"», «"Burevestnik"», «"Spartak"», «"Urojay"», «"Lokomotív"» h.b. irekle sport cämğiätläreneñ eşçänlege tuqtalıp qala, fizik kultur kollektíflarına häm sport klublarına citäkçelek itü profsoyuzlarnıñ Bötensoyuz irekle sport cämğiäte, Räsäy häm Tatarstannıñ "Fizkultur, sport wä turízm buyınça däwlät komitätläre" tarafınnan ğämälgä aşırıla.
"Monı da qara": Tatarstannıñ fizkultur, sport wä turízm buyınça däwlät kömitäte.
Tanılğan sportçılar.
Tatarstannıñ tanılğan sportçıları Awrupı, dönya, Olympia uyınnarı çämpionnarı bulğannar: A.M.Ğälläm'evä, N.F.Ğiläc'evä, O.V.Danílova, S.A.Dómina, D.V.Kapustin, O.N.Knázeva, N.F.Kolesnikov, A.N.Kolesnikova, A.P.Kurnov, L.İ.Loginova, R.H.Näcmetdin'ev, V.G.Nikonova, L.F.Nuretdin'eva, F.P.Simaşov, L.E.Şubína h.b.;
Trenerlar: V.T.Gluxix, S.K.Dómin, V.V.Jitlov, N.İ.Moráşiçev, F.Ş.Nuretdin'ev, V.A.Pavlov, M.M.Säxäbetdin'ev, E.Ä.Timercan'ov, S.M.Ulyanov, Ä.Ş.Şäyxetdin'ev, S.S.Yarulla'in h.b.


Xristianlıq.
Xristianlıq'", Dönyada iñ kiñ taralğan dürt dinneñ berse (Yähüdi, Buddizm häm Íslam belän berrättän).
Xristianlıq çığanığı bulıq – İzge yazu ("Biblia, Täwrät") tora; Xristianlıq 1. yözdä barlıqqa kilä häm Urta Diñgez buyı xalıqlarında tarala başlí. Xristianlıq dogmatlarınıñ ayırım öläşlären törleçä añlatu 11-16. yözlärdä oyışqan töstä 3 tarmaqqa: Ortodoks Xristianlıq ("Pravoslavie"), Katolisizm häm Protestantlıq büläenügä kiterä. 17. yözneñ 2. yartısında Ortodoks Xristianlığınnan "iske din din tarafdarları" (Urısça: "старообрядчество") ayırılıp çığa. 17-20. yözlärdä Protestantlıqnıñ küp kenä yaña yünäleşläre tua (Baptizm, Adventizm, İllelekçelek h.b.).
Tatarstanda Xristianlıqnıñ östenlek itüçe yünäleşe bulıp Urıs Ortodoks Çirkäwe sanala.


Qırım.
Qırım ul Qara diñgezendä urnaşılğan yarımutraw. Bu yarımutrawda şul uq isemle cömhüriät urnaşılğan, Qırım Cömhüriäte.
Cäğräfiä.
Qırım alanı 25 900 "km²" zurlığında: Tönyaqtan Könyaqqa 200"km" wä Çığıştan Batışqa 325"km" ozınlığında. Çik ozınlığı 2500"km" çaması. Alannıñ 72%ın tigezlek, 20%ın tawlar wä 8%ın küllär ala.
Taríx.
1944. yılnıñ 18. Mayda Sovet ğäskärläre Qırım Tatarlarını Urta Asíağa sörälär, küçerü waqıtında Qırım Tatarlarınıñ yartısı wafat bula.
1985. yılda Qırım Tatarlarığa kire üz watanına qaytırğa röxsät itelä.
1992. yılnıñ 5. Mayına Qırım Cömhüriäte üzidäräne íğlan itkän.
Xalıq.
2000. yılğı beleme buyınça 260 800 Qırımtatar yäşi. Alardan başqa Ukrainnar, Urıslar wä başqa xalıqlar.
Şähärlär.
Yalta, Soqdak, Baqçasaray


Timişoara.
Timişoara (Romança: "Timişoara", Almança: "Temeswar/Temeschwar/Temeschburg", Macarça: "Temesvár", Serbçä: "Temišvar", Törekçä: "Tamışvar-Temeşvar") ul Batış Romaniada Banat töbägendä Timiş cirlegeneñ ber şähäre.
Şähär iseme Timişel yılğa isemennän çıqtı, wä bügen bu yılğa Bega isemen yörtä.
Xalıq.
2000. yılda uzğan canisäp buyınça şähärdä 329,554 keşe yäşi.
Şähär xalqı küpmillätle, anda Alman, Macar, Serb, İtalian, Fälistin wä Yunan millätlärennän keşelär yäşi.
Mädäniät.
Şähär küpmillätle buluına säbäple, ul küpmädäniätle dä.
Şähärgä Parisdan Eifel kilep Bega arqılı küper salğan ide.


Başqort tele.
Başqort tele () yä ki Başqortça ul Başqort xalqınıñ tuğan tele, Törki telläreneñ berese. Başqortstan respublikasında räsmi tel. Tatar telenä yaqın tora, bu ike teldä söyläşkän keşelär ber-beresen ciñel añlıy ala.
Tatarçadan ayırıluı.
Başqort teleneñ küp süzläre dä Tatarçadan ayrıla, mäsälän: "şomırt ağaçı", "tupıl ağaçı", "çäpçek" "yıraq", "çükeş", "döyä balası".
Başqort tele dialektları.
Başqort tele öç töp dialektqa bülenä. Batış dialektı Tatar telenä yaqınraq tora. Könyaq dialektında iñ küp keşe soyli, bu dialektnıñ nigezendä ädäbi Başqort tele qorılğan, küp sanlı Başqort yazuçıları (Mostay Kärim, Zäynäb Biişeva, Dawıt Yultıy wä başqalar) kitap yaza, gäzit-jurnallar näşer itelä. Çığış dialektında Başqortstan respublikasınnıñ Çığışında (Uçalı, Salawat, Dıwan, Mäçetle rayonnarında), Çiläbe (Arğayaş, Qonaşaq rayonnarı), Qorğan oblastlarında torğan başqortlar söyli. Çığış dialekt Tatar telenän iñ yıraq tora, qay ber oçraqlarda anı añnarğa qıyın. Qorğan oblastınnıñ Safakül rayonında torğan küp Tatarlar da şuşı dialektqa küçkän.


Tramway.
Tramway, şähär cirendä elektr yärdämendä xäräkät itä torğan timer yul wagonı yäisä berniçä wagon. Asılmalı kontakt çeltäre aşa 500-700 "V" egärlektäge daimi tok belän (kire togı rélsta) tä'min itelä. Qazanda elektr yärdämendä eşli torğan berençe tramway 1899. yılda (1875.-1899. yıllarda at tartıp yöri torğan timer yul transportı) kürenä. 1967. yılda Tübän Kamada häm 1973. yılda Çallıda tramway xäräkäte açıla. 2000. yılda tramway yulı ozınlığı, ikä yänäşä yulnı quşıp isäplägändä, 152,3 "km", wagonnar sanı – 588 danä, 260,5 mln. passajir yörtelä. Şulay uq qara. "Qazanda Belgiäneñ Atlı Timer Yullar Anonim Cämğiäte".


Tatarstan klimatı.
Tatarstan klimatı, urtaça kontinental, çäye cılı, qışı urtaça salqın. Qoyaş radiasiäse häm atmosfera sírkulásiäse tö'sirendä formalaşa. Klimatqa urınnıñ reliefe, üsemleklär qaplamı, hídrografik çeltäre yoğıntı yasí. 20. yöz urtalarınnan başlap klimatqa keşelär eşçänlege tä'sir itä. Yıllıq ğomumí radiasiä 3900 "MJ/m2" çaması, yıllıq radiasion balans 1350 "MJ/m2". Qoyaş balqışı ber yılğa 2000 säğätkä yaqın. Közen-qışın, ğomumän, yıl däwamında cillär kübräk könyaq häm könyaq-könçığıştanraq isä. yaz häm cäy könnärendä tönyaq cilläre qabatlana. Köçle cillär qışqı aylarda küzätelä. Yılnıñ salqın waqıtında cömhüriät territoriäse Atlantik Okean (Íslandiä minimumı) häm Seber (Aziä maksimumı) hawa massaları tä'sirenä duçar itelä, şuña kürä hawa temperaturası könbatıştan könçığışqa taba töşä bara. cılı waqıtta sírkulásiä prosessları kimi, temperatura rejime farmalaşuına Qoyaş radiasiäse häm cirle faktorlarnıñ tä'sire arta. Hawanıñ urtaça temperaturası Ğínwarda -14"°C", Yüldä 19"°C"; absolút minimum -52"°C", absolút maksimum 40"°C". Cılı könnär (temperatura 0"°C"tan yuğarı) 198-209, salqınnarı – 156-167. Yıllıq yawım-töşem küläme 460-540 "mm". İdel aldı, Çulman aldı töbäklärendä häm Çulman artyağınnıñ könyaq-könçığışında yawın-töşem kübräk. Yawım-töşemneñ 60-70% cılı waqıtqa turı kilä. Totrıqlı qar qaplamı Nöyäber axırında xasil bula, 140-150 köngä suzıla; tufraqta tuñ tiränlege 74-114 "cm".


Qırım Tatarları.
Qırım Tatarları (üzataması: "Qırımtatarlar", "Qırımlar"), Törki xalıq.
1989. yıldağı xalıq sanın isəpkə alu waqıtında 270.000nən artıq keşe terkəlgən. Ukrainada (Qırım yarımutrawında, Xerson ölkəsendə), Rəsəydə (nigezdə Krasnodar həm Stavropol kraylarında) həm Üzbəkstan (başlıça Toshkent (Taşkent) belən Fərğənə ölkələrendə) yəşilər. Törkiə, Rumıniə həm Bolgariədə də Qırımtatar diasporaları bar.
Törkemnər.
Dala yaq (Noğay Tatarlar), Taw Aldı (Tatlar) həm Könyaq yar buyı (Yalıboylular) Tatarları subetnik törkemnərenə bülenələr.
Tel həm yazu.
Qırımtatar telendə söyləşələr. Yazuda 1926. yılğa qədər Ğərəp əlifbasın, 1939. yılğa qədər Latin əlifbasın (Jaŋalifkə oxşaş), 1940 Urıs əlifbasın (östəmə xəreflərsez, digraflarnı qullanıp), 1990. yıllardan qabat Latin əlifbasın (Törek əlifbası nigezenə Q həm Ñ quşqaç) qullanalar.
Din.
Möselman-Sönnilər. İslamnı Altın Urda dəwerendə qabul itkən, dip uylanıla. IYAslamğa qədər Qırımtaralarnıŋ babaları öleşçə Xristian yəki Yəhüd dine totuçıları bulğan.
Atalar.
Qırımtatarlar etnogenezendə Xəzər, Qıpçaq, Nuğay, şulay uq cirle qabilələrdən Tawır, Kimmeri, Törki Alan həm başqa qatnaşqan. Hunnarnıŋ həm Skiflarnıŋ yoğıntısı da bar. Berböten xalıq bularaq formalaşuları Altın Urda həm ul tarqalğanda Qırım Xanlığı dəwerendə turı kilə.
Tarix.
Rəsəy Qırım Xanlığın basıp alğaç, Qırımtatarlar 1850. yıllardan Törkiəgə küçə başlıylar.
Zamança tarix.
1918. yılda yarım möstəqıyl Qırım Xalıq Cömhüriəte, 1921. yılda RSFSRda Qırım ASSR oyıştırıla; 1945.tə autonomiə yuqqa çığarıla.
İkençe Bötendönya Suğışı barışında Qırım okkupasiya waqıtında (1941-1943) Nazi propaganda səbəple küp Qırımtatarlar Almannar tarafında Sovet xöküməte həm Bolşevik partizannarı qarşı suğışalar, etnik çistartularda (Yəhüdlər həm Urıslarğa qarşı) qatnaşalar.
Deportasiə.
1944. yılnıŋ Mayında Qırımtatarlar (238,5 meŋ keşe) Qırımnan məcbüri rəweştə Seber, Urta Asiə həm Urta İdel buylarına sörelə. Ayawsız qırıs şartlarda ütkərelgən küçerü barışında həm sörgendəge berençe aylarda Qırımtatarlarnıŋ çama belə yartısı ülə.
Reabilitasiə.
1967. yılda Qırımtatarlarnıŋ konstitutsion xoquqı çikləngən rəweştə torğızılsa da, 1980. yıllarnıŋ axırlarına qədər alarğa üz watannarına qaytu röxsət itelmi. Üz illərenə qaytqan Qırımtatarlarnıŋ ber öleşe torğızu öçen körəşə. 1992. yılda Qırımğa "Cömhüriət" xələte birelə.
1990. yıllardağı Üzbəkstanda etnik çistartular səbəple Fərğənə üzenendə yəşəğən Qırımtatarlar Awrupağa küçte.


İske Qazan.
İske Qazan, 13.-16. yözlärdä Qazansu yılğası buyındağı Bolğar-Tatar şähäre.
13.-14. yözlärdä Qazan artınıñ ere säyäsi häm iqtisadi üzäklärennän berse.
Urıs ğäskärläreneñ 1376. wä 1399. yıllardağı yawlarınnan soñ elekke ähämiäten yuğalta.
Qazan xanlığı çorında (15.-16. yözlär) ere bäk bilämäsenä äwerelä.
İske Qazan ul Canğäli xannıñ 1535. yılğı sörgen urını da.
1552. yılda Urıs ğäskärläre İske Qazannı xäräbä xälenä töşerä.
18. yöz Tatar yazma ädäbiätendä İske Qazanğa bertuğannar Altınbäk belän Ğälimbäk nigez salğan digän riwäyätlär bar.
Xäzerge Urıs Urmatı awıllığı häm Qamay şähärlege qazış cirläre şul İske Qazan qaldıqları dip uylanıla.


Rigoletto.
"Rigoletto" (Риголетто). Giuseppe Verdi tarafınnan icat itelgän opera. Victor Hugonıñ Le roi s’amuse pyesasına nigezlängän. Operanıñ premyerası Teatro La Feniceta 1851 yelnıñ 11 martında ütä.
Rigoletto dönyada iñ popular operalar rätenä kerä.
İcat itü tarixı.
Verdi 1850 yılda La Fenice teatrı tarafınnan yaña opera yazırğa cälep itelä. Şunnan soñ Verdi berniçä avtornñ äsärlärenä möräcäğät itep qarıy. Läkin oçraqlı räweştä Victor Hugonıñ Le roi s’amuse äsären tanıp ala. Soñınnan avtor bu äsärne ’’iskitkeç qüätle noqtaları bulğanı… Syujetnıñ böyek, çiksez buluın’’ dip taswirlıy.
Läkin syujet iskitkeç qatlawlı bulıp çığa häm Verdi Fransiä tsensurasınnan şaqtıy cafa çigä.
Berençe Akt.
Berençe säxnä. Patşa saraendağı ber bülmä. Kenäz çirkäwdä kürgän tanış bulmağan çibärkäygä xuca bulu telägennan yana. Ul şulay uq Countess Ceranoğa tieşle tüläwlärne başqara. Rigoletto, şamaqaynıñ töp eşe – kenäzneñ küze töşkän qızlarınıñ irlären mısqıllaw bula. Şulay uq ul, kenäzgä qaysılarıñ üterü turında kiñäşlär birä torğan bula. Çirkäw qızınıñ atası, Graf Monterone Kenäzne qähärli.
İkençe säxnä. Uram. Säxnäneñ yartısı diwar belän bülengän, anda Rigoletto işegaldınıñ ber küreneşe. Şul qähär turında uylağanda, şamaqayğa bandit Sparafucile möräcäğät itä häm üzeneñ xezmäten täqdim itä. Rigoletto, asqa töşep, qızı, Gildanıñ xälen belep çığarğa bula. Qızıñ ul keşe küzennän häm, berençe çiratta, Kenäz qaraşınnan. Bu qıznıñ keşe aldına, çirkäwdän qala, çıqqan çağı bulmıy. Rigoletto kitkäç, Kenäz bülmägä kerä häm şul waqıtta Gildanıñ xezmätçesenä çirkäwdä kürgän yegetkä ğaşiyk buluıñ häm mäxäbbät tarıxın işetä.
Gilda yegetne yaratu seren açqanda, Kenäz küz aldıña küreñä häm qıznı çin-çinlap yaratuın äytep birä. Soñınnan Kenäzne qıznı çit keşelär urlıy.
İkençe Akt.
Kenäz Gilda’nıñ urlanuın işetä. Läkin küpmeder waqıt ütkäç qız sarayğa kiterelä. Şul waqıtta Kenäz qız mäxäbbäte xaqına böten baylığınnan waz kiçä aluın söyli. Qız atası yanına qaytıp, anıñ eşennän oyalğanıñ äytep birä. Säxnä azağında Rigoletto Kenäzdän üç alaçağına ant birä.
Öçençe Aqt.
Uram. Sparafucile’nıñ yort küreneşe. Rigoletto Gilda belän kilep kerä. Gilda Prinsqa qarata mäxäbbät xise belän yana. Kenäz operanıñ iñ matur ariäläreneñ bersen başqara. Bu ariädä süz xatınnarnıñ xıyänät xolqı turında bara.
Rigoletto bandit belän qunaqnı üterü turında satulaşa. İr kiemenä kienderep, Rigoletto qızın Veronağa cibära. Qız söygänenä qurqınıç anuın toyımlıy. Rigoletto Kenäzne üterü xaqıñ 20 skudi itep bilgeli.
Kük kükri. Kenäz Superficile yortında tön qunarğa bula. Gilda kire öygä qaytırğa bula, häm kinät bandintnıñ keşe üteräçägen işetp ala. Qız, ir kiemnärenä kiengän kileş, bülmägä kerä.
20 skudinı alğaç bandit mäyetne Rigolettoğa birä. Şul minutta ul Kenäz ariäsen tanıp ala, häm mäyetne açqaç, qızın tanıy. Qız, sonğı sulışın alıp, söygäne xaqına ülüena şat buluıñ äytä. Rigoletto ’’Läğnät’’ dip qıçqıra.


Nurlat Rayonı.
Nurlat rayonı, Tatarstan]nıñ könyağında urnaşqan, Samara ölkäse belän çiktäş. 1930. yılnıñ Öktäber rayonı bularaq oyıştırıla (1997. yılnıñ 10. Dekäberenä qädär şul isemdä). Mäydanı – 2293,8 "km2". Xalqı – 1989. yılda 54,4 meñ keşe (Tatarlar 44,2 %, Çuaşlar – 29,1 %, Urıslar – 25,6 %), 2000. yılda 30,0 meñ keşe (Nurlat şähärendä yäşäwçelärne sanamíça). 88 toraq punktı berläşterä. Üzäge – Nurlat şähäre.
Reliefe – tigezlek, bieklege 100-150 "m"). Zur Çirmeşän yılğası, anıñ quşıldığı Zur Sölçä suı häm Qondırça yılğası ağa.
Cirläre kübesençä seltesezlängän, tipik, kölsulanğan qara, qara töstäge bolın, qarasu-sorı urman tufraqlı. Territoriäseneñ 43,9% urmannar üsä. Näft, gaz, torf, betonitlı balçıq yatmaları bar. Rayonda näft çığarıla. Nurlat şähärendä sänäğät şirkätläre, rayonda urman xucalığı eşli. 2002. yılda awıl xuçalığı 121,2 meñ "ha" cir bili, ş.i. sörü cirläre 91.5 meñ "ha". Saban bodayı häm közge boday, arış, solı, tarı, borçaq igelä, şikär çögendere, bäräñge üsterelä. Mögezle ere terlek, sarıq, duñğız asrala.
Nurlat rayonı territoriäsennän Sember-Ufa timer yulı, Çístay-Nuralt automobil yulı uza. 2000. yılda 64 ğomumí belem birü mäktäbendä 10728 uquçı uqí. 52 kitapxanä, 61 klub, 546 urınlı 5 xastaxanä xezmät kürsätä. Tatarça "Duslıq", Urısça "Drujba", Çuaşça "Tuslăx" gäzetläre näşer itelä.


Balet.
Balet (Fransuzça: ballet, İtaliança: balleto – biim), säxnä sänğäteneñ eçtälegen muzıkal-xoreografik sürätlär yärdämendä tawirlağan töre.
Balet töşençäse 16. yözneñ 2. yartısında İtaliada barlıqqa kilä, 17. yözdä başlıça Fransíada, 18-19. yözlärdä Awrupanıñ başqa illärendä dä üsep kitä. 19. yözneñ 2. yartısında Räsäydä yaña üseş ala. Zamança baletkä stil, janr häm formala törlelege xas.
Tatar balet sänğäte 20. yözneñ 20-30. yıllar başında muzıkal dram teatrı säxnäsendä quyılğan muzıkal dramadağı xoreografíä küreneşläre nigezendä tua. Baletneñ janrınıñ berençe ürnäge "Şüräle"neñ köyen 1941.dä Färit Yarullin ícat itä. 1945. yılda bu balet quyıla.


Qasím I.
Qasím I xan(?-1500. yıllar tiräse), Ästerxan xanı (1470. yıllardan). Mäxmüd xannıñ ulı. Atası ülgäç täxetkä utıra. Olı Urda xannarı belän suğış alıp bara.


Qazansu.
Qazansu yä Qazan yılğası, İdelneñ sul quşıldığı. Arça Rayonınıñ Bimär awılı yanında başlana. Qazan Kremlen uzıp, İdel yılğasına (Kuybışev susaqlağıçına) qoya. Ozınlığı 140 "km", bassínınıñ mäydanı 2600 "km2". Töp quşıldıqları: İä, Kesmäs, Şimäk, Sölä yılğaları. Maksimal su çığımı 299 'm3.s" (1979). Suınıñ iñ az waqıtındağı mineralläşüe 400-1000 "mg/l". Su ağışı salmaq. Tatarstanníñ tabiğät istälege (1978).


Qazaq tele.
Qazaq tele/Qazaqşa ("Qazaq tili", "Qazaqşa") ul Törki telläreneñ berse wä Qazaq belän söyläşü öçen Tatarğa tärcemäçe hiç tä kiräk tügel.
Yazılış.
Qazaqça yazu öçen Urısälif, Latínälif (Törkiädä) wä Ğäräpälif (Qıtay, İran, Äfğänstan) qullanıla.
Әә, Ғғ, Ққ, Ңң, Өө, Ұұ, Үү, Һһ, Іі
Şul uq waqıtında Latínälifkä küçärgä täqdimnär bar.


İvan IV.
İoann Vasilyeviç yä İvan IV (Urısça: Иоанн Васильевич Tatarlarda "Yawız İvan", "Mödhiş İvan", Urıslarda "İvan Grozní (Иван Грозный)")(1530-1584), Mäskäw kenäzlegeneñ Böyek Kenäze (1533. yıldan), 1547. yıldan patşa. Kenäz Vasili III'neñ ulı.
Qazan Xanlığı.
1545. yıldan Qazan Xanlığın yawlap alu höcümnären oyıştıra (q. Qazanğa Urıs däwlätneñ yawları). 1552. yılda zur suğıştan soñ Mäskäw ğäskäre Qazannı yawlap ala. 1556. yılda Ästerxan Xanlığı da Mäskäwgä buysındırıla. Elekke Qazan Xanlığındağı cirle xalıqlarnıñ baş kütärülären ayawsız bastıra (q. Qazan cirlärendä azatlıq suğışları). Qazan Xanlığı cirläre häm xalqı belän idarä itü öçen Qazan saray idaräxanäse buldırıla. Qazan, Zöyä h.b. şähärlärgä patşa isemennän idarä itüçe namestnik-voyevodalar bilgelänä. İvan IV zamanında elekke Qazan Xanlığı cirlären kolonílaştıru, xalqın çuqındıru häm urıslaştıru säyäsäte başlanıp kitä.


Aqtanış Rayonı.
Aqtanış Rayonı (Rus: "Актанышский район (Aktanışskiy rayon)").
Taríxı.
TRnıñ yıraq könçığışında urnaşqan, Başqortostan belän çiktäş. 1930. yılnıñ 10. Augustında oyıştırıla. 1963. yılnıñ 1. Febrälendä rayon tarqatıla, bilämäse Minzälä Rayonına birelä. 1965. yılnıñ 12. Ğínwarında yañadan torğızıla.
Geografiäse.
Relyefe – qalqulıqlı tigezlek (bieklege – Kama häm Ağidel üzännärendä 60 "m" çaması, könyaqta 160-235 "m"). Kama yılğası (Tübän Kama susaqlığıçı), Ağidel yılğası häm quşıldağı Sön yılğası ağa. Rayon küllärgä bay. Tönyaq-könbatışta Külägäş sazlığı. Cirläre kübesençä seltesezlängän, kölsulanğan häm qara tufraqlı. Territorísınıñ 9,6 % da urman. Torf, çuyır-taş, qom yatmaları bar.
Íqtísadı.
Aqtanış awılında şänäğät şirkätläre eşli. 2002. yılda awıl xucalığı 124,1 meñ "ha" cir bili, ş.i. 93,1 meñ "ha" sörü cire. Saban bodayı, arış, arpa, solı, borçaq igelä, bäräñge üsterelä. Mögezle ere terlek, sarıq asrala. Ağidiel buyında "Äcäkül" pristane. "Aqtanış" aéroportı. Aqtanış rayonı cirennän Qazan-Ufa automobil yulı uza.
Mädäniäte.
2000. yılda 67 ğomumí belem birü mäktäbendä 5180, hönär mäktäbendä 391 uquçı uqí. 40 kitapxanä, 64 klub, 291 urınğa isäplängän 5 xastaxanä bar.


Şota Rustaveli.
Rustaveli Yerüsälem freskalarındaŞota Rustaveli (Görceçä: შოთა რუსთაველი, ?-?) — Görce (Gruzin) säyäsätçe häm 12. yözdäge şağir, "Yulbarıs tiresendä batır" epik poemasınıñ autorı.
Rustavelineñ biografiäse çınlap açıq tügel. Rustaveli Görce kenäze, Tamar şahinäneñ qaznaçısı ("Mechurchletukhutsesi") bulğanı, Yunanstanda (Gresiädä) uqığanı, Yerüsälemdäge İzge Xäç monastırendä freskalar yasağanı dip uylanıla. Ber freskada Rustaveli üze sürätlängän. İkençe isem, "Rustaveli", familiä tügel, bu borınğı Rustavi qalasınnan çığışınnan, Görceçä "Rustaveli" Tatarça "Rustavi-le-gä" turı kilä. Poemasınnan anıñ Axaltsixe ölkäsennän çığışı turı kilä.
Rustaveli üz poeması "Yulbarıs tiresendä batır" ("Vepxis Tqaosani", "ვეფხის ტყაოსანი") belän dönyawi dan qazana. Şundí poemada Farsı batırları Avdandil belän Tariel därtläre häm macaraları sürätlängän. Poemada 16 icekläp 1637 strof. Original saqlanmağan, poema qulyazma küçermälärdä birelä. Törle küçermälärdä törle östämälär häm däwamnar ("Omaniani" isemendä) tabılalar.
Ruxanilar bu äsärgä qarşı çıqqan, çönki poema dönyawi icat buluı säbäple, Xristian xäzinälären çağılamağan. Monnan tış, Rustaveli yazğança, ul original Farsı proza xikäyäsen tapqan häm şiğri yullarğa küçerelgän. farsı originalı tapmağan.


Urıs xalqı.
Urıslar (üzatama: "Русские", "Russkiie"), Slaván xalqı.
1989. yılda Sovet Berlegendä ğomumí sanı 145,16 million keşe, ş.i. Räsäydä 119,87 million, Tatarstanda 1,157 million keşe. Urıs telendä söyläşälär. Dinnäre – Xristian dineneñ Ortodoks (Urısça: Православие) tarmağı. Millät bularaq, Ukrain häm Belarus xalıqları kebek ük, Könçığış Slaván qäbiläläre berdämlekläreneñ tarqaluı barışında borınğı Kiev Ruse kenäzlege cirlegendä barlıqqa kilä. Taríxí-etnik bilämälre zurayu häm başqa qäbiläläre belän quşılu barışında Tönyaq, Könyaq häm Urta Urıs söylämıkönküreş törkemnärenä ayırıla. İdel buyında Urat Urıs söyläm törkemeneñ berniqädär üzençälege bar. Xäzerge Tatarstan cirlärenä Urıslar 15. yözdän küçep utıra başlílar. Qazan xanlığı yawlap alınğannan soñ (1552.), alanıñ küçenü xäräkäte tağı da köçäyä. Cirle Törki häm başqa xalıqlar belän aralaşu näticäsendä Urıslar etnokultur üzgäreşe kiçergännär (bu yöz-qiäfät, tormış-könküreş ğädätläre, kiem-salım, azıq-tölek häm başqa çağıla). Üz näwbätendä Urıslarnıñ İdel-Ural xalıqlarınıñ tormığı-könküreşenä, tel-söylämenä, matdi häm ruxí tübänäyüenä yoğıntısı bar.


Bua.
Bua, respulika qaramındağı şähär (2000. Yülennän), Bua Rayonı üzäge. Tatarstannıñ könyaq-könbatışında (Qazannan 137 "km"), Zöyä yılğasınıñ sul quşıldığı Qarlı suı buyında urnaşqan. Sember-Zöyä timer yulındağı stansísı. Xäzerge Bua urındağı berençe awılğa 17. yöz urtalarında nigez salınalar., 1780. yıldan Sember namestniklığınıñ öyäz, annarı guberna şähäre. 1920. yıldan TASSRda, 1920.-30. yıllarda kanton, 1930. yıldan rayon üzäge. Mäydanı – 8,8 "q. km". Xalqı 1989. yılda 16,8 meñ keşe (Tatarlar – 62,3%, Ruslar – 25,5%, Çuaşlar – 10,9%), 2000. yılda 18,4 meñ keşe. Elekter-mexanik zavodı; tasma tuqu, mamıq, tämäke fabrikları, it kombinatı, may-sır, çüprä häm şikär zavodları. 8 ğomumi belem birü mäktäbe, 1 hönäri mäktäp, veterinär texnikumı, medisin mäktäbe. 2 mädäniät yortı. Töbäk taríxın öyränü muzéyı. Rayon üzäk xastaxanäse. "Möräy" mädräsäse binaları kompleksı, mäçet. Troitsa çirkäwe – 19. yöz-20. yöz başları arxitektur üzäge.


Minzälä.
Minzälä, rayon qaramağındağı şähär, Minzälä Rayonı üzäge. Tatarstannıñ könçığışında (Qazannan 292 "km"), Minzälä yılğası Çulmanğa qoyğan töbäktä, Ägerce-Aqbaş timer yulındağı krugloye Pole stansiäsennän 65 "km" tönyaq-könçığışraq urnaşqan. 1584-1584 Altın Urda, Qazan Xanlığ däwerendäge awıl urınında salına; 1781. yıldan Ufa gubernasınıñ öyäz şähäre. 1920. yıldan – TASSRda kanton üzäge, 1930.dan rayon üzäge. Mäydanı 7,4 "km2". Xalqı – 1989. yılda 15,2 meñ keşe (Urıslar – 49,3%, Tatarlar 46,8%), 2000. yılda 15,4 meñ keşe. İkmäk zavodı, araqı-şärab zavodı, tözü materialları kombinatı. 3 urat mäktäp, 2 gímnaziä, awıl xucalığı texnikumı, pädagogik, medisin, hönär kölliätläre. 2 mädäniät yortı. Tatar drama teatrı. Musa Cälil häm rayon taríxın muzéyları. 19. yözdä-20. yöz başında yärminkäse belän mäğlüm. Nikolski kafedral çirkäwe, ayırım toraq bínaları – 19. yözneñ arxitektura itälekläre bulıp sanalalar. Timer yul öçen tözelgän timeryulsız küper – Minzäläneñ kürenekle urını.


Söyembikä.
Söyembikä citkän bulmağan ulı Ütämeşgäräy xan waqıtında Qazan xanlığı patşa–bikäse (1549.-1551.). Yäşäw yılları açıq tügel, 1516.-1520. yıllar tiräsendä tuğan bulsa, wafat bulu bötenläy belgeses, 1552. yıldan soñ.
Äwwäle "Söyenbikä" digän isemne xalıq üz beldege ilä "Söyembikä" dip, yäğni "söyekle", "söyügä layıq" itep üzgärtkän.
Söyembikä ul Yosıf bäk qızı ide. Qazan xannarı Canğäli (1533.-1535.), Safagäräy (1536.-1549.) häm Şahğäli (1553. yıldan soñ) xatını.
1550. yılda patşalıqtan töşerelä. wä 11. Augustta ulı Ütämeşgäräy belän bergä Mäskäwgä ozatıla. Xalıq telendä Söyembikägä bağışlamğan riwäyätlär saqlana, ş.i. Qazan Kirmänendäge manarağa bäyle riwäyät.
Nindi şartlarda wafat buluı açıqlanmağan. Ber faraz buyınça, 1570. yılda Urıs patşası ämere belän ağu eçertep üterälär.


İdel buyı Bolğar däwläte.
İdel buyı Bolğar däwläte ("İdel-Çulman buyı Bolğarı"), Urta İdel häm Çulman buyındağı feodal däwlät (9-13. yözlär).
Taríx.
Şuşı töbäktä yäşäwçe Bolğar, Barsil, Bäräncär, Bilär, Suar-Sabir, Äsägel, Bortas h.b. Törki häm Fin-Uğır qäbilällär bilämäläre berläşüennnän barlıqqa kilgän. Başqalası - Şähri Bolğar
Bolğar däwläten oyıştıru häm Xäzär Qağanlığı, Kiev Ruse belän köräş-bäreleşlär 10-11. yözlärdä Almış iltäbär, Mikail bine Cäğfär, Mö'mim bine Äxmäd, Mö'min bine âl-Xäsän, Talib bine Äxmäd h.b. idarälegendä däwam itä. Boxara häm Bağdad belän ilçelek bağlanışları urnaştırıla (q. Bolğarğa âl-Moqtädir ilçelege), Kiev h.b. Rus kenäzlekläre beläpn solıx kileşüe tözelä (q. Bolğar-Rus kileşüläre). 922. yılda däwlät külämendä Íslam dine qabul itelü däwlätçelekne nığıtuğa, mädäni häm säyäsi üseşkä kiterä. 11-13. yözlärdä Bilär, Bolğar, Aşlı, Cükätaw, İbrahim, Suar h.b. şähär-qalalarda timer äyberlär häm qoral citeşterelä, tire-kün eşkärtelä, altın-kömeştän bizänü kiräk-yarağı h.b. eşlänä, säwdä alğa kitä. Ğäräp xälifälege, Bízantía, Rus kenäzlekläre, Urta Asía il-mämläkätläre belän säwdä bäyläneşläre urnaştırıla. Kürşe kenäzleklär belän suğış-bäreleşlä dä qabatlanıp tora. Bolğar bäk-ämirläre Murom (1088), Suzdal (1107), Yaroslavl (1152), Ustyug (1218) h.b. rus şähärlärenä yaw yörgännär. ber ük waqıtta Rus kenäzläre oyıştırğan höcümnäre kire qaqqannar.
İdel buyı Bolğar däwlätenä oyıştırılğan yawlar.
Şuşı suğışlar häm Mongol yawları (1223, 1229, 1232) Bolğar däwläten köçsezländerä. 1236-1237. yıllarda Batí xan ğäskäre İdel buyı Bolğar däwläte yawlap alalar. Yawğa qarşı xalıq kütäreleşläre bastırılğaç (Bayan belän Cik quzğalışı, Baçman xäräkäte), Bolğar däwläte Altın Urdanıñ ber olısı bulıp qala. 13. yöz axırı - 14. yöz başlarında elekkege däwlät cirlegendä Bolğar, Qazan, Qaşan, Cükätaw bäklekläre barlıqqa kilä.


Yapon tele.
Yapon tele ul Yaponída qullanuda yöri torğan söyläşüle wä yazulı tel. Yapon xalqı üz telen "Nihongo 日本語" itep atí.
Awazlar.
Yapon awazları şaqtí ciñel wä alarnı başqa tellärendäge belän şağıştırıp bula. İceklärneñ kübese ber suzıqtan wä ber tartıqtan tora. Yaponçada 5 suzıq wä 17 tartıq awaz bar.
Bügenge yazu törläre.
Mäsälän “min” mäğnäse belän "watashi" süze dürt yazu belän bolay yazıla.
Kanji yazuı Qıtay yazuınnan 6. yözdä Yaponída taraldı. Qıtay häm Yapon yazuları arasındağı qíınnıqlarnı beterü maqsatınnan ike yazu töre tözelä – Hiragana häm Katakana. Yapon tele öyränü maqsatınnan Latín älifbası nigezendä Rōmaji yazu tözelgän. Yapon xärefläre östän asqa, wä suldan uñğa yazıla. Elekkege zamannarda Yaponnar pumala belän yazğannar.
Öyränü.
Yapon telen öyränü eşe ímla, awazlar, yazu wä süzlek öyränüennän tora. Yapon awazlarını başqa tellärendägelär belän dä çağıştırıp bulsa, yazu wä süzlek isä Yapon mädäniätenä nıq bäyle, wä alarnı öyränü qatlawlıraq bula ala. Yapon telen öyränüneñ töp maqsatları arasında Yapon şirqätlärendäge eş urınına kerü. Yapon bulmağan keşelär tel belemen tikşerü öçen "Japanese Language Proficiency Test" (JLPT) isemle sınaw uzalar.


Urıs tele.
Urıs tele (русский язык, "russkij jazyk"), Urıs xalqınıñ milli tele, Berläşkän Millätlär Oyışmasınıñ 6 räsmi telennän berse, elekke SSSR-da häm Warşaw blogında yäşägän xalıqlarnıñ millätara aralaşu çarası, Tatarstanda ike däwlät telneñ (Tatar tele belän berrättän) berse. Hind-Awrupa telläre ğäilälegenä kerä. Slaván telläreneñ Könçığış törkemenä qarıy. Urıs teleneñ nigeze itep Urta Urıs söyläşäläre alınğan. Yazuı – Kiril älifbası.


Çuaş tele.
Çuaş tele, Çuaş xalqınıñ tele, Törki tellär törkemenä kerä. Hunnar häm Bolğarlar tellärennän çığarılıp uylanıla.
Ädäbi tel ul Tübänge söyläm nigezendä barlıqqa kilä.
Fin-Uğır törkemendäge tellärneñ häm Tatar teleneñ köçle yoğıntısında üsä. Söylämendä Urıs, Çirmeş w.b. tellärdän alınmalar küp. Ğäräp-Farsí süzläre dä bar.
Älifba.
Älifbalarsı 1873. yılda Urısälif nigezendä İ.Y. Yakovlev tarafınnan tözelä.
А Ӑ(Ă) Б В Г Д Е Ё Ӗ(Ĕ) Ж З И Й К Л М Н О П Р С Ҫ(Ç) Т У Ӳ(Ÿ) Ф Х Ц Ч Ш Щ Ъ Ы Ь Э Ю Я
а ӑ(ă) б в г д е ё ӗ(ĕ) ж з и й к л м н о п р с ҫ(ç) т у ӳ(ÿ) ф х ц ч ш щ ъ ы ь э ю я
Tatarçadağı q,ğ Çuaşçadağı x"ğa turı kilä, ä - e, a - a, e,ö - ĕ, ı,o - ă, u - у, ü - ÿ, c - ç.


Эчер.
Эчер (маҗарча "Ecser", словакча "Ečer") — Венгриядә, Будапешт янында урнашкан кечкенә авыл.


Алман теле.
Алма́н теле́, немец теле (алм. "Deutsch, deutsche Sprache") — алманнар, австриялеләр, лихтенштейнлылар һ. б. халыкларның теле. Алмания, Австрия, Лихтенштейн, Швейцария, Люксембург, Бельгия дәүләтләренең рәсми теле. Латин әлифбасы кулланыла.
*


Әлмәт.
Әлмәт (,) — Татарстан шәһәре, Әлмәт районы үзәге. Кама буе, Бөгелмә-Бәләбәй калкулыгындагы сөзәклектә, Зәй елгасының (Кама кушылдыгы) сул як ярында, Әлмәт тимер юл станциясеннән төньяк-көнбатышка таба 16 километрда, Казаннан көньяк-көнчыгышка таба 279 километр ераклыкта урнашкан. Автоюлларның эре төене. Шәһәрдән 10 километр читтә – Бөгелмә–Яр Чаллы–Әгерҗе тимер юлы.
Халкы 159 000 кеше тәшкил итә.
Әлмәт – Татарстанның эре нефть сәнәгате үзәге (Ромашкино нефть һәм газ ятмалары чыганагы). Әлмәт – «Дуслык» магистраль нефтьүткәргеченең, Түбән Новгород, Пермь, Самара һәм башка нефтьүткәргечләрнең башлангыч пункты.
Тарих.
XVIII гасырда нигез салынган
1952 елга кадәр Әлмәт авылы, аннан соң Әлмәт эшчеләр бистәсе дип атап йөртелгән
3 ноябрь 1953 елда биредә нефть ятмалары ачылу һәм эшкәртелү сәбәпле, Әлмәт авылы Әлмәт шәһәре итеп үзгәртелә.
Сәнәгать.
«Акташ кирпеч заводы» ААҖ үзәктән читтәрәк урнашкан. Нефть чыгару районның барлык территориясендә алып барыла.
Авыл хуҗалыгы.
Әлмәт районында бодай, арыш, арпа, солы, борчак, вика, кукуруз, тары, яшелчәләр үстерелә.
Мөгезле эре терлек, дуңгыз, сарык, атлар, кош-корт, читлектә җәнлекләр (ак төлке, чәшке) асрала.
Территориядә Әлмәт һәм Кәләй урман хуҗалыклары бар.


Lufthansa.
Deutsche Lufthansa AG — Алманиянең иң эре һава ширкәте.
Алманча "Luft" һава дигәнне аңлата, "Hansa" сүзе исә ирекле шәһәрләр берлегенә ияреп алынды.
Дөньяда зурлыгы буенча Lufthansa бишенче һава ширкәте булып санала. Африка, Америка, Аурупа һәм Азия кыйтгаларында, барлыгы 78 илгә очышлар оештырыла.


Şäriğät.
Şäriğät (Ğäräpçä: شريعة) Íslam qanunnarınıñ tuplanması bula. Töp mäğnädä bu süz "turı yul" yäki "(çişmägä alıp barğan) döres yul"nı añlata ul.
Tulayım alğanda, şäriğät Allah Täğälädän bulğan cämäğät qanunlığı ul. Elek yähüdi şäriğät bulğan ide, soñraq nasara (xiristiän) şäriğäte üz köçenä kergän ide. Läkin Allah Täğälä Íslam şäriğäten (İñ soñğı şäriğätne) barlıqqa kitergäçtän, elekke şäriğätlärneñ köçe betkän.
Şäriğät törle keşe eşlärenä iğtibarlı: säyäsät, eşmäkärlek, kileşülär tözü, ğailä, censi mönäsäbät, tazalıq wä ictimağıy mäsälälärgä qädär.
Şäriğät qanunnarı däwlätneke yä keşeneke genä bula almıy. Çönki şäriğät däwlätkä dä, ayırım keşegä dä bäyle.
Íslam şäriğäte bügenge köndä donyada kiñ taralğan xoquq sistemnarınnan berse.
1. Bank häm iminiät eşe (Riba, Möräbäh, Täkkäfül, Soquq)
1. Päqlänü (Tähärät, Ğösel, Täyämmüm, Miswäk)
2. Aşaw (Çalu, İsertkeç, Duñğız ite)
Şäriğät ğasqäre, Motawa (ğäräpçä مطوعين‎‎ — motawwağin) şäriğät qanunnarın ütäleşen küzätüçe xärbi törkem. Íslam illärendä alar polisnıñ bülekläre itep sanala (mäsälän, Soğud Ğäräpstanda Şäriğät ğaskäre Yaxşılıqqa öndäw komitetı qaramağında eşli).
Motawanıñ töp burıçları şulardan tora: uramnar belän cämäğäti urınnarın küzätep eçkeçelek, xämer (narqutik) satu, zina qılu, tärtip bozu, urlaw oçraqların buldırmawı.
Şulay uq alar şikayät ğärizaların cıyıp tikşerenü eşlären alıp baralar.
Östäwenä, qanunnarnı bozuçılarğa (qazıy qararı buyınça) cäza birelüe dä wazífası şul ğaskärgä yöklängän.


Xatın-qıznıñ xäle.
Xicab (— yawlıq, yapma) — İslamda törle kiem iseme, wä läkin bügenge köndä "xicab" süze ğädäti möselman yawlığın añlata.
Tatar xatınnarında yawlıq (xicab) kiyep yörü isä Allah Täğälägä ışanuın belderä torğan borıñğı ğädät bula.
thumb
Cilbäb (ğäräpçä جلباب) diep möselman xatınnarnıñ ozın külmäge atala. Zamança cilbäb yöz, baş, qullar wä ayaqlardan qala, başqa urınnarnı qaplıy. Baş östenä maxsus şarf kebek äyber kiälär. İslam qanunnarına tup-turı kilä torğan külmäk bu. Şuña kürä, Hindonesiädän alıp Zanzibarğa xätle faydalana.
thumb


Русия.
Русия яисә Рәсәй, Россия (), рәсми исеме Русия Федерациясе () — Ауразиядә урнашкан күпмилләтле дәүләт. Демократик, федератив республика. Мәйданы, халык саны, икътисади куәте ягыннан элеккеге Рәсәй Империясе җирлегендә барлыкка килгән җөмһүриятләрнең иң зурысы; 1917 елның Сентябреннән Русия Җөмһүрияте, 1918 елның Гыйнварыннан РСФСР, 1992 елның июненнән РФ дип атала.
Русиянең дәүләт тарихы 862 елдан килеп бара. 1917 елның 25 октябрьдә (7 ноябрьдә) Русия империясе җимерелде һәм Русия Совет Федератив Социалистик Республикасы барлыкка килгән. 1991 елның 25 декабрьдән хәзерге исем.
Дөньяда территориясе иң зур һәм коры җир чиге иң озын булган дәүләт (Русия — Казакъстан) — 7200 км; дөньяда ике дөнья кисәгенә — Аурупа һәм Азиягә урнашкан. Мәйдан 17 752 мең км². Коры җирнең 11,5 % алып тора. Халык исәбе 141 927 мең кеше (2010). Халык тыгызлыгы 8,6 кеше/км². Русиядәге халык саны кимәя. Буның төп сәбәбе 1990 елларында социаль-икътисади кризис. Халкының 72,9 % шәһәрләрдә торалар. Иң күп санлы халык — руслар (79,8 %), башка күп санлы халыклар — татарлар (3,8 %), украиннар (2 %), башкортлар (1,2 %), чуашлар (1,1 %) (2002). Диннәре христиан (православие), ислам, иудаизм, буддизм һ.б. Дәүләт теле — рус теле. Дәүләт башлыгы — президент.
Төзелеш.
РФ 83 административ-территориаль берәмлекне, ш.и. 21 республиканы үз эченә ала (Татарстанны да). РФ үз конституциясе буенча федератив демократик дәүләт.
Президенты – Дмитрий Медведев.
Премьер-министры – Владимир Путин.
Илдә «Бердәм Русия» фиркасенең йогынтысы зур.
Географик мәгълүмәт.
Русия Җир шарының иң зур материгына — Ауразиягә урнашкан һәм дөньяның ике кисәге — Аурупа һәм Азия территориясенең шактый өлешен биләп тора. Ул Төньяк ярымшарда, нигездә, илленче параллельдән төньяктарак ята, һәм Төньяк поляр түгәрәк (т.к.нең 66°30') безгә, Русия халкына, бик еракта кебек тоелмый, чөнки аның артында Кола ярымутравы да, Печора һәм Обь елгалары түбәнлекләре дә, Урта Себернең гаять зур киңлекләре дә, шулай ук, Чукот ярымутравының бер өлешен кертеп, ерак төньяк-көнчыгыш районнар да ята.
Илнең географик урынының бу үзенчәлеге бөтен табигатьтә һәм кешенең хуҗалык эшчән-легендә чагыла. Русияне өч океан суы юа: көнбатыштан — Атлантик океан, төньяктан — Төньяк Боз океаны, көнчыгыштан — Тын океан.
Русия җире материк һәм утрау өлешләреннән тора. Шуңа күрә иң ерак төньяк нокталары ике. Утрау ноктасы Франц-Иосиф Җире архипелагында Рудольф утравында ята; бу — Флигель борыны (т.к. нең 81°49' ында). Русиянең иң ерак төньяк материк ноктасы — Челюскин борыны (т. к. нең 77°43' ында) — Таймыр ярымутравында урнашкан, һәм ул Ауразия материгының иң төньяк ноктасы булып тора.
Илнең иң ерак көньяк ноктасы Төньяк Кавказда урнашкан Дагстан Республикасында Базардюзю тавыннан көньяк-көнбатыштарак (к.к.нең 41°11'ында) Азәрбайҗан белән чиктә урнашкан. Илебез территориясенең төньяктан көньякка озынлыгы 4 мең км га якын.
Иң ерак көнбатыш нокта (кч. оз. ның 19°38' ында) Балтыйк диңгезенең Гданьск култыгындагы комборынында Калининград шәһәре янында ята.
Иң ерак көнчыгыш нокталар, төньякныкы кебек, ике: утрау ноктасы — Беринг бугазында Рат-манов утравында (кб.оз.ның 170° ында, т. к.нең 65°30' ында); материк ноктасы — Чукот ярымутравында Дежнев борынында (кб.оз.ның 169°40' ында). Русиянең материктагы иң ерак көнчыгыш ноктасы Евразия материгының да көнчыгыш ноктасы булып тора. Иң ерак көнбатыш һәм көнчыгыш нокталары арасындагы ераклык 10 мең км дан артыграк. Русиянең көнбатыштан көнчыгышка озынлыгын күз алдына китерү өчен, аның территориясе, Көнбатыш ярымшарда башланып, бөтен Көнчыгыш ярымшар буенча сузылуына игътибар итәргә кирәк (озынлыгы градусларда үлчәгәндә якынча 171°).
Русиянең чикләре.
Русиянең чикләренең озынлыгы — 60 932 мең км. Бу — Җир шарын экватор буенча бер ярым тапкыр әйләнеп чыгарга җитәрлек. Русиянең көнбатыш һәм көньяк чикләре күбесенчә — коры җирдән, ә төньяк һәм көнчыгышы диңгездән уза.
Көнбатыш чигендә ачык беленеп торган табигый чикләр юк диярлек. Ул Баренц диңгезендә Рыбачий ярымутравыннан көнбатышка таба башлана һәм Кола ярымутравының көнбатыш чите буйлап дәвам итә. Анда Норвегия белән чик уза; көньяктарак аны Балтыйк диңгезендәге Фин култыгына кадәр дәвам итүче Финляндия белән чик алыштыра.
Фин култыгыннан алып Азов диңгезенә кадәр булган гаять зур пространствода Русия Эстония, Латвия, Белоруссия һәм Украина белән чиктәш. Азов диңгезенең Таганрог култыгыннан көнбатыш чик, Азов диңгезен кисеп чыгып, Керчь бугазында тәмамлана. Калининград өлкәсе көнбатышка еракка кереп тора. Бәйсез дәүләтләр — Эстония, Латвия, Литва барлыкка килү нәтиҗәсендә, ул Русиянең төп территориясеннән аерылып калган. Калининград өлкәсе Польша һәм Литва белән чиктәш.
Көньяк чик башта Керчь бугазыннан территориаль суларның 12 мильле зонасы буйлап Кара диңгездән бара, аннан Адлер янында тауларга күтәрелә һәм Зур Кавказның Субүләр сырты буенча Русияне Грузиядән һәм Азәрбайҗаннан аера. Идел дельтасыннан Алтай тауларына кадәр арада дуга булып Казахстанны читләтеп үтә. Аннан соң Русия, Япон диңгезе яр буйларына чыгып, Монголия, Кытай һәм Корея белән чикләшә.
Илнең көнчыгыш чиге Тын океан диңгезләре ярлары буйлатып бара. Монда Япония һәм АКШ — иң якын күршеләр. Русиянең Сахалин һәм Курил утрауларын Япониянең Хоккайдо утравыннан Лаперуза һәм Кунашир бугазлары аерып тора. Русия белән АКШ арасындагы чик Беринг бугазында Россиянең Ратманов утравын АКШның Крузенштерн утравыннан аерып торган тар бугаз (5 км) буенча уза.
Төньякта Русия киң фронт белән Төньяк Боз океаны диңгезләренә чыга. Монда Арктиканың Русия секторы аерыла. Аның чиге Ратманов утравы һәм Русия-Норвегия чигенең төньяк ноктасыннан (Рыбачий ярымутравы районында) Төньяк полюска кадәр меридианнар буенча узган. Дәүләтләрнең, шул исәптән Русиянең дә, диңгез чикләре ярдан 12 миль (яки 22,2 км) ераклыкта узуы килешенгән, аннан ары — 200 мильле икътисади зона, шуннан соң — ачык диңгез.
Икътисад.
Элекке Советлар Берлегендә чыгарылган барлык нефтьнең 90% чамасы, газның 73%, җитештерелгән электроэнергинең 63%, эшкә яраклы агачның 90%, чит илләр белән сәүдә әйләнешенең 80% РФ өлешенә туры килә. ВВП (2010) - 1,477 трлн $ (бөтенесе), җан башына 15 807 $.
Сәнәгать.
Русия — сәнәгатьле-аграр дәүләт. Дөнья күләмендә нефть чыгару буенча өченче урында тора (434 млн. т, 1998), табигый газ буенча — 1 урында (1999), ташкүмер буенча — 6ы урында (154 млн. т, 1998), электр энергия җтештерү буенча — 4 урында (827,2 млрд. кВт·сәг, 1998), корыч кою буенча — 4 урында (49,8 млн. т, 1999), тимер рудасы чыгару буенча — 4 урында (78,3 млн. т, 1995), алтын табу буенча — 6 урында (130 т, 1998), алмаз табу буенча — 2 урында (16 млн. карат, 1993), автомобильләр җитештерү буенча — 11 урында (840 мең, 1998), телевизорлар җитештерү буенча — 6 урында (4 млн. данә, 1993), пластмасса җитештерү буенча — 10 урында (2,4 млн. т, 1993), цемент җитештерү буенча — 7 урында (37 млн. т, 1994). Көрән күмер чыгару — 2 урында, чуен кою, күкерт кислотасы җитештерү буенча — 4 урында, минераль ашлама, киҗе-мамык тукымалар җитештерү буенча — 5 урында, әзер прокат, агач материаллары буенча — 6 урында, целлюлоща җитештерү буенча — 7 урында (1999).
Авыл хуҗалыгы.
Русия дөнья күләмендә бөртекле ашлык җыеп алу буенча җиденче урында тора (1999), бәрәңге җеп алу буенча — 2 урында (31,2 млн. т, 1999), сөт җтештерү буенча — 2 урында (333 млн. т, 1998), терлек ите җитештерү буенча — 7 урында (4,7 млн. т, 1994), елына 261,7 мең т терлек мае җитештерелә (1999), мөгезле эре терлек саны буенча — 6 урында (49 млн. баш, 1994), дуңгызлар саны буенча — 3 урында (32 млн. баш, 1994), сарыклар саны буенча — 4 урында (46 млн. баш, 1994), балык тоту буенча — 6 урында (1999).
Тарих.
1990 елның 12 июнендә РСФСР халык депутатларының 2нче корылтае Рәсәйнең дәүләт сиядәте турында Бәян кабул итә. Рәсәй үз эчендәге җөмһүрият һәм өлкәләр белән үзара мөнәсәбәт төзи. 1994 елның Февралендә Татарстан белән РФ арасында шартнамә төзелә("Рәсәй Иттихады дәүләт хакимияте марҗигълары белән Татарстан Җөмһүрияте дәүләт хакимияте марҗигълары арасында эшләр бүлешү һәм үзара вәкаләт алмашу турында" шартнамә).
РФ Татарлары.
РФда Татарлар (Татарстаннан тыш) Башкортостан, Марий Эл, Мордовия, Чуашстан, Дәгъстан, Ингушетия, Төньяк Осетия, Удмуртия, Карелия республикаларында, Ханты-Манси, Ямал-Ненец автоном округларында, Әстерхан, Волгоград, Иркутск, Киров, Курган, Мәскәү, Оренбург, Пенза, Рязань, Саратов, Свердлов, Томск, Мурманск, Архангельск, Ленинград, Вологда, Төмән, Түбән Новгород, Новгород, Ульяновск өлкәләрендә һ.б. төбәкләрдә күпләп яшиләр.


Ubuntu.
Ubuntu (зулу «"кешелеклелек"», «"убу́нту"» дип әйтелә) — Linux төшен кулланучы операцион система, Debian проектына нигезләнгән. Төп иганәче һәм уйлап табучы - Canonical Компаниясе. Хәзерге вакытта ирекле кулланучылар тарафыннан киң үсеш ала.
Күбесе очракта яңа юраманың дистрибутивлары 6 айга бер чыга һәм саклык яңартулары белән 18 ай дәвамында тәэмин ителә, ә LTS юрамалары, мондый юрамалар якынча 2 елга бер чыга һәм 3 ел (сервер юрамалар — 5 ел) дәвамында тәэмин ителә.
Ubuntu кайбер программа белән тәэмин ителеше серверлар һәм эш станцияләре өчен чыгарыла. CD- яисә DVD-мәгълүмат йөрткечләр, алар өстәл санакларына LiveCD яисә текстлы урнаштыргыч ярдәмендә урнаштырыла. LiveDVD ярдәмендә урнаштыру барышында күпкә кулайрак мөмкинлекләр бар, мәсәлән, анда урнаштыруны график юл белән генә түгел, «Desktop» юрамасындагы кебек, шулай ук текстлы, «Alternate» юрамасындагы кебек, режимнар кулланырга мөмкин. Урнаштыру системаны яңадан кайтарудан алып, программаның тулысынча локализациясе белән тәмамлана. Дискта шулай ук гамәли программалар пакеты да бар. Шулар белән берлектә i386, amd64, ARM да күзәтелгән.
Барлыкка килү һәм эшләнү тарихы.
Ubuntu проектының баштагы чын исеме "no-name-yet.com". ()
Башлангыч этапта Ubuntu (20 октябрь 2004 ел) бары тик Debianның бер тамыры гына дип күзаллана. Аның төп функцияләренә яңа чыккан системаларны тикшереп карау гына керә.
Башка Debian сабакларыннан аермалы буларак, мәсәлән Xandros, Linspire һәм Libranet (инглизчәдән карагыз), Canonical Debianның төп фәлсәфәсен саклап кала һәм Ubuntu өчен ирекле программалы тәэмин ителеш үзенчәлекләрен югалтмый.
Ubuntu җыелмасы күбесенчә Debianның стабиль булмаган пакетлар "(unstable)" төркеменнән тора. Ubuntu шулай ук аның Advanced Packaging Tool өлешен, пакетлар идарә итү өчен куллана. Ләкин шуңа да карамастан кайбер Ubuntu һәм Debian пакетлары бер-берсенә мәҗбүри рәвештә бәйле түгел. Кайсыбер Ubuntu пакет ясаучылары Debianда да эшли һәм шуның нигезендә күбесе үзгәрешләр ике ОС өчен дә ясала.
Хәзергесе вакытта Ubuntu Марк Шаттлворт һәм аның Canonical ширкәте нигезендә тәэмин ителә. 2005 елның 8 июлендә Canonical Ubuntu Foundation фонды ясау турында хәбәр итә һәм 10 миллион доллар күләмендә ярдәм күрсәтә. Фондның төп максаты булып киләсе елларда чыгучы Ubuntu юрамаларын тәэмин итү һәм алга этәрү тора. Ләкин 2009 елга карата фонд һаман да кулланылмаган булып кала. Шаттлворт әйтүенчә бу фонд бары тик гадәттән тыш хәлдә генә кулланачак.
Ubuntu'ның 2011 елның апреленнән 11.04 «Natty Narwhal» юрамасыннан башлап, Ubuntu Desktop Edition гадәти булган эш өстәле тирәлеге GNOME Unity белән алмаштырылачак, ә киләсе X.Org Server Wayland белән алмашачак..
Ubuntu'ның бер тармагы булган «Grumpy Groundhog»ка карата да планнар бар. Киләчәктә дә исә ул киләсе юрамаларны үстерү, тикшерү һәм сынап карау урыны булып калыр дип күзаллана. Шуның нигезендә оста кулланучылар һәм җитерштерүчеләр өчен кайбер программаларның эшчәнлеген «минутына кадәр дөреслек» белән тикшерергә ярдәм итәчәк. Ә бу исә кайбер хаталарны иртәрәк табарга ярдәм итәчәк дип тә планлашиырыла
Үзенчәлекләре.
Ubuntu гадилеккә һәм эшләү уңайлыгына нигезләнгән. Ул үз өченә киң таралыш алган codice_1 утилиталарын, шуның ярдәмендә бик куркыныч булган суперкулланучы сессиясен кабызмыйча санак идарәчесе вазыйфаларын башкарарга мөмкин.
Ubuntu, шулай ук киң интернационализацияләшкән, бу исә максималь рәвештә күптөрле телләргә ия булган кулланучыларны җәлеп итә. 5.04 брамасыннан башлап төп кодировка иттереп UTF-8 санала.
Ubuntu эшләсен өчен 256 мегабайт RAM һәм, каты дискка урнаштырганда, дүрт гигабайт буш тирәлек.
Ubuntu GNOME эш өстәленә нигезләнгән, ул иренкле, гади һәм аңлаешлы интерфейска ия булып тулы көченә заманча технологияләр тәкъдим итә. GNOME'га кергән кушымталардан кала Ubuntu'да өстәмә программа белән тәэмин ителеш каралган, шулай ук боларга OpenOffice.org, web-гизгеч Mozilla Firefox керә.
6.06 һәм соңрак юрамалардан башлап LiveCD белән берлектә урнаштыручы-CD, икесен бергә, компакт-дискка берләштерә башлыйлар.Бу диск эш өстәлен урнаштырып кулланучыларга үзләренең мөмкинлекләрен тикшереп карарга һәм барлык кушымталар белән тәҗрибәләр ясарга ярдәм итә. Ubuntu'ны каты дискка урнаштыру өчен "Ubiquity" "()" график урнаштыргычы кулланыла. Инсталляция процессы «тере» эш өстәлендә ясалган барлык документларны да саклап кала. Альтернатив урнаштыру debian-installer нәтиҗәсендә башкарыла, ул график ысулга караганда күпкә тирәнрәк кергән идарәчеләр, күп системалар урнаштыручы кулланучылар һәм оператив хәтере 192 мегабайттан да аз булган санаклар өчен кулланыла. Шулай ук дистрибутивка USB Flash-дискка урнаштыру программасы да кертелгән. Ул LiveCD һәм CD кебек барлык мөмкинчелекләргә дә ия. Күбесе очракта бу ысул нетбукларда еш кулланыла.
Релизлары.
Һәрбер релиз елга, айга нигезләнгән үзенә бертөрле кодлы исем һәм юрама йөртә. Кодлы исем ике ингглиз сүзеннән тора: бер үк хәрефтән башланучы сыйфаттан һәм хайван исеменнән. 6.06 Dapper Drake (LTS) юрамасыннан тытынып кодлы исемнең беренче хәрефләре латин әлифбасына туры китерелеп үзгәртелә
LTS () дип тамгаланган релизлары Ubuntu ның башка бик күп юрамалары белән чагыштырганда Canonical тарафыннан бик озак тәэмин ителә. Пакетларны яңарту мөмкинлеге кулланучылар өчен өч ел дәвамында, ә серверлар өчен биш елга кадәр каралган, шулай ук Canonical шул период чорында түләүле техник ярдәм дә күрсәтә. Яңа LTS юрама чыкканга кадәр әлеге юраманың өлешләре һәрвакыт яңартылып тора һәм һәрбер яңарту үзенең кодлы исеменә лаек була. Мәсәлән, 6.06 Dapper Drake юрамасы өчен ике; 8.04 Hardy Heron өчен тагында күбрәк, якынча ярты елга бер яңартулар чыга. Хәзерге вакытта 8.04 юрамасы өчен дүрт яңарту чыкты, шуның белән бу юрама өчен яңартулар чыгу күзәтелми. Хәзерге вакыттагы LTS релиз булып Ubuntu 10.04 Lucid Lynx тора.
Соңгы, хәзерге Ubuntu 10.10 "Maverick Meerkat" юрамасына Linux 2.6.35 юрамалы төше, GNOME 2.32, Mozilla Firefox 3.6.10, OpenOffice.org 3.2.1, GCC 4.4.4 кертелгән
Ubuntu һәм аның төрле вариантлары ясалган һәм бушлай рәвештә Canonical Ltd тарафыннан бирелгән "ShipIt" ярдәмендә CD-ROM дисклары җибәрелергә мөмкин.
Дөньяда кулланышы.
Программа белән тәэмин ителеш менеджеры
Максат.
Canonical ширкәте әйтүе буенча Ubuntu үзенең кулланучыларына тулы көчле азатлыкны һәм ирекне "(классик аңлатмада Free Software Foundation)" гарантияли. Болар барсыда үз манифестында "(җәмәгать офертасы,)" күрсәтелгән, дөреслектә исә бу GPL лицензиясенә бик нык ошаган. Ләкин шул ук вакытта кайбер релизлар үз эчендә ирекле кулланышта булмаган драйверларны тәшкил итә, ә махсус кибетләрдә лицензион һәм ирекле кулланышта булмаган декодерлар да бар. Мәсәлән, моның хисабына Windows Media форматын китерергә мөмкин.
Кызыклы фактлар.
Ләкин шуңа да карамастан 42 санының икенче төрле аңлатмасы да бар. Релизны уйлап табучылар эшне матур көнгә кадәр чыгараыга тырышалар — 10.10.10.


Ык елгасы.
Ык елгасы (лат.,), Каманың сул кушылдыгы. Башкортстан Республикасында башлана, Бөгелмә-Бәләбәй калкулыгын кисеп үтә, елга тамагы Минзәлә районының Бикбул авылыннан көнчыгыштарак. Озынлыгы 436 км (Татарстанда 120 км), бассейнының мәйданы 14990 км². Төп кушылдыклары Татарстан территориясендә: Югары Кандыз, Кандыз, Дим, Түмбәрле, Баулы, Эстәрле, Мәлле елгалары. Су чыгымы күләме Нагайбәк авылы (Башкортстан) янында 3610 м³/с (1947), суының иң аз вакытындагы минеральләшүе 700—1000 мг/л дан 6000 мг/л га кадәр. Су агышы үзгәртелгән. Татарстан Республикасының табигать истәлеге (1978).


Сөн.
Сөн елгасы (лат.,), Агыйделнең сул кушылдыгы. Елга башы һәм тамагы Башкортстан Республикасы территориясендә. Озынлыгы 209 км (Татарстанда — 74 км), бассейнының мәйданы 4500 км². Татарстанда төп кушылдыклары: Калмия, Сикия, Биҗады; Башкортостанда: Шаран, Маты. Максималь су чыгымы 655 м³/с (1979), уртача 14,8 м³/с. Елга тамагында су агамы катламы елына уртача 120 мм. Суының иң аз вакытындагы минеральләшүе 500—1000 мг/л. Су агышы көйләнгән. Татарстанның табигать истәлеге (1978).


Гөбенә.
Гөбенә елгасы (лат.,), Зөянең сул кушылдыгы. Чуаш Республикасында башлана, тамагы Кайбыч районының Борындык авылыннан 4 км төньяктарак. Озынлыгы 176 км (Татарстан чикләрендә 121 км), бассейнының мәйданы – 2480 км². Республикадагы төп кушылдыгы – Үрем елгасы. Су чыгымы 420 м³/с (1979). Елга тамагында уртача еллык су агышы катламы 92 мм. Суының аз вакытындагы минеральләшүе 500–800 мг/л.


Урыс теле.
Урыс теле "()" – урысларның милли телләре, БМОның алты рәсми телнең берсе. Татарстанда татар теле белән бертигез дәүләт теле. Сөйләшүчеләр саны 278 млн кеше. Шулардан 170 млн өчен рус теле – туган телләре. Рус теле шулай ук татарлар арасында таралган.


Бола.
Бола (лат.,) елгасы, Зөянең сул кушылдыгы. Елга башы Чуаш Республикасында, тамагы Апас районының Дәүләки авылыннан көньяктарак. Озынлыгы 118 км, бассейнының мәйданы 1587 км². Төп кушылдыклары: Чирмешән, Кече Бола. Су чыгымы Апас районының Чатбаш авылы янында 490 м³/с (1979). Суы кимегәндә минеральләшүе 700–1000 мг/л.


Дала Зәе.
Дала Зәе ("Зәй", лат.) елгасы, Каманың сул кушылдыгы. Лениногорск районында Михайловка авылы янында башлана, тамагы Түбән Кама шәһәреннән 7 км көньяк-көнбатыштарак. Озынлыгы — 270 км, бассейнының мәйданы — 5020 км². Төп кушылдыклары: Урман Зәе, Мошкара, Зәй-Каратай, Урсала, Акташ, Шумыш елгалары. Зәй шәһәреннән 2 км төньяктарак, Урман Зәе белән кушылганнан соң елганың түбән агымы (55 км) Зәй дип атала. Су чыгымы Зәй районының Иске Палчиково авылы янында 489³/с (1979). Елга тамагында уртача еллык су агышы катламы 130 мм. Су агышы бик нык көйләнгән. Суның минеральләшүе 2000—3000 нән алып 5000—8000 мг/л га кадәр. Елга бассейнында Зәй сусаклагычы һәм Карабаш сусаклагычы урнашкан. Татарстан Республикасының табигать истәлеге (1978).


Иж елгасы.
Иж (лат.,) елгасы, Каманың уң кушылдыгы. Елга башы Удмурт Республикасында, тамагы Гөлширмә аланы (Әгерҗе районы) янында. Озынлыгы 226 км (Татарстанда 97 км), бассейнының мәйданы 8478 км². Республикада төп кушылдыклары: Әгерҗе, Чаж, Көтмәс, Барҗы елгалары. Суның уртача еллык чыгымы 587 м³/с (1979). Суның иң аз вакытындагы минеральләшүе 300—500 мг/л. Минераль су чыганаклары бар. Татарстан республикасының табигать истәлеге (1978). Иж буйларында Әгерҗе һәм Удмурт Республикасының башкаласы Ижау урнашканнар.


Минзәлә елгасы.
Минзәлә (лат.,) елгасы, Сарман районының Яңа Минзәләбаш авылыннан 2 км көнбатыштарак башлана. Минзәлә шәһәре янында Түбән Кама сусаклагычына коя. Озынлыгы 147 км, бассейнының мәйданы 2120 км². Төп кушылдыклары: Холодная, Камышлы, Игәнә, Оргызы. Максималь су чыгымы 215 м³/с (1969). Елга тамагында уртача еллык су агымы катламы 100 мм га кадәр. Су агышы буалар ярдәмендә бик нык көйләнгән. Суының йң аз вакытындагы минеральләшүе 400–800 мг/л. Татарстан Республикасының табигать истәлеге (1978).


Чишмә елгасы.
Чишмә (лат.,) елгасы, Каманың сул кушылдыгы. Самара өлкәсендә башлана (Лениногорск шәһәреннән 28 км көньяктарак), Түбән Кама районының Иске Шушма авылы янында Куйбышев сусаклагычына коя. Озынлыгы 259 км (Татарстан чикләрендә 227 км), бассейнының мәйданы 6040 км². Төп кушылдыклары: Урман Шушмасы, Куак, Сәкинәс, Кичү, Талкыш. Елга тамагында еллык су агышы катламы уртача 112 мм. Су агашы көйләнгән. Җир асты сулары белән туена. Суының иң аз вакытындагы минеральләшүе 600—700 мг/л. Урта һәм түбән агымында су баса торган болыннар. Татарстан Республикасының табигать истәлеге (1978).


Шушма.
Шушма елгасы, Нократның уң кушылдыгы. Мари Республикасы Кече Кенәр авылы янында башлана, тамагы Киров өлкәсенең Малмыж шәһәре янында. Озынлыгы 112 км (Татарстан чикләрендә — 90 км), бассейнының мәйданы 1885 км². Төп кушылдыклары: Сәрдә, Көшкәт, Арбор, Кугубор. Максималь су чыгымы 149 м³/с (1980). Су агымы көйләнгән. Суының иң аз вакытындагы минеральләшүе 500—800 мг/л. Елга үзәнендә торф ятмалары. Татарстан Республикасының табигать истәлеге (1978).


Туйма елгасы.
Туйма елгасы, Каманың уң кушылдыгы. Удмурт Республикасыннан башлап, тамагы Алабуга шәһәре янында. Озынлыгы 124 км (Татарстан чикләрендә 84 км), бассейны 1446 км². Төп кушылдыклары Возжай, Юраш, Каринка елгалары. Максималь су чыгымы 533 м³/с (1979). Елга тамагындагы еллык су агышы катламы елына уртача 146 мм. Суының иң аз вакытындагы минеральләшүе 400—600 мг/л. Татарстан Республикасының табигать истәлеге (1978).


Карл Марксның канатлы сүзләре.
• Аерым кешенең көчсезлеген дә, шулай ук бердәмлектә – көч икәнен дә беләбез.
• Аерым скрипкәче үзенә-үзе баш була, оркестр исә дирижерга мохтаҗ.
• Акча – ул ихтыяҗ белән затны, тормыш белән яшәү чыганагын кавыштыручы.
• Аң ул аңлы яшәеш, ә кешеләрнең яшәеше – тормышларының чынбарлыктагы агышы.
• Әгәр дә милләт чыннан да оят хисен кичергән булса, ул ташланырга әзер арысланга охшар иде (Энгельска хаттан).
• Әгәр кешенең холык-фигылен шартлар тудыра икән, шартларны кешекле итәргә кирәк.
• Әгәр көрәш йөз процентлы шанслардан файдалануга кайтып калган булса, әлбәттә дөнья тарихын ясау бик ансат булыр иде.
• Әгәр өйләнешү гаиләнең чын нигезе булса, ул да дуслык кебек закон чыгару мәсьәләсенә әйләндерелмәс иде.
• Әҗәл – бөек “тынычлык урнаштыручы”.
• Әйбер дөньясының бәясе артуы белән турыдан-туры нисбәттә кешелек дөньясының бәясе төшә бара.
• Әхлак кешелек рухының автономиясенә таяна.
• Әхлакый көчне канун параграфлары белән ясап булмый.
• Байлыгының рәхәтен күрүче – бер үк вакытта байлыкның колы да, хуҗасы да.
• Барлык бөек һәм гүзәл эшләр җан тынычлыгыннан гына тамыр ала; шул тупрактан гына өлгергән җимешне җыеп була.
• Барлык үле буыннарның гореф-гадәте тереләрнең фикерен куркыныч төш кебек баса.
• Басма сүз – шәхесләрнең рухи дөньясын ачып сала торган гомуми чарасы. Ул аерым шәхесләрне түгел, (гомуми) акылны ихтирам итә.
• Басма сүз матди көрәшне идеяләр көрәше итә; тән һәм кан көрәшен – рухи көрәш итә; ихтыяҗлар, дәрт, эмпирия көрәшен – теория, акыл, форма көрәше итә.
• Батырларның үлеме кояш баюына охшаш.
• Башка халыкны кол иткән халык үзенә-үзе богаулар суга.
• Безгә кадәр булган барлык җәмгыятьләрнең тарихы сыйныфлар көрәше тарихы иде.
• Бер кешегә дә әле наданлыкның ярдәм иткәне юк.
• Берәү дә азатлыкка каршы көрәшми, кеше – иң күп дигәндә, башкаларның азатлыгына каршы көрәшә.
• Беркемне дә өйләнергә мәҗбүриләмиләр, ләкин кем дә булса өйләнә икән, ул өйләнешүнең кануннарына буйсынырга мәҗбүр.
• Борынгы Афинга охшаш, әрәмтамаклыкка, паразитлыкка, тәлинкә тотучычылыкка кагыйдәдән чыгарма итеп, халык хикмәтенә каршы килә торган диваналык итеп карый торган ил – азатлык һәм мөстәкыйльлек иледер.
• Бөек нәрсә ялтыравык итеп күренә, ялтырау масаю теләген уята, масаю исә дәртләнү хисен кузгата, яки күзебезгә дәрт итеп күренүче нәрсәнедер; ә инде кемгә мин-минлек җене кагылган икән, аны акыл гына тыялмый һәм ул каршы тора алмаслык көчкә ияреп каядыр ургыла: ул инде кешеләр арасындагы үз урынын сайлап алмый, моны очрак һәм иллюзия хәл итә. (карьеризм юлыннан атлаган кешеләр турында)
• Бу дөньяның ыгы-зыгысында дуслык – шәхси тормышта мөһим булган бердәнбер нәрсә...
• Вак детальләр мәсьәләсендә өстәгеләр түбәндәгеләргә тулысынча ышанып тора; түбәндәгеләр гомуми мәсьәләләр буенча өстәгеләргә: шулай итеп алар берсен-берсе адаштырып йөртә.
• Вакыт – сәләтләрне үстерү киңлеге.
• Вакытлыча читкә китеп аерылып яшәү файдалы, чөнки даими аралашу бертөрлелек тойгысын китереп чыгара...
• Гади арфа һәркемнең кулында уйный ала; Эол арфасы – кылларына давыл орынса гына.
• Дин – мәхлүкнең сулышы, миһербансыз дөньяның йөрәге, бәгырьсез тәртипнең рухы. Дин – халыкның әфьюны (шуны уйлап чыгарып язганда үзе дә шуның белән исләнгән булган, дигән шик бар).
• Дин – ул әле үзен тапмаган яки яңадан югалткан кешенең үзаңы һәм үз-үзен тоемлавы.
• Дин – ул кеше тирәли әйләнеп йөрүче ялган кояш, ахыр чиктә кеше үзе тирәли әйләнә башлый.
• Диннең үзенең эчтәлеге юк, аның чыганагы да күктә түгел, җирдә; бозык чынбарлыкның теоретик чагылышы буларак аныж [бозык чынбарлыкныж] юкка чыгуы белән дин үзеннән үзе бетә.
• Дусларым күп түгел минем, ләкин мин дуслыкның кадерен беләм.
• Җәзага тарту – ул җәмгыятьнең, аның яшәү рәвешен бозучыга каршы үз-үзен саклау чарасы.
• Җәмгыятьтә яшәп җәмгыятьтән азат булырга ярамый.
• Җәнлек өчен табигать хәрәкәт итәргә тиеш гамәл даирәсен билгеләде, һәм ул шул даирәдән чыгарга омтылмый да, тышта башка даирәләр турында бар дип тә уйламый.
• Җитәрлек табыш булган шартларда капитал кыюлана төшә. Аңа 10% вәгъдә итсәң ул кая да барырга риза, 20% табышка ул җанлана төшә, 50%ка муенын сындырырга да риза, 100%ка ул кешелек кануннарын таптый башлый, 300%ка элмәк янаганда да аның бармаган җинаяте калмый (т.23).
• Зәгыйфьлек һәрвакыт могҗизага ышану белән котылган.
• Идеяләр үзләре берни эшли алмый. Идеяне тормышка ашыру өчен практик көч куя алырлык кешеләр кирәк.
• Идеянең уңышы гавамның билгеле максатлар белән кызыксынуыннан һәм ул максатларның гавам энтузиазмын дәртләндерә алуыннан тора. Гавам кызыксынуыннан читтә калган “идея” һәрвакыт хурлыкка калган.
• Иҗади хыял – кешелекнең үсешенә тәэсир итүче бөек һәдиядер.
• Камыт кию азатлык исеменә булса да барыбер җирәнгеч.
• Капитал табыш булмаудан яки аның кимүеннән куркып яши, табигать бушлыктан курыккан кебек.
• Капитализм – ул кристалл кебек каты нәрсә түгел, ул үзгәрергә сәләтле һәм туктаусыз үзгәреп торучы тере организм.
• Кем фәннәр юлыннан алга барып, әхлак ягыннан артта сөйрәлә, шул алга барудан күбрәк артта кала.
• Кеше Ходайга үзен күбрәк багышлаган саен, аның үзенеке кими төшә.
• Кешеләр арасындагы реаль аермаларга нигезләнгән кеше белән кешенең берләшүе, абстракцияләр күгеннән җиргә иңдерелгән кешелек төшенчәсе, - җәмгыять булмыйча, нәрсә булсын ул! (Фейербахка язган хаттан)
• Кешеләрнең хис-тойгыларын кешеләштерү... барлык кешелек һәм табигать нигезләренә туры килгән кеше хис-тойгыларын ясау кирәк.
• Кешелекле буласың килмәсә “изге” булу бик җиңел.
• Кешене атеизм түгел, хорафатка ышану һәм потларга табыну түбәнсетә.
• Кешенең тормышы төрле яшь чорларын узудан гыйбарәт. Шуның белән бергә барлык яшь чорлары янәшә атлый.
• Колның колы булудан да яман, мәсхәрәле нәрсә юктыр.
• Конкрет нәрсә шуның өчен конкрет, чөнки ул күп билгеләмәләрнең синтезы, димәк төрледән-төрле нәрсәнең бердәмлеге.
• Милләткә дә, хатын-кызга да аның минутлык, ләкин беренче очраган маҗарачыга аны көчләргә җиткән, хаталануы кичерелми.
• Мин “прагматик” кешеләрдән һәм аларның зирәклегеннән һәрчак көләм. Хайван булырга телисең икән, кешеләрнең газабына сыртың белән борылып, үз тире-ярың турында уйларга була, әлбәттә.
• Моңарчы философлар төрлечә дөньяны аңлата иделәр, ә хәзер аны үзгәртергә кирәк.
• Наданлык – ул шайтани көч һәм без аның күп фаҗигаләргә сәбәп була алуына хафаланабыз.
• Нинди дәрәҗәдә шартлар кешене формалаштыра, шул ук мәгънәдә кешеләр шартларны
• Оят – ул да үзенә күрә бер революция...
• Превилегияленең намусы – ул превилегияле (өстенлекле) намус.
• Принциплар өчен эзәрлекли торган кануннарны принципсыз кешеләр чыгара.
• Пролетариат өчен кыюлык, үз дәрәҗәсен белү, горурлык һәм мөстәкыйльлек хисе икмәктән дә кадерлерәк.
• Рәсәй - ул төпсез күләмдәге урланган милек иясе (изелгән милләтләр күздә тотыла), аны исәп-хисап көне килеп җиткәч кайтарырга туры киләчәк. (Ф. Энгельс).
• Санарга өйрәнү – баланың беренче ирекле теоретик акыл гамәле.
• Сәнгать әйбере – сәнгатьне аңлый торган һәм аның белән хозурлана белгән публиканы ясый. Шул ук нәрсә башка продуктларга кагыла.
• Сәнгать белән хозурланырга телисең икән, аның өчен сәнгати яктан гыйлемле бул.
• Сәясәттә билгеле бер максат өчен шайтанның үзе белән дә берләшергә ярый. Ләкин шайтан сине түгел, син шайтанны алдаларсың дигәнгә ныклы ышаныч кирәк.
• Сәясәттәге, табигый фәннәрдәге яңа кеше ике генә төсне: ак һәм караны (яки аклы-каралы һәм кызылны шунда) аера белгән рәссамга охшаш.
• Тәҗрибә иң бәхетле кеше итеп шуны күтәрә, кем күп кешегә бәхет китергән.
• Тәнкыйть коралы корал белән тәнкыйтьләүне (димәк, көч куллануны) алыштыра алмый, – матди көчне шундый ук көч белән тар-мар итәргә кирәк; ләкин гавамга хуҗа булган минуттан башлап теория дә матди көчкә әйләнә.
• Тәрбияче үзе тәрбияле булырга тиеш.
• Төп матбугат иреге – аның кәсеп булмавы.
• Үз дәрәҗәңне белү – кешене күтәргән, аның эшенә һәм барлык омтылышларына иң югары инсафлык биргән нәрсәдер...
• Үзебез чүгәләгәнгә күрә генә без бөекләрне бөек итеп күрәбез.
• Үз-үзеңнән җирәнү – ул бертуктаусыз йөрәкне агулый һәм телгәли торган, аның тере канын суыручы һәм кешеләрне күралмау агуын агыза торган елан.
• Үз-үзеңне алдауга корылган котылу – өметсезлек тулы. (үзенә туры килмәгән һөнәрне сайлаган, “минем эшем кызыклы” дип үзен-үзе алдаучыга карата)
• Фәндә бердәнбер олы юл булмый, аның (фәннең) балкып торучы түбәсенә шул гына җитә ала, кем ару-талуны белмичә тауның сукмагыннан үрмәләп менә.
• Фикер ияләре күренмәс җепләр белән халык тәненә бәйләнгән.
• Фикернең чынбарлыктагы гәүдәләнешкә омтылуы җитми, чынбарлык үзе фикергә омтылырга тиеш.
• Хакыйкать белән көрәшү барышында ялгыш фикер үзен-үз коралсызландыра.
• Хакыйкать кояш яктысы кебек тыйнаксыз була.
• Хакыйкатьне өйрәнү үзе дә хакыйкать булырга тиеш, чын эзләнү – ул җәелдерелгән хакыйкать.
• Халыкны кыюландырыр өчен аны үзенә-үзен күрсәтеп котын алырга кирәк.
• Хаста нәрсә ул? – Ул иреге чикләнгән тормыш.
• Хәзер кешене кеше итеп һәм аның дөньяга мөнәсәбәтен кешенеке итеп кабул ит: шуннан соң гына син яратуны яратуга алмаштыра алырсың, ышанычны – ышанычка һ.б.
• Хәрам чаралар сорый торган максат хәләл булалмый.
• Һәр башлангыч авыр бирелә – бу барлык фәннәр өчен хакыйкатьтер.
• Һәр милләт башкалардан нәрсәгә булса дә өйрәнә ала һәм өйрәнергә тиеш тә.
• Һәр сыйныф, хәтта һәр һөнәр үз әхлягына ия була, алар аны җәзасыз каласыларын күрсәләр
• Һәр ташка басылган әйбер, аерма юк – хурлапмы я макталыпмы, әдәбият һәм әдәби дискуссия объектына әйләнә.
• Һәр экономия ахыр чиктә вакытны экономияләүгә кайтып кала.
• Һәрбер эмансипациянең (азатлыкның) асылы кешелек дөньясын, кеше мөнәсәбәтләрен кешенең үзенә кайтарып бирүендәдер.
• Чын әдәплелекнең бөтен мәгънәсе – әдәпсезлеккә сәбәп бирмәүдә.
• Эзләнүнең характерлы сыйфаты булып тыйнаклык булса, бу күбрәк хакыйкатьтән курку билгесе, ялганнан түгел.
• Явызлык куркып кабул ителгән кануннарга хас, чөнки куркаклык явызлык кылганда гына гамәлгә сәләтле юула.
• Язучы әлбәттә, тереклек итәр һәм язар өчен хезмәтенең әҗерен алырга тиеш, ләкин ул һичкайчан акча алыр өчен генә тереклек итәргә һәм язарга тиеш түгел.
• Ялан кырда һәр түмгәк калкулык итеп күренә.
• Яһүднең иҗтимагый эмансипациясе (азатлыгы) – җәмгыятьнең яһүдлектән арынуы.
Комментарияләр.
Бу исемлек урысча вариантыннан азрак аерыла, чөнки берише, “канатлы гыйбарә” төшенчәсенә бик үк туры килмәгән мәкальләр төшереп калдырылды, төзүчеләр игътибарыннан читтә калган кайбер гыйбарәләр өстәлде.


Поши.
Поши () – куштояклылар төркеме боланнар гәиләсендәге иң зур хайван. Поши соры төстә, тояклары ак була. Мөгезләре як-якка тырпайган.
Олы ата пошиның озынлыгы өч метрга, биеклеге ике метрга җитәргә мөмкин. Мөгезенең авырлыгы 20 кг, колачы ике метр булырга мөмкин. Ноябрь - гыйнвар айларында мөгезләре төшә һәм алар яңадан үсә башлыйлар. Кышын усак, тал, миләш, карагай һәм башка агачларның кыйрысы, ботаклары, бөреләре белән тукланалар. Урманда, елга буйларында яшәүне хуп күрәләр.


Мәче.
Мәче (песи) (Félis cátus) – йорт хайваны


Эт.
Эт (Canis lupus familiaris) – йорт хайваны


Дөя.
Дөя (Camelidae) – Бер яки ике өркәчле эре гәүдәле күшәүче хайван. Кешеләр аны йөртү һәм йөк ташу өчен файдаланылар. Чүлдә яки ярым чүлдә яши.
Урта Азияда очрала ике өркәчле – бактриан (C. bactrianus); һәм Гәрәбстанда, Африкада бер өркәчле- дромедар (C. dromedarius)
Чыганак.
Татар теленең аңлатмалы сүзлеге (өч томда) Казан, 1977.


Марксның социологик концепциясе.
Маркс белән Энгельcның яшь фәнгә йогынтысы әйтеп бетергесез. Алар, күп гыйльми мәсьәләләр чишү өстенә, социологиягә гомумән көчле импульс биргәннәр. Классик исемен йөрткән күпчелек теорияләр марксизм белән катгый принципиаль бәхәстә туа.
Социаль система.
Җәмгыять – кешеләрнең буыннан-буынга күчә торган, тарихи уртак яшәү һәм гамәл итү формасы. Күмәкләп яшәү кешегә генә хас түгел. Биологиядә җәмгыяви җәнлекләр дигән исем алган эт-бүреләр, күселәр, кайбер бөҗәкләр – кырмыска, бал корты һ.б.лар чын коммуна итеп яши. Җәмгыять итеп яшәү ике төрле файда бирә: үрчүне рәткә салу һәм саклану. Җәмгыяви җәнлекләр ерткычларга катырак каршылык күрсәтә һәм токымны яхшырак кайгырта. Шуннан аналогия эзләп, җәмгыятьнең үзенчәлеген дә аерып була. Кешелек җәмгыятен кырмыска оясы белән чагыштыру бик файдалы. Аларның уртаклыгы – гамәл нәтиҗәләре (продукт яки хезмәтләр) белән алмашу. Кеше дә, кырмыска да тапканны һичшиксез якындагылар белән бүлешергә тиеш. Алмашу – хезмәт бүленешенең нигезендә ята. Кешелек өчен файдалы шундый кооперация үрнәге аерым шәхесләрне җәмгыятькә берләштерә. Нәтиҗә ясыйк: кешеләрнең үзара ярдәмләшүе җәмгыятьне ныгыта торган гамәл булып санала.
Җәмгыять хасил булу өчен мөһим икенче шарт – җитештерә торган хуҗалык алып бару (бу К. Маркс фикере). Иҗтимагый җәнлекләр һәм беренче кешеләр үзләштерә торган хуҗалык белән яши, сезгә мәктәп программасынан таныш җыючылык һәм аучылык белән. Кеше исә, табигать байлыкларын файдалану өстенә табигатьнең үзен, үз максатында үзгәртә ала. Шуңа да беренче кешеләр коллективы, борынгы кешеләр көтүе җәмгыять түгел әле.
К. Маркс белән Ф. Энгельс системаның яшәешен икътисад даирәсенә йөкли. Алар детерминизм мәсьәләсен ифрат җиңел чишәләр. Җитештерүче көчләр һәм җитештерү мөнәсәбәтләре системаның базисын тәшкил итә. Өстәмә кыйммәтне бүлешү (Марксча: җитештерү мөнәсәбәтләре) технология (җитештерү көчләре) белән үзара диалектик бердәмлектә торалар. Җитештерү көчләре белән җитештерү мөнәсәбәтләре бер-берсенә туры килгәндә һәм сәяси өскорма икътисади базиска ярашлы булган шартларда җәмгыять тотрыклы була ала. Маркс әйткәнчә, диннең, хокукның, дәүләтнең мөстәкыйль яшәеше чикләнгән, аларның үз тарихлары юк, чөнки алар чын яшәешнең чагылышы гына.
Җәмгыятьнең үсеше.
Иҗтимагый үсешнең беренче теорияләренә уртак үзенчәлекләр хас. Беренчедән, идеализм – тарихи үсешнең сәбәпләрен рухи чыганактан эзләү. Үсешнең этәргеч көчләрен рухи даирәдән күрәләр: фән, әхлак, хокук, диннең йогынтысыннан. Икенче үзенчәлек – иҗтимагый тормышның диалектикасын аңламау. Иҗтимагый үсеш салмак, әкрен, революциясез, кискен борылышларсыз, турысызык буенча күтәрелү итеп күзаллана (О. Конт, Г. Спенсер). Кешелек бер урында гына таптанмый, яңа, катлаулырак халәткә күчә: гади маймылдан – кешесыман маймылга, шуннан безнең заман кешесе кыяфәтенә керә (30 мең еллап элек); кыргыйлык белән мәҗүсилектән – цивилизациялеккә һәм «дөрес дингә» килә һ.б. Өченчедән, үсеш авторның кайсыдыр аеруча ошаткан иҗтимагый тәртипнең бетүе белән тәмамлана. Германия философы Г. Гегель (1770-1831) җәмгыять үсешенең югаргы ноктасы итеп герман телле һәм христиан динле дөньяны күргән. Гегельнең укучысы Маркс та кайбер мәсьәләләрдә бу хатаны кабатлый.
«Прогресс» төшенчәсе аша социологиягә аның киләчәге өчен бик мөһим тарихилык, иҗтимагый эволюция, динамика, үзгәреш, модернизация төшенчәләре үтеп кергән. Бүгенге социологиядә «прогресс»ны «эволюция», «үзгәреш» төшенчәләре кысрыклап чыгарган.
К. Маркс белән Ф. Энгельс иҗтимагый үсеш тамырларын базис һәм өскорманың диалектик мөнәсәбәтеннән күргәннәр. Җитештерү көчләре белән икътисад – базис (нигез), ә калганы – дәүләт, сәясәт, әхлак һәм милли холык-фигыль – өскорма булып чыга. Яңа технология пәйда булгач, икътисади мөнәсәбәтләр дә үзгәрә. Калган даирәләр һәм мөнәсәбәтләр – җәмәгать, сәяси, юридик һ.б. мөнәсәбәтләре – котылгысыз рәвештә, җән-фәрманга булса да үзгәртелә. Шул рәвешле яңа формация пәйда була.
Формацион теория.
Җитештерү көчләренең һәм җитештерү мөнәсәбәтләренең тотрыксыз балансы «авыша» башлагач, җитештерү мөнәсәбәтләре үсешкә аяк чала башлый. Шуңа күрә алар революцион үзгәрешләргә дучар ителә. Бу процесс берьюлы иҗтимагый системаның башка компонентлары арасындагы төрле коллизия һәм низагларда чагыла: сыйнфи, идеологик, сәяси көрәш, тарткалашлар көчәя һ.б. Нәтиҗәдә тулы канлы иҗтимагый үзгәреш, иҗтимагый революция хасил була. Әмма революциядән соң да искергән формация элементлары өлешчә сакланып килә. Тарихи процесс коммунизм дәвере җитү белән бетәргә тиеш, дип исәпли Маркс.
К. Маркс икътисади, иҗтимагый, сәяси үзгәрешләрне үлчәп, яңа иҗтимагый дәвер – капитализмның килүен тасвирлый. Капитализм – хосусый милеккә һәм базар икътисадына нигезләнгән җәмгыять төре. Маркс тасвирлаганча, капитализмның төп билгеләре – сәнәгатьнең үсеше һәм сәнәгать җитештерү коралларына хосусый милек. Табышка хезмәт куйган күпчелек халык түгел, «җитәкчелек» иткән азчылык, ягъни капиталистлар ия. Техник үсеш хезмәт җитештерүчәнлеген арттыра, эшче хезмәте күбрәк кыйммәтне китерә башлый, ләкин «өстәмә» кыйммәт эшче гавамга түгел, капиталистлар азчылыгына кала. Ризасыз эшчеләр кайчан да булса капиталистик җәмгыятьнең астын өскә китерергә тиеш. Маркс сәнәгать эшчеләрен «капитализмны күмүчеләр» дип атый. Ләкин капитализм үзендәге каршылыкларны Г. Форд кебек капиталистлар кулы белән үзе җиңә алды. Капиталистлар сыйныфының аңлы вәкилләре, сәнәгатьнең үсеше эшче көчнең хезмәт хакын һәм тормыш дәрәҗәсен үстерүне күздә тотарга тиеш, дигән фикергә киләләр. Шуңа күрә бүген капиталистик илләрдә өстәмә кыйммәтне бүлү артык иҗтимагый поляризациягә юл куймый.
Социаль структура теориясе.
Җәмгыятьнең корылышын, сыйныфларга бүленешен аңлаткан иң абруйлы авторлар – К. Маркс һәм М. Вебер.
Марксның иҗтимагый структура теориясе ифрат гади. Җәмгыятьтә һәрвакыт ике төп сыйныф була: җитештерү чараларына хуҗа булган өстен сыйныф (төрле чорда ул колбиләүче, феодал, капиталист исемнәрен йөртә) һәм эксплуатация объекты – юксыл гавам (кол, игенче, сәнәгатьтәге эшче сыйныф). Капиталистик җәмгыятьтә капиталистлар арасында көндәшлек бик кискенләшә. Һәр капиталист җитештерү чыгымнарын киметергә тели. Моның иң җиңел юлы – чыгымнарның тере хезмәт өлешен киметү. Эшченең хезмәт хакы кими, ул хәерчеләнә. Хәерчелеккә төшкән эшчедә сыйнфый аң кискен үсеп китә. Бу вазгыять, зур ихтималлык белән, революциягә, һәм, ахыр чиктә яңа, сыйныфсыз җәмгыятькә – коммунизмга илтә. Бу яңа җәмгыятьтә бөтен милек уртак, аны бүлү исә – Маркс принцибы буенча: «һәркемнән – сәләтенчә, һәркемгә – хезмәтенчә».
Иҗтимагый структура кешене конкрет гамәлләргә этәрәме? Маркс бу мәсьәләгә катгый җавап бирә: төп сыйныфлар арасындагы мөнәсәбәтләргә бары тик низаглы сыйфатлар хас һәм аерым шәхес сыйныфтагы урынына карап гамәл итәргә мәҗбүр ителә. Бу базис гамәл үтәлмәгән очракта, аның сәбәбен өскорма структураларында – диннең, сәнгатьнең, хокукның, башка «ялган аң»ның тәэсиреннән эзләргә кирәк. Маркс фикеренчә, пролетариатның «чын» вәкиле хуҗасы белән аяусыз көрәш алып барырга тиеш.


Социология.
Социоло́гия (— иҗтимагый; — фән) — җәмгыять, аның системалары, социаль институтлары турында фән.
Социологик белемнең билгеләре.
Социологияне фән дип атарга нигез бармы, әллә ул кешелек эшчәнлегенең башка берәр өлкәсенә карыймы? Бу сорауны ике төрле чишеп була. Беренче караш: фән – ул экспери¬мент юлы белән раслана алган белем өлкәсе. Шул чакта «чын» фәннәр рәтенә фәкать табигыять белән механика керә. Иҗтимагый фәннәрдә эксперимент ысулын куллану чикләнгән, димәк алар фән була алмый, дигән нәтиҗә ясыйбыз. Әмма, шундый караштан чыгып, социологияне сәнгать яки хобби итеп бәяликме? Икенче караш буенча – фәннең үзенә генә хас, башка фәннәрдән аерылып торган белем кыры (предметы) бар һәм ул аны үзенә генә хас ысуллар белән өйрәнә. Социологиянең башка фәннәр өйрәнмәгән белем өлкәсе һәм аңа гына хас эзләнү әсбаплары бармы? Шул сорауга җавап эзләп карыйк.
Фәннең статусын билгеләү өчен берничә критерий кулланалар. Аларның беренчесе – онтологик критерий. Онтология – ул яшәеш һәм аның нигез принципларын өйрәнгән гыйлем өлкәсе. Онтологик сорауны чишү фән объектын тәгаенләүне күздә тота. Һәрбер фән артында ул өйрәнгән гыйлем даирәсе ягъни фән объекты тора. Физик җисемнәр, тере организмнар һәм кеше үзе фәннең объекты була ала. Фән өйрәнгән объект безгә кадәр барлыкка килгән, без аның турындагы белемне туплыйбыз гына. Мәсәлән, этнография дигәндә, без борынгы тарихи-иҗтимагый бергәлекне – этносны күз алдына китерәбез. Психология искә төшкәндә, үзебезнең һәм якыннарыбызның психикасын һәм җан саулыгын искә алабыз.
Социологиянең онтологик соравы.
Социология исә җәмгыять күренешләрен, шул җөмләдән – кешеләрнең күмәкләшеп яшәвен, аларның берләшмәләрен, ассоциацияләрен һәм мөнәсәбәтләренең күптөрле формаларын өйрәнә. Җәмгыять табигый, илаһи, башка асылларга тәңгәл түгел. Иҗтимагый тәртипләр ниндидер югары зат тарафыннан да урнаштырылмаган, аларны кешеләр үзләре кабул итә һәм саклый. Социологиянең тарихы кешеләр җәмгыяте, таифәләр, аларның аралашуы – барчасы да үзенчәлекле чынбарлык булып танылу моментыннан башлана. Җәмгыять идеясе тиз генә лаеклы урынын тапмаган, чөнки җәмгыять һәм аның институтлары башка чынбарлык – дәүләт, дин, аксөяк хакимлеге һ.б.лар күләгәсендә торган. Социологиянең онтологик соравы Франция фәлсәфәчеләре тарафыннан XVIII гасырда ук чишелә.
Җәмгыять тормышына караган күренешләрне башка гуманитар һәм иҗтимагый фәннәр дә өйрәнә. Гуманитар фәннәр беренче чиратта кешене түгел (атамасына карасаң, шулай тоела), кешелек мәдәниятен өйрәнә. Алар арасына тарих, философия, культуро¬логия фәннәре, әдәбият, сәнгать белемнәре керә. Гуманитар фәннәр төгәл булмаган бәяләмәләр; сыйфати, димәк бәхәсле күрсәткечләр белән эш йөртә. Кешелек җәмгыятен өйрәнүче психология, политоло¬гия, антропология, этнография иҗтимагый фәннәр исәбендә йөри. Алар формализация үткән модельләр белән эш итә, математиканың тел аппаратын куллана, мәгълүматны программалау юлы белән эшкәртә.
Социологиянең эпистемологик мәсьәләсе.
Димәк, социологияне җәмгыять турындагы фән дип кенә бәяләп котылып булмый (чөнки андыйлар болай да шактый санда). Социология өйрәнгән гыйлем өлкәсе барлыгын тану өстенә, аның фәнни мөстәкыйльлеген исбатларга кирәк. Эпистемологик критерий төп әһәмияткә ия була ул чакта (эпистемоло¬гия – философия бүлеге, танып белүнең мөмкинлеген һәм канунчылыгын, чынлыгын һәм дөреслеген, баскычларын һәм формаларын өйрәнә). Тирә-юньне танып белүнең алшартлары: махсус тел, танып-белү әсбаплары (тоемлау, күзәтү, интеллект, ышану һ.б.), хакыйкать турындагы күзаллау, бәяләү системасы (яхшыны – яманнан, кирәклене – кирәксездән аера белү өчен).
Җәмгыять күренешләрен танып белүнең принципиаль мөмкинлеге мәсьәләсенә уңай җавап табу тик XIX гасыр уртасында мөмкин була. Социология төгәл фәннәрнең танып-белү принципларын, махсус телен, танып белү эталонын (кара икенче лекцияне) үзләштергәч кенә фәннәр арасында ватандашлык хокукын алган.
Ләкин шундый караш алга таба төрле сәяси, фәнни шаукымнар белән уртак тел таба алмый. Аңа механистик, натуралистик, редукционистик (кат-лаулыны гади белән аңлату), сциентистик һ.б. ш.и. ярлыклар тагыла.
• Иҗтимагый яшәеш кемгә хас: шәхескәме яисә җәмгыяви бөтенлекләргәме (җәмгыять, оешма, таифә)? Марксизм күмәк гамәлнең субъекты турында шундый җавап бирә: җәмгыять тарихын иҗтимагый-тарихи сыйныфлар ясый. Кешеләр күмәк гамәлләргә әзер булыр өчен үзләренең аерым иҗтимагый таифә итеп тоярга тиеш, ягъни үзләренең «чын» мәнфәгатьләрен танырга тиеш. Икенче караш актив азчылыкның ролен куәтли. Бу караш буенча гавам күмәк гамәлгә сәләтле түгел, аны оештыру өчен юлбашчылар һәм элиталар кирәк.
• Җәмгыять ни рәвешле тотрыклы берлек булып яши ала?
• Җәмгыять белән шәхес ничек бәйләнгән? Без бу һәм башка мәсьәләләрне алга таба тикшерербез.
«Социология – тереклек турында гомуми тәгълимат [ягъни биология] кебек җәмгыятьнең гомуми тәгълиматы булырга тиеш». Социологияне шул рәвешле барлык иҗтимагый фәннәрдән бер баш өстен кую аның предметын объекты белән бутауга китерә.
Икенче караш: предмет – ул объектны сурәтләгәндә кулланылган төшенчәләр җыелмасы. Болай исәпләгәндә, социология предметын җәмгыять, иҗтимагый структура, институт, таифә, статус-роль һ.б. шуның ише төшенчәләр тәшкил итә. Моның белән дә килешеп булмый, чөнки алайса фән – киң билгеле әйберләрне махсус терминнар белән катлауландырып «фәнниләштерү»гә әйләнеп кала.
Социология, «киң мәгънәдә караганда, бөтен нәрсәне иңли торган... җәмгыяви элементлар һәм беренчел принциплар турындагы фән буларак билгеләнергә тиеш». М. Вебер мәктәбе социологлары җәмгыятьнең элементар кисәкчәсе итеп «иҗтимагый мөнәсәбәтләр»не санаганнар. Ләкин иҗтимагый мөнәсәбәтләр бары иҗтимагый таифәләр, сыйныфлар, милләтләр арасындагы элемтәләрдән гыйбарәт. Аерым кеше иҗтимагый мөнәсәбәтләргә таифәнең бер әгъзасы буларак керә, шуңа күрә аның иҗтимагый структурадан азат җәмгыяви гамәлләре турында сүз йөртергә ярамый.
«Социологияне институтлар, аларның генезисы һәм яшәеше турында фән буларак билгеләргә була». Ләкин җәмгыяви институтларны, шулай ук оешмаларны, таифәләрне өйрәнү – болар социологиянең аерым бүлекләре.
Р. Парк белән Э. Берджесс билгеләмәсе буенча, социологияне күмәк үз тотышны өйрәнүче фән итеп танырга кирәк. Әмма ул чакта социологиянең психологиядән аермасы нәрсәдә булуы ачык түгел.
«Социологияне бик гадел һәм тәфсилле итеп мәдәният турындагы фән, тагын да төгәлрәк һәм киң мәгънәдә әйткәндә – мәдәниятнең факторлары турындагы фән, дип билгелиләр». – Шундый караш социологияне мәдәният турындагы фәннәр һәм этика белән тәңгәлләштерә. Мәдәният нормалар, гореф-гадәт, кануннар, яшәү рәвеше кебек кеше тормышын көйләгән кагыйдәләрдән тора. Әмма, шул очракта, ул кагыйдәләрне кем, ни өчен гамәлгә куйган дигән сорауга фән берничек тә җавап таба алмас. Бу максатка ирешер өчен җәмгыять тәртипләрен төптән өйрәнергә кирәк.
Алда әйтелгәннәрне тыңлап, үлчәп, без шундый караш белән килешергә булдык: Социология – җәмгыятьнең иҗтимагый структура¬сын, аның системаларын һәм оешмаларын, алардагы бәйләнешләрне өйрәнүче фән (Г. Осипов).
Җәмгыятьнең элементар кисәкчәсе – шәхес. Шәхес бер үк вакытта төрле иҗтимагый таифәләргә керә (бер үк кеше турист, квартир хуҗасы, электр энергиясен урлаучы, бөекдержавачы була ала). Аерым шәхесләр һәм алар җыелып тәшкил иткән таифәләр иҗтимагый структураны хасил итә. Эчтәлеге буенча иҗтимагый структура – ул тотрыклы элемтәләр челтәре. Иҗтимагый структура кеше булган һәр җирдә оеша һәм икътисади, җитештерү, психологик, сәяси тәртипләр белән үрелеп бара.
Социологиянең тагын бер эпистемологик үзенчәлеге – ул җәмгыяви чынбарлыкны өйрәнә торган фән. Ул булырга тиешле халәтне өйрәнергә түгел (бу норматив караш), киресенчә, чынлыктагы процессларны ничек бар – шулай күрсәтергә тиеш. Социологиянең Совет илендәге тиңдәшләре, ягъни рәсми иҗтимагый фәннәр – идеология белән сугарылган диалектик материализм, «фәнни комму¬низм» чынбарлыктан ерак торган «алга киткән социалистик җәмгыятьне» өйрәнгәннәр. Яңа типтагы җәмгыять утопия булып калды, һәрхәлдә, совет җәмгыяте китапларда сурәтләгәнчә булмады. Җәмгыятьнең чын халәте турындагы мәгълүматны бары тик социология туплый ала, чөнки ул чынбарлыктагы җәмгыятьне өйрәнергә көйләнгән.
Социологиянең фәнни булмаган төрдәшләре.
Җәмгыять турындагы һәммә белемне дә социологиягә нисбәтләргә ярамый. Җәмгыятькә караш дини, әхлакый күзаллауларда да, халыкның көндәлек хикмәтендә да бар. Аек акылга таянган «халык фәннәре»н генә алыйк. Алар исәбенә системалы иҗтимагый һәм мәдәни тәҗрибәне нигез итеп алган гадәти иҗтимагый-икътисади күзаллаулар, халык медици¬насы, халык агрокуль¬турасы, этнопедагогика һ.б. керә. Әйтемнәр һәм мәкальләр элек тә халыкның иҗтимагый тормышны бик яхшы аңлавы турында сөйли: «Байга малай кирәк, малайга ялчы кирәк» (моны хәзерге бюрократларга нисбәтләп була), «Байның – ызгышы, патшаның сугышы бетмәс» (җәмгыятьтә иҗтимагый низагның урыны турында), «Бер ишектә ике теләнче тормас» (ресурсларның чамалы булуы турында – икът.), «Йөгерек җитми, боерык җитә» (фәнни принципларга карап идарә итүнең өстенлекләре турында) һ.б. Бу күзаллаулар – күп мәгълүмат салынган, озын тарихи хәтергә нигезләнгән, тотрыклы мантыйкка буйсынган тәҗрибә комплекс¬лары. Әмма халык хикмәте фәнни югарылыкка менеп җитә алмый.
Шул ук нәрсә иҗтимагый стереотипларга да кагыла. Фәнни фикер йөртүнең тиңдәше стереотип – ул тирә-юньдәге күренешләр турында тәнкыйди булмаган фикер йөртү. Иҗтимагый стереотип – аерым бер кешегә хас сыйфатларны тулы категориягә яки төркемгә күчерү. Ярлыкларны аеруча чит халыкларга тагарга яраталар: «кавказ кешеләре – мәкерле», «немец халкы – саран», «җирле халыклар – артта калган, надан». Объекты һәм эчтәлеге буенча төрле булсалар да, иҗтимагый стереотиплар «кычкырып» тора: «без – иң гадел, иң тырыш, иң кунакчыл, иң кыерсытылган халык; алар – надан, шакшы, астыртын, сатлыкҗан, ватан сөймәс һ.б.». Иҗтимагый стереотип көнкүрештә булып торган низагларда, каршылыкларда психологик саклану чарасы ролен үти. Стереотип шулай ук үзгәреп торган иҗтимагый шартларга җайлашырга ярдәм итә: «ришвәт алмаучы кеше юк хәзер», «бүген берәүгә дә ышанып булмый» һ.б.ш.и.
Кешелекнең җәмгыятькә карашы фән итеп танылсын өчен, җәмгыять махсус өйрәнү юнәлешенең объекты булырга тиеш. Фән күзәткән вакыйга һәм күренешләр абст¬ракция, идеализация, гомумиләштерү, чагыштыру, классификация кебек фикерләү процесслары нәтиҗәсе була. Фәннең максаты – чынбарлык турында объектив белем булдыру һәм аны системага кертү.
Социологиянең башка үзенчәлекләре – ул, тарих фәненнән, антропологиядән аермалы буларак, күбрәк хәзерге җәмгыятьнең көн кадагы мәсьәләләре белән эш итә. Антропология фәне, мәсьәлән борынгы яисә бүгенгә кадәр сакланган примитив җәмгыятләрне өйрәнә. Галим Д.А. Ольдерогге язганча, «Африка – кешелекнең музее ул», чөнки Кара континентта башка халыклар күптән узган архаик тормыш формалары һаман да гамәлдә. Ләкин социологияне хәзерге җәмгыять күбрәк кызыксындыра. Шуңа күрә, Европа илләрен өйрәнгән белгечләрне социолог дип атасалар, Африка илләрен өйрәнүчеләрне – антрополог яки африканист дип.
Социологиянең проблематикасы.
Социологиянең төп проблематикасын гаилә һәм иҗти¬магый таифәләр (мәс. зыялылар, ялланып эшләүчеләр), җәмгыять белән идарә итү, иҗтимагый тәртип, миграция, җәмәгатьчелек фикере тәшкил итә. Андый күпкырлы мәсьәләләр белән шөгыльләнү аркасында социологиядә хезмәт бүленеше хасил булган. Социологиянең иң җаваплы тармаклары – аграр, индуст¬рия, шәһәр, мәдәният социологияләре; оешма, гаилә, дин социологиясе, этносоциология һ.б. Социология җәмгыять корылышы мәсьәләләре белән генә чикләнми. Хезмәт, шәхес һәм коллектив кебек мәсьәләләрне социологлар башка фәннәр тәҗрибәсенә таянып өйрәнә. Шуңа күрә социология белән күрше фәннәр чигендә ызандаш тармаклар барлыкка килә: икътисад социоло¬гиясе, шул исәптән хезмәт, эшкуарлык, идарә итү социологиясе кебек бүлекләре; тагын сәяси социология, җәмгыяви психо¬логия һ.б.


Końskowola.
(UFA: [kɔɲskɔ'vɔla]) – ul Polşanıñ könyaq-könçığışında awıl, Puławy belän Kurów arasında, Kurówka yılğasında urnaşqan. Lublin Voyevodalığınıñ Końskowola gminasınıñ üzäge. 2004. yılda xalıq sanı 2,188.


Карабаш.
Карабаш, шәһәр тибындагы бистә (1957 елдан), Бөгелмә районында, район үзәгеннән 27 км төньяк-көнбатыштарак, Зәй елгасының Дала Зәенә койган урынында урнашкан. 1664 елдан мәгълүм. 1989 елда 4,3 мең кеше (татарлар – 80,1%, руслар – 14,1%), 2000 елда 5,1 мең кеше яши. Нефть чыгару сәнәгате (НГДУ "Иркеннефть"). 2 урта мәктәп. Мәдәният йорты. Хастаханә. Мәчет. Карабаш бистәсе янында – Карабаш сусаклагычы.


Сумка.
Сумка елгасы, Иделнең сул кушылдыгы, Яшел Үзән районында Гремячий Ключ авылы янында башлана, тамагы Васильевоның көнбатыш чигендә. Идел-Кама саклаулыгы аша ага. Озынлыгы 37 км, бассейнының мәйданы 250 км². Язгы ташу вакытында суының иң күп чыгымы 30 м³/с. Суы аз минеральләшкән (200 мг/л кимрәк). Җәен кибә.


Ат.
Ат (Equus ferus caballus) — кешеләр йөртү һәм йөк ташу өчен файдаланыла торган йорт хайваны, эре терлек.


Байкал (Биектау районы).
Байкал авылы, Биектау районында, Биектау тимер юл станциясеннән 15 км төньяк-көнчыгыштара, Казансу елгасы буенда. 1930 елда нигез салына. 1989 елда 51 кеше (татарлар), 1997 – 28, 2000 елда 24 кеше яши. Халыкның төп шөгыле – игенчелек. Клуб.


Байкал (Арча районы).
Байкал авылы, Арча районында, район үзәгеннән 52 км төньяктарак, Мари Республикасы чигендә. 18 йөздә нигез салына, 1941 елга кадәр Яңа тазлар дип атала. 1989 елда 333 кеше (татарлар), 1997 – 315, 2000 елда 291 кеше яши. Халыкның тәп шөгыле – игенчелек, терлекчелек. Башлангыч мәктәп.


Кече Чирмешән.
Кече Чирмешән елгасы, Олы Чирмешәннең уң кушылдыгы. Чистай районының Татар Ятланы авылы янында башлана, тамагы Ульянов өлкәсендә. Озынлыгы 213 км (Татарстан чикләрендә – 192 км), бассейнының мәйданы 3190 км². Татарстанда төп кушылдыклары: Чабаксар, Савруш, Багана, Адәм, Вәлүл, Баран, Мораса, Ата, Шыя, Юхмач елгалары. Максималь су чыгымы 702 м³/с (1979). Елга тамагында уртача еллык су агымы катламы 80 мм. Су юлы бормалы. Су агышы көйләнгән. Суының иң аз вакытындагы минеральләшүе 500-700 мг/л. Түбән агымдагы сулъяк ярын Көнбатыш Кама артъягының иң зур урман массивы били. Татарстан республикасының табигать истәлеге (1978).


Көләгәш.
Көләгәш сазлыгы — Татарстан территориясендәге иң зур сазлык. Актаныш районында Агыйдел һәм Ык елгалары тамаклары арасында урнашкан. Торфлы мәйданы 4897 га, сәнәгать торф ятмасы — 2774 га. Торф катламының уртача калынлыгы 1,32 м, максималь калынлыгы — 4,5 м. Торф запасы — 36 624 000 м³. Көләгеш, Әтер, Әяебай, Киндеркүл һ.б. күлләр.


Şäymiev Mintimer.
Mintimer Şärip ulı Şäymiev (1937.), däwlät häm säyäsät eşleklese, Tatarstannıñ berençe Präzidente. Mäskäw Xalıqara Mönäsäbätlär İnstitutınıñ şäräfle professorı (1998.).
1959. yıldan xucalıq häm däwlät eşendä; 1969.-1983. yıllarda TASSR meliorasí häm su xucalığı ministere; 1983. yılda MŞ räiseneñ 1. urınbasarı. 1983.-85. yıllarda KPSSnıñ Tatarstan Ölkä Komitäte särqätibe. 1985.-89.da TASSR MŞ räise. 1989.-90. yıllarda KPSSnıñ Tatarstan Ölkä Komitäte 1. särqätibe. 1990.-91. dä TSSR YŞ Präzidiumı räise. 1991. yılnıñ Yünennän TR Präzidente (1996. yılnıñ Martında ikençe, 2001. Martında öçençe tapqır şul wazífağa saylana). 1975.-90. yıllarda TASSR YŞ deputatı, 1994.-2001. dä RF Föderal Cíınınıñ Föderasí Sovetı äğzası. 2000. yıldan RF Däwlät Sovetı äğzası. Şäymi'evneñ inisiative belän häm anıñ citäkçelegendä 1990. yılnıñ 30. Augustında "Tatarstan SSRnıñ Däwlät Suverenitäte turında Deklarasí", 1992. yılnıñ 6. Nöyäberendä TRnıñ yaña Konstitusísı qabul itelde. 1994. yılnıñ 15. Febrälendä RF belän TR arasında üzara iqtisadi häm säyäsi mönäsäbätlärne cayğa saluğa yönälderelgän "Rüssiä Föderasísı Däwlät Xäkimiäte Organnarrı arasında Eşlär Büläşü häm Üzara Wäqälätlär Almaşu turında" şartnamägä qul quyıldı. Şäymiev Rüssiädä föderalizm prinçiplären köçäytügä, Tatarstannıñ möstäqillegen nığıtuğa, republikta ictimağí-säyäsi häm iqtisadi totrıqlılıq buldıruğa zur ähämiät birä, cämğiätneñ ruxí häm mädäni üseşen, soçial-iqtisadi xälen yaxşırtunı kompleksle programma nigezendä ezlekle eş alıp bara, Tatarstanda yäşäwçe xalıqlarnıñ üzara duslığı öçen tieşle şartlar tudıruğa, millätara mönäsäbätlärdä totrıqlılıqnı tä'min itügä, TRnıñ yaqın häm yıraq çit illär belän eşlekle xezmättäşlek elemtälären nığıtuğa zur köç quya.
2010 yeldan däwlät kiñäşçese wazıyfasın başqara.


Tatarstan mäğärife.
Tatarstanda 148 Çuaş, 45 Udmurt, 24 Çirmeş, 5 Muqşı-Erzä mäktäbe uñışlı eşli. Şulay uq 55 Ukrain, Äzeri, Ärmän, Yähüd, Görcä, Başqort, Alman telläre uqıtqan yäkşämbe mäktäpläre dä bar.
Tatar telen däwlät tele bularaq qullanu maqsatınnan, ul Tatarstannıñ böten mäktäplärendä dä uqıtıla.
Mäğärif ölgäsendä mäğlümätläşterü eşendä şaqtí zur eş ütkärelde. Tatarstannıñ 2015 mäktäbendä informatík sínıfları açıldı. Päräwezgä çığa alğan mäktäplärneñ sanı üste. Mäktäplärdä sanaqlar bulu säbäple, alarnı belem birü eşenä kertü tere räweştä başqarıla.
Xäzerge köndä Tatarstanda 8 tözätü mäktäbe eş itä. Bu mäktäplärdä 7267 bala uqí, alarnıñ 2113e zäğif.
Tatarstanda Qazan, Çallı, Tübän Kama, Älmät, Aznaqay, Bögelmä şähärlärendä urnaşqan 10 Tatar-Törek liseye bar. Bu liseylarda 2.5 meñ uquçı belem ala. Tatar-Törek litseyları — sünawlı uqu yortları. Anda uqıtu Tatar, İngliz, Törek, Urıs tellärendä bara. Liseylarnıñ uqu plannarı häm programnarı Törkiä Cömhüriäteneñ iñ yaxşı uqu yortları uqu plannarı häm programnarına yaqınlaştırılğan. Lisey tämamlawçılarnıñ 98 prosentı yuğarı uqu yortlarda belem aluların däwam itälär.
2002.-2003. uqu yılı başına Tatarstanda 70 urta maxsus uqu yortı terkälängän. Şulardan 66sı möstäqil uqu yortı bularaq, 3 filial häm berse yuğarı uqu yortı qaramağında sanala. Yuğarı hönäri mäktäbe däräcäsen 15 urta maxsus uqu yortı qazanğan. 2002. yılnıñ 1. Öktäberenä urta maxsus uqu yortlarında 58.4 meñ uquçı belem ala.
Tatarstan Cömhüriäteneñ urta maxsus uqu yortlarında 100dän artıq hönärlär buyınça belgeçlär äzerlilär. Soñğı yıllarda yäşlär kübräk íqtísadí hönärlärgä íğtíbarların yünältälär.
Cömhüriättä 64 yuğarı uqu yortı bar. Alardan 34e däwlätneke. Barlıq yuğarı uqu yortlarında barısı 170 000 talíp uqí.
Soñğı yıllarda bazar íqtísadı şartlarında eşläw öçen belgeçlär äzerläw östendä eş bara. Xäzerge zamanda yäşlär íqtísad, menejment, xalıqara mönäsäbätlär, çit tellär beleme, xoquqlıq, psixologí, sosíologí häm qayber texnik belgeçleklärgä íğtíbar itä.
Taríx.
İdel buyı töbägendä xalıqnı uqırğa-yazarğa öyrätü İdel buyı Bolğar däwläte zamanında uq başlana. 16 yöz urtalarına qädär belem birü ğäräp, íslam dine tradísíları yoğıntısında üsä. 10 yöz başlarında farsı säyäxätçese İbne Rustä bolğar "...awıllarında... mäçetlärdä möäzzin häm imamnar citäklägän başlanğıç mäktäplär bar", - dip yaza. Bolğarlarnıñ ber öleşe Boxara, Sämärqand, Bağdad, Merv häm Şäreqneñ başqa mädäni üzäklärendä belem ala. İdel buyı Bolğar däwläteneñ başqalasındağı (Şähre Bolğar) mädräsä urta ğasırlar íslam dönyasında fänni häm ğomumí belem birü üzäklärennän berse bularaq tanıla. İdel buyı Bolğarında alğa kitkän mäğärif sisteması Altın Urda zamanında tağın da üsä töşä. Qazan xanlığında da dini mäktäp häm mädräsälär çeltäre kiñ cäyelgän bula. Şäkertlär íslam dine ğilemen häm qayber dönyawí fännär (matematík, geografí, tarix, astronomí, medisín) nigezlären öyränä. Qazan xanlığın Rus däwläte yawlap alğannan soñ (1552) mäçetlär sanı bik nıq kimi. Alar qarşındağı uqu yortları yabıla, xalıq qulında yörgän qulyazma kitaplar yuqqa çığarıla, Tatar xalqınıñ añ-belemgä omtılışı sürelep qala. Fäqät barlıq dinnärneñ dä tigez xoquqlılığın raslağan İzge Sinod färmanınnan (1773) soñ ğına xökümät dini mäktäp-mädräsälär açuğa elekkegeçä ük qomaçawlıq itmi. 19 yöz axırı - 20 yöz başında mäktäp-mädräsälär, dönyawí uqu yortları barlıqqa kilü näticäsendä Tatar xalqı arasında añ-belem aluçılar sanı işäyä. 18 yözdän töbäktä Urıs xalıq mäğärife sisteması oyışa başlí (k. Qazan arxierey slawyan-latin mäktäbe, Qazandağı Berençe ir balalar gimnazísı). 19 yöz urtalarınnan töbäktäge awıl cirlärendä zemstwo, ministerlıq, boradärlek başlanğıç mäktäpläre, şähärdä - öyäz, soñraq şähär başlanğıç mäktäpläre oyıştırıla. Qazan ğubernasında keräşen Tatarları häm Urıs bulmağan başqa xalıqlarnıñ balaların uqıtu öçen 1867 yılda berençe 7 çirkäw-prixod mäktäbe açıla. 1891/92 uqu yılında alarnıñ sanı 61 gä citä. Ber ük waqıtta arxierey İzge Ğuriy boradärlegeneñ prawoslawiele missionerlar mäktäpläre dä buldırıla. 1870 yıldan Räsäy Mäğärif ministerlığı, patşa xökümäteneñ Urıslaştıru säyäsäten uzdıru häm imperídağı Urıs bulmağan xalıqlar arasında prawoslawiene taratu maqsatın küzdä totıp, Urıs-Tatar mäktäplären aça başlí. 19 yöz axırına alarnıñ sanı 57 gä citä. Älege mäktäplärgä uqıtuçılar äzerläw öçen Qazan Tatar uqıtuçılar mäktäbe (1876) açıla. 1914 yılda Qazan ğubernasında xökümät, zemstwolar häm missioner oyışmaları xisabına 1826 başlanğıç mäktäp, ş.i. 35 Urıs-Tatar mäktäbe (114700 uquçı) eşli. Tatar xalqında añ-belem taratu eşen mäxällälär, mäktäp-mädräsälär üz östenä ala. 19 yözneñ 2 nçe yartısında Räsäy külämendä alarnıñ sanı yıldan-yıl arta bara: Ufadağı Diniä näzaräte üz qaramağına kergän Qazan, Orenburg, Ufa, Ästerxan ğubernalarında häm Tatar xalqı yäşi torğan başqa ölkälärdä 3750 mäxällä (mäçet), 1569 mäktäp häm mädräsäne xisapqa ala. Qazan ğubernasında isä 1860 yılda - 430 mäktäp, 33 mädräsä bulsa, 1912 yılda mäktäplärneñ sanı 1088 gä citä. 1870-80 yıllarda Tatar uqu yortlarında uqıtu-belem birüneñ eçtälegen häm ısulların yañartu xäräkäte başlanıp kitä. İske ısullar b-n uqıtu yortları b-n berrättän yaña ısul b-n (k. Cäditçelek) belem birüçe mädräsälär barlıqqa kilä. Alarda, din ğilme fännärennän tış, dönyawí fännär - matematík, geografí, tarix, ğäräp, farsı, Urıs tellären uqıtuğa zur urın birelä. 1914 yılda möselman uqu yortlarınıñ ğomumí sanı 1 meñnän artıp kitä. 20 yöz başına Räsäyneñ barlıq töbäklärendä Tatar xalqınıñ iñ zur küpçelege (80% çaması) ana telendä uqırğa-yazarğa öyränä häm belem ala. 20 yöz başlarında Qazanda häm Räsäyneñ başqa şähärlärendä (Orenburg, Ufa, Troisk h.b.) Tatar xatın-qızları öçen berençe uqu yortları (k. Läbibä Xösäyeniä mäktäbe, Fatíxa Aítowa gimnazísı) açıla. Oqt. rev-sísenä qädär Qazan ğubernasında däwlät qaramağındağı 5 yuğarı uqu yortı (k. Qazan universitetı, Qazan veterinarí institutı, Qazan ruxanílar akademísı, Qazan uqıtuçılar institutı, Xatın-qızlarnıñ yuğarı qursları) häm 20läp maxsus urta belem birü yortı ğämäldä bula. 1917 yıldan soñ olı yäştägelärneñ uqí-yaza belmäwen beterü buyınça kiñ külämle eş cäyelderelä. Xalıq mäğärifeneñ yaña (sowet) sistemasın üsterügä Ş.G.Äxmädiev, Ş.G.Başkirov, A.A.Maqsimov, N.K.Möxetdinev, V.Yä.Struminskiy h.b. şaqtí öleş kertä. Uqu yäşendäge balalarğa ğomumí mäcbüri başlanğıç belem birüne ğämälgä quyu - republíkta xalıq mäğärifen üsterüdä iñ zur qazanışlarnıñ berse. 1933/34 uqu yılınnan - 4 yıllıq başlanğıç, 1955/56 uqu yılınnan - 7 yıllıq, 1959/60 uqu yılınnan - 8 yıllıq, 1976/77 uqu yılınnan mäcbüri urta belem birü ğämälgä aşırıla. Republíkta Tatar häm Urıs mäktäpläre b-n berrättän mari, mordwa, çuaş, udmurt mäktäpläre eşläp kilä. Xalıqnıñ belem däräcäsen kütärüdä kiçke eşçe häm awıl yäşläre mäktäpläre möhim rol' uyní. Xalıq mäğärife uçrejdenieläre sistemasında uqu yortları häm uquçılar sanı yağınnan ikençe urında Hönäri-texnik belem birü uqu yortları bulıp, şularnıñ yartısı diärlek ber ük waqıtta eşçe hönäre b-n bergä ğomumí urta belem dä birep çığara. 1950-80 yıllarda Sowet xakímítınıñ Urıs bulmağan xalıqlarnı Urıslaştıruğa häm alarnıñ ana tellärendä uqularına çik quyuğa yünältelgän säyäsät alıp baruı näticäsendä republík xalıq mäğärifenä citdi zían kilä. 1990 yıllardan TRda xalıq mäğärife sistemasın üzgärtep qoru - milli mäktäplärne torğızu, yaña tip uqu yortları - gimnazílar, litseylar, kölliätlär, däwläti bulmağan (cämäğätçelek, qooperativ, xosusí, konfessí-ruxaní) belem birü uçrejdenieläre oyıştıru kiñ taralış ala. Mäktäplär kompúterlar b-n cihazlana (2001). Bügenge köndä TR - RFdä maxsus urta häm yuğarı belem birü ölkäsendä iñ zur üzäklärneñ, Qazan un-tı - Räsäydä iñ oluğ yuğarı uqu yortlarınıñ berse. 2000 yılda TRda 21 yuğarı uqu yortı (93,4 meñ student), 20 dän artıq däwläti bulmağan yuğarı uqu yortı (ş.i. filiallar, 14,1 meñ student) (k. Yuğarı uqu yortları), 2001/02 uqu yılında 2513 ğomumí belem birü mäktäbe (557087 uquçı), ş.i. 1144 Tatar mäktäbe (89161 uquçı) eşli.


Түбән Кама сусаклагычы.
Түбән Кама сусаклагычы – Кама сусаклагычлары каскадыннан иң түбәндәгесе. Татарстан, Башкортстан, Удмуртия республикалары һәм Пермь крае территорияләрендә Түбән Кама ГЭСы буасы корылгач барлыкка килә. 1978-81 елларда су 62 м биеклеккә кадәр күтәрелә. Мәйданы – 1084 км², су күләме 2,8 км³. Озынлыгы Кама буйлап 185 км һәм Агыйдел буйлап 157 км. Су агышы Түбән Кама ГЭСыннын өстәрәк урнашкан (Кама, Воткинск) сусаклагыч буалары белән көйләнә. Суднолар йөрешле. Су белән тәэмин итү, сугару, балык үрчетү өчен файдалана.


Карабаш сусаклагычы.
Карабаш сусаклагычы, Зәй елгасында, Бөгелмә районының Карабаш бистәсе янында. Нефть сәнәгатен һәм сәнәгать предприятиеләрен су белән тәэмин итү өчен 1957 елда корыла. Су өслегенең мәйданы 7,31 км², озынлыгы 8,7 км, уртача тирәнлеге 7, 2 м, су күләме 52,3 млн. м³.


Бәлеш.
Бәлеш — татар һәм башкорт уртак ашларыннан берсе, камыр тыш эченә бер яки берничә төрле ашамлык салып мичтә пешерелгән кунак ашы.
Эченә ит белән бәрәңге, ит белән дөге, кабак, алма, һ.б. нәрсә кулланыла.
Чыганак.
Татар теленең аңлатмалы сүзлеге (өч томда) Казан, 1977.


Entrena.
ul İspaniä, La Rioja dä üzidarä (munisipalität). Xalıq sanı 1 451 (2008).


Шәле.
Шәле авылы, Питрәч районында, район үзәгеннән 10 км көньяктарак, Казан-Уфа автомобиль юлы буенда. Казан ханлыгы дәвереннән мәгълөм. 1989 елда 3131 кеше (татарлар), 2000 елда 2980 кеше яши. Халкының төп шөгыле – игенчелек, терлекчелек. Урта мәктәп. Мәдәният йорты. Хастаханә. Мәчет – 19 йөз ахыры архитектура истәлеге.


Шөгер.
Шөгер, шәһәр тибындагы бистә (1950 елдан), Лениногорск районында, район үзәгеннән 30 км көньяк-көнбатыштарак, Чишмә елгасының уң кушылдыгы Урман Чишмәсе буенда. 19 йөздә нигез салына. 1930-59 елларада ТАССРның Шөгер районы үзәге. 1989 елда 2 мең кеше (татарлар – 86,9%, руслар – 8,9%). 2000 елда 2,5 мең кеше яши. Битум заводлары, авыл хуҗалыгы техникасы ширкәте; агач эшкәртү комбиныты. Урта мәктәп. Мәдәният йорты. Хастаханә. Мәчет.


Чыты.
Чыты авылы, Питрәч районында, район үзәгеннән 18 км көнчыгыштарак, Мишә елгасы буенда. 17 йөзнең 1нче яртысыннан мәгълүм. 1989 елда 555 кеше (татарлар), 2000 елда 499 кеше яши. Халыкның төп шөгыле – игенчелек, терлекчелек. Урта мәктәп. Мәдәният йорты. Мәчет.


Мөрәле, Арча районы.
Мөрәле авылы, Арча районында, район үзәгенән 23 км төньяк-көнчыгыштарак, Кесмәс суы буенда. Казан ханлыгы дәвереннән мәгълүм. 1989 елда 315 кеше (татарлар), 2000 елда 305 кеше яши. Халкының төп шөгыле – игенчелек, терлекчелек. Башлангыч мәктәп. Клуб.


Өчиле.
Өчиле авылы, Арча районында, район үзәгеннән 13 км төньяктарак, Казансу елгасының уң кушылдыгы Бирәзә суы буенда. 17 йөз нигез салына (элеккеге исем – Кече Бирәзә). 1989 елда 224 кеше (татарлар), 2000 елда 243 кеше яши. Халкының төп шөгыле – терлекчелек. Урта мәктәп. Клуб. 19 йөздә орчык, көянтә ясау кәсепчелеге белән мәгълүм. Мәчет – 19 йөзнең архитектура истәлеге; мәчетнең имам-хатибы Габдулла Тукайның бабасы Зиннәтулла Зәйнелбәшир улы була.


Чәкчәк.
Чәкчәк, татар халкының бәйрәм ризыгы, камыр ашы. Эрбет яки урман чикләвеге зурлыгында кисәклеп, кайнап торган майда пешерелә һәм кайнар бал белән катырыла. Туй өчен чәкчәк зур итеп ясала, өстенә вак-вак конфетләр куела. Камырны токмач шикелле кисеп ясалган төре – "Бохар кәләвәсе" дип атала.


Абдулла Алиш.
Габдуллаҗан Габделбари улы Алишев ("1908—1944") — татар язучысы, балалар өчен әкиятләр иҗат итә, Муса Җәлилнең көрәштәш дусты.
Гаилә дә шуңа этәргән булса кирәк: әтисе Габделбари агай улына бе­ренче хәреф танырга өйрәтсә, укымышлы, сәләтле ана Газизә апа, үзе бәетләр, шигерләр язып, нәни Абдулланы иҗатка рухландыра. Абдулла Янбакты мәдрәсәсендә генә укып кал­мый, 1923—1927 елларда Спас шәһәрендәге рус мәктәбендә белем ала, аның беренче шигерләре шунда языла.
Мәгьлүм ки, А. Алиш туган илгә әйләнеп кайта алмады. 1944 елның августында аны фашистлар, Җәлил белән бергә, җәзалап үтерәләр. Тоткыннар янына кереп йөргән Юрытко атакай алар-ның, үлемгә хөкем ителгәч тә, үзләрен тыныч тотуын сокла­нып искә ала. Соңгы сулышларында да Корьәнгә кулларын куеп, моңлы татар җыры җырлап саубуллашулары бу каһар­маннарның туган илләрен өзелеп сөюен, аңа тугрылыклы бу­луларын раслый бит.
Совет хәрби әсирләренең яшерен оешмасы эшендә катнашканы өчен Плетцензее төрмәсендә немец фашистлары тарафыннан җәзалап үтерелә (Җәлилчеләр). 1996 елда Татарстан Язучылар берлегенең балалар әдәбияте өлкәсендә Алиш исемендәге бүлеге булдырыла.
Иҗаты.
Балалар өчен «Дулкыннар» (1934), «Ант» (1935), «Минем абый» (1940) исеамле хикәяләр, «Ана әкиятләре» (1941), «Әкиятләр» («Сказки», 1959) исемле җыентыклар. Пьесалар. «Сайланма әсәрләр» (1969).
Балалар күңеленә тиз ач­кыч тапкан Абдулла Алиш, аларны очраткан саен серле әки­ятләр сөйләп, тәесирләнүчән яш күңелләрне матурлык дөнья­сына алып керә, белемгә, китап укырга дәртләндерә. Юкка гына түгел, атаклы рәссамнар Лотфулла Фәттахов, Харис Якупов, язучы Җәвад Тәрҗемановлар, үзләренең сөекле укыту­чылары итеп, Алишны сагынып искә алалар иде. Абдулла Алиш 1908 елның сентябрендә Куйбышев рай­оны "(хәзерге Спас)" Көек авылында туган. Аның туган ягы матур табигәт кочагы, үзенең иркен болыннары, көзгедәй ялтырап яткан күлләре, шаулы урманнары белән әдипнең зәвыгы һәм нечкә хисләре формалашуда эзсез калмаган, бил­геле. Китап дөньясына ул бик кечкенәдән тартыла.


Гадел Кутуй.
Кутуй (Кутуев) Гадел (Гаделша) Нурмөхәммәт улы (1903-1945), язучы, җәмәгать эшлеклесе.
Тормыш юлы.
Г.Кутуй 1903нче елның 28нче ноябрендә Сарытау өлкәсенең Кузнецк районы Татар Кынадысы авылында туа. Башлангыч белемне туган авылы мәктәбендә ала. 1917нче елда гаиләләре белән Самара шәһәренә күчеп килгәч, рус мәктәбенә кереп укый башлый.
1922нче елда Кутуй Казанга – татар мәдәнияте үзәгенә килә. Анда күренекле каләмнәр белән таныша.
1925нче елда Казан Көнчыгыш педагогия институтының рус теле һәм әдәбияты бүлегенә укырга керә. Газета-журнал битләрендә фельетон, очерк, мәкаләләр бастыра, академия театрында куелган яңа спектакльләргә рецензияләр яза.
1929нчы елда Гадел Кутуй, педагогия институтын тәмамлап, эшли башлый. Коммуналь төзелеш инженерлары институтында эшләү белән бергә, Казан авиация техникумында татар әдәбиятын укыта.
30нчы еллар уртасында Г.Кутуй күренекле язучы итеп таныла.
Бөек ватан сугышы башлангач, язучы каләм көче белән дошманга каршы чыга. 1942нче елның июнендә ул фронтка китә. Ул анда политхезмәткәр булып та хезмәт итә.
Язучы Сталинград сугышында да катнаша. Ул анда "Без – сталинградчылар" исемле публицистик пафос белән язылган нәсерен иҗат итә.
1944нче елда, Татарстан партия Өлкә комитеты соравы буенча, Г.Кутуй Казанга иҗат ялына кайта. 1944нче елның көзендә 1нче Белоруссия фронтында чыгарылучы "Кызыл Армия" гәзит редакциясендә эшли башлый.
Згеж шәһәре (Польша) госпиталендә вафат була.


Фәлистыйн.
Фәлистыйн (гар. "Ал-Филастиния") Иордан елгасының көнбатыш ярында һәм Газа секторында урнашкан административ оешма.


Linux.
Linux – Unix операцион системалар гаиләсенә керә торган һәм нигезендә Linux төше ("Linux kernel") булган операцион система ("operating system"). Хәзерге вакытта Linux ачык кодлы ("open source") программаларның ин күренекле мисалларыннан берсе булып санала; барлык язылган код һәрбер кеше тарафыннан үзгәртелергә, кулланылырга һәм таратылырга мөмкин.
Элегрәк бары тик серверларда гына кулланылса, бүгенге көндә аны кесә телефоннарыннан алып супер-санакларга ("supercomputers") кадәр урнаштырыла ("install").
a> — «Linux» төшен уйлап табучы.
Linux төше 1991 елда Линус Торвальдс тарафыннан языла. Системанын китапханәләре ("libraries") һәм әгъзалары ("utilities") гомуми буларак GNU операцион системасыннан алынган.


Unix.
Unix – операцион системалар ("operating system") группасы.
1969нчы елда AT&T ширкәтенең Bell Labs лабораторияләрендә Кен Томпсон, Денис Ритчи, Дуглас МакИлрой һ.б. тарафыннан барлыкка китерелә.
1970нче елларның ахырында һәм 1980нче елларның башында Unix нигезендә күп кенә яңа операцион системалар барлыкка килә. Аларның иң танылганнары: Solaris, HP-UX һәм AIX. Бүгенге көндә гадәти Unix-системаларга кушып Linux һәм BSD кебек "Unix'ка охшаган" ("Unix-like") системаларны да атыйлар.
Unix һәм Unix'ка охшаган системаларның шәҗәрәсе.
800px


Себер.
Себер (, "Сиби́рь") – бөтен Төньяк Aзияне диярлек тәшкил итүче киң өлкәгә бирелгән атама, хәзерге вакытта күбесeнчә Русия Фeдeрaциясенең үзәк һәм көнчыгыш өлешләре булып хезмәт итә, шyлай ук С.С.Р.Б.ның (барлыкка килү вакытыннан) һәм Рәсәй Импеpиясeнeң (16 гаcырдан башлап) зур өлеше. Гeoгpaфик яктан, аңа Евразия Даласы киңлекләре керә һәм ул Урaл Тaуларыннан Тын һәм Төньяк Боз елгa бaссейнары арасындагы субүләргә көнчыгышка таба, Төньяк Боз Oкeaныннан төньяк-үзәк Kaзaкъстaнның һәм Moнгoлия белән Кытaй милли чикләренең калкулыкларына көньякка таба сузылган. Ул Рәсәйнең 77% территoриясен (13.1 миллиoн квaдрат килoмeтр), ә халыкның быры тик 30%-н гынa алып тора (42.2 миллиoн кeшe).
Атаманың килеп чыгу тарихы.
Кайбeр чыганакларга кaрaганда, ул төрки теленнән кергән һәм "йокы иле"н аңлата. Икeнче версия буенча, аңа "Сибила" исемле ыруг атама биргән (бу төрки күчмә хaлыклар соңрак Себeр Татарлары белән aссимиляцияләнгән).


Mähär.
Mähär isä ğäräp süze, kiäw tarafınnan qız yağına birelä torğan mal yäki aqçanı belderä. Bu töşençä törki xalıqlardağı birnä-qalımğa öleşçä turı kilä. Mähärneñ küläme tögäl qaralmağan, läkin qayber möselman illärendä añıñ iñ zur çige bilgelängän.
Mähär ğädättä ike öleşkä bülenä: xäzer qulğa birelä torğan mähär — näqıd häm kiçekterelgän mähär — nasiä. Berençese — kiäw tarafınnan käläşkä niqaxlaşqanda birelä torğan bilgele bur summa yäki mölkät, ikençese — ire ülgän oçraqta yäki anıñ teläge belän niqax tarqalğanda xatınğa birelä torğan aqça yäki mölkät. Ğomumän, ägär ir belän xatın niqaxtan soñ yaqın mönäsäbätlärgä kermägän bulsalar, ir ğayıbe belän niqax tarqalğanda, xatın mähärneñ yartısına xaqlı bula. Ägär niqax xatın ğayıbe belän özelsä, mähär tülänmi, tülängän bulsa, irgä kire qaytarıla.


Фән.
Фән — кеше эшчәнлегенең аерым төре. Бу эшчәнлек табигать серләренә үтеп керүне, аны объектив рәвештә сурәтләүгә һәм закончалыкларын билгеләүгә юнәлдерелгән. Бу эшчәнлекнең нигезендә фактлар җыю, аларны системалаштыру, тәнкыйди анализ үткәрү һәм аның нигезендә яңа гомумиләштерүләр һәм яңа белем синтезлау ята. Иң югары ноктасы булып сәбәп-нәтиҗә бәйләнешләрен билгеләү һәм киләчәктә нәрсә буласын алдан әйтеп кую тора.


Tel.
Tel diep simvollar aşa tözelgən qatnaşu sisteması həm alarnı bəyli torgan elementlar ciıntığı atala. Tel - aralaşu qoralı


Alabuğa.
Alabuğa — Tatarstanda urnaşqan şähär, 72 000 yaqın xalqı bar. Bolğar däwläte waqıtınnan qalğan tözelmäse bar.


Hessen.
Hessen — Almaniəneñ federal cire. Wiesbaden — Hessenıñ başqalası. Hessenıñ xalıq sanı — 6 069 meñ keşe. Hessennıñ iñ zur şəhəre — Main buyı Frankfurt.


Язучы.
Язучы — җәмгыятькә юнәлдерелгән әдәби әсәрләр иҗат итүче кеше.
Гадәттә язучы дип әлеге һөнәр төп яки төп һөнәрләрдән берсе булган кешеләрне атыйлар. Шулай ук ул җәмгыять һәм интеллигенция тарафыннан танылырга тиеш.


Bayern.
Bayern — Almaniəneñ federal cire. Münxen — Bayernıñ başqalası. Bayernıñ xalıq sanı 12 517 meñ keşe (2008).


Qasıym.
Qasıym şəhəre – Rəzan ölkəseneŋ milli mədəniət istəleklərenə bay iŋ borınğı şəhərləreneŋ berse. Ul 1152 nçe yılda barlıqqa kilgən dip faraz qılına, çönki bu yılda berençe tapqır yılyazmalarda Meçera Şəhərçege iskə alına. Yuriy Dolgorukinıŋ boyırığı buyınça ul nığıtmağa əylənderelə, 1376 yılda bu nığıtmanı Altın Urdalılar cimerə. Soŋraq ul xəzerge Qasıym şəhəre urınında torğızıla.
Oluğ Möxəmmət 1444 nçe yılda Tübən Novgorodnı alu belən ruslarğa qarşı xərbi xərəkətkə küçə. Xan monda qışlarğa qala həm 1445 nçe yılnıŋ ğıynvarında Murom şəhərenə ber törkem ğəskəren cibərə. Tik anda alar ruslarnıŋ köçle qarşılığı belən oçraşalar həm çigenergə məcbür bulalar. Tübən Novgorodnı da taşlıylar. Yaz citkəç höcüm qabatlana. Aprel ayında Tübən Novgorod yaŋadan alına. Xan ulları Məxmüt həm Yaqub citəkçelegendəge ğəskər Məskəw ölkəsenə kilep kerə həm Vladimirğa qədər barıp citə. 7 nçe iüldə Suzdal tirəsendə bulğan qatı suğışta ruslar tar-mar itelə. Böyek kenəz Vasiliy həm anıŋ tuğannan tuğanı Mixail Vereyskiy qazanlılarğa əsirlekkə töşə.
Əsirlektən qotılır öçen böyek kenəz bar şartlarğa da riza bulırğa məcbür bula. Mixail Xudyakov farazınça, şul şartlarnıŋ berse bulıp rus cirləreneŋ ber öleşe xan ulı Qasıymğa birelergə tieş bula. Biləmə bularaq birelgən Meçera Şəhərçege soŋraq Qasıym şəhəre dip atala başlıy. Başqa ber fiker buyınça bu şəhər Qazannan rus ximayəse astına qaçıp kitkən Qasıym isemle xan ulına biləmə bularaq birelgən. Ləkin bu faraz nigezgə iə tügel, çönki tarixtan bilgele bulğança, Qasıym xanlığı soŋraq Qazan belən ittifaq qora. Şulay uq Məskəw dəwləte Qasıym xanlığına yasaq tüli torğan bula. Bu 1496 nçı yılnıŋ 19 ınçı avgustına qarağan Rəzan kenəzləre İvan həm Fedor Vasilyeviçlarnıŋ kileşüennən bilgele. (Mixail Xudyakovtan)
17. yözdə Qasıym öç öleştən torğan. Qasıym xannarı, bəkləre yəşəgən "İske Bistə" həm "Tatar Bistəse"; Məskəw qaramağında bulğan yamçılar bistəse; "Marfin Bistəse" – şəhərneŋ Qasıym "voyevodasına" buysınğan öleşe.
1910. yılda 17,000 keşe, 2,000 Tatar; 2000.də – 38,000 keşe, 500gä yaqın Tatar yəşi. 1467. yılda tözelgən taş məçet, Şahğali xanğa (1555.) həm Əfğan Möxəmmədkə (1658) atap tözelgən törbələr saqlana. a> törbəse


Məxmüd Qaşğari.
Məxmüd bine əl-Xösəyen bine Möxəmmət əl-Qaşğari (1029—1101) — Qaşğar şəhərennən törki telle ğəlim.
1029nçı yılda Qaşğar şəhərendə Qaraxanlılar idərəse zamanında tua. Qaraxanlılar nəseleneñ ber wəkile bula. Eşçənlegen nigezdə Bağdad şəhərendə alıp bara. Divan-i Löğət ət-Türk cıyıntığı belən tanılğan.


Məskəw.
Məskəw — Rusiə Federatsiəseneŋ başqalası. İseme, ruslar kilü aldında anda yəşəgən fin-uğır xalıqlarınnan qalğan. Şəhər 850 yıl elek salınğan ide. Bu şəhərneŋ mɵximlege Altın Urda waqıtında üskən.
Şəhərdə yəşəwçelər.
Şəhərdə 12 million tirəse keşe yəşi. Bügen anda 200 meŋgə yaqın tatar, millionnan artıq əzeri yəşi.


Şahğəli.
Şahğəli xan (Şəyex Ğali xan) (1505.-1567.), Qasıym xanı (1516.-1519., 1535.-1546., 1546.-1551., 1552.-1567.), Qazan xanı (1519.-1521., 1546., 1551.-1552.). Keçe Möxəmməd xannıŋ onığı, Şəyex Allahiər xannıŋ ulı. Atası wafatınnan soŋ (1516.) Qasıym Xanlığı təxetenə utıra. 1519. yılda bəklər bəge Bulat Şirin törkeme tarafınnan Qazanğa çaqırılıp kiterelə. Məskəw yaqlı səyəsət totuı səbəple, 1521. yılda Tatar aqsöyəkləre anı təxettən qua. Məskəwneŋ böyek kenəzləre yərdəmendə Şahğəli xan tağın berniçə mərtəbə Qasıym həm Qazan təxetlərenə utıra. Berniçə tapqır Məskəw ğəskərləreneŋ Qazanğa qarşı yawlarında qatnaşa (1537., 1540., 1541., 1548., 1552.). 1559. yılda Livoniəgə qarşı suğışta Urıs ğəskərləre avangardı citəkçese. Narva, Pərnu (Derpt, Yuryev) şəhərləren yawlaşa. 1562. yılda Polotsk şəhərenə oyıştırılğan yawda, 1564.-1565. yıllarda Velikiye Luki töbəgendə Urıs dəwləte çikləren saqlawda qatnaşa.


Ğäräp tele.
Ğäräp tele üz çığışı belän Semit telläre ğäiläsenä kerä. Ğäräp tele 1500 yıldan artıq ädäbi tel bulıp sanala, monnan tış İslamda ul ğibädät tele bulıp yöri.
Ğäräp teleneñ şaqtıy küp söylämnäre bar. Ämma matbuğatta häm Qör'ändä "Saf Ğäräp tele" (اللغة العربية؛الفصحى) qullanıla.
Böten dönyağa kiñ taralğan "algoritm, alximiä, alkohol, azimut, nadir, zenit" sıman süzlär barısı da Ğäräp telennän kilgännär. Törki tellär dä Ğäräp süzlär belän tulı. İspan telenä dä Ğäräpçädän bik zur tä'sir bulğan.
Yazu.
"Töp mäqälä: Ğäräp älifbası"
Ğäräp älifbası Aramay älifbasınnan çıqqan.
Awazlar.
Ğädäti Ğäräpçädä öç kenä suzıq bar: [i], [a], [u]. Alarnıñ qısqa häm ozın törläre bar.


Aziə.
Aziə dönyanıŋ iŋ zur qıytğasıdır. Awrupa belən berlektə ul Awraziə kontinentın xasil itə. Anıŋ məydanı yaqınça 43,4 mln km². Aziyada 3981 mln keşe yəşi (2007).


Tübätäy.
Törki möselman xalqında, şul isäptän tatarlarda da, milli kiemneñ ayırılğısız öleşe bulıp tübätäy sanala.
Tatarlarda tübätäylärneñ ike töre bilgele: yarımşar formasındağı taqıya häm kisek qonus formasındağı käläpüş.


Qalfaq.
Qalfaq - tatar xalqında kiñ taralğan xatın-qızlarnıñ milli baş kiemnärneñ berse.


Leisan Utiasheva.
__NOTOC__


Elmira Dasaeva.
__NOTOC__


Alina Kabaeva.
__NOTOC__


Baraq Husseyın Obama II.
Barack Hussein Obama II — Amerika Quşma Ştatlarınıñ 44-çe prezidente.
Barack Obama çığışı belän Kenyadan bulğan möselman ber äti belän aqtänle Amerikalı ber änineñ ulı bularaq 1961 yılnıñ 4 avgust könne Amerika Quşma Ştatlarınıñ Hawaii ştatındağı Honolulu qalasında dönyağa kilde.
Obamanıñ änise häm ätise ätiseneñ çit il uquçısı bularaq kilgän Hawaiida tanıştı häm öylände. Yaña öyläneşkän par Obama äle 2 yäşendä genä bulğan çaqta ayırıldı. Harvard universitetında stipendiat bularaq uqığan äti Obama, 1965 yılda Kenyağa qaytıp, xökümät öçen eşlägän bulsa, änise isä şulay uq çit il studentı bulğan İndoneziyalı Lolo Soetoroğa kiyäwgä çığa.
Obamanıñ äti-änise ayırılğannan soñ barı tik ber tapqır qına Amerika Quşma Ştatlarına yasağan säyäxäte waqtında 1971 yılda küreşep söyläşkän ätise 1982 yılda Nairobidä avtomobil qazasında ülde. Änise isä, 1972 yılda ikençe irennän ayırılıp, Amerika Quşma Ştatlarına kire qayttı häm 1995 yılda analıq yaman şeşennän ülde. Obamanıñ äni yağınnan 1 ügi bertuğanı, äti yağınnan isä 7 ügi bertuğanı bar.
Obama änise häm ügi ätise belän bergä İndoneziyağa küçende. Başlanğıç mäktäptän soñ Honoluluğa äylänep qaytqan Obama 1979 yılda litseynı betergänçegä çaqlı äbise häm babayı belän bergä yäşäde. Litseydan soñ Los Angelestağı Occidental Collegeta universitetnıñ berençe ike sıynıfın uqıdı. Annan soñ isä New Yorktağı Columbia universitetına küçep, 1983 yılda Säyäsi belemnär bülegen tämamladı. 1988 yılda Harvard universitetınıñ xoquq fakultetına uqırğa kerde. Harvard universitetında çaqta uquçı yäşlär tarafınnan näşer itelgän "Harvard Law Review" jurnalınıñ baş möxärrir wazifasın başqarğan berençe Afrikalı-Amerikalı buldı. 1991 yılda isä advokat diplomın aldı.
Obama 1989 yılda Michelle Robinson belän tanıştı häm yäşlär 1992 yılnıñ 3 üktäbr könne öyläneşte. 1994 yılğı Michelle Obama ire Barack Obama kebek Harvard universitetınıñ xoquq fakultetın betergän advokat. Parnıñ 1998 häm 2001 yıllarda tuğan Sasha häm Malia isemle ike qız balası bar.


Alia Yusupova.
__NOTOC__


Amina Zaripova.
__NOTOC__


Dinara Gimatova.
__NOTOC__


Galima Shugurova.
__NOTOC__


Yana Batyrshina.
__NOTOC__


Eugenia Kanaeva.
__NOTOC__


Vera Sesina.
__NOTOC__


Ruslan Chagaev.
__NOTOC__


Oleg Saitov.
__NOTOC__


Airat Hamatov.
__NOTOC__


Nikolay Valuev.
__NOTOC__


Amerika Quşma Ştatları.
Amerika Quşma Ştatları (inglizçä "United States of America", kiril - "Америка Кушма Штатлары") - Tönyaq Amerikada urnaşqan däwlät. Xalıq sanı buyınça öçençe, mäydanı buyınça dürtençe urında. Dönyanıñ iñ ere iqtisadi, säyäsi, mädäni häm fänni üzäklärennän sanala. Başqalası - Washington, D.C. Administrativ yaqtan il 50 ştat, Kolumbiä federal okrugı häm berniçä buysınğan cirleklärdän tora. Amerikada yäşäwçelärne "Amerikannar" dip atıylar. Amerika Quşma Ştatlarnıñ qısqaça iseme - AQŞ.
Etimologiä.
"Americas" terminı 16nçı ğasırnıñ başında İtaliä säyäxätçese Amerigo Vespucci arqasında barlıqqa kilä. İlneñ tulı iseme berençe tapqır Azatlıq turındağı Deklaratsiädä atala. Bu Deklaratsiä "13 Amerika Quşma Ştatlarınıñ ilçeläre" tarafınnan "bertawıştan xuplanğan Deklaratsiä"bulıp tora.
Geografiä.
AQŞnıñ kontinental öleşe Atlantik okeannan Tın okeanğa, Kanada çigennän Meksika çigenä xätle suzılğan. Ber ştat, Alaska, töp territoriädän Kanada arqılı bülengän. Mäydanı buyınça Alaska iñ zur ştat, ul beryulı Arktik häm Tın okeannar belän çiktäş. Hawaii Tın okeandağı arxipelagta urnaşqan. Puerto Riko - xalıq sanı häm mäydanı buyınça Karib diñezendä AQŞnıñ iñ zur territoriäse. Guam häm berniçä keçe territoriälärdän başqa, AQŞ tönyaq Cir yarımşarında urnaşqan.
AQŞtan iñ biek noqtası - McKinley tawı (6, 194 m). Rocky Mountains isä, ozınlığı buyınça in zur taw sisteması.
AQŞnın mäydanı zur bulğanğa kürä, klimatnıñ barllıq törlären dä tabıp bula diärlek.
Administrativ büleneş.
Administrativ yaqtan AQŞ 50 ştattan, berniçä çit territoriädän tora. Ştatlar county'larğa bülenä.
[Räsem:United_States_Administrative_Divisions.png|float=right]
Säyäsät.
AQŞ dönyanıñ in berençe federativ däwläte. Ul beryulı reprezentativ demokratiä häm konstitutsion respublika. AQŞnıñ federativ sisteması öç qatlamğa bülenä: federativ, regional häm lokal. Lokal xäkimiät ğädättä munitsipal häm cirle qalıplarğa bülenä. Küp oçraqta xäkimiät organnarına keşelär küpçelek printsibı näticäsenda saylanıla. Federal qatlamda proportsional printsip faydalanılmıy. Saylay xoquqı 18 yäştän birelä.
House of Representatives 435 äğza täşkil itä, härberse ike yılğa saylana häm konstitutsion okrugnı täqdir itä. Okruglar här 10 yılnı yañadan üzgärtelä. 2000 yılğı xalıq sanın alu buyınça cide ştat berär keşene cibärä. Härber ştat ike senatornı saylıy. Bu senatorlar altı yıllıq srokqa saylana. Prezident dürtär yıldan torğan ike srok däwamında çitäkçelek itä.
İqtisad.
AQŞnıñ iqtisadı qatnaş kapitalistik iqtisad törkemenä kerä. AQŞnıñ Berdäm Tulayım Produktı 13 trillionnan artıq, bu Cir Şarınıñ 20% täşkil itä.
2005 yıl sannarı.
Median kerem (ğäilä isäbe) - 46,326 dollar
İñ yarlı 25% ğäilälärneñ median kereme - 9,960 dollar
BTP (Berdäm Tulayım Produkt) üseşe - 3.3%
Däwlät äcäte - 8,94 trillion dollar
Demografiä.
Xalıq sanı buyınça, 301,7 million keşe belän, AQŞ dönyada öçençe urında. 2006 yılnıñ 17 oktyaberendä ilneñ xalıq sanı 300 million keşe täşkil itte. Amerika xalqın isäplägändä, ğädättä 12 million dokumentsız migrantnı kertälär. Tulayım üseş tizlege - 0.89%, bu Awrupa Berlegendäge 0.16% üseş belän çağıştırğanda. Bala tuu sanı urtaça dönya kürsätkeçlärennän keçeräk. 2006 yılda 1.27 million migrantqa rezident statusı birelde. Yaña Amerika grajdannarınıñ kübese Meksika, Qıtay häm İndstannan kilä.
AQŞta xalıqnıñ küpçelege - aq amerikannar. Alrnıñ töp çığış illäre - Almaniä, İrlandiä, Angliä. Rasa tözeleşendä Aziä keşeläre (kübesençä qıtaylılar häm filipinlelär) ikençe urında.
İspan Amerikannarnıñ sanı artuı töp demografik trend bulıp sanala. Tulayım alğanda, AQŞta 42 million İspanik Amerikan keşese yäşi dip işäplänä. Şul waqıtta, 2000nçe häm 2004 yıllar arasında İspanik Amerikannar sanı 14% arttı. Bu trendnıñ töp säbäbe, migrasiädä bigräk, İspannarnıñ ğäilälärendä urtaça 3 bala buluında, Afrikan Amerikan xatınnarı urtaça 2.2 bala tudırsa, İspanik bulmağan amerikannar - 1.8 bala taba. Bu trend saqlanğan oçraqta, 2050 yılda aq amerikannar sanı 50% azraq bulaçaq (xäzerge waqıtta - 69.7%).
Xalıqnıñ 83 % ilneñ 361 metropoliten kişärlegendä yäşi. 2005 yıl sannarı buyınça, 254 urında xalıq sanı 100,000, 9da - 1 millionnan artıq, 4 global şähärdä (Nyu York, Los Andjeles, Çikago, Hyuston) - 2 millionnan artıq.


Qazan.
Qazan (1918.-1928. yy. – قازان) şəhəre bügen Tatarstan başqalası. Urısça - "Казань", İnglizçə – "Kazan" itep yazalar. İdelneŋ sul yağında,Qazansu yılğasınıŋ İdelgə qoyğan tamağında urnaşqan. İdel-Uralnıŋ iŋ zur şəhərlərennən berse sanala.
Məydanı – 425,2 "km2". 7 administrativ rayonğa bülenə. Şəhər xakimiətenə buysınğan bistələrne kertep, xalqı 1989 yılda – 1094,4 meŋ keşe (Tatarlar – 40,5 %, Urıslar – 54,7%), 2002 yılda - 1085,5 meŋ, 2008 -1180,2 (1460 aglomeratsiədə). Automobil həm timer yullar üzəge. Yılğa portı. Xalıqara aeroport.
Tarix.
Anıŋ salınu yılı bilgesez həm 1005-nçe yılda barlıqqa kilde dip sanala, çınlıqta anıŋ tağın da borınğıraq buluı ixtimal. 10-11-nçe yözlərdə – İdel buyı Bolğarınıŋ Tönyaq töbəgendə səwdə itü həm doşman höcümennən saqlanu punktı. 13. yözdən 1430. yılları axırına qədər bəklek üzəge, 1438. yıldan Qazan Xanlığı mərkəze. 1552. yılda Urıs dəwləte tarafınnan yawlap alına. 1708-1920. yıllarda – guberna (1781-1796. yıllarda "namestniklıq") üzəge. 19. yözdən Qazan Rəsəy İmperiseneŋ zur mədəni, fənni həm səngət üzəgenə əwerelə. 1791. yıldan teatr eşli, 1804.tə Rəsəydəge təwge üniversitetlarnıŋ berse açıla (Qazan Universitetı). 1811. yılda provinsiədəge berençe gəcit nəşer itelə. 1905. Berençe Rəsəy İnqilabı nəticəsendə Tatarlarğa bar xoquqlar birelə, Tatar telendə gəcitlər nəşer itelə başlıylar, Tatarça teatr barlıqqa kilə. 20. yöz başı – sənəğəti üseş çorı. Şəhərdə küp fabrikalar, tramway barlıqqa kilə. Xalıq sanı tiz arta. 1918. yılda Grajdannar suğışı waqıtında şəhər cimerelmi, ləkin xalqınıŋ küpçelege qaçaq bulıp awıllarğa kitə. Grajdannar suğışı waqıtında Qazan kontrrevolusion İdel-Ural Ştatı başqalası dip uylanıla. 1920. yılnıŋ 27. Mayınnan – TASSR, 1990. yılnıŋ 30. Augustınnan – TSSR, 1992. yılnıŋ 7. Febrəlennən Tatarstan Cömhüriəte başqalası.
Sənəğət.
Qazanda maşinalar tözü (oçqıç, boralaq, kompressor, vakuum texnikası, cılılıq ülçəgeç, meditsina qoralları, gaz apparatları h.b.), metall eşkərtü, ximiə, nəft ximiəse sənəğəte (polietilen, plastmass, yasalma kauçuk, yasalma yuu əyberləre, rezin-texnik eşlənmələr h.b. citeşterü); ciŋel sənəğət (ös həm ayaq kieme tegü, kün, tire eşkərtü, tuqu şirkətləre); azıq-tölek sənəğəte (konditer fabrikası, it, söt kombinatları, sıra qaynatu zavodı h.b.) üseş ala; tözü materialları (timer-beton caylanmalar, silikat kirpeç, ere panellər) citeşterelə.
Fən həm belem alu.
Qazanda Tatarstan Fənnər Akademiəse, Rəsəy Federasiəseneŋ Qazan Ğilmi Üzəge; 50dən artıq fənni-tikşerenü institutı həm konstruktorlıq bürosı; Qazan Dəwlət Universitetı, Medisina, Pedagogik, Texnika, Texnologik, Energetik, Mədəniət həm sənğət Universitetları; Konservatoriə; Arxitektura-Tözeleş, Awıl Xucalığı, Veterinər Akademiələre; Finans-İqtisad, Səwdə, Biznes, Yuridik həm başqa İnstitutlar bar. Berniçə texnikum, kölliət, hönəri məktəp həm lisey. 193 ğomumi belem birü məktəbe.
Mədəniət.
Tatarstan Milli kitapxanəse, Nikolay Lobaçevski isemendəge Qazan Universitetı Fənni Kitapxanəse kebek ere kitapxanələr; Ğəliəsqər Qamal isemendəge Tatar Akademiə Teatrı, Musa Cəlil isemendəge Tatar Opera həm Balet Teatrı, Vasiliy Kaçalov isemendəge Zur Drama Teatrı, Kərim Tinçurin isemendəge Tatar Drama həm Komediə teatrı, Qazan Yəşlər Teatrı, "Əkiət" Qurçaq Teatrı h.b.; Tatarstannıŋ Salix Səydəş isemendəge Zur konsert zalı, "Qazan" milli-mədəni üzəge; Filarmoniə; Sirk; Sport Sarayı; Tatarstannıŋ Milli Muzeyı, Vladimir Lenin muzeyı, Sınlı sənğət Muzeyı, Ğabdulla Tuqay, Şərif Kamal, Musa Cəlil, Maksim Gorkiy, Baqıy Urmançe, Salix Səydəş, Nəcip Cihanov muzeyları h.b.
Kirmən.
Qazannıŋ tarixi üzəge – "Kreml (Kirmən)". Kirmənneŋ diwarları həm manaraları 16. yözdə qorılğan; 17, 19, 20 həm 21. yözlərdə qat-qat yaŋartıla, rekonstruksiə-tözeklənderü eşləre xəzergəçə alıp barıla, Qol-Şərif məçete yaŋadan qorıldı); Söyembikə manarası; Blagoveşçenski çirkəwe (1552-1562); Gubernator Sarayı (1845-1848).
Qazan həm İske Tatar Bistələre.
Şəhərdə bügengəçə saqlanıp qalğan arxitektur istəleklər: Petropavlovski (Piter həm Paul) çirkəwe (1723-1726); Mərcani (1766-1770), Apanay (1768-1769), Bornay (1872, Əcem (1890) məçetləre; 18-19. yözlər həm 20. yözbaşı xakimiəte torağı, cəmğıyət binaları – Admirallıq kontorası (1770), Qazan Universitetı kompleksı (1820-1830), Şamil yortı (1903), Uşkova yortı (1903-1906) həm Qazan Xərbi Bülege Komanduşçiysı yortı (1906), Dəwlət Bankı binası (1912-1915) h.b.
Böten şəhərdə.
Baytaq qına arxitektur istəlekləre, ş.i. Qazanğa Awrupa-Aziə tösmere birep torğan ğibadətxanələr həm dönyawi binalar 1930-1970. yıllarda (ə iŋ soŋğı – 1990-2000 !) yıllarda cimerelə, alar urınına zamança binalar tözelə; 1950. yıllardan soŋ ğomumi proyektlar nigezendə tözelgən zur, yaŋa mikrorayonnar barlıqqa kilə (Sotsgorog, Dərwişlər, Tankodrom, Tawlıq, Quartal, Jilka, Azino h.b.), cəmğıyət binaları salına; 1990. yıllar başınnan şəhərneŋ tarixi öleşen tözeklənderü eşləre (küp arxitektur istəleklər cimerelgən həm məŋgegə yuğalğan!), 1997. yıldan metropolitən tözeleşe alıp barıla. Şəhər xalqın iske toraqlardan uŋaylıqları bulğan yaŋa fatirlarğa küçerü programması ğəməlgə aşırıla.
Millenium.
Qazannıŋ dönya sivilizasise üseşenə şaqtıy öleş kertüen, Rəsəyneŋ səyəsi, iqtisadi, fənni həm mədəni ber üzəge buluın iskə alıp, 1999. yılnıŋ 1. Sentəberendə Rəsəy həm Tatarstan prəzidentləre Boris Yeltsin həm Mintimer Şəymiev tarafınnan 2005. yılda Qazannıŋ 1000 yıllığın rəsmi töstə bilgeləp ütü turında fərman çığarıla. Əzerlek eşləre alıp baru öçen Dəwlət Komissiəse tözelə. 2000. yılnıŋ 27. Sentəberennən anı Rəsəy prəzidente Vladimir Putin citəkli.
Şəhərlelər.
Qazan Xanlığı dəwerendə Qazanda nigezdə Tatarlar, ləkin başqa millət səwdəgərləre həm ostalar yəşəgən bulğan. Urıslar Qazannı basqaç, 20. yözgə qədər Qazanda Tatarlarğa yəşərgə röxsət itelməde, tik ber bistədə genə həm anısı da maxsus röxsət belən, əmma 2002. yılda Qazanda iŋ kübe Tatarlar yəşi ide, alarnıŋ sanı ~43% citte. Annarı Tatar-Urıs quşma ğəilə balaları belən Urıslar baralar, alar barısı da Urıslar bulıp sanala wə quşma sanı ~48%qa citə. Bolardan tış şəhərdə Çuaş, Başqort, Mari, Udmurt wə başqa İdel-Ural xalıqları yəşi. Başqa xalıqlar da küp: Yəhüd, Ərmən, Alman, Əzərbəycən Törekləre, Üzbək, Qazaq, Qırğız, Təcik, Törek, Qıtay, Vietnam w.b. xalıqları.
Tellər.
Bügenge köndə iŋ kirəkle tel Urıs tele bulıp tora. Bu xəl 1990. yıllardan başlap beraz üzgərde, balalarına tuğan telne öyrətü bara.


Mäskäw.
Mäskäw ul Räsäy Federatsiäseneñ başqalası. İseme, Urıslar kilü aldında anda yäşägän Fin-Uğır xalıqlarınnan qalğan. Şähär 850 yıl elek salınğan ide. Bu şähärneñ möximlege Altın Urda waqıtında üskän.
Şähärlelär.
Şähärlelär sanı 10,5 million tiräse (2009). Bügen anda 168 075 Tatar, 94 542 Äzeri yäşi (2002).


Vladimir Putin.
Putin Vladimir Vladimiroviç (1952., Urısça: "Путин Владимир Владимирович" / "Vladimir Vladimirovitch Putin"), däwlät eşleklese. 1975. yıldan Sovet Berlege KGBsınıñ tışqı küzətüçelär idäräsendä. 1991-1994. yıllarda Sankt-Peterburg meriyaseneń tışqı elemtälär komitetı räise, ber ük waqıtta 1992-1999. yıllarda mer urınbasarı, 1994-1996.da Sankt-Peterburg xökümäte räiseneñ 1. urınbasarı. 1997.-1998. dä Räsäy Prezidente qarşındağı Baş Kontrol idaräse başlığı – Administratsiya citäkçese urınbasarı. 1998-1999.da Räsäyneñ Federal iminlek Şurası särqätibe. 1999. yılnıŋ Awgustınnan Räsäy Xökümäte räise. 1999 yılnıñ 31 nçe Dekabrennän RF Prezidenteneñ burıçın ütäüçe, 2000. Martınnan RF Prezidente, 2004. yıldan qabat Räsäy Prezidente.
2010 yıldan Räsäy Xökümäte räise wazıfasın başqara.
Monı da qara.
Putin Vladimir


Tatar tele.
Tatar tele ("Tatarça") dip Törki teleneñ İdel-Uralda töp söylämen atıylar.
Qullanılışı.
Tatarça Tatarstanda räsmi tel bulıp sanala. Törki teleneñ Qawqazda qullanıla torğan söyläme dä tatarçağa bik yaqın, ul anda Qumıqça dip atala.
Tatar tele xalıqara qullanuda yöri torğan tel. Tatar telendä Tatarlar ğına tügel, İdel-Uralnıñ başqa xalıqları da söyläşä, alar arasında: Başqort, Çuaş, Udmurt, Çirmeş, Qazaq, äzäri w.b. xalıqlar wäkilläre. Urıslar arasında da Tatarça söyläşüçelär bar.
Töp cirle söylämnär.
Tatar teleneñ şaqtıy küp söyläşü törläre bar: Qırımça, Başqortça, Seberçä wä başqalar. Bügenge fänni büleneş buyınça Başqortça wä Qırımça söylämnäre ayrım tellär dip sanala. Qazandağı söyläşü ädäbi bulıp sanala.
älifba.
Bügenge “Yañalif” dip yörtelä torğan Tatar älifbası 25 tartıqtan wä 10 suzıqtan tora.
älifba tarixı.
Başta Törki telendä yazu öçen berniçä älifba qullanılğan, alar arasında Törki xalıqlarnıñ üz “Orxon älifbası” da bar.
900. yıllarnıñ başında qullanuğa Ğäräp älifbasına nigezlängän älifba kerä. Ozaq waqıtlar Ğäräp yazuı Tatarlar tarafınnan bernindi üzgärtüsez genä qullanılıp kilä. Farsılar, üz telläreneñ ixtıyaclarınnan çığıp, Ğäräp älifbasına dürt xäref östilär (p, ç, j, g). äkrenläp bu xäreflärne Urta Aziya Törkiläre dä üzläşterä, soñraq alarnı Tatarlar da qabul itälär. älifbalar tarixında ul «"İske imlâ"» yä isä «"İske älif"» iseme belän yörtelä. Läkin ul äle Tatar telenä, anıñ qanunnarına tulısınça cawap birä torğan älifba bulmıy. Mäsälän, Tatar telendäge «g» İske imlâ älifbasında Ğäräp teleneñ «k», Tatarnıñ «ç» Ğäräpneñ «c», wä «p» urınında «b», «ñ» Ğäräpneñ iske “nk” xärefläre arqılı belderelgän. Borınğı Tatar qulyazmalarında başqa xäreflär yärdämendä belderü oçraqları da bar.
19. yözneñ axırlarında Ğäräp yazuın Tatar teleneñ tulıraq yaraqlaştıru kiräklege turında xäräkät başlana. Anı berençelärdän bulıp Qayum Nasıyri (1825-1902) kütärep çığa. Bu mäsäläne ul 1885. yılda Qazanda basılıp çıqqan «"änmüzäc"» kitabında şaqtıy kiñ yaqtırta. Mäğrifätçe ğälim Tatar telendä un suzıq awaz buluın kürsätä, alarnı belderü öçen Tatar älifbasında östämä xäreflär kiräklegen äytep, ul xäreflärne täqdim itä. Läkin törle säbäplär arqasında ul üzeneñ bu täqdimnären ğämälgä aşıra almıy qala.
Tatar imlasın qämilläşterügä zur öleş kertkän ğälimnär arasında äxmäthadi Maqsudiğa (1864-1941) ayırım tuqtalıp ütärgä bula. äxmäthadi Maqsudinıñ 1892. yılda berençe tapqır dönya kürgän «"Möğällime äwwäl"» isemle älifbası ayıruça zur uñış qazana. Kitapnıñ utızdan artıq basması bar, ğömümi bastıru 1,200,000 danädän artıp kitä. ä.Maqsudínıñ bu älifbası buyınça Tatarlar ğına tügel, Üzbäklär, Qazaqlar, Qırğızlar, Qırım Tatarları wä başqa Törki xalıqlar da uqu-yazu nigezlären üzläştergännär.
äxmäthadi Maqsudi imla mäs'älälären tere tälqinçe bula, üzeneñ «Yoldız» gäcite bitlärendä imla mäs'älälären yaqtırtqan mäqälälärgä zur urın birä, “"‘imlada işetelgänçä yazu tiyeşle’ digän mäşhür qağidänı Tatar dönyasına kertep, armıy-talmıy taratırğa tırışa"” (Ğ.İbrahimnıñ bäyälämäse). äxmäthadi Maqsudi Ğäräp yazuındağı öç suzıq awaz xäreflärenä tağın ikene (qısqa "waw" häm "hai räsmiä") östi häm däreslekläre, kitapları aşa şunı ğämälgä kertep cibärä.
20. yözneñ berençe yıllarında Ğäräp yazuı nigezendäge başqa Tatarça älifbalar da mäydanğa kilä. Uqu öçen däresleklär, süzleklär basılıp çığa. Ğäräp yazulı bu Tatarça älifbalarnıñ, däresleklärneñ barısın da mökämmäl dip äytep bulmıy, älbättä, läkin alar arasında uñışlı ğına tözelgännäre dä bar. Şundıylardan X.Zäbirineñ «"Räsemle älifba"» (Qazan, 1910), Ğ.Nuğaybäkneñ «"Başlanğıç"» wä «"Xösne xat"» (1911, 1912), Ğ.äxmärneñ «"Xösne xat"» (Qazan, 1911), Ğ.Alparnıñ «"Xäref wä imlamız"» (Qazan, 1912) häm «"Tatar älifbası"» (Qazan, 1913), N.Dumawinıñ balalarnı “ber ayda uqırğa, yazarğa öyrätä torğan” «"Möğällim"» (Qazan, 1913), X.Ğälineñ «"Döres yazu"» (Qazan, 1913), Ğ.İbrahimnıñ «"Tatar sarıfı"» häm «"Tatar imlası"» (Qazan, 1911, 1914) isemle kitapların kürsätergä bulır ide.
Bu yıllarda Ğäräp yazuın tözrkländerü, Tatar telenä yaqınaytu yünäläşendä başqa omtılışlar da bula, xätta ayırım proyektlar da täqdim itelä, alar da ul çorda ğämälgä aşa almıy qalalar.
Soñğı tarix.
Latin xärefläre 13.—14. yözdän uq siräk qullanuda yöri başlıy. Yazu-älifbanı üzgärtü xäräkäte 19. yözneñ axırında başlana. 1926. yılnıñ Febrälendä Baquda Törki xalıqlarnıñ Berençe Qorıltayı açıla. Şul uq 1926. yılnıñ äprilendä Qazanda “Yaña Tatar älifbası” cämğiyäte oyışa.
1927. yılnıñ 3. İyülendä Tatarstan xökümäteneñ maxsus qararı belän Jañalif – Tatar teleneñ räsmi älifbası itep raslana, anı ğämälgä kertü turında ber-ber artlı qararlar qabul itelä. “Jañalif” 1940. yılnıñ Ğıynwarına qädär qullanılıp kilä. Jañalif 25 tartıqtan wä 9 suzıqtan tora ide.
1926. yıldan 1939. yılğa tikle arada, yäğni 12-13 yıl eçendä näşriätlärdän 7 meñ tiräse kitap töre çığa.
Tatar yazuı 1938 ençe yılda kirillitsaga küçerelä häm älegäçä ul yazu räsmi qullanılışta saqlana.
1999. yıldan birle Latínälifkä nigezendä tözelgän Yañalifkä qaytu bara wä qabul itelgän buyınça bu küçü 2011. yılğa tikle tämamlanırğa tiyeş.


Mäskäw däwlät universitetı.
M.V.Lomonosov isemendäge Mäskäw däwlät universitetı
M. V. Lomonosov isemendäge Mäskäw däwlät universitetı ("М. В. Ломоносов исемендәге Мәскәү дәүләт университеты ") – Rusiäneñ aldınğı yuğarı uqu yortı häm fänni-metodik üzäk. Qısqaça – ‘’МГУ’’ (MDU). Universitetqa nigez 1755nçe yılda salınğan. Xäzerge waqıtta ul Rusiäneñ iñ zur yuğarı uqu yortı. 2004çe yılğı mäğlümatlar buyınça universitetta 31 meñ talib häm 7 meñ aspirant belem alğan. Universitet citäkçese – rektor – Viktor Sadovniçiy.
Tarix.
Universitet İvan Şuvalov häm Mixail Lomonosov teläktäşlege belän başlanıp kitä. Patşabikä Yelizavetanıñ Universitetnı tözu turındağı qararı 1755nçe yılnıñ 25 ğiynwarında dönya kürä. Berençe däreslär 26nçı apreldä ütä.
Xäzerge waqıtta Mäskäw däwlät universitetı häm Sankt-Peterburg däwlät universitetı arasında qaysı yuğarı uqu yortı ölkänräk buluyı turında bäxäs bara.
Başlıça Qızıl Mäydannıñ Töp Daruxanäse yanında urnaşqan universitet Böyek Yekaterina (Äbipatşa) tarafınnan xäzerge urınına, Moxovaya uramına küçerelä. Töp bina 1782-1793 yıllarda Matvey Kazakov surätläre buyınça tözelä.
18nçe yözdä universitetta öç fakultet bula: fälsäfä, meditsina häm xoquq. 1799nçe yılda Mixail Xeraskov zatlı keşelär öçen äzerläü mäktäbe (Благородный пансион) buldıra. Ul 1830nçı yılda gimnaziäga äylänä. Universitet basmaxänäse imperial Rusiädä iñ popular gäcit – "Moskovskiye Vedomosti"nı çıǧara.
1905nçe yılda universitetta sotsial-demokratik tügäräk patşanı urınınnan kitärgä häm Rusiäne respublikağa äyländerergä çaqıra. Patşa xakimiäte universitetnı yaba başlıy. 1911nçe yılda gäskärlärneñ universitet cirlegendä buluına häm qayber professorlarnı cäberläügä qarşı 130 uqıtuçı-professor universitettan kitü turında ğariza yazalar. Meñnarça student universitettan quıla.
1917nçe yılğı Oktyabr revolyutsiäsennän soñ universitet işeklären ğadi eşçe häm krestiän balaları öçen aça. 1919nçı yılda universitetta uqu öçen tüläü beterelä. Eşçe balaları öçen maxsus äzerläü mäktäbe dä açıla.
1940nçı yılda universitetqa Mixail Lomonosov iseme birelä.
İkençe Bötendönya suğışınnan soñ universitetqa yänä can kerä. Däwlät birgän aqçası biş tapqır arta, Mäskäwneñ Çıpçıqlar Tawında (Воробьевы Горы) yaña kampus barlıqqa kilä. Bu kampus, zamanına qarap, iñ yaña cixazlar belän eşlänä. Xäzerge waqıtta MDU kampusı dönyada iñ zur universitet kampusı bulıp sanala.
1992nçe yılda Rusiäneñ maxsus qararı belän universitet ayırım finanslauğa ireşä. Bu aña mäğärif ministrlığınnan küpmeder däräcädä bäysezlek birä.
Kampus.
1953çe yıldan başlap, universitetnıñ küp fakultetları Çıpçıqlar tawında urnaşa. Töp bina Lev Rudnev proyektı buyınça eşlänelä. Tözeleş waqıtında ul New York City’dan qala dönyada iñ zur bina sanala. Häm ul Awropada iñ böyek bina bulıp 1988nçe yılğa xätle sanala. Töp binanıñ böyeklege 240 metr, 36 etaj. Ul professorlar häm studentlar yäsi torğan dürt qanat belän äyländerep alınğan. Qayber mäğlümätlärğä qarağanda, töp bina koridorları 33 kilometrğa cıyıla häm and barlığı 5000 bülmä urnaşqan. Bina eçendä konsert zalın, teatr, muzey, kitapxanä, basseyn, militsiä bülekçäsen, poçta bülekçasen, ker yuu, çäçtaraşxanä, kafeteriälär, bank bulekçälären h.b. tabıp bula. Universitet administratsiäsennän qala töp binada dürt fakultet: Geologiä, Geografiä, Mexanika-Matematika häm Sänğät fakultetları urın alğan. Bina başındağı yoldız eçenä manzara qaraw platforması häm keçkenä bülmä sıyğan.
Töp binadan tış, kampusta berniçe uqu binası urnaşqan. Şulay uq monda Rusiädä berdanber baseball stadionın da tabıp bula.
Moxovaya uramında urnaşqan tarixi binada xäzer Jurnalistika, Psixologiä fakultetların, Aziä häm Afrika illaren öyränü institutın tabıp bula.


Qırımtatar tele.
Qırımtatar tele (üzataması: "Qırımtatar tili", "Qırım tili") – Tatar teleneñ Qazançadan ayırıla torğan söyläm, Törek telennän zur tä'sir buldı.
Älifba.
Soñğı wağıt latin älifbağa qaytu bara.


Svetlana Ishmouratova.
__NOTOC__
"Remarka: * - familia latin passport orphographia buyinsa "Ishmouratova" > Website "www.ishmouratova.net". Alternativ variantlar: Ishmuratova, Ishmoratova. "


Zöyä.
Zöyä awılı (Urısça: Свияжск), Yäşel Üzän rayonında, rayon üzägennän 12 "km" könyaq-könçığıştaraq, Zöyä yılğası tamağında utrawda. 1551. yılda Qazan xanlığına qarşı suğışta Urıs ğäskärläreneñ xärbi bazası häm qälğä bularaq nigez salına. 16. yözneñ 2. yartısınnan - öyäz üzäge, 1920-1927. yıllarda Zöyä kantonı üzäge, 1927-1931. yıllarda TASSRnıñ Zöyä rayonı üzäge. 1932. yıldan awıllar rätendä. 1989. yılda 747 keşe (Urıslar- 66%, Tatarlar - 27%), 2000. yılda 258 keşe yäşi. Xalqınıñ töp şöğele - terlekçelek. Tulı bulmağan urta mäktäp. Klub.
Zöyä arxitektur-sänğät muzeyı.
Muzey 1987. yılda açıla. 16-18. yözlär miğmarlığı häm monumental istälekle kompleksı. Töp tarixi istälekläre: Uspenie irlär monastırınıñ Troitsa, Sergi, Nikolski çirkäwläre, Konstantin häm Yelena çirkäwe, Uspenie soborı (cämiğ çirkäwe).


Uraza.
Uraza ayı mä’säläsendä Íslam ğalimnäre genä yıl sayın qarar çığara torğan mä’sälälär bar. Mäsälän, Uraza ayına qayçan kerü. Ramazan ayı qaysı yılnı 29, qaysı yılnı 30 könnän kilä. Bolarnı astronomí belgeçläre belän berlektä qazí yäki möftilär genä bilgeli ala.
26.-27. Ramazan – Qäder kiçese.
1. Şäwälä – Ğädel-Fítır uzdırıla. Ul şulay uq Uraza-bäyräm dip tä atala.
Urazanıñ xikmäte häm ähämiäte.
Uraza ğibädäte 624 yılda Şäğbän ayınıñ 10 könendä farız qılınğan. Íslam dinenä kerä, Ramazan ayınıñ soltanı bularaq qabul itelä. Çönki Qör'än şuşı ayda töşerelgän häm dä Xäzräti Möxämmäd (s.ğ.w.) şuşı ayda päyğämbär bulğan. Ramazan ayın möbaräk qılğan ike zur närsä bolar.
Uraza yalğız Íslam ömmätenä farız qılınğan ber ğibädät tügel. Bezdän äwwälge ömmätlärgä dä farız qılınğan. Çönki, Qör'ändä Allah: «Äy, mö'minnär, sezdän äwwälge ömmätlärgä farız qılınğan kebek, sezgä dä uraza farız qılındı», — dip boyırğan. Ramazan ayına saw-sälamät ireşkän härkem uraza totarğa tieş. Allah: «Sezdän ber keşe sälamät bulıp Ramazanğa citsä, urazasın totsın», — dip quşqan..
Päyğämbärebez Möxämmäd (s.ğ.w.) Şäğbän ayınıñ soñğı könnärendä uqığan ber xötbäsendä bolay digän: äy, möselmannar, möbaräk ber aynıñ külägäse östegezgä töşte. Bu ayda ber kiçä bardır, ul Qäder kiçeder. Qäder kiçese meñ aydan xäyerleräkter. Allah Täğälä bu ayda härkemgä uraza totarğa quşqan. Bu ayda yästü namazınnan soñ tärawix namazı uqu sönnättter. Bu ayda Allahnıñ rízalığı öçen keçkenä bulsa da izge eş eşlägän qädär sawaplı bulır. Bu ayda ber farızın eşlägän keşe başqa aylarda 70 farıznı eşlägän qädär sawap qazanır. Bu ay — sabır ayıdır. Sabır itüçelärneñ baraçaq cire cännätter. Bu ay keşelär belän yaxşı toru ayıdır».
Uraza totqan keşe köne buyı ğibädät xälendäder. Uraza totu — aç wä susız qalu tügelder. Päyğämbärder: «Yalğız aşqazanına uraza tottırmağız. Barça äğzäläregezne Uraza tottırığız». Dimäk, uraza totqan keşe, üzen aş belän sudan tíğan, yämsez süzlärdän, yalğannan, ğäybättän, yala yağudan häm süz yörtüdän dä tíılırğa tieş.
Uraza totqan keşe küzen, qolağın, qulı häm ayağın naçar, xäräm eşlärdän saqlar. Säwdä eşendä döres bulır. Yarlılarğa yärdäm itär. Olılarğa — xörmät, keçkenälärgä dä şäfqät wä märxämät kürsäter.
Uraza awır häm zur ber ğibädätter. Anı Allahnıñ quşqanı kebek totqan keşegä bik sawap qazanuı belän bergä, qılğan gönahları da ğafu itelä. Päyğämbärebez ber xädisendä: «Kem Allahqa ışanıp häm sawabın Allahtan kötep, uraza totsa, ul keşeneñ eşlägän gönahları ğafu iteler», — digän.
Íslam dinendä ğibädätlärgä 10 qat belän 700 qat arasında sawap bar. Läkin urazanıñ sawabı çiksezder. Çönki Uraza ğibädätlärendä «riä» yuq. Yäğni, başqa ğibädätlär kürelsälär dä häm belensälär dä, uraza totqan keşeneñ urazalı ikänen Allahtan başqa berkem dä belmi. Şuña kürä ber xädistä Cänäbi Xaq: «Adäm balasınıñ, urazadan başqa här eşe üze öçender. Läkin Uraza minem öçen. Anıñ sawabın da min birermen», — di.
«Päyğämbärebez: «Ramazan ayı möbaräk ber aydır. Bu aynıñ başı — räxmät, urtası — mäğfirät, axırı — cähännämnän qotıludır» — di. Ramazan ayında Qör'än uqu, keşelär belän yaxşı toru, ğibädätlärebezne qaldırmíça başqaru, sädäqä häm zäkätlärebez belän yarlılarnı şatlandıru, söyläşmägän keşelär belän kileşü, ber-berebezne räncetmäw, möselman qärdäşlärebez öçen xäyer-doğa qılu tälap itelgändär.
Tärtip.
Yıl sayın Ramazan ayında möselmannar maxsus sadaqalar öläşälär. Bu Fítır, Fidiä häm Zäqät sadaqaları. Alarnıñ külämen din ğälimnäre bilgeli. Mäsälän, här can isäbennän birelä torğan Fidiä sadaqası igen xaqınnan çığıp xísaplana.


Albina Akhatova.
__NOTOC__
"Remarka: * - familia latin passport orphographia buyinsa "Akhatova" > Website "www.akhatova.ru". "


Wikipedia.
Wikipedia () ul wiki- program qullanuçı qälämxaqsız énsíklopädiä. Wikipedia säxifäläre tabışsız Wikimedia Foundation yağınnan idärä itelä. Başqa “énsíklopädile” tuplamalarnıñ mömkinlege östenä, Wikipedia, gäcittäy dä bularaq, xäzerge waqíğalarnı da terkäp tora.
Wikipedia'dağı barlı belem GNU İrekle İstälek Röxsätnämäse buyınça irekle eçtälek bulıp sanala, yäğni anı qullanu, üzgärtü, küpläw wä taratu eşe irekle, wä şul röxsätnämä şartları belän genä çiklängän.
Wikipedia eçtälegen anıñ qullanuçıları tözi, wä anıñ bitläre gel üzgärelep tora.
Wikipedia 2001. yılnıñ 15. Ğínwarında İngliz telendä başlanğaníı, wä 2001. yılnıñ 23. Martında, berençe başqa tel bularaq, Frans telendä dä cibärelde. Şunnan soñ ul küptellegä äwerelgän.
2004. yılnıñ 15. Sentäberdä Wikipedia'nıñ Tatar açıla wä şunnan birle ' mäqälä cíılğan bula.
2004. yılnıñ 20. Sentäberdä mäqälä sanı İnglizçä öleşendä 350 000 wä başqa telle öleşlärdä 650 000 dänädän uzıp, tulayım mäqälä sanı 1 millionğa citkän, wä tellär sanı 100gä citkän.
Taríx.
Wikipedia 2001. yılnıñ 10. Ğınwardan başlap eşli inde.
Tuğandaş säxifälär.
Bolardan tış başqa mäsläktäş säxifälär dä bar, alar arasında Wikitravel da.
2002. yılnıñ Febrälendä Íspan Wikipedia qatnaşuçılarnıñ kübese, Wikipedia şartları belän kileşmägäç, ayırım Enciclopedia Libre yasarğa kitkännär.
Biremlegen tartıp alu.
Açıq eçtälekle Wikipedia belemeneñ soñğı yuramasın, GFDL şartları buyınça qullanu öçen, härkem wä härçaq tartıp alala.
Wikinfo,, wä kebek berniçä säxifä Wikipedia eçtälegen qullanıp eşlilär dä inde.


Däwlät Sekretare.
Däwlät Sekretare (Дәүләт Секретаре) - küp illärdä qabul itelgän yuğarı säsyäsi-ictimağıy wazıyfa. Däwlät sekretareneñ personäl wäkälätläre, ilenä qarap, törle bulırğa mömkin.
Amerika Quşma ştatlarında Däwlät Sekretare beryülı berniçä wazıyfanı başqara, häm il prezidentınnan qala, däräcä buyınça ikençe keşe bulıp sanala. Şulay uq ayırım ştatlarnıñ da Däwlät Sekretare bula, alarnıñ wazıyfaları Konstitusiä yärdämendä bilgelänä.
Fransiädä elekkege patşa däwerendä Däwlät Sekretare ministr däräcäsendä yörgän. Xäzerge waqıtta alar Xökümät ağzaları bularaq sanala, läkin alar ministrlardan soñ kilä.


Başqort xalqı.
Başqort xalqı ul Törki xalıqlarnıñ berse. Kübese Başqortstanda yäşilär. Xalıq sanın tögäl kiterü awır.


Qawqaz.
Qawqaz ul Çığış Awrupı belän Könbatış Asía arasındağı ber töbäk, aña Qara Diñgez wä Kaspi Diñgeze arasında bulğan Qawqaz tawları wä yanındağı cirlär kerä.
Könyaq Qawqaz öçen "Qawqaz artı" ataması qullanıla.
Qawqaz tawları arasında iñ biege Elbrus tawı, anıñ bieklege 5642 "m", ul şulay uq Awrupınıñ iñ biek tawı da bulıp tora.
Qawqazda Görcestan, Ärmänstan, Azärbaycan, Osetiä, Çeçnya, İnguşetiä, Dağstan wä tağın berniçä il ursnaşılğan. 1990. yıllar başında Qawqaz illäre Qawqaz Konfederasísına kergännär.
Qawqaz bügenge dönyanıñ iñ küptelle wä iñ küpmillätle cir bulıp sanala, anda 100dän artıq teldä söyläşälär dilär. 20. yözgä tikle xalıqara tel bularaq Türki teleneñ Qawqaz söyläme yöri ide. Annan soñ, Urıslar kilgäç, idärä tele öçen Urıs tele kertelä başladı. Soñğı arada Räsäyneñ tä'sire kimi bara.
Päräwezdä.
Çığış Awrupı
Urta Şäreq


Rustam Valiullin.
__NOTOC__


Tatarstan.
Tatarstan - Kөnçığış Awrupada urnaşqan Rəsəygə bəyle cөmhüriyət. Kөnbatışta – Çuaşstan, Tөnyaq-Kөnbatışta – Çirmeş İle, Tөnyaqta – Kirov өlkəse, Tөnyaq-Kөnçığışta Udmurtiya, Kөnçığışta Başqortstan, Kөnyaq-Kөnçığışta Irımbur өlkəse, Kөnyaqta Samar wə Sember өlkələre belən çiktəş.
Tarix.
1550. yılda Urıs patşası Yawız İvan Qazan Xanlığın basıp, 1552. yılda Qazanğa kerep, Tatarlarnı qırıp-üterep, cirlərne Urıs dəwlətenə quşa. Tatarlar fələn ğasır urıslarğa qarşı çığışlarnı yasap toralar.
1917. yılda Tatar, Başqort, Çuaş, Udmurt, Çirmeş wə Muqşı/Erzə xalıqları berləşep, mөstəqil İdel-Ural dəwləten tөzilər, Sadrıy Maqsudi prezident bulıp saylana, dəwlət qanunnarın çığara torğan «Milli Məcles» saylana.
1918. yılda Bolşeviklar İdel-Uralnıŋ xakimiyəten üterep, anıŋ urınına ayırım milli “respublikalarnı” tөzilər.
1920. yılda Tatarlarğa bülep birelgən cir “Tatar Autonom Sovet Sotsialistik Respublikası” itep atala başlıy.
1990. yılnıŋ 30. Augustında Tatarstan üz mөstəqillegen iğlan itə, Rəsəy Federatsiyası Tatarstannıŋ mөstəqillegen tanımıy.
1991. yılnıŋ Yün ayında Tatarstannıŋ berençe prezident wazıyfasına Mintimer Şäymiev saylana.
Rossiya idarәse astina keru.
1992. yılnıŋ 21nçe Mart kөne Tatarstan xakimiyəte mөstəqillek xaqında xalıq fikeren beleşü oyıştırıla, wə Tatarstan xalqınıŋ 61%ı üz tawışları belən mөstəqillekne tanıy. Rəsəy Federatsiyası Tatarstanğa üz ğəskərlərne kertergə əmer birə wə berazdan soŋ annan baş tarta. Monıŋ tөp səbəplərneŋ berse ul xalıqara küzətüçelər bularaq qatnaşqan Amerika senatorları belən kongressmennarınıŋ qatğıy fikere bula. Şulay itep Tatar milləte, 500 yıl buyı Urıs dəwləte tarafınnan alıp barılğan genotsidqa qaramastan üzen bəysez millət bularaq dөnyanıŋ ayırılğısız өleşe buluın isbatladı.
1994. yılnıŋ 15nçe Fevralendə Tatarstan Rəise Rəsəy İttixadı Rəise Rəsəy İttixadı dəwlət xakimiyəte marciğları belən Tatarstan Cөmhüriyəte dəwlət xakimiyəte marciğları arasında eşlər büleşü həm üzara wəqələtlər almaşu turında» şartnamə tөzilər.
1995. yılda Tatarstan iqtisadı üsə başladı wə Tatarstanda yəşəw sıyfatı Urıs İttixadındagı keşe yəşəwe belən çağıştırğanda küpkə yuğarıraq buluın kürsətə.
1996. wə 2001. yıllarda Şəymiyev Rəis wazıyfasına qabat saylana.
2000. yılda Rəsəy Prezidente Vladimir Putin teləge buyınça Tatarstan Dəstüre üzgərtelə, anda mөstəqillek ruxı bөtenləy yuğala.
2002. yılda Şəymiyev Tatarlarnıŋ mөstəqillek həm azatlıq xıyalın satıp, 1994. yılğı Tatarstan-Rəsəy şartnaməsen bөtenləy üzgərtep beterə.
2004, yılda Şəymiyev saylawlarsız Prezident urınına qabat utırtıla.
Səyəsət.
Cөmhüriyət başlığı “prezident” itep atala. Prezident wazıyfasına berençe mərtəbə (ul soŋğısı da bulıp çığa) Mintimer Şəymiyev saylana. Dəwlətne “ministrlər bülməse” başqara. Qanunnarnı çığara torğan “Dəwlət Şurası” isemle nərsə 100 keşedən tora, alarnıŋ yartısı Rəsəy Federatsiyası firqələre əğzaları.
Qanunnarnıŋ dөreslegen “Konstitutsion Məxkəmə” tikşerep tora.
Milli xərəkətlərne Şəymi babay beterə, üze isə urıs patşasınıŋ “Yedinaya Rossia” (Berdəm Rəsəy) firqəsenə berençe əğzalar arasına kerə. Tatarstanda bütən başqa bernindi səyəsət yuq, səyəsi xərəkətlər yuq.
Büleneş.
Tatarstan 1927. yılnıŋ 27. Fevralendə 45 cirle idarəgə bülenə. Soŋraq idarə sanı 70kə citə, wə 1963. yılda 17 genə qala.
Bügenge Tatarstan 43 rayonğa bülenə: Əgerce, Alabuğa, Alekseyevsk, Əlki, Əlmət,
Apas, Aqsubay, Aqtanış, Arça, Ətnə,
Baltaç, Balıq Bistəse, Bawlı, Biektaw, Bөgelmə, Bua,
Çirmeşən, Çistay, Çüprəle,
Kama Tamağı,
Mamadış, Mendeleyev, Minzələ, Mөslim,
Norlat, Pitrəç, Kukmara, Qaybıç,
Saba, Sarman, Spas,
Təteş, Teləçe, Tuqay, Tübən Kama,
Yaŋa Çişmə, Yəşel Üzən, Yuğarı Oslan, Yutazı, Zəy.
Cəğrəfiyə.
Bu cirlər urtaça 170 "m" bieklektəge qalqulıqlı tigezlektən ğibarət. Çulman aldı sөzək-qalqulıqlı tigezlek, Tөnyaq-Kөnbatışta Noqratnıŋ Kөnyaq itəge cəyelgən. Çulman aryağı – qalqulıqlı tigezlek, Kөnyaq-Kөnçığışta Bөgelmə-Bələbəy qalqulığınıŋ küpçelek өleşe, Kөnbatışında İdel aryağı tübənlegeneŋ Tөnyaq өleşe urnaşqan. İdel aldı isə İdel buyı qalqulığınıŋ Tөnyaq-Kөnçığış өleşendə.
İqtisad.
Tatarstan iqtisadında – 1698,4 meŋ keşe eşli (2001), şunıŋ isəbendə
Xalıq.
Cөmhüriyətneŋ tөp xalqı – Tatarlar, 52%tan artıq. Urıslarnıŋ ğomumi sanı 38% çaması. Şulay uq Çuaş, Muqşı, Çirmeş, Udmurt, Başqort w.b. xalıqlar yəşi.
Ber km²'ğa 56 keşe turı kilə (2002). Şul uq yılda meŋ keşegə 9,4 bala tuğan, 13,2 keşe ülgən.


Aq Bars (hokkey klubı).
Aq Bars, şul isemndäge hokkey sport klubı qarşındağı hokkey komandası. 1955. yılda 16. zavod qarşında barlıqqa kilä, 1962.dä Uritski isemendäge sport klubı, 1991.dän "İtil", 1995. xäzerge isemdä. 1991-1992. yıllarda hokkey buyınça Sovetlar berlege çämpionatınıñ yuğarı ligasında, 1992 Millätara hokkey ligasında, 1996.dän Räsäy hokkey ligasında, 1998.dän Räsäy çämpionatınıñ superligasında. Räsäy çämpionı 1998.


Awrupa.
Awrupa "(inglizçä Europe, rusça Европа)" - Avraziä qıytğasında urnaşqan dönya kisäge. Aziä belän Avraziä qıytğasın tözi. Mäydanı yaqınça 10 mln km² häm xalqı 733 mln keşe.


Awrupa Berlege.
Awrupa Berlege yäki Awroberlek yä ki AB ul bügen Awrupanıñ 27 ilen berläştergän xalıqara oyışma. İñ soñgı bularaq 2007. yılnıñ 1. Ğínwarında berlekkä Bolğarstan belän Romania kerde.
ABnıñ kiñäyüe "(Enlargement of the EU)".
Bu arada Törkiä belän Xorvatiä xökümätläre dä, kiläçäktä Awroberlekkä kerü turında Awrupa Berleğeneñ barlıq cawaplı oyışmaları häm äğzaları belän söyläşülärne alıp-baralar.
İqtisad häm säwdä.
Awroberlegeneñ töp aqça bularaq "Euro" yöri, ([éwro] äytäse, [yevro] tügel!). Aqçalarnıñ bilgese €, qısqartması EUR. Qayber illär Awrupa Berlegenä kermägän buluwına qaramastan Awrupanıñ tamğaxänä berlegenä kerdelär, mäsälän Andorra, Lixtenştein, Monako, San-Marino, Vatikan, Törkiä.


Estoniä.
Estoniä, räsmi iseme Estoniä Cömhüriäte (Esti: "Eesti Vabariik") Baltik Buyında, Baltik Diñgezendä urnaşqan. Kürşeläre: könçığışta Räsäy, könyaqta Latviä.
Millätläre.
Estilär (2/3), Urıslar (1/3), Ukrainnar, Yähüdlär, Tatarlar (0.2%) h.b.
Milli Dine.
Estilär: Luteran Xristianlığı; keçe öleşe Ortodoks Xristian
Başqalar: Katolik Xristianlığı, İslam, Yähüd dine
Borınğı Tarix.
Estoniä cirendä borınğı zamannardan Fin-Uğır qäbilläre yäşilär. Alar xäzerge Estilärneñ babaları.
Urta Ğasırlar.
Estilär Kiev Rustän kilgän missionärlärdän Pravoslavie qabul itälär
1227. yılda Estoniäne Almanlar (German Sword Brethren) häm Dänmarklı üz kontrolenä alalar; Estilär Katolik dine qabul itälär
Estoniä Dänmark, Şvetsiä, Polşa sostavına kerä
Reformasiä waqıtında Estilär Luteran dine qabul itälär
Yaña Ğasırlar.
Peter I Estoniäne Rusiä İmperiäse çigenä kertelä.
Öktäber Révolúsiäsennän soñ (1918. yılnıñ 24. Febräl) Estoniä üz bäysezlegen déklarirli.
1940. yılda Estoniäne Sovetlar Berlegeneñ Xäkimiäte üz kontrolenä ala. Estoniä SSSRğa kerä
1941-1944 – Alman okkupasiäsı
1991. – SSSRdan çığa
1994. Estoniädän soñğı Rusiä ğäskäre çığa
Xäzergä Estoniä.
2004. yılnıñ 29. Martta NATO blogına kerä
2004. yılnıñ 1. Mayda Awrupa Berlegenä kerä
Säyäsät.
Estoniä kostitusion démokratiä dip sanıla. Prezidentne parlament (Riigikogu) saylıy.
Cäğräfiä.
Balik Diñgeze buyında urnaşqan. Urmannar 47% mäydanında üsälär. Estoniädä yaqınça 1400 kül bar. Alardan iñ zur - Peipsi küle (Çudskoye). 1500läp utırawlar bar. Zur utırawları: Saaremaa wä Hiiumaa. Zur yılğası: Narva yılğası. İñ zur tawı: Suur Munamägi.
Zur şähärläre: Tallinn, Tartu, Pärnu, Narva, Kohtla-Järve.
İqtisad.
Soñğı iqtisadi krizise 1999. yılda bula.
1999.nıñ Nöyäberdä Estoniä WTOğa kerä.
Estoniäneñ tiz üsüçe iqtisadı yaña investisiälär kertä.
Xalıq.
SSSRdan çığuınnan soñ rus telele keşelär Estoniädän berniçä yıl kilälär. Läkin şul yıllarda kilmägän häm Estoniädä qalğan keşelär xäzer problémsız yäşilär.
Mädäniät.
Estoniä bik mädäniätle il. SSSRda Estoniä mädäniäte ürnäk mädäniät dip sanıldı.


Danis Zaripov.
__NOTOC__


Qalım.
Qalım — törki süz. Kiäw tarafınnan käläşneñ ata-anasına yäki tuğannarına birelä torğan tüläw (mal, aqça) mäğnäsendä. İslamlaşqan xalıqlarda qalım tüläw yolası islami mähär belän öleşçä turı kilä.


Qazan uramnarı.
Qazan uramnarı bu döynada bulğan äkämätläreneñ berseder.
Qazan ul Tatarstan başqalası bulıp sanalsa da, anıñ uramnarına qarap alay äyterlek tügel, anda gel Urıs ilä Yähüd isemnäre. Elekke Sovet Berlegendäge şähärlär isemnäre dä uramnar isemlegendä olı öleş alğannar. Berniçä Tatar iseme dä oçrí, alarnıñ yartısı diärlek ul Tatarstannıñ şähär-bistälär isemnäre (Bua, Täteş, Layış, Çallı, Zäy, Älmät), Tatar isemle uramnarınıñ ikençe yartısı komunist Tatarlarğa bağışlanğan.
Sovet çorınnan soñ da Qazan uramnarı arasında Tatarça isem yörtä torğanı artmağannar diärlek.
1999. yılda Yañalifkä küçü başlanğaç, Qazannıñ axmaq idäräse uram-isem taqtalarını xatalar belän tutırğannar, mäsälän «Xösäyen Yamaş» uramın «Xosaen Yamaş» dip, «Qol Ğäli» uramın «Qol Ğali» dip yazğannar.


Qaşlıq.
Qaşlıq ("İskär", "Sibir"), İrteş yılğasınıñ uñ yarı buyındağı Urta Ğasırlar (14-16. yözlär şähäre (xäräbäläre bügenge Tubıl şähäre yänäşäsendä). 15. yöz azaqlarınnan Seber Xanlığı başqalası. İñ qüätle üseş çorı 16. yözneñ 1. yartılarına turı kilä. 1582. yılda ataman Yermak suğışçıları tarafınnan yawlap alına häm cimerelä.


Qazan Kremle.
Qazan Kremle 16. yöz urtası – 19. yöz arxitektur ansamble.
14. yöz –16. yözneñ 1. yartısında Tatar tözüçe ostaları tarafınnan qorılğan şähär-kirmän nigezendä barlıqqa kilä. Şähärneñ üzägendä, Qazansu yılğasınıñ sul yarında borınğı Qazan Qälğäse urınında. Qazan xanlığı zamanında bu mäydanda "Xan Sarayı", "Xan törbäläre", "Nurali mäçete", "Qolşärif mäçete", mäsräsälär, alpawıt yortları h.b. bínalar urnaşqan. Qälğä xäzerge Kremlneñ tönyağında, qalqulıqta urnaşqan. Qazan Qälğäse 7 manaralı, díwarları eçke yaqtan taş belän nığıtılğan. Kirmaännän kerü yulları-qapqaları Nurali, Atalıq, Xan, Alabuğa, Kibäk h.b. isemnärdä bulğan. Şähär bistäläre yağınnan Arça, Zur, Tömän, Qırım, Köräyeş, Nuğay h.b. qapqalardan kergännär. Qapqalar östendä saqlanu manara-qorılmaları eşlängän. Qorılmalarnıñ arxitektur stillärendä Bolğar, Altın Urda, Şosmanlı häm İtaliä-Awrupa mäktäpläre yoğıntısı sizelä. 1552. yılda Qazannı yawlağanda ul qorılmalarnıñ küpçelege cimerelgän.
Qazan Kremle territoriäse könyaqtan tönyaqqa suzılğan küppoçmaq, 1556-1562. yıllarda taştan, 17-18. yözlärdä kirpeçtän qorılğan biek manaralı qälğä díwarları belän äyländerep alına. Bu kompleksta barlığı 14 manara sanala, alar ike törle: küzätü, saq manaraları (Könyaq-Könçığış, Könçığış, Könyaq-Könbatış, Tönyaq, Tönyaq-Könçığış, İsemsez häm Tönyaq-Könbatış tügäräk manaralar, Biş Qırlı manara); qapqalı manaralar: Spas (16. yözneñ 2 yartısınnan), Yäşeren (Taynitski, Nurali qapqası urınında, 18. ğasırğa qädär Nikolski, 18. yözneñ axırınnan Taynitski), Konsistor, Dmitrov, Preobrajenski qapqası (Tömän qapqası urınında, 16. yözneñ 2. yartısınnnan Sergeyev, soñraq – Preobrajenski), Voskresenski qapqası (Alabuğa qapqası urınında). Manaralarnıñ qayberläre saqlanmağan. Kremlneñ tönyaq öleşendä Söyembikä manarası, Blagoveşçenie Kafedral Çirkäwe, Soşestvie Svyatogo Duxa saray çirkäwe (1852-1859. da Vvedenski çirkäwennän (16. yöz urtası) üzgärtep qorıla), Gubernator Sarayı (19. yöz urtaları) Xan Sarayı urınına salına. Elekke Jünkerlär kölliäte bínası Arsenal häm Artilleriä yortı (18. yöz-19. yöz başı) urınında tözelä; 2005. yıldan Ermitaj filialı bínası (1829-1840, míğmar P.G.Pátnitski). Qazan Kremleneñ könçığışında Çirkäwlär idaräse (Duxovnaya konsistoriä) bínaları (18. yöz axırı), qabulxanälär (19. yöz başı), Arxierey yortı (1829), kazarmalar (19. yöz), könyaq-könbatışında Spas-Preobrajenie monastırınıñ ber öleşe saqlanğan (16-19. yözlär); şunıñ tönyağında (19. yöz urtasına qädär) Kíprian häm İustinya çirkäwe (16. yöz axırı) urnaşqan bula. Xäzer Qazan Kremlendä – Tatarstan Präzidente rezidensiäse, Tatarstan ministerlekläre, idaräçeleklär, xakimiät-xucalıq oyışmaları. 1990. yıllardan Qazan Kremlendä kiñ qolaç belän üzgärtep qoru, tözekländerü eşläre alıp barıla. 1996.dan Qolşärif mäçete tözeldä häm 2005. yılda tözeläp beterde. 2000dä Wäkillek bínası tözelä.
1994.tä "Qazan Kremle" däwlät taríx-arxitektur häm sänğät muzéy-saqlawlığı oyıştırıla. 2000. yıldan UNESCOnıñ Bötendönya Mädäniät häm Tabiğät Mírasları isemlegendä kertelde.


Qazan Xan Başlığı.
Qazan Xan Başlığı iskitkeç bay bizälgän.
Urıs ilbasarlar 1552. yılda Qazan xanlığın basqaç, başqa talanğan baylıqlar belän bergä Mäskäw kirmänenä Xan Başlığın da alıp kitälär. Ul bü köngä dä şunda yata.
Manamax Başlığın da Tatarlar yasağannar dilär.
Monı da qara.
Qazan xanlığı


Qazan gubernası.
Qazan gubernası, 1708-1920. yıllarda Räsäy İmperise administrativ-territorial büleneş berämlege. Başlıça elekke Qazan, Seber, Ästerxan xanlıqları häm öleşçä Nuğay Urdası cirlären (1708. yılğa qädär Qazan Saray İdaräxanäse buysınuında bulğan bilämäne) berläştergän. Üzäge - Qazan.
Statistik mäğlümatlar häm taríx.
1913.yılda mäydanı 55,9 meñ qu. çaqrım. Xalqı 2,85 million keşe, ş.i. Urıslar 38,9%, Tatarlar 31,2%, Çuaşlar 22,8%, Çirmeşlär 5,1%, Mordwalar 1,2%. Qazan gubernasınnan 1717.dä Ästerxan, 1719.da Tübän Novgorod, 1744.tä Orenburg, 1781.dä Vátka, Sember häm Ufa gubernaları ayırılıp çığa. 1781-1796. yıllarda Qazan namestniklığı bularaq üzgärtelä, aña Qazan, Penza, Saratov buysındırıla. Qazan gubenası baştaraq "dolya"larğa ("voyevodalıq"larğa), 1719.yıldan "provintsiya"larğa, 1775.tän soñ öyäzlärgä bülenä. 18. yöz axırında Arça (1796.yılğa çaqlı), Qazan, Kozmodemyanski, Layış, Mamadış, Zöyä, Spas, Täteş, Çar (Tsaryovokokşaysk), Çuyıl (Tsivilsk), Çabaqsar, Çístay, Yädrin öyäzläre bula. 7272 toraq punkt, ş.i. 13 şähär (öyäz üzäkläre(häm 2 "posad" (Mariinsk, Troitsk) terkälgän. Qazan gubernasında igençelek östänlek itä; 2,84 mln. disätinä sörü cirläre isäplängän; 1893. yılda 1,67 mln. disätinä közge häm yazğı igennän arış, solı, boday, arpa, qaraboday, yasmıq, citen, kinderö bäräñge h.b. üsterelgän. Bolınnarğa qıtlıq bulğanlıqtan, terlekçelek tarmağı zäğif - 19. yöz azağında nibarı 2,1 mln. baş terlek isäplängän. Şulardan 450 meñe at, 300 meñe mögezle ere terlek, 121,2 meñe sarıq, 100 meñ çaması dunğız, 30 meñnän artığraq käcä. Hönärçelek-käsepçelek tarmağında tire iläw-eşkärtü, kiez, kiez itek basu, miçkä-kismäk, arba-çana häm tägärmäçlär yasaw, şäl-çeltär bäyläw, ayaq kiemnäre tegü, çabata ürü, sumala, sağız, deget quu h.b. hönärlär kiñ cäyelgän. Timer eşkärtü häm timerçelek cirle xalıqlarğa tíılğan bulu säbäple, bu tarmaq 19. yözdä genä kiñ taralış ala. 19. yözneñ 2. yartılarında sabın qaynatu, tire iläw häm kün äyberläre eşläw, araqı-spirt quu, kiem-salım tegü, çıpta-qapçıq suğu, awıl xucalığı tuarların citeşterü häm ağaç eşkärtü, ximiä sänäğäte üseşe küzätelä. 1913. yılda 400dän artığraq zavod, fabrik, ostaxanälär eşlägän. Qazan gubernasında iñ ere yärminkälär - Qazanda "Yağı Bazar", Layışta - "Kärwan", Kozmodemyanskida - "Ağaç yärminkäse". Barlığı yılında 91 yärminkä uzdırılğan, alarda 9,4 meñ çaması säwdä oyışmaları qatnaşqan. Gubernada çitkän arış, solı, yarma, on, ağaç, kün eşlänmälär, tuñ may h.b. tuarlar çığarılğan. 19. yöz urtalarınnan İdel, Çulman, Noqrat yılğalarında yöz häm passajirlar taşı eşe cayğa salına ("Qawqaz wä Merkuri", "Samolyot" cämğiätläre). 1893. yılda Mäskäw-Qazan timer yulı açıla. 1913 yılda gubernada 5 yuğarı yortı (Qazanda universität, veterinär institutı, xatın-qıxlar yuğarı kursları, ruxanilar akademise, uqıtuçılar institutı), urta häm tulı bulmağa urta belem birä torğan 2929 uqu yortı, ş.i. 936 mäktäp-mädäräsä ("Möxämmädiä", "Kül buyı mädräsäse" h.b.) eşlägän. 1911. yılda 5 meñ urınlı 100gä yaqın däwalaw yortı isäplängän, Urıs häm Tatar teater truppaları eşlägän. 1920. yılda Qazan gubernası nigezendä TASSR oyıştırıla, gubernanıñ küpçelek öyäzläre anıñ etälegenä kertelä.


Qolşärif mäçete.
Qolşärif mäçete, Qazan Kirmänedäge 16. yöz dini qorılmalarınnan berse. Qolşärif xörmätenä şulay atalğan. 2 tördäge 8 manaralı, üzägendä çatır gömbäz belän tämamlanğan mäçet; elekkege Renaissance häm Ğosmanlı Töreklär arxitekturası stile elementlären qatnaştırıp, Bolğar-Tatar tradisílarında qorılğan dip faraz qılına. 1552. yılda Qazannı Urıs ğäskärläre yawğanda cimerelä.
1996. yıldan Qazan Kirmäne kompleksında şul isemendäge mäçet tözelä.


Mzımta.
Mzımta (Urısça: Мзымта; Ubıxçadan "qotırğan") ul Könbatış Qawqazda yılğa, Adler, Soçi, Krasnodar Krayı, Räsäydä urnaşqan. Qara Diñgezgä qoyuçı Räsäy yılğalarınıñ iñ zurısı. Ozınlığı 89 km, bassínı: 885 q. km.
Yılğa cäğräfiäse.
Mzımta Olı Qawqazda, 2980 m bieklegendä başlana, annan tar üzän aşa ağa, Kardıvaç häm Keçe Kardıvaç külläre häm berniçä şarlawıq aşa ütä. İñ zur şarlawıq 15 metrle İzumrudní (Zöbärcät) şarlawığı. Mzımta yarlarında buk ağaçı belän käsätänä üsä, borıñğı Ubıx baqçalarında qırğí armut (gruşa), Ästerxan çikläwege, kästänä üsä.
Greçeskoye (Yunan) tarlawığında Mzımta tizlänä töşä, busağalar barlıqqa kilälär. Yılğa Axştır häm Dzıxra tarlawıqları, populár turistik obyéktlar, aşa ütä. Adler yanında Mzımta, balaqlarğa bülenep häm tuğay buylap urap-urap barıp, Qara Diñgezgä qoya. Mzımta diñgezgä küp läm çığara.
Yılğa bassínında mineral çığanaqları oşrílar. Qatnaş tuyınu. Yaz taşuları häm yañğır taşqınnarı.
Urtaça su ağışı.
Mzımta sal ağíza torğğan yılğa, rafting populárlıq qazanğan. Krasnopolyanskaya HES susaqlağıçında su ağımı täwlek buyı üzgärä.


Çalım.
Çalım, Qazan Xanlığın azat itü suğışı barışında (1552-1556) Urıs basqınnarına qarşı köräş üzäge. Baş kütärgän Mamışbirde keşeläre tarafınnan İdelneñ uñ yarındağı Sundır tawında 1555 yılda tözelä. Qazannan 160 çaqrım östäräk urnaşqan bula. 1556. yılda Urıs ğäskärläre tarafınnan yawlap alına häm cimerelä.


Suar.
Suar (Suwar), Urta Ğasırlardağı (9-14. yözlär) İdel buyı Bolğarı şähäre, Suar bäklegeneñ başqalası (948-975). İdelneñ sul quşıldığı Ütäk yılğasınıñ yuğarı ağımında urnaşqan bula, 10. yözdä anda aqça suğıla. İdel buyı Bolğarınıñ ere säyäsi, iqtisadi häm säwdä üzäge. Monğollarnıñ 1236. yılğı yawı barışında basıp alına, elekke ähämiäten yuğalta. Xärabäläre xäzerge Spas rayonı Kuzneçixa awılı yänäşäsendä dip uylanıla (şähär nığıtmaları, yort nigezläre, saray qaldıqları saqlana). Ş.u. q. Suar şähärlege.


Qaşan.
Qaşan, Çulmannıñ uñ yağı buyındağı Urta Ğasırlar (12-15. yözlär) Bolğar şähäre. 12-13. yözlärdä Çulmannıñ tübän ağımındağı säyäsi häm iqtisadi-säwdä üzäkläreneñ berse; 14. yözdä Qaşan bäklegeneñ başqalası. 1391. yılda Urıs "uşkuynikları" (piratları) häm 1399. yılda Mäskäw ğäskäre tarafınnan talana häm cimerelä. Xärabäläre bügenge Layış Rayonı Şuran awılı yäşäsendä (q. Qaşan şähärlekläre).


Bortaslar.
Bortaslar, Urta häm Tübän İdel buyında yäşägän qäbilälär berläşmäse, 9. yöz Şäreq ğälimnäre yazmalarında telgä alına (İbne-Rustä, âl-Mäsğüdi h.b.) İgen igü häm terlek asraw belän kön kürgännär. 9-10. yözlärdä Xäzär Qağanlığında, soñınnan İdel buyı Bolğarına buysınıp yäşilär. Bolğarlar häm İdel töbägendäge başqa ıruğ-qäbilälär (Muqşı h.b.) arasında assimilâsilängän dip uylanıla. Toponimikada Bortaslar ataması belän bäyle isemnär saqlanıp qalğan (mäs., Bortas awılı).


Muxşa.
Muxşa (Naruçat), urta ğasırlardağı (14-15. yözlär) Altın Urda şähäre. Muxşa olısınıñ üzäge. 1313-1367. yıllarda aqça suqtıru üzäkläreneñ berse. 15. yöz. başlarınnan elekke ähämiäten yuğalta. Xärabäläre (kirpeç öy, munça, Möselman törbäläre qaldıqları) xäzer Muxşa (Moxşa) yılğasınıñ yuğarı ağımında, Penza ölkäseneñ Naruçat awılı yanında saqlana.


Muxşa olısı.
Muxşa olısı (Naruçat bäklege), Altın Urdanıñ 13-15. yözlärdäge administrativ ölkäse (olısı). Bilämä mäydanına Sorı belän Tsn yılğaları aralığındağı cirlär kerä. 1313-1367. yıllarda aqça suqtıru üzäge. Xalqı terlekçelek, igençelek, hönärçelek belän şäğellänä. 1360. yñıllarda olısnı Tağay bäk yawlap ala, ölkäne yarım möstäqillek däräcäsenä kütärä. 1367. yılda Mamay ğäskäre anı üzenä buysındıra. 14. yöz azaqlarına Muxşa olısı köçsezlänä häm 15. yöz başlarında anı Urıs kenäzläre basıp ala. Töp xalqı soñraq Tatar etnosınıñ ber komponentına äwerelä.


Mamıq xan.
Mamıq xan (?-1498/1499), Seber xanzadäse, Qazan xanı (1495-1496). Seber xanı İbaqnıñ enese. Ağası üterelgännän soñ (1495), Tömän töbägennän quılıp, üzenä turılıqlı Tömän olısı suğışçıları häm Nuğay ğäskäre belän Qazanğa kilä, başında qaraçıbäk Qolmöxämmäd torğan aqsöyäklär törkeme yärdämendä xanlıq täxeten yawlap ala (1495). Cirle bäk-türälärneñ iregen qısrıqlawı oşamağaç, Mamıq xannı Qazannan qualar. 1498. yılda bertuğanı Ağalaq belän bergäläp qabat Qazanğa yaw belän kilä, ciñelä. Üzara köräş-bäreleşlär barışında hälâq bula.


Daruğa.
Daruğa, Mongol İmperisäendä, Cüçi Olısında häm Qazan, Seber xanlıqlarında bilgele ber yünäleş töbäge. 16. yöz axırlarında – 18. yöz başlarında Urıs däwlätendä Tatar, Başqort häm başqa Törkilär yäşägän töbäklärgä nisbätle räweştä dä qullanışta bula (Qazan, Zöyä, Ufa öyäzlärendä). Xanlıq märkäzennän mäğlüm ber yünäleştä urnaşqan bistä häm awıllarnı berläştergän, daruğa başlığına buysınğan töbäk. Qazan Xanlığı 5 taraf-yünäleşkä: Alat, Arça, Gäreç, Cöri, Nuğay daruğalarına bülänä. Nuğay daruğası belän Manğıt bäge, başqaları belän olısbäklär (daruğa bäkläre) idarä itkän. 18. yöz azaqlarına qädär Orenburg gubernası cirläreneñ dä Qazan, Nuğay, Seber, Usa daruğaları bülenüe mäğlüm.


Zinatula Bilaletdinov.
__NOTOC__


Diniar Bilaletdinov.
__NOTOC__


Rinat Dasayev.
__NOTOC__


Rinat Bilaletdinov.
__NOTOC__


Marat Bilaletdinov.
__NOTOC__


Renat Yanbaev.
__NOTOC__
Remarka: * - familia www.football-lineups.com latin orphographia buyinsa."
Sport Titullar.
Bronz medal eiase (Euro chempionat, 26.06.2008, Viena, Austria).


Viktor Fayzulin.
__NOTOC__
Remarka: * - Viktor Fayzulin dominant orphographia buyinsa, alternativ latin Web variantlar - Victor Fayzulin, Victor Faizulin."


Marat Izmailov.
__NOTOC__
Remarka: * - Izmailov dominant UEFA/FIFA orphographia buyinsa, alternativ variantlar - Izmaylov, Izmailev.


Ruslan Nigmatullin.
__NOTOC__


Renat Sabitov.
__NOTOC__
Remarka: * - Ravil Sabitov nyng tugany tugel."


Eldar Nizamutdinov.
__NOTOC__
Remarka: * - Nizamutdinov dominant latin orphographia buyinsa."


Ilshat Faizulin.
__NOTOC__
Remarka: * - Ilshat Faizulin dominant latin Web orphographia buyinsa. Alternativ variant Ilshat Galimzhan uly Fayzulin. "
Statistica.
Remarka: * 2005/06 yel statistica www.national-football-teams.com buyinsa."


Galimzyan Khusainov.
__NOTOC__
Remarka: * - Galimzyan Khusainov dominant latin Web orphographia buyinsa. Alternativ variantlar: Galimzhan Husainov, Galimzan Husainov.


Vagiz Khidiyatullin.
__NOTOC__
Remarka: * - familia Khidiyatullin dominant latin Web orphographia buyinsa. Alternativ variant Hidiatullin."


Aleksey Arifullin.
__NOTOC__
Remarka: * - Aleksey Arifullin dominant latin Web orphographia buyinsa."


Ravil Sabitov.
__NOTOC__
"Remarka: * - Renat Sabitov nyng tugany tugel."


Marat Makhmutov.
__NOTOC__
Remarka: * - Marat Makhmutov dominant latin Web orphographia buyinsa.


Marat Kabaev.
__NOTOC__


Rustam Fakhrutdinov.
__NOTOC__


Azärbaycan Réspublikasınıñ Milli Hímnı.
"Azärbaycan marşı", Azäriçä: "Azərbaycan marşı" ul Azärbaycan Réspublikasınıñ Milli Hímnı. İkençe iseme - "Azärbaycan! Azärbaycan!", Azäriçä "Azərbaycan! Azərbaycan!"
Süzlär avtorı: "Äxmed Cavad" (Äzäri: "Əhməd Cavad")
Äzäri.
Səndən ötrü can verməyə cümlə hazırız!
Səndən ötrü qan tökməyə cümlə qadiriz!


Almir Kayumov.
__NOTOC__
Remarka: * - Kayumov dominant latin Web orphographia buyinsa.


Rustam Bulatov.
__NOTOC__


Ruslan Makhmutov.
__NOTOC__
Remarka: * - Ruslan Makhmutov dominant latin Web orphographia buyinsa


Artur Yusupov.
__NOTOC__
"Remarka: * - Yusupov dominant latin Web orphographia buyinsa."


Lenar Gilmullin.
__NOTOC__
Remarka: * - Gilmullin dominant latin Web orphographia buyinsa.
Statistica.
"Statistic material "Rubin" futbol club buyinsa".


Ildar Akhmetzyanov.
__NOTOC__
"Remarka: * - Akhmetzyanov dominant latin Web orphographia buyinsa. Alternativ variantlar Akhmetzianov, Ahmetzhanov."


Rais Gilmanov.
__NOTOC__
Remarka: * - Gilmanov dominant latin Web orphographia buyinsa.


Ruslan Nigmadzyanov.
__NOTOC__
Remarka: * - Nigmadzyanov dominant latin Web orphographia buyinsa. Alternativ variantlar Nigmadzianov, Nigmadzhanov.
Statistica.
Statistic material "Fédération Internationale de Gymnastique" buyinsa.


Natalia Ziganshina.
__NOTOC__
Remarka: * - Gimnast Gulnara Ziganshina nyng cardashe.
Statistica.
"Statistic material "Fédération Internationale de Gymnastique" buyinsa."


Leysira Gabdrakhmanova.
__NOTOC__
Remarka: * - Leysira Gabdrakhmanova dominant latin Web orphographia buyinsa. Alternativ variant Leisira Gabdrahmanova.


Dinara Safina.
__NOTOC__
Statistica.
Individual, Rang 1 (9): 2008 - Berlin, Los Angeles, Montreal, Tokio; 2007 - Gold Coast; 2005 - Parish, Praga; 2003 - Palermo; 2002 - Sopot, ITF/Mallorca 1-ESP, ITF/Las Palmas Gran Canaria-ESP, ITF/Rim Parioli 2-ITA; 2001 - ITF/Rim-ITA.Individual, Finalist (9): 2009 - Sidney, Australian Open; 2008 - Roland Garros, 's-Hertogenbosch, Olimpiada (Pekin); 2007 - Charleston; 2006 - Rim, 's-Hertogenbosch; 2004 - Luxemburg. Par, Rang 1 (8): 2008 - Gold Coast (p. Szavay), Indian Wells (p. Vesnina); 2007 - Gold Coast (p. Srebotnik), US Open (p. Dechy); 2006 - Gold Coast (p. Shaughnessy), Antwerpen (p. Srebotnik); 2005 - 's-Hertogenbosch (p. Medina Garrigues); 2004 - Pekin (p. Gagliardi); 2002 - ITF/Las Palmas Gran Canaria-ESP (p. Andres), ITF/Rim Parioli 2-ITA (p. Ivone); 2001 - ITF/Mallorca 2-ESP (p. Andres).Par, Finalist (7): 2007 - Shtuttgart (p. Chan); 2006 - US Open (p. Srebotnik); 2005 - Hobart, Parish, Antwerpen (p. Medina Garrigues); 2004 - Sidney (p. Shaughnessy); 2003 - Canberra (p. Bedanova). Abbreviatura: p. - partneor.


Marat Safin.
__NOTOC__
Statistica.
Individual, Rang 1 (15): 1999 - Boston; 2000-Barselona, Mallorca, ATP Masterlar Seriase Canada, US Open, Tashkent, Sankt Peterburg, ATP Masterlar Seriase Parish; 2001 - Tashkent, Sankt Peterburg; 2002-ATP Masterlar Seriase Parish; 2004 - Pekin, ATP Masterlar Seriase Madrid, ATP Masterlar Seriases Parish; 2005 - Australian Open. Individual, Finalist (12): 1999 - ATP Masterlar Seriase Parish; 2000 - ATP Masterlar Seriase Hamburg, Indianapolis; 2001 - Dubai; 2002 - Australian Open, ATP Masterlar Seriase Hamburg; 2003 - Barselona; 2004 - Australian Open, Estoril; 2005 - Halle; 2006 - Mascaw; 2008 - Mascaw.Par, Rang 1 (2): 2001 - Gstaad; 2007 - Mascaw. Par, Finalist (4): 1999 - Mascaw; 2001 - Sankt Peterburg; 2002 - Sankt Peterburg; 2005 - Halle.


Dasaev Rinat.
__NOTOC__
Remarka: * - familia dominant Web latin orphographia buyinsa "Dasaev" > Website "www.dasaev.ru". Alternativ variantlar: Dasayev, Dassaev.


Emil Sayfutdinov.
__NOTOC__
Remarka: * - Sayfutdinov latin passport orphographia buyinsa. Alternativ variant Saifutdinov. Speedway motociclist Denis Sayfutdinov nyng yash cardashe.


Denis Sayfutdinov.
__NOTOC__
Remarkalar: * - Sayfutdinov latin passport orphographia buyinsa. Alternativ variant Saifutdinov. ** - Speedway motociclist Emil Sayfutdinov nyng oly cardashe.


Denis Gizatullin.
__NOTOC__
Remarka: * - Russia speedway commandasyn capitany.


Rinat Mardanshin.
__NOTOC__
Remarka: * - Ruslan Mardanshin (Speedway) hem Regina Mardanshina (Sport Orientirovanie) attasy.


Rif Saitgareev.
__NOTOC__


Renat Gafurov.
__NOTOC__


Ruslan Gatiatov.
__NOTOC__
Remarka: * - Marat Gatiatov nyng tugany. Gatiatov dominant Web orphographia buyinsa. Alternativ variant Gatiyatov.


Marat Gatiatov.
__NOTOC__
Remarka: * - Ruslan Gatiatov nyng tugany. Gatiatov dominant Web orphographia buyinsa. Alternativ variant Gatiyatov.


Timur Garifullin.
__NOTOC__


Maksim Kalimullin.
__NOTOC__
Remarka: * - motociclist Fliur Kalimullin nyng uly. Maksim nyng yash kilene hem malay balasy bar.


Fliur Kalimullin.
__NOTOC__
Remarka: * - speedway motociclist Maksim Kalimullin nyng attasy.


Talgat Galeev.
__NOTOC__
Remarka: * - Lukoil-Bashkiria commanda nyng ex-capitany.


Gabdrakhman Kadyrov.
__NOTOC__
Remarka: * - Gabdrakhman dominant latin orphographia buyinsa. Passport hem Shatura metrica buyinsa Gaptrakhman (Гаптрахман).


Oleg Kurguskin.
__NOTOC__


Venera Sibgatullina.
__NOTOC__
"Tatar artist Zufar Harisov nyng tugany ana linia buyinsa. "


Әгерҗе.
Әгерҗе (,) — Татарстан шәһәре, Әгерҗе районының үзәге. Мөһим тимер юл төене.
Шәһәр Казан-Екатеринбург тимер юлы төзелеше уңаеннан барлыкка килгән, аңа Әгерҗе станциясе каршында бистә буларак нигез салынган. 1938 елда шәһәр статусы бирелгән.
Халык саны – 18 891 кеше (2008).


Азнакай.
Азнакай (,) — Татарстанның көньяк-көнчыгышында Стәрле елгасы буенда урнашкан шәһәр (1987), Азнакай районының үзәге.
Ютазы тимер юл станциясенән 34 км төньяк-көнбатышта урнашкан (Ульяновск — Уфа юнәлеше). Казанга чаклы — 376 км. Мәйдан — 15,3 км². Халык саны — 34,4 мең кеше (2009). Татарлар — 85,4 %, руслар — 11,9 % (1989).
Бөгелмә-Бәләбәй калкулыгында урнашкан. Азнакай янында Чатыр тау (324 метр) урнашкан. Аның янында Кызыл китабына керткән үсемлек һәм хайван популяциясе күп.
Азнакай - нефть промышленносте буенча сүтүче шәһәр (НГДУ «Азнакаевскнефть», ООО «Татнефть-АзнакаевскРемСервис», ЯАҖ «РИТЭК-Внедрение»).


Баулы.
Баулы (,) — республика карамагындагы шәһәр, Баулы районы үзәге.
Татарстаннын, көньяк-көнчыгыш чигендә Бөгелмә-Бәләбәй калкулыгында (Казаннан 369 километр).
Ык елгасының сул кушылдыгы Баулы суы буенда, Ульяновск–Уфа тимер юлының Бөгелмә станциясеннән 35 километр көньяк-көнчыгыштарак урнашкан.
Баулы аркылы Казан–Ырынбург автомобиль юлы уза.
Тарих.
1930-63 елларда һәм 1965 елдан Баулы районы үзәге
1963 елдан Бөгелмә шәһәр Советы карамагында
1950 елдан – шәһәр типындагы эшчелэр бистэсе
1996 елның 17 сентябреннән – шәһәр.
XYIII-XIX йөзләрдә яшәүчеләре җир биләүче башкортлар һәм дәүләт крестиәннәре булган. Игенчелек, терлек үрчетү, умартачылык белән шөгыльләнгәннәр.


Идел.
Идел (мар. "Юл", рус. "Волга", чуаш. "Атӑл") — дөньяның иң зур елгаларның берсе, Русиянең Аурупа өлешендә һәм бөтен Аурупада иң зур елга.
Озынлыгы — 3530 км. Бассейн мәйданы — 1360 мең км².
Этимология.
Безнең эраның антик авторлары Иделне Ра дип атадылар (). Урта гасырларда Итиль исеме белән танылган (,). «Волга» аталышы, ахры, праславян "Vьlga" сүзеннән килгән.
Географик мәгълүмәт.
Идел Валдай күтәрелешеннән башлап, Каспий диңгезенә коя. Идел - дөнья океанга кушмаган елгалардан иң зурысы. Идел бассейнның елга системасы үзенә 151 мең су агымнарын кертә, һәм аның 200 чамасы кушылдаклары бар.


Бөгелмә-Бәләбәй калкулыгы.
Бөгелмә-Бәләбәй калкулыгы — Урал таулары итәгендә урнашкан калкулык. Идел, Кама һәм Агыйдел елгаларының сул як кушылдыкларын бүлеп тора. Биеклеге 418 метрга җитә. Бөгелмә-Бәләбәй калкулыгында нефть чыганаклары бар.


Лениногорск.
Лениногорск (,) — Татарстан шәһәре, Лениногорск районының үзәге.
Әлмәт–Бөгелмә–Лениногорск агломерациясенең өченче шәһәре.
Халык саны – 65 751 кеше (2008).
Казаннан 322 км ераклыкта урнашкан.


Зәй.
Зәй — Татарстандагы елга һәм шәһәр исеме.


Bөgelmə.
Bögelmä, Tatarstan Cömhüriäte qaramağında şähär, Bögelmä Rayonı üzäge. Tatarstannıñ Könyaq-Könçığışında (Qazannan 333 "km"), Dala Zäye yılğasınıñ uñ quşıldığı Zäy suı başlanğan urında urnaşqan. Sember-Ufa timer yulında stansí. Aéroportü Automobil yulları töyläneşe. Bögelmä 1736. Tatar awılı bularaq mäğlüm. 1781.dä Ufa namestniklegeneñ öyäz şähäre, 1806.dan Orenburg, 1851.dän Samara gubernalarında. 1920. yıldan Tatarstanda, 1920-1930. yıllarda kanton, 1930. yıldan rayon üzäge. Mäydanı – 26 "km2". Xalqı – 1989. yılda 89,6 meñ keşe (Urıslar: 63%, Tatarlar: 26,1%), 2000. yılda 93,7 meñ keşe.
Bögelmä – Tatarstanda iñ ere näft sänäğäte üzäge. Maşínalar tözü, metall eşkertü (mexanik, "Nefteautomatika", elektrotexnik, remont-mexanik zavodları), tözü materialları sänäğäte (timer-beton häm kirpeç zavodları, tözü konstruksíları kombinatı), ciñel sänäğät (cihaz häm tegü fabrikaları) häm azıq-tölek sänäğäte (may-sır, it kombinatları), sıra, likör-araqı zavodları häm başqa) nıq üskän.
Näft Sänäğäteneñ Fänni-Tişerenü häm Proyéktlaw institutı, Bötenberlek Fänni-Tikşerenü Näft institutınıñ "Tabiğí bitum" problemnäre komplekslı bülege, "Tatneftegeofizika" citeşterü berläşmäse. Hönär-pädogogik kolleje, maşína tözü texnikumı, medisin häm pädagogik kölliätläre, 18b ğomumí belem birü mäktäbe, 3 hönäri mäktäp. Mädäniät yortı. Urıs dram teatrí. Töbäk taríxın öyränü muzéyı, Jaroslav Hašek muzéyı.
Ş.u.q.: Älmät-Bögelmä sänäğät töynäleşe


Норлат.
Норлат (,), рәсми исем "Нурлат") — Татарстанның көньягында урнашкан, республика буйсынуындагы (1997) шәһәр, Нурлат районы үзәге (1930). 1909 елда нигез салына. 1938 елдан эшчеләр поселогы. 1961 елдан шәһәр.
Шәһәр Кондырча елгасында Казаннан 224 км ераклыкта урнашкан. Ульяновск — Уфа тимер юлы өстендәге станция. Мәйдан — 7,6 км². Халык саны — 32,4 мең кеше (2010). Татарлар — 40,7 %, руслар — 37,5 %, чуашлар — 19,9 % (1989).
Нефть чыгару сәнәгате («Нурлатнефть»), ремонт-механика заводы, төзелеш материаллары комбинаты, азык-төлек сәнәгате тармаклары бар. Урман хуҗалыгы.


Түбән Кама.
Түбән Кама(,) — Татарстан шәһәре, Түбән Кама районының үзәге.
Халык саны – 226 378 кеше (2008). Халык саны буенча Татарстанда өченче урынны биләп тора.
Шәһәр Кама елгасында Казаннан 236 км ераклыкта урнашкан.
Русиядәге иң зур нефтехимия үзәге.


Yəşel Üzən.
Yäşel Üzän, Tatarstan Cömhüriäte qaramağındağı şähär, Yäşel Üzän rayonı üzäge. Tatarstannıñ Tönyaq-Könbatışında (Qazannan 38 "km"), İdel yılğasınıñ sulyaq yarında, Qazan-Tübän Novgorog automobil yulı buyında urnaşqan. Qazan, Mäskäw, Sember, Yoşkar-Ola, Voljsk yünäleşläreneñ timer yul töynäleşe.
1865. yıldan "Kabaçiçşe awılı" bularaq mäğlüm, soñınnan "Paratsk Zatonı" dip atala. 1928. yıldan Zelóní Dol (Yäşel Üzän) şähär tíbındağı bistä, 1932.dän şähär; 1958.dän – rayon üzäge. Möydanı 26,6 "km2". Xalqı – 1989. yılda 94,1 meñ keşe (Urıslar – 67%, Tatarlar – 29,1 %), 2000. yılda 100,2 meı keşe. "Sergo isemendäge zavod (POZİS)", Maksim Gorki isemendäge qorablar tözü, maşina tözü, faner
zavodları; İdel buyı faner-cihaz yasaw, söt häm ikmäk peşerü kombinatları; trikotaj, tegü häm cihaz fabrikalrı. Mexanika kolleje, qorablar tözü texnikumı, medisin kölliät, 19 ğomumí belem birü mäktäbe, hönäri kölliät. Mädäniät yortı. Rayon üzäk xastaxanäse.


Зәй шәһәре.
Зәй (,) — Татарстан шәһәре, Зәй районының үзәге.
Халык саны – 42 065 кеше (2008).
Шәһәр Зәй елгасында Казаннан 287 км ераклыкта урнашкан.


Алабуга.
"Латин хәрефләре белән язылганны карарга: Alabuğa"
Алабуга (,) — Татарстан Республикасының төньяк-көнчыгыш өлешендәге шәһәр, Кама елгасына Туйма елгасы кушылган урынында уң ярындагы пристань. Әгерҗе – Акбаш юлының Тихоново тимер юл станциясенең көньяк-көнбатышына таба 14 км ераклыкта урнашкан.
Казаннан 215 км ераклыкта урнашкан. Мәйданы 18,4 км2. Халкының саны – 69 981 кеше (2008).
2007 елда Алабуга шәһәре үзенең меңъеллыгын билгеләп үтте.
Шәһәрдә күп кенә мәшһүр шәхес яшәгән: рәссам Иван Шишкин, шагыйрә Марина Цветаева, язучы Дмитрий Стахеев.
Тарих.
XI гасырның беренче яртысында барлыкка килгән.
1780 елга хәтле Трехсвятское сарай авылы, аннары Вятск өязенең, соңыннан Вятск губернасының шәһәре.
1920 елдан бирле Татарстан Республикасы составында
1920-1928 елларда – кантон үзәге
1930 елдан башлап Алабуга районы үзәге.


Кама.
Кама елгасы ("иск. Чулман") – Идел елгасының сул як кушылдыгы, Татарстан республикасының икенче елгасы.
Озынлыгы 1805 км, бассейн мәйданы 507 000 км2, су чыгымы күләме 3800м3/с.


Түбән Новгород.
Түбән Новгород – Рәсәй шәһәре, Идел елгасы буенда урнашкан.


Пермь.
Пермь – Рәсәй шәһәре. Пермь өлкәсе үзәге.
Халык саны – 987 233 кеше (2008).


Самара.
Самара – Рәсәй шәһәре, Идел елгасы буенда урнашкан. Шәһәрдә зур татар оешмалары бар.


Пәрәмәч.
Пәрәмәч — татар ашларыннан берсе, камыр тыш эченә ит салып майда пешерелгән кунак ашы.


Нефть.
Не́фть (,, — "кабынып китергә", "дөрләп яна башларга") — сыеклы майлы ягулык, углеводород кушылмасы, коңгырт-кызыл, кара, сары-яшел төсләрендә очрый, төссез дә була, специфик исле, Җир шары юшкын сүрүендә таралган; мөһим файдалы казылмаларның берсе.


Татарстан нефте.
Татарстан җиренең иң зур байлыгы — нефть. Республикада чыгарыла торган нефтьнең күләме 800 млн. тоннага җитә. Татарстан Республикасында нефтьнең запасы 1 млрд тоннадан артык. Нефть белән беррәттән бер тонна нефтька якынча 40 м3 газ да табыла.
Нефтьне "Татнефть" ААҖ организацияләре чыгара. Нефть күбесенчә Татарстанның көньяк-көнчыгыш районнарында табыла.
Халыкара нефть базарында Татарстан нефте Urals исеме белән сатыла.


Татнефть.
"Татнефть" ачык акционер җәмгыяте (ММВБ:RU14TATN3006, РТС:TATN) – нефть җитештеру компаниясе. Рәсәйдә табылган нефть күләме буенча алтынчы урында тора. Үзәге Татарстанның Әлмәт шәһәрендә урнашкан.


«Рубин» футбол клубы.
"Рубин" футбол клубы – Казан шәһәре спорт оешмасы. Россияның Премьер Лигасында уйный.
Тренер - Курбан Бердыев. Рәсми нигезләнү датасы – 1958 ел.
2008 елда «Рубин» Россияның Премьер Лигасы, беренче 7 турларында 7 мәртәбә җиңеп, рекорд ясады.
Тарих.
Команда С. П. Горбунов исемендәге завод нигезендә оештырылды. 1948 елдан команда РСФСР чемпионатында катнаша.
Россияның Премьер Лигасында 2003 елдан бирле уйный. Югары дивизионга чыгып, клуб хәзер үк бронза медальләрне җиңде, ә 2008 елда, үзенең 50 еллык юбилейга, чемпион булды. 2009-да икенче мәртәбә Русия чемпионы булды. 2009-нче елда УЕФА Чемпионнар Лигасына чыгып Ноу Камп стадионына барып Барселонаны 1:2 хисабы белән җиңеп кайтты. Икенче уен Казанда 0:0 белән бетте. Шул ук елны Италиянең һәм ике уенда бер очко алды. Чемпионнар Лигасының группасында 3-нче урын алып УЕФА купасына чыкты һәм Израиль клубын җиңеп Алманиянең Вольсбург клубына чыкты: җиңелде. 2009-2010 сезоны Рубин өчен бик әйбәт булып чыкты.


Aleksey Morozov.
__NOTOC__
"Remarka: * - Aleksey Morozov dominant Web orphographia buyinsa. Alternativ variant Alexey Morozov."


Уфа.
Уфа́ () – Башкортстан республикасының башкаласы.


Ilia Nikulin.
__NOTOC__


Orenburg.
Orenburg ("isk. tat. Irınburg", 1938–1957 yellarda "Çkalov) – Rəsəy şəhəre, Orenburg өlkəseneŋ üzəge. Ural yelğasında tora.
Xalıq sanı – 526 430 keşe (2008).


Оренбург.
Оренбург ("иск. тат. Ырынбург", 1938–1957 елларда "Чкалов") – Рәсәй шәһәре, Оренбург өлкәсенең үзәге. Урал елгасында тора.
Халык саны – 526 430 кеше (2008).


Менделеевск.
Менделеевск (шулай ук "Менделеев шәһәре",) — Татарстан шәһәре, Менделеевск районы үзәге. Кама буенда, Тойма елгасы (Кама кушылдыгы) буенда, Тын Таулар пристаненнан (Камада) 4 км, Можга тимер юлы станциясеннән көньяккарак 70 км, Тихоново тимер юлы станциясеннән көнчыгышка таба 7 км, Казаннан көнчыгышка таба 238 км ераклыкта урнашкан. Чаллы — Әгерҗе тимер юлы, Алабуга — Можга — Ижау автомобиль юлы, Кама елгасында «Тын Таулар» пристане.
1868 елда купец П.К. Ушков шәһәргә нигез салган. 1928 елдан — Бондюг эшчеләр поселогы. 1967 елда Д.И. Менделеев (элек җирле химия заводында эшләгән) хөрмәтенә исеме үзгәртелгән.
Шәһәр статусы 1967 елда бирелгән. Мәйданы 30,65 км². Халык саны 23 161 кеше (2008).


Stanislav Galimov.
__NOTOC__


Jukka Hentunen.
__NOTOC__


Австралия.
" "Бу Австралия дәүләте турында мәкалә. Австралия кыйтгасы турында мәкаләгә күчергә теләсәң, Австралия кыйтгасы сылтамасы буенча күч.'
Австралия (ингл. "Australia", лат. "australis" — «көньяк») — Көньяк ярымшарында, Австралия кыйтгасында һәм Тасмания вә башка утрауларда урнашкан дәүләт. Башка исем: Австралия Берлеге (ингл. "Commonwealth of Australia"). Мәйданы буенча дөньяда алтынчы урында тора. Бөтен кыйтганы алып торучы дөньяда бердәнбер ил. Австралиянең төньяганда Көнчыгыш Тимор, Индонезия һәм Папуа — Яңа Гвинея; төньяк-көнчыгышта – Вануату, Яңа Каледония һәм Соломон Утраулары, көньяк-көнчыгышта – Яңа Зеландия илләре урнашкан. Австралия башкаласы – Канберра шәһәре. Халыкның саны 21 миллион кешедән артык. Иң зур шәһәрләр: Сидней, Мельбурн.
Географик урнашу.
Австралия Берлеге Көньяк ярымшарында урнашкан дәүләт. Мәйданы – 7 686 850 км². Русия, Канада, Кытай, АКШ һәм Бразилия илләреннән соң мәйданы буенча дөньяда алтынчы урында тора. Дәүләт эченә Австралия кыйтгасы, Тасмания утравы (мәйданы 7 659 861 км²), Килинг утраулар төркеме (мәйдан 14 км²), Christmas утравы (135 км²), Ашмор һәм Картье утраулары (2 км²), Корал диңгезе утраулары (780 мең км²), Херд һәм Макдоналд утраулары (370 км²), Норфолк утравы (35 км²), Австралиянең антарктика территориясе(6,1 млн км²) керәләр.
Австралиянең төньяк һәм көнчыгыш ярларын Тын океан диңгезләре юа. Ул Арафур, Корал, Тасман, Тимор диңгезләре. Көньяк һәм көнбатыш ярларын исә Һинд океаны юа.
Австралия – бик зур дәүләт. Көнчыгыштан көнбатышка ул 4000 километрга сузыла, ә көньяктан төньякка 3700 кмга. Кыйтга чикләре: төньяк: Йорк (10°), көньяк: Саут-Ист-Кейп (39°), көнбатыш: Стип-Пойнт (114°), көнчыгыш: Байрон (154°).
Рельеф.
Кыйтганың күпчелеген чүлләр һәм кырлар тәшкил итә. Чүлләр арасында иң мәшһүрләре: Зур Ком чүле, Зур Виктория чүле. Кыйтганың көнчыгышында кечкенә таулар урнашкан – Зур Суаергыч сырты (максимум биеклеге көнькта Косцюшко тавы, 2228 м; Таунсенд, 2209 м). Австралия – дөньяда вулканнар булмаган бердәнбер кыйтга.
Австралия кыйтгасының иң түбән ноктасы – Эйр күле (-20 м), аның мәйданы якынча 15000 км².
Косцюшко тавы – Австралия кыйтгасының иң югары ноктасы.
Файдалы казылмалар.
Илнең иң мөһим байлыгы – минераль ресурслар. Бокситлар запасы буенча дәүләт дөньяда беренче урында тора (40%). Уран запаслары буенча Австралия бары тик Канададан гына кала.
Климат.
Австралия – бик эссе ил. Төньякта климат субэкваториаль һәм муссонлы, урта җирләрдә тропик, ә көньякта исә климат субтропик.
Австралияне ачу һәм тикшеренү тарихы..
Аурупалылар Австралияне кеше яши торган материклардан сонрак ачканнар. Аурупадан ераклыгы һәм аерымлыгы аны ачуга тоткарлык ясаган. Борынгы галимнәр үк инде Көньяк тропиктан көньякка таба җир бар дигэн фикердә булганнар. Бу җирне голландлылар ачканнар. XVII гасырның беренче яртысында инде аларга материкның бөтен төньяк, көнбатыш һэм көньяк-көнбатыш яр буйлары билгеле була. Голландия диңгез сәяхәтчесе Абель Тасманның экспедициясе Австралияне өйрәнүдә зур әһәмияткә ия. Ул материкның төньяк һәм төньяк–көнбатыш ярларын тикшерә һәм 1642 елда утрауны ача. Соңыннан бу утрау аның исеме белән Тасмания дип йөртелә башлый.
Австралиянең көнчыгыш яр буйларын XVIII гасырның икенче яртысында Англиянең күренекле диңгез сәяхәтчесе һәм тикшеренүчесе Джеймс Кук ачкан. Кукның тикшеренүләре нәтиҗәсендә зур көн як материгы турында риваять турысынча кире кагыла һәм Австралиянең мөстәкыйл материк булуы исбатлана (элек аны билгесез Антарктида материгы дип уйлаганнар).
XVIII гасыр ахырыннан Австралияне үзләштерү башлана. Англия хөкүмәте башта анда җинаятьчеләрне сөрә. Материкның көньяк–көнчыгышында, каторжаннар коллониясе буларак, Сидней шәһәре барлыкка килэ. Австралиядә терлек үрчетү өчен файдаланырга мөмкин булган яхшы көтүлекләр европаларның игътибарын җәлеп итә. Шуңа күрә материкның эчкәреге районнарын өйрәнү Европадан күчеп килүчеләрнең терлекләре өчен көтүлекләр һәм су эзләүдән башлана. XIX гасыр урталарында, бик бай алтын ятмалары ачылу белән бәйле рәвештә, Австралиягә “бәхет эзләучеләр” агыла. Англия бөтен материкны узенең коллониясе дип игълан итә.
Административ-территориаль бүленеш.
Австралия алты штаттан, ике кыйтга территориясеннән һәм башка кечкенә территорияләрдән тора. Штатлар: Виктория (VIC), Көнбатыш Австралия (WA), Квинсленд (QLD), Яңа Көнъяк Уэльс (NSW), Тасмания (TAS) һәм Көнъяк Австралия (SA). Ике мөһим кыйтга территорияләре: Төньяк территориясе һәм Федераль башкала территориясе. Иминлек, мәгариф, җәмгыять транспорты, юллар, мәхкәмә һәм урын идәрәсе кебек сораулар штатлар компетенциясендә.
Һәр штат территориясендә үз канун чыгару органнары бар.
Халык.
2007 елның 1 июлендә Австралия халкының саны 20 001 546 кеше.
Австралия халкының күпчелеге – XIX һәм XX гасырлар иммигрантлары балалары, аларның күбесе Бөекбритания һәм Ирландиядән килгәннәр. 1788 елда Австралиянең көнчыгыш ягында беренче сөргеннәр төркеме утырды. Алар төзегән Порт-Джэксон порты киләчәктә Сидней исемен йөртәчәк. Үз теләкләре белән килгән иммигрантлар монда бары тик 1820 елларда килә башлаганнар.
Австралиядә алтын тапканнан соң монда бик күп кеше юл тота. 1851-1861 еллар эчендә Австралия халкының саны өч тапкыр арта һәм 1 миллионны узып китә.
1839 елдан 1900 елга кадәр Австралиягә 18 меңгә якын алманнар килә. 1890 елга алар сан буенча кыйтганың икенче милләте булалар.
1900 елда Австралия колонияләре федерациягә берләшәләр. Икенче бөтендөнья сугышыннан соң халыкның саны ике таркыр арта. 2001 елда халыкның 27%-ы чит илләрдә туган кешеләр. Алар арасында иң зур милләтләр: инглизләр һәм ирландиялеләр, новозеландиялеләр, итальянлар, греклар, нидерландлылар, алманнар, югославлар, вьетнамлар вә кытайлар.
Австралиянең иң зур шәһәре – Сидней, Яңа Көньяк Уэльс штатының башкаласы.
Тел.
Рәсми тел – инглиз теле.
Австралия диалекты страйн дип атала (ингл. strine). Ул күбрәк Британия инглиз теленә охшаган (British english).
2001нче елгы мәгълүматларга караганда, инглиз телендә Австралия халкының 80%-ы сөйләшә. 2.1% – кытайча, 1.9% – итальянча, 1.4% – грекча аралаша. Беренче Аурупалылар килгәндә, Австралия аборигенларының якынча 200-300 тел булган. Хәзер аборигеннарның якынча 70 теле сакланып калган.
Дин.
Австралиядә дәүләт дине юк. 2006 елның мәгълүматлары буенча, Австралия халкының 64%-ы үзен христиан булып саный. 19% – Мин динсез дип әйтте. Тиз үсә торган диннәр арасында Буддизм, Индуизм һәм Ислам.
Сәясәт.
Австралия – Берлеккә кергән ил. Бу Австралиянең Вестминстер статутын кабул иткәнен аңлата. Бу статус буенча, рәсми рәвештә дәүләтнең башлыгы – Бөекбритания патшасы, ләкин шул ук вакытта Австралия тулысынча бәйсез дәүләт дип санала.
1953 елдан башлап, Австралиянең башлыгы – Бөекбритания патшасы Елизавета Икенче. Патша генерал-губернаторны сайлый, ә генерал-губернатор вәкил ролен уйный. Ул бары тик конституцион кризис вакытларында Австралиянең эчке проблемаларына кысыла ала.
1999 елда Австралиядә дәүләтне җөмһүрият формасына әйләндерү турында референдум үткәрелде. Референдум нәтиҗәләре буенча җөмһүрият өчен 45,13 % тавыш бирде. Шул ук вакытта сораштырулар буенча бары тик 34 % Австралиянең башлыгы Бөекбритания патшасы булырга тиеш дип уйлый. 52 % киләсе патшаның Принц Чарльз булуын теләми. Кайбер сәясәтчеләр Елизавета Австралиянең соңгы патшасы булачак дип фаразлыйлар.
Парламент.
" "Төп мәкалә: Австралия парламенты'
Австралиядә икепалаталы федераль парламент бар. Югары палата Сенат дип атала (76 сенатор), ә аскы палата исә Вәкилләр палатасы дип атала (150 депутат). Парламентка шулай ук Бөекбритания патшасы керә. Аның вәкиле – генерал-губернатор.
Аскы палата депутатлары бермандатлы округлардан сайланалар. Депутатлар 3 елга мажориталь сайлау системасы буенча сайланалар. Һәр штатның иң азы 5 депутат булырга тиеш.
Сенатка һәр штаттан 6 сенатор җибәрелә, һәр территориядән – 2 сенатор. Сенатка сайлаулар партияләр списоклары буенча уза. Һәр сенатор 6 елга сайлана. Һәр 3 ел Сенатның яртысы яңадан сайлана.
Хөкүмәт аскы палата депутатлардан формалаша. Фирка башлыгы автоматик рәвештә премьер-министр була.
Төп сәяси фиркаләр.
Австралиянең төп фиркаләре – Лейбористлар фиркасе (Australian Labor Party)(1891нчы елда барлыкка килде), Либераллар фиркасе (Liberal Party of Australia) (1944) һәм Милли партия (National Party of Australia) (1916).
2007нче елда узган аскы палата сайлауларында күпчелекне лейбористлар алдылар. Алар шулай ук барлык штатларда һәм территорияләрдә күпчелекне тәшкил итәләр. 1996 елдан башлап 2007нче елга кадәр парламентта күпчелекне Либераллар һәм Милли партияләре коалициясе тәшкил иткән.
Тыш сәясәт.
Соңгы елларда Австралиянең АКШ һәм Яңа Зеландия белән мөнәсәбәтләр United States Security Treaty оешмасы аркылы, Көньяк-көнчыгыш Азия белән АСЕАН оешмасы аркылы, ә Океания илләре белән Тыныч океан утраулары форумы аркылы яхшыра.
Күп кенә бәхәсләр Көнчыгыш Тимор белән булды. Сорау Тимор диңгезендәге газ һәм нефть турында булды. 2006нчы елда Австралия вә Көнчыгыш Тимор барлык файдалы казылмалар 50:50 схемасы буенча бүленер дигән фикердә калдылар.
Тарих.
" "Шулай ук Австралия ачылуы мәкаләсен кара.'
Америка колонияләрен югалткач, Бөекбритания Австралиядә сергеннәр колониясен ача. Эре шәһәрләрнең күбесе (Сидней, Порт Филипп, Брисбен) башта колония буларак нигезләнгән. 1828нче елның халык җанисәбе буенча Яңа Көньяк Уэльс халыкның яртысы сергеннәр булдылар. Ләкин Австралиягә бары тик кечкенә җинәятләр өчен җибәргәннәр.
1788нче елның 26 гыйнварында капитан Артур Филип Яңа Көньяк Уэльс дип исемләнгән Британия колониясен төзи башлады. Хәзерге вакытта 26 гыйнварь милли бәйрәм булып тора – Австралия көне. Тасмания утравына инглизләр 1803нче елда киләләр. Аерым колония буларак ул инде 1825нче елда булды. 1829нче елда Бөекбритания үзенә башка Австралия җирләрен буйсындырды (Көнбатыш Австралияне). 1836нче елда Көньяк Австралиядә, 1851нче елда Викториядә, ә 1859нче елда исә Квинслендта колонияләр ачылды. Төньяк территориясендә колония 1863нче елда нигезләнде.
a> Австралиядә иң зур серген колониясе булды.
Әкрен генә 1840 елдан 1868 елга кадәр Бөекбритания Австралиягә кешеләрне җибәрерүдән туктый. 1850нче еллардан «Алтын чир» сәбәпле Австралиягә азат кешеләрнең зур миграцияләре башлана. 1854 елда алтын эзләүчеләрнең зур протестлар була, чөнки хөкүмәт алтын эзләр өчен лицензия сатып алырга куша.
Аборигеннар саны (колонизация башында – 350 мең тирәсе) киләсе 150 ел тиз тешә. Моның сәбәбе шунда: аларны көчләп икенче урыннарга куганнар. 1967 елның референдумы аборигеннарга гражданлык хокукларын биргән. Австралия Югары мәхкәмәсе карары буенча колонизация вакытында җиргә аборигеннар хокуклы булганнар дип игълан ителгән.
19нчы гасырның икенче яртысында Британия колонияләрендә автономияләр таләбе арта. 1855 елдан башлап 1890 елга кадәр Бөекбританиянең алты колониясе үзидәрәлелек хокукын алдылар. 1901нче елның 1 гыйнварында доминион хокукында Австралия федерациясе төзелде.
1902нче елда Австралия дөньяда беренче булып хатын-кызлар өчен сайлау хокукын кертә.
1901нче елдан 1927нче елга кадәр Австралиянең башкалы булып Мельбурн шәһәре булды. 1911нче елда башкала урыны буларак Австралия башкала территориясе төзелде.
Австралия үз теләге белән Беренче бөтендөнья сугышында катнашты.
1931нче елда кабул ителгән Вестминстер статусы буенча (1942нчы елда раслынды) Австралия белән Бөекбритания арасында бердәнбер конституцион мөнәсәбәт – Бөекбритания патшасы.
Икенче бөтендөнья сугышы вакытында Австралия Бөекбританига ярдәм өчен хәрби көч җибәрәләр. Соңарак сугыш Австралия янында да башлана. Перл-Харбор хөҗүмнән соң сугыш Япония белән дә башлана.
1986нчы елда Британия парламенты кануннарының Австралия штатлары кануннары һәм Британия мәхкәмәсе эстенлеге бетә.
1999нче елда Австралиялеләр референдумда илне җөмһүрияткә күчерү проектын хупламыйлар.
Музыка.
Австралиядә бөтен дөнья татарларына мәшһүр булган җырчы Зулья Камалова яши.
Театр.
Сиднейда урнашкан мәшһүр опера театры
Беренче тапкыр Австралиядә театр 1780нче елларда күрсәтелде.
Кино.
Австралиянең иң мәшһүр актерлары арасында Николь Кидман, Мел Гибсон, Рассел Кроу, Кейт Бланшетт, Хит Леджер, Наоми Уоттс. Шулай ук Хью Джекман исемле актёр һәм продюсер Австралиядә туды.
Бәйрәмнәр.
Хезмәт көне – октябрь аеның беренче дүшәмбесе.
Ана көне – май айның икенче якшәмбесе.
Австралия татарлары.
" "Төп мәкалә: Татарлар чит илләрдә'
Австралия татар диаспорасына 500гә якын кеше керә. 100гә якын татар гаиләләре Австралиянең төрле шәһәрләрендә яши, күбесе Аделаида шәһәрендә, 50 кешегә якын Сиднейда һәм 30 кешегә якын Мельбурнда яшиләр.
Беренче булып Abdul Ganivahoff Австралиянең Мельбурн шәһәренә Беренче бөтендөнья сугышы вакытында 1916 елда килә.
Хәзерге көндә Австралиядә ике татар оешмасы эшли. 1984нче елда Аделаида шәһәрендә яшәгән Сәгыйть һәм Ләйлә Садри "Көньяк Австралия Татар оешмасын" оештырдылар.


Marat Zaripov.
__NOTOC__


Канберра.
Канберра ("ингл.Canberra") – Австралия Берлегенең башкаласы. Халык саны 334 меңне уза. Кыйтганың өчендә урнашкан иң зур шәһәр.


Oleg Petrov.
__NOTOC__


Канада.
Канада ("ингл. Canada [‘kʰænədə], фр. Canada [kana‘da]") – Төньяк Америкада урнашкан дәүләт. Дөньяда Рәсәйдән соң мәйданы буенча икенче урында тора. 3 океан белән юыла. Канаданың бары тик бер күршесе бар – АКШ.
Канаданың башкаласы – Оттава шәһәре.
Атаманың килеп чыгуы.
"Канада" сүзе XVI гасырда хәзерге Квебек территориясендә яшәгән лаврентиан ирокезларының үле лаврентиан теленнән тәрҗемә иткәндә "авыл" сүзен аңлата.
Географик урнашу.
Канада Төньяк Американың төньяк өлешендә һәм күпсанлы утрауларда урнашкан.
Тел.
Канадада икетеллелек бар. Инглиз һәм француз телләрен дәүләт телләре итеп кабул иттеләр.


Mikhail Zhukov.
__NOTOC__


18. yöz.
" ul 1701.–1800. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 17. yöz 18. yöz 19. yöz
Unyıllıq: 1700. 1710. 1720. 1730. 1740. 1750. 1760. 1770. 1780. 1790.


17. yöz.
" ul 1601.–1700. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 16. yöz 17. yöz 18. yöz
Unyıllıq: 1600. 1610. 1620. 1630. 1640. 1650. 1660. 1670. 1680. 1690.


16. yöz.
" ul 1501.–1600. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 15. yöz 16. yöz 17. yöz
Unyıllıq: 1500. 1510. 1520. 1530. 1540. 1550. 1560. 1570. 1580. 1590.


15. yöz.
" ul 1401.–1500. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 14. yöz 15. yöz 16. yöz
Unyıllıq: 1400. 1410. 1420. 1430. 1440. 1450. 1460. 1470. 1480. 1490.


12. yöz.
" ul 1101.–1200. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 11. yöz 12. yöz 13. yöz
Unyıllıq: 1100. 1110. 1120. 1130. 1140. 1150. 1160. 1170. 1180. 1190.


11. yöz.
" ul 1001.–1100. yıllarınnan tora torğan yözyıllıq yomğağı."
Meñyıllıq: 1. meñyıllıq 2. meñyıllıq 3. meñyıllıq
Yözyıllıq: 10. yöz 11. yöz 12. yöz
Unyıllıq: 1000. 1010. 1020. 1030. 1040. 1050. 1060. 1070. 1080. 1090.


XIV гасыр.
Мөһим вакыйгалар.
*


XVI гасыр.
XVI (уналтынчы) гасыр — 1501 елдан 1600 елга кадәр дәвам иткән гасыр.
Туулар.
*


XVII гасыр.
XVII (унҗиденче) гасыр — 1601 елдан 1700 елга кадәр дәвам иткән гасыр.
Вакыйгалар.
*


XVIII гасыр.
XVIII (унсигезенче) гасыр — 1701 елдан 1800 елга кадәр дәвам иткән гасыр.
Вакыйгалар.
*


XIX гасыр.
XIX гасыр — 1801 елда башланган һәм 1900 елда тәмамланган гасыр.


XX гасыр.
XX гасыр — 2 меңъеллыкның соңгы гасыры.
*


XXI гасыр.
XXI (21нче) гасыр — хәзерге гасыр. 2001 елның 1 гыйнварында башланды, 2100 елның 31 декабрендә тәмамланачак.


Австралия милли гимны.
Алга, гүзәл Австралия! (ингл. "Advance Australia Fair") - Австралиянең рәсми гимны. 1977 елда референдумда сайланды. 1984 елда кабул ителде. Гимн авторы: Питер Додд.
Рәсми текст.
For we are young and free;
We’ve golden soil and wealth for toil,
Our home is girt by sea;
Our land abounds in Nature’s gifts
In history’s page, let every stage
In joyful strains then let us sing,
We’ll toil with hearts and hands;
To make this Commonwealth of ours
For those who’ve come across the seas
With courage let us all combine
In joyful strains then let us sing
Элекеге текст.
For we are young and free;
We’ve golden soil and wealth for toil,
Our home is girt by sea;
Our land abounds in Nature’s gifts
In history’s page, let every stage
In joyful strains then let us sing,
When gallant Cook from Albion sail’d,
True British courage bore him on,
Till he landed on our shore.
Then here he raised Old England’s flag,
With all her faults we love her still,
In joyful strains then let us sing
We’ll toil with hearts and hands;
For loyal sons beyond the seas
With courage let us all combine
In joyful strains then let us sing
While other nations of the globe
We’ll rise to high renown and shine
Who come our lot to share,
Let all combine with heart and hand
In joyful strains then let us sing
Shou’d foreign foe e’er sight our coast,
Or dare a foot to land,
We’ll rouse to arms like sires of yore
Her sons in fair Australia’s land
In joyful strains then let us sing


Австралия әләме.
Австралия Берлеге әләме (ингл. "Flag of Australia") — Австралиянең дәүләт символы. Әләм 1901 елда кабул ителде.


Сидней.
Си́дней () — Австралиянең иң зур шәһәре. Халык саны якынча 4,28 миллион кеше. Сидней — Яңа Көньяк Уэльс штаты башкаласы. Шәһәр 1788 елда Артур Филлип тарафыннан нигезләнде.


Ижау.
Ижау (;)  – Рәсәй шәhәре, Удмурт Республикасының башкаласы.
Шәhәр Иж елгасы буенда урнашкан.


Австралия кыйтгасы.
Австралия кыйтгасы ("Австралия континенты",  — «көньяк») — көньяк һәм көнчыгыш ярымшарларында урнашкан кыйтга. Кыйтганың бөтен җирендә Австралия дәүләте урнаша. Кыйтга Австралия һәм Океанлык дөнья кисәгенә керә.
Иң көнчыгыш нокта — Байрон борыны (), көнбатыш — Стип-Пойнт борыны (), төньяк — Йорк борыны (), көньяк — Саут-Пойнт борыны () (Тасмания утравын кыйтга өлеше дип санасак, алайса Саут-Ист-Кейп борыны).


Татарстан районнары исемлеге.
Шулай ук кара.
*


Чуаш Республикасы.
Чуаш Республикасы (,) — Русия Федерациясе составына кергән республика. Башкаласы — Чабаксар шәһәре.
Халык саны – 1 290 000 кеше. Мәйданы – 18 300 км2.


Удмуртия.
Удмурт республикасы – Рәсәй Федерациясе составындагы республика. Башкаласы – Ижау шәһәре.
Халык саны – 1 528 500 кеше. Мәйданы – 42 100 км2.


Виктор Балакин.
Ви́ктор Бала́кин Васи́лий улы – Ижау шәһәре башлыгы.
Биография.
1947 елның 26 апрелендә Камбарский районының Балаки авылында туа.
1970 елда Ижау механик институтын тәмамлый. Шул ук елда "Ижмаш" арматурно-сварочный цехның мастер ярдәмчесе булып эшли башлый.
Олы мастер, участок начальнигы, заводның профсоюз комитеты председателеның урынбасары булып эшли.
1991 елда Шәһәр халык депутатлары советының председателе булып сайлана.
1994 елда Ижау шәһәре башлыгының урынбасары булып куела.
2001-2005 елларда халык сайлау буенча Ижау башлыгы булып сайлана.


Саранск.
Сара́нск (,) – Рәсәй шәhәре, Мордовия Республикасының башкаласы. Шәhәр Инсар елганың сул ягында урнашкан.
12 июнь шәһәр көне дип санала.
Шәһәрлеләр.
Саранск – күп милләтле шәһәр. Шәһәрлеләр арасында төп халыклар булып урыслар – 70,98%, мордва – 21,20% һәм татарлар – 5,41% дип санала.


Владимир Сушков.
Влади́мир Сушко́в Фё́дор улы – Саранск шәһәренең башлыгы.
Биография.
1960 елның 27 маенда Краснослободский районының Урыс Маскино авылында туа.
Мордовия дәүләт университетының тезү (1982 елда) һәм экономика (1998 елда) факультетларын, Түбән Новгород иҗтимаги сәяси институтын (1992 елда) тәмамлый.
1982 елдан – "Мордовколхозстрой" тезү комбинатында мастер, олы геодезист;
1983 елдан – инструктор;
1985 елдан – Саранск Пролетариаты РК ВЛКСМ-ның беренче секретаре;
1987 елдан – Мордовия комсомол обком отделын җитәкли;
1990 елдан – МССР Министр Советының баш специалисты;
1992 елдан – Мордовия республикасының имущество фондының эшләрен җитәкли;
1995 елдан – хуҗалык управление башлыгы,
2000 елдан – башлык урынбасары – Мордовия республикасының администрация башлыгының хуҗалык управление җитәкчесе;
2001 елдан – Мордовия республикасы хөкүмәт рәисенең урынбасары.
2003 елдан – Саранск шәһәренең башлыгы;
2006 елдан – Саранск шәһәре районының җитәкчесе.


Эрзә теле.
Эрзә теле (;) – мордва теленең бер юнәлеше. Эрзә теле фин-угыр телләре гайләсенә керә. Урыс һәм мукшы телләре белән официаль Мордовия республикасында дәүләт теле булып санала.
Бу телдә якынча 500 мең кеше сөйләшә. Мордовия республикасының төньяк, көнчыгыш һәм төньяк-көнбатыш якларында, республикага якын тирә-яктагы Түбән Новгород, Пенза, Самара, Саратов, Ырынбург, Ульяновск өлкәләренең, Чуаш, Башкортостан һәм Татарстан республикаларының кайбер урыннарында эрзә теле кулланучыларын очратып була. Чит илләрдә дә (Армения, Эстония, Казакстан һ.б.) эрзә телендәге диаспоралар очрый.
Эрзә телендә хәзерге заманда үзгәрешсез (нәкъ урыс телендәге кебек) Кирилл әлифбасында язалар.
Эрзә теле мукшы теленә бик тә охшаш, әмма фонетикада, морфологиядә һәм сүзлектә аермалары бар.


Мордва телләре.
Мордва телләре фин-угор телләре группасына керә. Мордва теле эрзә һәм мукшы телләреннән тора. Рәсәйдә алар Мордовия, Чуаш, Башкортостан һәм Татарстан республикаларында, аннан тыш Түбән Новгород, Ырынбург, Пенза, Рязань, Самара, Саратов, Тамбов һәм Ульяновск өлкәләрендә таралган.
Урыс теле белән бер рәттән, мукшы һәм эрзә Мордовия республикасында дәүләт телләр дип санала.
Моны да кара.
Mordwa telläre


Мордовия.
Мордовия Республикасы (мокш., эрз. "Мордовия Республикась";) - Рәсәй Федерациясе субъекты.
Республика башкаласы - Саранск шәһәре.
Тарих.
1928 елның 16 июлендә - Мордва өлкәсе;
1930 елның 10 гыйнварында - Мордва автоном өлкәсе;
1934 елның 20 декабрендә - Мордва Автоном Совет Социалистик Республикасы;
1991 елдан — Мордва Совет Социалистик Республикасы;
1993 елдан — Мордовия Республикасы.
Халык.
Җөмһүриятнең төп халкы - урыслар (60%). Мордва халкы - 32% чамасы. Татарлар - 5%-тан артык. Калган халыкларга 2% кала.


Мукшы теле.
Мукшы теле (,) – мордва теленең бер юнәлеше. Мукшы теле фин-угыр телләре гайләсенә керә. Урыс һәм эрзә телләре белән официаль Мордовия республикасында дәүләт теле булып санала.
Мукшы телен мордва халыгының туган тел дип өчтән бере саный.
Мукшы теле Мордовия республикасының көнбатыш ягында кулланыла.


Йошкар Ола.
Йошкар-Ола – Мари Эл республикасының башкаласы.
Халык саны – 248 700 кеше (2008).


Удмурт теле.
Удмурт теле () – фин-угыр телләренең берсе. Урыс теле белән бер рәттән, Удмурт республикасының дәүләт теле дип санала.
Удмурт теле лексикасында татар һәм урыс телләреннән бик күп алынмалар очратып була.


Инсар.
Инсар () - Рәсәй елгасы, Алатырь елгасының уң кушылдыгы. Су юлы Мордовия республикасында утә.
Елга озынлыгы 168 км, бассейнының мәйданы 3860 км².
Ноябрь аенда боз белән каплана, су ташуы апрель аенда башлана.
Су чыгымы күләме Саранск шәһәре янында 7,71 м³/с.
Инсар елгасы яр буенда Рузаевка белән Саранск шәһәрләре урнашкан.


Шокша халкы.
Шокша ()- фин-угыр халкы дип санала.
Шокша теле – эрзә теленең диалекты.
Шокша Мордовия республикасының Теньгушев һәм Торобеев районнарының торак пунктларында яши.
Шокша халыгы гомуми саны – 10 мең кеше.
Мукшы халыгы белән озак янәшә яшәгәч әлеге эрзә халыгының этнографик группасы үзенең телендә һәм культурасында үзгәрешләр ясаган. Әмма шокша үзен эрзә халыгы дип йөртә.


Николай Меркушкин.
Никола́й Ива́н улы Мерку́шкин – дәүләт эшлеклесе, 1995 елдан башлап Мордовия республикасы президенты.
Биография.
1951 елның 5 февралендә Мордовия республикасының Яңа Верхисс авылында туа.
Сәясәткә керү алдыннан инженер-электрик булып эшли.
Президент урынында 1995 елдан алып эшли.
1998 һәм 2003 елларда республика халыгы аны 80% тавыш белән урынында калдыра.
Аның популяр булуы нык икътисад һәм эшчеләр белән пенсионерларга үз вакытында акча түләү белән аңлатып була.


1780.
ul Şimbä könennän başlanğan yıl.


Эрзә халкы.
Эрзә́ () —- фин-угыр халкы дип санала.


Мордовия Республикасы гимны.
Мордовия Республикасы гимны — Мордовия республикасының дәүләт символы.
1995 елның 30 мартында Республика Парламенты белән куллануга кертелгән.
Гимн куплетлары республиканың өч рәсми телендә язылган: 1 куплет — мукшы телендә, 2-нче — эрзә телендә һәм 3-нчесе урыс телендә. Кушымта мукшы һәм эрзә телләрендә язылган.
Көй авторы — Н.Кошелева; Сүз авторы — С. Кинякин


Кама Тамагы районы.
Кама Тамагы районы – Татарстан республикасы районы, Идел елгасы белән Кама елгасы кушылган урында урнашкан.
Район үзәге: Кама Тамагы.
Мәйданы – 1201,1 км2. Халык саны – 17 000 кеше.
Район 1930 елда оешкан. Районда 50 торак пункт исәпләнә, 20 муниципаль берәмлек бар.
Сәламәтлек.
Районда медицина хезмәтен үзәк район, бер участок һәм линия сырхауханнәсе, 35 медпункт, 5 даруханә күрсәтә.
Сатучылык.
Район территориясендә 115 кибет, шул исәптән 60 кибетне шәхси эшмәкәрләр һәм фирма ачты. "Чайка" кафесы, "Идел" рестораны эшли. 3 стационар базар бар.
Авыл хуҗалыгы.
Сабан һәм уҗым бодае, уҗым арышы, арпа, борчак, шикәр чөгендере, соя, рапс игелә. Бакчачылык үскән. Төп терлекчелек тармаклары – ит-сөт терлекчелеге һәм дуңгызчылык.


Кама Тамагы.
Кама Тамагы – шәһәр тибындагы поселок, Татарстан Республикасының Кама Тамагы районы үзәге. Идел елгасының Кама елгасы кушылган урынында уң як ярда Казан шәһәреннән 117 км ераклыкта көньяк-көнбатышта урнашкан.
Пристаньнәре – Идел елгасында Кама Тамагында, Куйбышев исемендәге Затонда, Тенештә, Рус Бортасында, Красновидовода, Тәмтедә урнашкан.


Мукшы халкы.
Мукшы́ (;) - фин-угыр халкы дип санала.


Түбән Новгород өлкәсе.
Түбән Новгород өлкәсе — Россия Федерациясенең Аурупа өлешендә урнашкан субъекты.
"Халкы" — 3 324 114 кеше (2010). Шәһәр халкы өлеше 78,9 % (2009), 21,1% – авыл халкы.
Өлкә үзәге – Түбән Новгород шәһәре.
Танылган шәхесләр.
Чүмбәли авылында бөек татар җырчысы Хәйдәр Бигичев туган.


Губернатор.
Губерна́тор - җитәкче түрә, гадәтчә югарытүгел дәрәҗәдәге хөкүмәтнең юлбашчысы.
Федератив илләрдә куелган яки сайланган сәяси эшлеклесе, дәүләт өлеше белән идарә итүче "губернатор" дип атала ала.


Гарәп теле.
Гарәп теле (гарәп. اللغة العربية‎‎, al-luġa al-ʿarabiyya) — Афразия макрогаиләсенең семит гаиләсенә кергән тел.
Таралыш.
Гарәп телендә туган тел буларак якынча 280 млн кеше сөйләшә, шуларның күпчелеге Якын Көнчыгышта һәм Төньяк Африкада яши.
Зәңгәр төс белән күпчелек гарәп телендә сөйләшә торган илләр, яшел төс белән азчылык гарәп телендә сөйләшә торган илләр күрсәтелгән.
Башка телләр белән мөнәсәбәт.
Гарәп теленнән Ислам дөньясының башка телләрендә (аеруча төрки, урду һәм фарсы телләрендә) алынмалар күп. Урта гасырларда әдәби гарәп теле Аурупада төп мәдәният этәргече булып торган, бу бигрәк тә фән, математика һәм фәлсәфә өлкәләрендә чагылыш тапкан. Шуның нәтиҗәсендә күп Аурупа телләрендә шулай ук гарәп сүзләре бар. Урта Диңгез телләрендә гарәп теле тәэсирен күреп була, бигрәк тә испан, португаль һәм сицилия телләрендә. Моның сәбәбе Иберия ярымутравының кайбер өлешләрендә (Аль-Андалус) гарәпләрнең 700 ел идарә итүендә ята.
Гарәп телендә шулай ук башка телләрдән (шулар арасында борынгы заманнарда — яһүд, грек, фарсы, сириак (арамей теленең урта диалекты) телләреннән, урта гасырларда — төрек теленнән һәм хәзерге вакытта — Аурупа телләреннән) алынма сүзләр бар.
Орфография.
Гарәпчә уңнан сулга язалар. Күпчелек хәрефләр бер-берсе белән тоташтырып языла, әмма берничә хәреф ا،و،د،ذ،ر،ز сулдан тоташтырып язылмый.
Синтаксис.
Гарәп телендә сүзләрнең берлек, икелек һәм күплек саннары бар. Исем категориясенә керүче сүзләр ике җенескә бүленә. Шулай ук фигыльләр дә ике җенескә бүленә һәм берлек, икелек һәм күплек санда үзгәрә. Гарәп теле флектив телләргә керә, ягъни сүзнең тамыры үзгәрергә мөмкин.
Сылтамалар.
*


Волжск.
Волжск () Рәсәй шәһәре, Мари Ил республикасының икенче шәһәре.
Халык саны – 56 925 кеше (2008).
Шәһәрлеләр арасында төп халыклар булып урыслар – 69%, татарлар – 14%, чирмешлер – 13% һәм чуашлар – 2% дип санала.


Җаек елгасы.
Җаек елгасы ("Урал, Яик") – Рәсәй һәм Казахстан территориясе буенча агучы елга. Каспий диңгезенә коя. Ырынбург шәһәре аша уза.


Валерий Шанцев.
Вале́рий Павли́н улы Ша́нцев – дәүләт эшлеклесе, Түбән Новгород өлкәсенең башлыгы.
Биография.
1947 елның 29 июнендә Кострома өлкәсенең Сусанино авылында туа.
7 яшенә кадәр авылда әбисе белән тәрбияләнә, соңыннан Мәскәүгә әти-әнисе янына күчә.
743-нче мәктәпнең 8 сыйныфын бетереп Авиационный техникумда укуын дәвам итә.
Соңыннан Мәскәү радиотехника, электроника һәм автоматика институтының кичке бүлеген һәм Халык хуҗалыгы академиясен тәмамлый.
1996 елда Мәскәү шәһәре башлыгының урынбасары булып сайлана.
2005 елның 8 августында Түбән Новгород өлкәсенең губернаторы булып сайлана.


Qazaqstan Respublikası.
Qazaqstan Respublikası yäki Qazaqstan ul kübräk Urta Azíada urnaşqan däwlät. Ul Rusiyə, Qıtay, Qırğızstan, Üzbäkstan, Törekmänstan belän çiktäş.
Məydanı buyınça ul dönyada tuğızınçı urında torsa, məydanınıŋ zur öleşen dala aluı säbäple, xalıq sanı belän il 57 genä urınnı ala.
Taríx.
1997. yılda Qazaqstan başqalası ilneñ Könyağında urnaşılğan Almatıdan, isemen Astanağa üzgärtelgän, üzägendäge Aqmola şähärenä küçte. Başqala küçerüeneñ säbäpläre arasında kiläçäktä Almatıda cir teträw kötelüe ide. Monnan tış, Astanada kübräk Qazaqlar yäşilär, Almatıda isä Urıslar sanı zur.
İdärä büleneşe.
Almatı qalası, Aqmola (üzäge: Astana), Aqtöbä, Astana qalası, Atıraw, Batıs Qazaqstan (üzäge: Oral), Bayqoñğır qalası, Mañğıstaw (üzäge: Aqtaw), Ontustik Qazaqstan (üzäge: Şimkent), Pavlodar, Qarağandı, Qostanay, Qızılorda, Şığıs Qazaqstan (üzäge: Öskemen), Soltustik Qazaqstan (Petropavl), Cambıl (üzäge: Taraz).
Xalıq.
Qazir Qazaqstanda (2005) yılğı canisäp beleme buyınça):Qazaq59%,Urıs25%,Ukrain 3,1%Özbäk 3%,Alman 1,4%,Tatar 1.4%


Минзәлә шәһәре.
Минзәлә (,) — Татарстан Республикасы Минзәлә районының үзәге, Казаннан көнчыгышка таба 292 км урнашкан. Кама буенда, Минзәлә елгасының түбән ярында, Круглое Поле тимер юл станциясеннән 65 км көнчыгышка таба Әгерҗе-Акбаш линиясендә урнашкан. Аэропорт. Яр Чаллы – Уфа автомобиль юлы.
Тарих.
1584 – 1586 елларда нигез салынган. 1781 елда Уфа губерниясенең өяз шәһәре статусын ала.
Сәнәгәть.
Минзәлә – җирле чималны эшкәртүче предприятиеләре булган авыл хуҗалыгы районы үзәге.
Авыл хуҗалыгы.
Язгы бодай, арыш, арпа, солы, карабодай, борчак, тары үстерелә. Терлекчелекнең төп тармаклары: ит, сөт җитештерү, дунгызчылык.
Мәдәният.
Сабир Өметбаев исемендәге Минзәлә татар дәүләт драма театры.


Rusiä İmperiäse.
Rusiä İmperiäse (Urısça: "Российская Империя"), küpmillätle däwlät (1721.-1917.).
Pyotr I färmanı belän 1721. yılda elekke patşalıq "imperiä" dip iğlan itelä. İke ğasır däwerendä imperiä Qırım Xanlığın, Baltiq buyı däwlälären, Ukrainanıñ Dniperdän Könbatışta yatqan öleşen, Belarusnı, Polşanıñ Könçığış öleşen, Bessarabiäne, Tönyaq Qawqaz, 19. yöz däwamında Könyaq Qawqaz cirlären, Qazaqstan, Urta Aziä cirlären, Finlyandiäne h.b. il-däwlätlärne "üzenä quşu"ğa ireşä. 19. yöz axırında Rusiä İmperiäseneñ mäydanı 21,8 mln. "km2", xalqı 128,2 mln. keşe (1897). 100dän artıq millätne berläşterä, şunıñ 43% Urıslar.
1914. yılda Rusiä İmperiäse 81 gubernağa häm 20 ölkägä bülenä; 931 şähäre bula.
Däwlät başında xoquqı çiklänbägän (absolyut) monarx – imperator tora. Däwlättä Xristian dine östenlek itä. Rusiä İmperiäsendä 20 yäştän usğan här ir-at imperatorğa tuğrılıq antı birergä tieş bula. İmperi xalqı 4 töp sıynıfqa bülenä: "dvoryannar (дворяне)" - morzalar, ruxanıylar "(духовенство)", "şähär obıvatelläre (городские обыватели)" - şähärdä toruçılar, krestyannär "(крестьяне)". Xakimlek itüçe qatlaw – dvoryannar.
İdel buyı, Seber, Urta Aziä Urıs bulmağan xalıqlar çiklängän, üz matbuğatı, däwlät tä'minatındağı mäğärife bulmağan "keçe xalıqlar" ("inorodetslar - инородцы") isemlegendä yöri. 1917. yılğı Fevral İnqilabı näticäsendä monarxiä tärtibe yuqqa çığarıla, Waqıtlı Xökümät tözelä. 1917. yılnıñ 1 (14) Sentyabrendä Waqıtlı Xökümät Rusiäne cömhüriät dip iğlan itä.


Татарлар.
Татарлар ("tatarlar") – Күбесенчә Авразия кыйтгасында яшәгән төрки халык. Русиядә татарларның саны 5554,6 мең кеше. Русия Федерациясендә сан буенча икенче халык, Татарстан Җөмһүриятнең төп халкы. Өч төп төркемгә бүленәләр: идел буе-урал, себер, әстерхан.
Татарлар саны.
Тулысынча дөньяда 10 миллион татар яши.


Руслар.
Русла́р (рус. "Русские", берлек сан: "русский, русская") — күбесенчә Русия Федерациясендә яшәгән славян халкы. Рус телендә сөйләшәләр.


Ульяновск өлкәсе.
Сембе́р өлкәсе́ ("рус." Ульяновская область) – Рәсәй Федерациясенең Аурупа өлеше субъекты.
Өлкә үзәге – Сембер шәһәре.


Әрмәнстан.
Әрмәнстан Җөмһүрияте ( әйтелеше:|[hɑjɑstɑˈni hɑnɾɑpɛtuˈtʰjun], "айастани́ анрапетутю́н")– Кавказ артының көньяк өлешендә урнашкан дәүләт. Көнчыгышта һәм көньяк-көнчыгышта Әзербәйҗан, көньякта Иран, көнбатышта Төркия, төньякта Грузия белән чиктәш. Диңгезгә чыгышы юк.
Әрмәнстанның хәзерге территориясе 1826-1828 елгы рус-фарсы сугышыннан соң тулысынча Русия империясе составына керә. 1918 елның 28 маенда монда бәйсез Әрмәнстан Җөмһүрияте игълан ителә. 1920 елның 29 ноябрендә Әрмәнстанда совет хакимияте урнаштырыла һәм Әрмәнстан ССР игълан ителә. 1922 ел-1936 елларда Әрмәнстан ССР ССРБга ЗСФСР составында керә, ә 1936 елның 5 декабреннән – союздаш җөмһүрият. 1991 елның 23 сентябрендә Әрмәнстанда 21 сентябрьдә үткәрелгән референдум нәтиҗәләре буенча җөмһүриятнең Югары Шурасы «Әрмәнстанның дәүләт бәйсезлеге турында Декларацияне» кабул итә. 1992 елның 22 мартында Әрмәнстан Җөмһүрияте БМОга кабул ителә.


Пенза өлкәсе.
Пе́нза өлкәсе́ – Рәсәй Федерациясенең Европа өлеше субъекты.
Өлкә үзәге – Пенза шәһәре.


Әгерҗе районы.
Әгерҗе районы – Татарстан республикасының төньяк-көнчыгыш өлешендә Иж елгасы (Идел бассейны) яры буенда, Казаннан көнчыгышка таба 304 км ераклыкта урнашкан. Тимер юл узелы (юнәлешләре – Казан, Екатеринбург, Ижевск).
Муниципаль районы башлыгы: Габбасов Фәрит Гариф улы.
Авыл хуҗалыгы.
Районда арыш, бодай, солы, карабодай игелә. Терлекчелекнең төп тармаклары: ит-сөт терлекләре, дуңгызчылык.
Сәламәтлек саклау.
Халыкка медицина хезмәтен район үзәк хастаханәсе күрсәтә. Ул – 147 урынлы күппрофильле учреждение. Анда хирургия, терапия, балалар, гинекология, йогышлы авырулар, акушер бүлекләре эшли, реанимация койкалары, көндезге стационер, ашыгыч медицина ярдәме бүлекчәләре бар.
Үзәк хастаханә көнгә 300 кешене кабул итә ала. Анда авырулар 22 белгечлек буенча кабул ителәләр.
Красный бор участок хастаханәсе 27 урынга исәпләнгән, көндез дәвалана торган 15 урынлы 3 табиблык амбулаториясе эшли.
Тимер юл хастаханәсендә көндезге стационар, поликлиника, 10 урынлы көндез дәвалану бүлеге эшли.
Район сәламәтлек саклау учреждениеләрендә 54 табиб, 288 урта медицина хезмәткәре эшли. Күп табибларга "Татарстан Республикасының атказанган табибы" исеме бирелгән.
Мәдәният.
Районда 83 мәдәният учреждениесе бар. Шул исәптән: 45 клуб учреждениесе, 34 китапханә, 2 тарих музее, балалар музыка мәктәбе, дәүләт кино учреждениесе, "Әгерҗе" радиосы. Аларда 330 кеше эшли. Реконструкциядән уздырылып ачылганнан соң район Мәдәният сараенда Татарстан сәхнә йолдызлары концертлары, район мәдәни чаралары, бәйрәмнәр уза.
Мәдәят сарае каршында "Ритмы детства" республика конкурсы дипломанты – "Самоцветы" хореография ансамбле, "Эль" вокаль-инструменталь ансамбле, "Народные мелодии" республика конкурсы дипломанты – "Жемчужина" рус халык җырлары ансамбле, "НИКА" яшь тамашачы театры, "Надежда" театр студиясе, Ф.Туишев исемендәге республика гармунчылар конкурсы лауреаты – баянчылар ансамбле эшли.


Самара өлкәсе.
Сама́ра өлкәсе́ – Рәсәй Федерациясенең Аурупа өлеше субъекты.
Өлкә үзәге – Самара шәһәре.


Иске Чүпрәле.
Иске Чүпрәле – Татарстан авылы, Чүпрәле районының үзәк авылы, Казаннан көньяк -көнбатышка таба 200 км, Борындык тимер юл станциясеннән көнчыгышка таба 45 км ераклыкта урнашкан.


Чүпрәле районы.
Чүпрәле районы () — Татарстан Республикасындагы муниципаль район.
Авыл хуҗалыгы.
Сабан, кышкы бодай, арыш, арпа, солы, тары, карабодай, борчак, шикәр чөгендере, бәрәңге игелә.
Терлекчелекнең төп юнәлешләре – ит-сөт сыерлары көтүе, дуңгызчылык.


Саратов өлкәсе.
Сара́тов өлкәсе́ – Рәсәй Федерациясенең Аурупа өлеше субъекты.
Өлкә үзәге – Саратов шәһәре.


Оренбург өлкәсе.
Ырымбу́р өлкәсе́ – Рәсәй Федерациясенең Аурупа өлеше субъекты.
Өлкә үзәге – Ырымбур шәһәре.


Чиләбе өлкәсе.
Чиләбе өлкәсе́ – Рәсәй Федерациясенең Аурупа өлеше субъекты.
Өлкә үзәге – Чиләбе шәһәре.


Фин-угыр телләре.
Славяннарның килүенә кадәр фин-угыр кабиләләренең урнашуы
Фин-угыр телләре – бертуган телләр төркеме, урал телләре гаиләсенең тармагы.
Бу телләр Рәсәй Федерациясе, Финляндия, Эстония, Венгрия һ.б. илләрдә таралган.


Диаспора.
Диа́спора () - туган иленнән тыш яшәүче халык өлеше.


Фонетика.
Фоне́тика (; phone — аваз, tike — караган, бәйле) — сөйләм авазларын, аларның үзгәрешен өйрәнгән тел белеме тармагы. Авазлар телнең материаль ягын тәшкил итәләр һәм сүзләр, җөмләләр, сөйләм кисәкләренең материаль тышчасы булып торалар. Телнең аваз ягы сегмент элементлар дип атала.
Фонетика — сөйләм авазларын һәм аваз корылышын өйрәнә торган гыйлем.


Морфология.
Морфоло́гия ("рәвеш" + "гыйлем") киң төшенчәдә — рәвеш һәм корылма гыйлеме.
Тар төшенчәдә — функция, чара һәм алым ясалышы белән бәрабәрчә оештырылган эшләнмә (объект, система) корылмасы, рәвеш төзелеше.
Бу атама табигый гыйлемнәренә бирелгән немец шагыйре И. В. Гёте белән кертелгән.


Сүзлек.
Сүзлек ("лөгать") (тат. лат. "süzlek","lөğәt") - билгеле тәртип буенча урнашкан сүзләр җыелмасы, белешмә китабы.
Сүзлектә сүзләрнең мәгънәсе, кулланышы, килеп чыгышы, башка телләргә тәрҗемәсе һ.б. мәгълүмат була.


Лаеш.
Лаеш (,) — Татарстан шәһәре, Лаеш районы үзәге, Казаннан көньяк-көнчыгышта 62 км. ераклыкта Куйбышев сусаклагычы ярына урнашкан. Район территориясе аша Казан–Саескан тавы–Чистай–Әлмәт автоюлы үтә, бер тармагы Лаешка борыла.
Тарих.
Үткәндә – Идел Болгары шәһәрләренең берсе.
1781 елда Казан наместниклыгы Лаеш өяз шәһәре барлыкка килә.
1926 елдан – авыл җирлеге,
1950 елдан – шәһәр тибындагы поселок.


Лаеш районы.
Лаеш районы () — Татарстандагы муниципаль район. Район 1965 елда төзелә. Район территориясе аша Казан–Саескан тавы–Чистай–Әлмәт автоюлы үтә, бер тармагы Лаешка борыла.
Муниципаль районы башлыгы: Тимофеев Александр Петрович.
Авыл хуҗалыгы.
Сабан һәм уҗым бодае, уҗым арышы, солы, борчак, тары, бәрәңге, яшелчәләр үстерелә. Бакчачылык үскән. Терлекчелекнең төп тармаклары-сөт-ит терлекчелеге һәм кошчылык.
Авыл хуҗалыгы предприятиеләре: "Нармонка" совхозы" ААҖ.


Свердловск өлкәсе.
Свердло́вск өлкәсе́ – Рәсәй Федерациясенең субъекты.
Өлкә үзәге – Екатеринбург шәһәре.


Миңлегали Шайморатов.
Миңлегали Минһаҗ улы Шайморатов – (1899–1943) – генерал-майор, гражданнар һәм Бөек Ватан сугышы каһарманы, атаклы 112-че (соңыннан 16-чы Чернигов гвардия) Башкорт кавалерия дивизиясының командиры.
М. Шайморатов 1899 елда 15 (27) августта элекке Уфа губернияның Уфа өязе (хәзерге Башкортостанның Кырмыскалы районы) Биштәкә авылында туган. (Бу авыл хәзер Шайморатов авылы дип атыла).
Яшь чактан эшкә урыннаша, 1915 елдан «Урал» пароходта матрос булып эшли. Гражданнар сугышы башлавыннан соң 1918 елда В.К.Блюхер Төнъяк Урал кызыл партизанннар армиягә барып кушыла.


Васко да Гама.
Васко да Гама ("порт. Vasco da Gama;" 1469–1524) – Португалия сәяхәтчесе, Һиндстанга диңгез аша сәяхәт иткән беренче аурупалы буларак мәшһүр.
Туу.
Васко да Гаманың туган елы төгәл мәгълүм түгел. Ул я 1460елда, я 1469нчы елда Португалия воевода гаиләсендә Синеш шәһәрендә туа.
Аның әтисе – Эштевана да Гама. Әнисе – Изабела Содре. Васко да Гаманың балачагы турында бик аз мәгълүм. Португалия тарихчысы Teixeira de Aragão фикеренчә, ул Эвора исемле шәһәрдә белем ала. Васко да Гама астрономияне яхшы белгән.
1492 елда Португалия патшасы Джон Икенче аны Сетубал портына эш тапшырып җибәрә. Васко эшне тиз эшли.
Һиндстанга сәяхәт.
Бер версиягә күрә патша Мануэл I сәяхәтне башта Васко да Гама әтисенә башкарырга кушты. Ләкин, әтисе июль аенда үлгән сәбәпле, 1497нче елда Васко үзе экспедиция капитаны буларак Лиссабон шәһәреннән чыгып китте.
17 май көнне ул Һиндстанга барып җитә.
Кызык фактлар.
Сәяхәт вакытында 100 кешедән бары тик 55 кеше исән калган.


География.
География (", γεια – Җир шары һәм γράφω – язарга, тасвирларга") – Җир өслегендә һәм аның тирәсендә кешелек яшәеше өчен мөһим элементларның урнашуын, таралуын һәм, гомумән, кешене һәм аның тирәлеген өйрәнүче фән. Физик география Җирнең физик, метеорологик һәм экологик үзлекләрен һәм аларның Җирдәге күренешләрен өйрәнә. Җәмгыять географиясенең игътибары икътисади, сәяси һәм мәдәни процессларга юнәлдерелгән. Географлар, Җирнең үзлекләрен өйрәнүдән тыш, шулай ук аның Кояш Системасында һәм Галактикада алып торган урынын һәм бу тирәлекнең Җиргә тәэсирен (климат, океандагы агымнар һ.б.) дә өйрәнә.
География тарихы.
Беренче тапкыр «география» сүзен Эратосфен кулланды. Грекча «ге» – Җир, «графо» – язам. «География» сүзе «Җирне тасвирлау» дигәнне аңлата.


Тамбов өлкәсе.
Тамбо́в өлкәсе́ – Рәсәй Федерациясенең Аурупа өлеше субъекты.
Өлкә үзәге – Тамбов шәһәре.


Рязань өлкәсе.
Ряза́нь өлкәсе́ – Рәсәй Федерациясенең Аурупа өлеше субъекты.
Өлкә үзәге – Рязань шәһәре.


Пермь крае.
Пе́рмь крае – Рәсәй Федерациясенең Европа өлеше субъекты.
Өлкә үзәге – Пермь шәһәре.


Воронеж өлкәсе.
Воро́неж өлкәсе́ – Рәсәй Федерациясенең Аурупа өлеше субъекты.
Өлкә үзәге – Воронеж шәһәре.


Липецк өлкәсе.
Ли́пецк өлкәсе́ – Рәсәй Федерациясенең Европа өлеше субъекты.
Өлкә үзәге – Липецк шәһәре.


Мари Ил.
Ма́ри И́л Республикасы́ — Русия Федерациясе эчендә республика (дәүләт), Русия Федерациясенеӊ субъекты.
Халык.
2002 ел


Волгоград өлкәсе.
Волгогра́д өлкәсе́ – Рәсәй Федерациясенең Аурупа өлеше субъекты.
Өлкә үзәге – Волгоград шәһәре.


Русия Федерациясе субъектлары.
Русия Федерациясенә 83 субъект керә.
2008 елның 1 мартына Русиянең федератив төзелеше.
Исемлектә федерация субъектлары Русия Федерациясе Конституциясенең 65нче мәкаләсендәге тәртиптә бирелгән.


Татарстан географиясе.
Татарстан – Русия Федерациясе үзәгендә, Идел һәм Кама очрашкан урында урнашкан җөмһүрият.
Татарстан районнары исемлеге


Эратосфен.
Эратосфен ("иске грекча – Ἐρατοσθένης;" б.э.к. 276 – 194) – Греция математигы, астроном, географ һәм шагыйрь.
Биография.
Эглаос улы, Кирена шәһәрендә туган.
Башлангыч белемне Александриядә Киреналы Каллимахтан ала. Эратосфенның шулай ук Лизний исемле философ дигән укытучысы булганлыгы да билгеле. Афиннарга күчкәч, ул Платонның мәктәбе белән якынлаша һәм үзен платоник дип атый башлый.
Киреналы Каллимахның үлеменнән соң патша Птолемей III Эвергет аны Афиннардан чакыртып ала һәм Александрия китапханәсенең мөдире итеп куя. Картлык көнендә бу вазифадан читләштерелә һәм бөлгенлектә вафат була.


Сәяси география.
Сәяси география – география фәненең бер өлеше. Ул сәяси дөнья хаританың формалашуын өйрәнә.


Ростов өлкәсе.
Росто́в өлкәсе́ – Рәсәй Федерациясенең Европа өлеше субъекты.
Өлкә үзәге – Ростов-на-Дону шәһәре.


Адыгея.
Адыге́я Республикасы́ ("Адыгея",) — Русия Федерациясе эчендәге республика (дәүләт), Русия Федерациясенең субъекты, Көньяк федератив округына керә.
Географиясе.
Республиканың төньяк өлеше тигезле, көньякта — Зур кавказ таулары торалар. Адыгея территориясын 40 % чамасы урманнар алалар. Республиканың климат җылы дип карала, урта температура −2 °С гыйнварда, ә июльдә +22 °С белән санлана. Адыгеяның иң зур елгалары: Кубань, Лаба, Белая.
Тарих.
Адыгея территориясе электән урнашкан иде. Майкоп районында Абадзех палеолитик туктау урнашкан, күп археологик бронза һәм тимер гасырларның һәйкәлләре бар. Кавказ сугышы нәтиҗәсендә, 1859—1864 елларда кайсыдыр адыглар Госман империясегә киткәнннәр. Калганнарны Кубаньнең сул якка күчерделәр.
1922 елның 27 июлендә Чиркәс (Адыгей) автоном өлкә кебек, Краснодарда үзәк белән барлыкка килде, аннары соң Адыгей автоном өлкә белән булды. 1936 елның 10 апрелендә үзәк Майкопка күчерелде. 1990 елның 5 октябрендә Адыгей АССРы игълан ителде, ә 1992 елның 24 мартынан Адыгея Республикасы ясалган иде.
2006 елдан бирле республиканың президенты — Аслан Тхакушинов.
Чиктәшлек.
Краснодар крае белән камаулы буларак Адыгея анклав булып санала.
Административ-территориаль бүленеш.
Республикада 2 шәһәр округы — Майкоп һәм Адыгейск, 7 муниципаль район, 5 шәһәр поселениесе — шәһәрсыман поселогы, 43 авыл поселениесе, 225 авыл торак пункты (2006).
Халык.
Халык — 443 мең (2006), шәһәрдә яшәүчеләре — 52,6 % (2006). Халыкның тыгызлыгы — 56,8 кеше/Км² (2006).
Татарлар Адыгеядә Киров авылында (Шовгенов районы), Политотдел, Отрадный авылларында (Кошехабль районы), Афипсип авылында (Тахтамукай районы), Майкоп шәһәрендә торалар.
Дин.
Адыгеяда яшәүчеләр төрле дин вәкилләре булып торалар. Адыгларның күпчелеге мөселман. Анда яшәгән татарлар да нигездә мөселманнар.
Адыгеяда яшәүче руслар, украиннар һәм беларуслар христиан диненә ышаналар.
Халыкның берникадәр өлеше атеист, яки бер дин тарафдары да түгел.
Хәзерге вакытта Адыгеядә чиркәү тергезелә, ләкин мөселман гыйбәдәт урыннары бик аз. 2000 елның 2 ноябрендә Майкоп җәмигъ мәчете ачылды, бөтен республиканың мөселманнарына бу вакыйга бик зур бәйрәм белән булды.


Җөмһүрият.
Җөмһүрия́т () – дәүләт төзелешенең бер төре.
"Җөмһүрият" булып саналган илдә югары хакимлек сайлаулы әгъзаләре белән ашырыла.
Хәзерге заманда 190 дөнья илләреннән 140-тан артык "җөмһүрият" булып санала.
Рәсәй Федерациясенә кергән кайбер субъектлар да "җөмһүрият" () дип атала (Татарстан Республикасы, Чуаш Республикасы һ.б).


Курск өлкәсе.
Ку́рск өлкәсе́ – Рәсәй Федерациясенең Европа өлеше субъекты.
Өлкә үзәге – Курск шәһәре.


Калининград өлкәсе.
Калинингра́д өлкәсе́ – Рәсәй Федерациясенең Европа өлеше субъекты.
Өлкә үзәге – Калининград шәһәре.


Белгород өлкәсе.
Белгоро́д өлкәсе́ – Рәсәй Федерациясенең Европа өлеше субъекты.
Өлкә үзәге – Белгород шәһәре.


Смоленск өлкәсе.
Смоле́нск өлкәсе́ – Рәсәй Федерациясенең Аурупа өлеше субъекты.
Өлкә үзәге – Смоленск шәһәре.


Алтай Республикасы.
Алта́й Республикасы́ ("Таулы Алтай",) — Русия Федерациясенең эчендә республика (дәүләт), Русия Федерациясенең субъекты, Себер федератив округына керә.
Башкала — Таулы Алтайск шәһәре.


Бурятия.
Буря́т Респу́бликасы () — Рәсәй Федерациясенең Азия өлеше субъекты.
Өлкә үзәге - Улан-Удэ шәһәре.


Һади Такташ.
Һади Такташ (1 гыйнвар, 1931 ел, Сыркыды авылы, Тамбов губерниясе - 8 декабрь, 1931 ел, Казан) - татар әдәбияты классигы, шагыйрь, драматург. Татар совет әдәбиятына нигез салучыларның берсе.
Тормыш юлы.
Һади Такташ 1901 елның 1 гыйнварында Тамбов губерниясенең Сыркыды авылында күп балалы крестьян гаиләсендә туа. Башлангыч белемне авыл мәдрәсәсендә ала, аннары күрше Пешлә авылында укый.
1915 елда Бохарага эшләргә китә.
1918 елда «Олуг Төркестан» газетасында беренче шигырен бастыра. Шул ук елның көзендә туган авылына кайта һәм укытучылык курсларына керә. Аларны тәмамлагач укытучы булып эшли.
1919 - 1920 елларда Оренбургта яши һәм газетада редактор булып эшли.
1921 - 1922 елларда Ташкәнттә яши.
1922 елның җәендә Мәскәүгә күчеп килә. Бераздан Казанга күчә.
1931 елның 8 декабрендә Казанда вафат була.


Алтай крае.
Алта́й крае – Рәсәй Федерациясенең Азия өлеше субъекты.
Өлкә үзәге – Барнаул шәһәре.


Брянск өлкәсе.
Брянск өлкәсе́ – Рәсәй Федерациясенең Аурупа өлеше субъекты.
Өлкә үзәге – Брянск шәһәре.


Климат.
Климат ((klimatos) – "бөгелү") – нинди дә булса урын өчен хас булган күпьеллык һава торышы режимы.


Ауразия.
Авразия (яисә Евразия) – Җир шарындагы иң зур кыйтга. Ул барлык коры җирнең 1/3ен алып тора.
Авразияне ике дөнья кисәге – Аурупа һәм Азия тәшкил итә.


Тасмания.
Тасмания () – Австралия кыйтгасыннан 240 км ераклыктагы утрауда урнашкан Австралиянең өлкәсе.
Өлкә үзәге – Хобарт шәһәре.


Менделеевск районы.
Менделеевск районы — Татарстан Республикасы районы.
Муниципаль районы башлыгы: Гафаров Рөстәм Исмәгыйлович
Район 1985 елда Алабуга районы составыннан аерылып чыгып оешкан.
Авыл хуҗалыгы.
Менделеев районында арыш, арпа, солы, борчак, бәрәңге һәм башка яшелчәләр, чөгендер белән кукуруз терлек азыгы буларак үстерелә. Мөгезле эре терлек, дуңгызлар, атлар үрчетелә. Җәнлекчелек (төлке, чәшке, ак төлке).
Мәдәният.
Менделеевск шәһәре туган якны өйрәнү музее.


Башкала.
Башкала́ – дәүләтнең яки административ берәмлекнең (өлкә, төбәк, автоном җөмһүрият, штат, провинция һ. б.) төп шәһәре. Гадәттә башкалада дәүләтнең яки административ берәмлекнең югары идарә органнары урнаша.
Кайбер әгъзаларның бүтән шәһәрләрдә дә урнашуы мөмкин.


Киров өлкәсе.
Ки́ров өлкәсе́ – Рәсәй Федерациясенең Аурупа өлеше субъекты. Мәйданы - 120 800 км2.
Өлкә үзәге – Киров шәһәре.


Орел өлкәсе.
Орё́л өлкәсе́ – Рәсәй Федерациясенең Европа өлеше субъекты.
Өлкә үзәге – Орёл шәһәре.


Кукмара районы.
Кукмара районы – Татарстан Республикасының административ беремлеге.
Муниципаль районы башлыгы: Рәхмәтуллин Рауил Шәйдәүләтович.
Район 1930 елда төзелгән.
Авыл хуҗалыгы.
Арыш, көзге бодай, арпа, солы, борчак, бәрәңге игелә. Терлекчелектәге төп тармаклар- сөт-ит тармагы.


Кукмара.
Кукмара – Татарстан Республикасындагы шәһәр тибындагы поселок, Кукмара районы үзәге, Казаннан төньяк-көнчыгышка таба 120 чакрым ераклыкта, Нурминкә елгасы (Вятка кушылдыгы) буенда урнашкан. Казан – Екатеринбург тимер юлындагы станция.


Мәскәү өлкәсе.
Мәскә́ү өлкәсе́ – Рәсәй Федерациясенең Аурупа өлеше субъекты.
Өлкә үзәге – Мәскәү шәһәре.


Әмирхан Еники.
Әмирхан Еники "(Әмирхан Нигъмәтҗан улы Еникиев, 2 март 1909 – 16 февраль 2000)" – татар язучысы, журналист, тәрҗемәче, СССР Язучылар союзы әгъзасы.
Биография.
1909 елның 17 февралендә (яңа стиль белән 2 мартта) элекке Уфа губернасы Бәләбәй өязе (хәзерге Башкортстанның Благовар районы) Яңа Каргалы авылында таза хәлле крестьян гаиләсендә туган. 1911 елда аның әтисе гаиләсе белән Яңа Каргалыдан кырык чакрым ераклыктагы Дәүләкән дигән авылга күченә. Әмирханның балалык һәм мәктәп еллары шул авылда уза.
Яшьтән үк әдәбият, иҗат эше белән кызыксынган Әмирхан Еники 1925 елның җәендә Казанга килә һәм китап кибетенә курьер булып эшкә урнаша. Бер елдан ул Казан университеты каршындагы рабфакка укырга керә. Шушы чорда көндәлек Матбугат битләрендә аның әдәби парчалары һәм хикәяләре күренә башлый.
1927–1933 еллар арасында Ә. Еники Донбасста – ликбез курсларында Укытучы, Казан мех фабрикасында – сортировщик, «Кызыл Татарстан» газетасы редакциясендә штаттан тыш хәбәрче хезмәтендә була, бер үк вакытта, төп эшеннән аерылмыйча, 1931–1933 елларда Казанда Хезмәтне фәнни оештыру институтында (ИНОТ) укый. Шуннан соң ул Ватан сугышына кадәр Казандагы җирле промышленность системасында техник укыту буенча методист (1934–1935), кинофикация трестында инструктор (1935–1936), «Азер кино» (Баку) студиясенең райондагы махсус вәкиле (1936–1937), Казанның 2нче номерлы тегү фабрикасы каршындагы стахановчылар мәктәбендә (1937–1939) һәм Үзбәкстанның Маргилан шәһәрендәге гомуми белем бирү мәктәпләренең берсендә укытучы булып эшли. 1941–1945 елларда әдип – Ватан сугышы фронтында: хәрәкәттәге армиянең хуҗалык һәм каравыл частьләрендә рядовой солдат булып хезмәт итә.
Армиядән кайткач, Ә. Еники берникадәр вакыт «Совет әдәбияты» (хәзерге «Казан утлары») журналында әдәби хезмәткәр, аннары Татарстан радио комитетында әдәби тапшырулар бүлеге редакторы булып эшли, 1950–1952 елларда исә Казан авиация техникумында татар теле укыта, 1953 елда ул бөтенләе белән профессиональ язучылык хезмәтенә күчә.
16 февраль 2000дә Казанда вафат була.
Иҗаты.
Аерым журналистик язмалары һәм «Дус кеше» (1929), «Пожар» (1929), «Никуличева һәм аның иптәшләре» (1934), «Көзнең бер кичендә» (1939) шикелле повесть, хикәяләре белән сугышка кадәр үк матбугатта исеме күренгәләсә дә, Ә. Еники үзенчәлекле язучы-художник буларак нигездә сугыш һәм сугыштан соңгы елларда формалаша.
Аның «Бала» (1941), «Ана һәм кыз» (1942), «Бер генә сәгатькә» (1944), «Ялгыз каз» (1944), «Мәк чәчәге» (1944), «Кунакчыл дошман» 1945), «Тауларга карап» (1948), «Кем җырлады» (1956) кебек хикәяләре татар психологик прозасының матур үрнәкләре булып саналырга хаклы. Аларда дәһшәтле сугыш шартларында гади совет кешесенең рухи чыдамлыгы, тыйнаклыгы, юлындагы авырлык-кыенлыкларны батырлык белән кичерүе һәм тормышка, яшәүгә булган тирән ышанычы сәнгатьчә калку итеп сурәтләнә. Әдип, барыннан да элек, сугыш чынбарлыгының кеше рухында, табигате-холкында чагылышын анализлый һәм көндәлек тормыш вакыйгалары, детальләре аша үз геройларының эчке дөньясын, характер үзенчәлекләрен психологик төгәллек белән, тәэсирле итеп ачуга ирешә.
Тормыш күренешләрен һәм кеше характерларын анализлауда психологик тирәнлеккә омтылу илленче-җитмешенче еллар арасында әдипкә тагы да зуррак иҗади уңышлар алып килә. Язучының «Рәхмәт, иптәшләр!» (1951– 1952), «Саз чәчәге» (1955), «Йөрәк сере» (1957), «Рәшә» (1962), «Вөҗдан» (1968), «Без дә солдатлар идек» (1971), «Гөләндәм туташ хатирәсе» (1975) исемле повестьлары, «Ялгызлык» (1957), «Туган туфрак» (1959), «Матурлык» (1964), «Төнге тамчылар» (1964), «Коръән хафиз» (1964), «Әйтелмәгән васыять» (1965), «Курай» (1970), «Тынычлану» (1978) кебек хикәяләре, кешеләр арасындагы төрле катлаулы мөнәсәбәтләрне реалистик рухта яктыртуы һәм заманны борчыган әхлакый-этик проблемаларны кыю рәвештә күтәрүе белән бергә, сәнгатьчә камил эшләнүләре җәһәтеннән дә аерым игътибарга лаеклар. Геройның күңел серләренә тирән үтеп керә белү осталыгы, фикернең фәлсәфи үткенлеге һәм драматик киеренкелеге, форманың пөхтә һәм җентекле эшләнүе, тел-сурәтләү чараларының төрле стилистик буяуларга, образлы фикерләүдәге милли үзенчәлекләргә бай булуы – болар Ә. Еники талантының төп сыйфатларын тәшкил итәләр.
Ә. Еники иҗатында юмор-сатира, әдәби тәнкыйть, очерк, публицистика, мемуар жанры әсәрләре һәм әдәби тәрҗемәләр дә зур урын били. «Күсия ханым», «Күңелсез мәҗлес», «Кунакта», «Бөке», «Сыбызгы» кебек кыска хикәяләрендә («Чәнечкеле хикәяләр» җыентыгы) ул үткен-җор тел, оста тотып алынган тормыш детальләре ярдәмендә җәмгыятебездә очрый торган кире типларның гомумиләштерелгән сатирик портретларын күз алдына китереп бастыра. Гомумән, юмор-сатира Ә. Еники язу стиленең мөһим хасиятләреннән берсе булып, аның элементлары теге яки бу күләмдә язучының һәрбер әсәрендә диярлек очрый.
Ә. Еникинең иҗтимагый тормыштагы актуаль мәсьәләләргә багышланган публицистик мәкаләләре, очерклары, әдәбият-сәнгать турындагы уйланулары һәм истәлек язмалары, бергә тупланып, 1983 елда аерым китап булып чыкты. Сиксәненче еллар башында исә «Казан утлары» журналы битләрендә (1981 ел, 10, 11 саннар; 1982 ел, 12 сан; 1985 ел, 1, 2 саннар) әдипнең яңа әсәре-– автобиографик материалларга нигезләп язылган «Соңгы китап» исемле документаль повесте дөнья күрде.
Ә. Еники – әдәби тәрҗемә остасы. Ул украин язучысы О. Гончарның «Знаменосцы» («Байрак йөртүчеләр», 1951) романын, А. Островскийның «Без вины виноватые» («Гаепсез гаеплеләр», 1953) драмасын, М. Бубенновның «Белая береза» («Аккаен», 2нче кисәк, 1954) романын, К. Паустовскийның «Летние дни» («Җәй көннәре», 1960) исемле хикәяләр җыентыгын, Э. Казакевичның «Синяя тетрадь» («Зәңгәр дәфтәр», 1964), Ч. Айтматовның «Беренче мөгаллим» (1965) повестьларын һәм күп кенә СССР халык әкиятләрен татар теленә тәрҗемә итте. Аның үзенең дә төп әсәрләре рус теленә һәм башка милли телләргә тәрҗемә ителгән.
Бүләкләр.
Ә. Еникинең әдәби иҗаты Совет хөкүмәте тарафыннан югары бәяләнде. Ул Хезмәт Кызыл Байрагы (1979) һәм «Почет Билгесе» (1957) орденнары белән бүләкләнде. 1984 елда аңа «Юлчы» исеме белән чыккан хикәяләр җыентыгы һәм русча тәрҗемәдә басылган «Повести и рассказы» (1982) китабы өчен Татарстан АССРның Г. Тукай исемендәге Дәүләт премиясе бирелде.
1946 елдан ул СССР Язучылар берлеге әгъзасы иде.


Шәүкәт Галиев.
Шәүкәт Галиев, чын исеме Шәүкәт Галиулла улы Һидиятуллин — балалар шагыйре, Г. Тукай исемендәге Дәүләт премиясе лауреаты (1972).
Биография.
Шәүкәт Галиев (Шәүкәт Галиулла улы Һидиятуллин) 1928 елның 20 ноябрендә Татарстанның Апас районы Олы Бакырчы авылында туа. Аның малай чагы сугыш елларына туры килә. Шагыйрьнең «Әткәйгә хат» (1958) поэмасы сугыш чоры балаларының барысына да моңсу һәйкәл булып тора.
1953 елны ул Казанга килә. Кичке урта мәктәпне тәмамлагач, белемен тирәнәйтү өчен Мәскәүдә Язучылар берлегенең югары әдәби курсларында укый. Шул ук вакытта иҗат эше белән дә шөгыльләнә, төрле елларда «Чынлык», «Шалт, Мөхәммәтҗан!», «Фикердәшкә». «Сөенечләрем, көенечләрем» кебек әйбәт шигырь җыентыклары басылып чыга.
1961 елдан бирле балалар һәм үсмерләр газетасы "Сабантуй" ("Яшь ленинчы") белән хезмәттәшлек итә.
Бүләкләр.
Ш. Галиев игелекле хезмәте өчен Г. Тукай исемендәге Дәүләт бүләген (1972) алды, 1982 елда Халыкара бүләк – Х. К. Андерсен исемендәге Почетлы Дипломга һәм Халык шагыйре дигән олы исемгә лаек булды.
Иҗат.
Шәүкәт Галиев – балалар әдәбиятында шаян шигырләре белән мәгълүм шагыйрь. Ул, тормышның кызыклы якларын табып, балалар белән бүлешә, аларны рәхәтләнеп көлдерә, яхшыны начардан, затлыны затсыздан аерып күрсәтә. Шуңа да шагыйрь сурәтләгән хәлләр үтемле булып йөрәккә керә, онытылмый, гел укучыны үзенә тарта.
Туган тел – иң татлы тел,
Туган тел – иң тәмле тел.
Без – «Туган тел»дән туганнар –


26 гыйнвар.
26 гыйнвар — Милади тәкъвимендә беренче айның егерме алтынчы көне. Ел ахырына кадәр 339 көн кала.
Көн белән бәйле исемнәр.
Августин Альберико Альберт Аммон Ананий Андрей Апанас Аркадий Ауксиль Афанас Афанасий Варсоноф Варсонофий Габриэль Давид Елеазар Елиезер Елизар Ермил Ермила Ермилий Иаков Иоанн Иосиф Иринарх Йенофонте Зелигниев Кирилл Клемент Конон Ксенофон Лайла Леон Леона Максим Маргарет Мария Марсель Мелание Мигуэль Микифор Никифор Никодим Нотбург Ойстен Опанас Папирин Паула Пахом Пахомий Петр Роберт Севериен Симеон Скарбимир Стратоник Теоген Теодор Тимотео Тито Тордгит Туян Эдит Энриен Яков


Атмосфера.
Атмосфера "(— «пар» һәм σφαῖρα — «сфера»)"- Җирнең иң өске сүрүе. Аның калынлыгы 3 мең км чамасы. Атмосфераның аскы чиге булып Җир өслеге тора, ләкин һава тау токымнарындагы ярыкларда да, суда да бар. Атмосфераның өске чиге юк: һава сүрүе космоста акрынлап юкка чыга. Җирнең тарту көче атмосфераны планета янында тотып тора.


Һава.
Һава катнашмасында нинди газ кисәкчекләреннән тора? Җир атмосферасы, нигездә, азот белән кислородтан тора дип санарга була. Атмосфера һавасында азот – 78%, кислород – 21%, ә калган газлар барысы бергә нибары 1% тәшкил итә. Аларга углекислый газ, су пары, озон, гелий, водород һ. б. газлар керә.


Мамадыш районы.
Мамадыш районы – Татарстан Республикасының муниципаль район.
Муниципаль район башлыгы: Кәлимуллин Рөстәм Галиулла улы.
Авыл хуҗалыгы.
бодай, арыш, арпа, солы, борчак, бәрәңге, җитен үстерелә. Терлекчелекнең төп юнәлешләре-сөтчелек, дуңгызчылык, җәнлекчелек.
Авыл хуҗалыгына хезмәт күрсәтүче предприятиеләр: "Агрохимсервис".


Мамадыш.
Мамадыш (,) — Татарстандагы Мамадыш районы үзәге, Казаннан 167 км көнчыгышта. Кама алды төбәгенә, Нократ елгасының (Чулманның кушылдыгы) уң ярына урнашкан. Казан-Екатеринбург линиясендәге Кукмара тимер юл станциясеннән 80 км көньяк-көнчыгышта. Казан-Чаллы автоюлы, Нократ елгасында пристань. Районда шулай ук Чулман елгасында Соколкада һәм Берсутта пристаньнар бар.
Тарих.
Татар авылы буларак барлыкка килә. Аның урынына беренче күчеп утыручының исемен йөртә. ХVII гасырдан анда руслар күченеп утыра башлый. Изге Троица храмы җиткерелгәч, Троицкое авылы дип атала. 1781нче елдан Мамадыш – өяз шәһәре. Район 1930нчы елны оештырыла.
Авыл хуҗалыгы.
бодай, арыш, арпа, солы, борчак, бәрәңге, җитен үстерелә. Терлекчелекнең төп юнәлешләре-сөтчелек, дуңгызчылык, җәнлекчелек.
Авыл хуҗалыгына хезмәт күрсәтүче предприятиеләр: "Агрохимсервис".


Евровидение 2009.
"Евровидение 2009" җыр бәйгесе Евровидение конкурсның 54нче бәйгесе булды. 12нче майдан алып 16нчы майга кадәр Мәскәүдә Олимпийский спорт комплексында үткәрелде. Башта бөтен 44 ил бәйгедә катнашачак дип әйтте, ләкин соңарак Сан-Марино һәм Грузия бәйгедә катнашмаячаклар дип әйтте. Финалны алып баручылар - Иван Ургант һәм Алсу булдылар.
Урыны.
2008нче елның бәйгесендә Русия вәкиле Дима Билан җиңеп чыкты, һәм Евровидение бәйгесен Мәскәүдә үткәрергә хокук алды.
Русиянең Беренче каналы бәйге Олимпийскийда узачак дип әйтте. Туплам алганда, бәйгегә 42 млн АКШ доллары тотылды.
Җиңүче.
Бәйгенең җиңүче - Норвегия вәкиле Александр Рыбак. Ул Әкият дигән җырны башкарды.


Александр Рыбак.
Александр Игорь улы Рыбак "(13 май 1986, Минск, Белоруссия)" – Норвегия музыканты һәм җырчысы, Мәскәүдәге Евровидение 2009 җыр бәйгенең җиңүчесе.
«Әкият» җыры.
Бу җыр белән Александр Евровидение 2009 бәйгесендә рекордлы (387) бал җыйды.
Years ago when I was younger
I kinda’ liked a girl I knew.
She was mine, and we were sweethearts,
That was then, but then it’s true
I’m in love with a fairytale
‘Cause I don’t care if I lose my mind;
Every night we fell in love.
No one else could make me sadder,
But no one else could lift me high above
I don’t know what I was doing
But when I do we’ll get a brand new start
I’m in love with a fairytale
Cause I don’t care if I lose my mind;
Cause I don’t care if I lose my mind;


Джеймс Кук.
Джеймс Кук "(, 7 ноябрь, 1728 ел, Мартон (Йоркшир) – 14 февраль, 1779 ел Гавайлар)" – Англия географы, сәяхәтчесе. Дөнья океаның өйрәнү өчен 3 экспедициядә катнаша, шуның икесе Җир шары тирәли сәяхәтләр була. Экспедицияләр вакытында күп географик ачышларны эшли. Канаданың, Австралиянең, Яңа Зеландиянең көнчыгыш ярларын, Ньюфаундленд, Төньяк Америка, Тын, Һинд һәм Атлантик океаннарны гизә, аларны өйрәнә һәм харитага төшерә.


Евровидение.
uñda
Евровидение – Аурупа илләре арасында эстрада җыры бәйгесе.
Һәр илдән берәр кеше яисә алты кешедән күбрәк булмаган төркем катнаша. Җыр озынлыгы 3 минуттан күбрәк булырга тиеш түгел. Җыр яңгыраганнан соң җиңүчене табыр өчен барлык илләр тавыш бирә.
Бәйге 1956нчы елдан бирле үткәрелә. Соңгы вакытта бәйге аудиториясе - 100 миллионнан 600 миллионга кадәр. Евровидение Аурупадан тыш күрсәтелә, мәсәлән Казахстан, Австралия, Канада, Кыргызстан, Мисыр, Гонконг, Һиндистан, Иордания, Ливан, Яңа Зеландия, Көньяк Корея, Вьетнам һәм АКШ кебек илләрдә.


Евровидение 2008.
"Евровидение 2008" - 2008 елда узган Евровидение җыр бәйгесенең чират буенча 53нчесе. Чара Белградта (Сербия) уза.
Бәйге тарихында беренче тапкыр Россия вәкиле җиңүгә ирешә. Believe җыры белән Дима Билан (Русия) беренче урынга лаеклы дип табыла.


Елизавета II.
Елизавета Икенче, Елизавета Александра Мария Виндзор (; 1926нчы елның 21 апрелендә Лондонда туган) – идарә иткән патшабикә һәм Бөекбритания һәм Ирландия кушылган патшалык дәүләтенең башлыгы.


Минзәлә районы.
Минзәлә районы – Татарстан Республикасының административ бермелеге.
Район үзәге: Минзәлә.
Муниципаль районы башлыгы: Куприянов Гиоргий Федорович.
Сәнәгәть.
Минзәлә – җирле чималны эшкәртүче предприятиеләре булган авыл хуҗалыгы районы үзәге.
Авыл хуҗалыгы.
Язгы бодай, арыш, арпа, солы, карабодай, борчак, тары үстерелә. Терлекчелекнең төп тармаклары: ит, сөт җитештерү, дунгызчылык.
Мәдәният.
Сабир Өметбаев исемендәге Минзәлә татар дәүләт драма театры.


Башкортстан Республикасы Дәүләт гимны.
Башкортстан Республикасы Дәүләт гимны — Башкортстанның дәүләт символы.
2008 елның 18 сеньтябренда куллануга кертелгән.


Әстерхан өлкәсе.
Әстерхан өлкәсе () – Рәсәй Федерациясенең субъекты.
Өлкә үзәге – Әстерхан шәһәре.


Финляндия.
Финля́ндия, рәсми исеме Финля́ндия Җөмһүрияте (,) — Аурупаның төньягында урнашкан дәүләт. Финляндиянең башкаласы — Хельсинки шәһәре. Көнчыгышта Русия, төньяк-көнбатышта Швеция, төньякта Норвегия белән чиктәш. Балтыйк диңгезе тарафыннан юыла.
Финляндия Аурупа берлеге һәм Шенген килешүе әгъзасы.
Финляндия дөньяда беренче ил булып һәрбер гади ватандашның тиз интернетка кануни хокукын игълан иткән ил. Дөньяның иң мул һәм яшәү өчен кулай илләрен билгеләүче Legatum институты яңа хисабында яшәү өчен иң яхшы ил дип Финляндияне билгеләде. Шулай ук “Newsweek” журналы “дөньяның иң яхшы илләре” исемлегендә беренче урынга Финляндияне билгеләде.
Исем этимологиясе.
Финляндия сүзе швед телендә булган "Finland" («финнар җире») сүзеннән килә.
Географик урнашуы.
Финляндия Аурупаның төньягында урнашкан, аның байтак кына территориясе котып артында (25 %). Коры җирдә Швеция (чик озынлыгы 586 км), Норвегия (чик озынлыгы 716 км) һәм Русия (чик озынлыгы 1265 км) белән, ә диңгез аша Эстония белән Балтыйк диңгезенең Фин һәм Ботник култыклары аша чиктәш. Яр буе чиген санаганда ул 1 100 км га тигез. Утраулардан башка яр буе чиге 46 000 км. Яр буенча 81 000гә якын утрау урнашкан (уртача зурлыклары 100 м²).
Флора һәм фауна.
Финляндиянең көньягыннан төньягына хәрәкәт иткәндә кече утрауларлы, диңгезле ландшафтның урманлы табигатькә алмашуы күзәтелә. Илнең төньягында исә зур Лапландия урманнары урнаша.
2008 ел хәләте буенча Финляндиядә 35 милли парк урнаша. Бу парк җирләрендә сирәк һәм кыйммәтле хайваннар һәм үсемлекләр төпләре яши, монда ландшафтның кызыклы формаларын, уникаль табигать объектларын очратып була. Паркларның гомуми мәйданы 8 мең км² тәшкил итә. Финляндия кануннары буенча һәр кеше ирекле рәвештә милли парклар территорияләрендә йөри ала. Иң мәшһүр парклар арасында Урхо Кекконен милли паркы һәм Лемменйоки бар.
Геологик төзелеш.
Финляндиянең күпчелек өлеше түбәнлектә урнаша, ләкин илнең төньяк-көнчыгышта кайбер таулар биеклеге 1000 метрны уза. Финляндия борынгы (1,4 — 3 млрд ел) кристаллик щитта урнаша. Анда шулай ук Скандинавия һәм Кольск ярымутравлары, Балтыйк диңгезе һәм Ботник култыгы урнашалар.
Халык.
2008 елның ахырында Финляндия халык саны 5 544 877 кешене тәшкил итте (47 % – ир кешеләр һәм 53 % – хатын кызлар).
Милли состав.
Ил халкының күпчелеге көньякта яши
Финляндиядә яшәгән чит ил гражданнары — 2,7 %, илдә тумаганнар саны 4,1 %. Иң зур милли азчылыклар арасында фин шведлары, татарлар, чегәннәр, саамнар.
Телләр.
1922 елда кабул ителгән канун буенча Финляндиядә ике дәүләт теле (фин һәм швед телләре) бар. 1917 елга кадәр монда шулай ук рус теле дәүләт дәрәҗәсендә булган.
Фин телендә халыкның күпчелеге сөйләшә. Швед телендә халыкның 5,5 %-ты сөйләшә, рус телен 0,8 % белә, эстон телендә исә 0,3 % кеше аралаша. Башка телләрдә (шул исәптән татар телендә дә) 1,77 % кеше сөйләшә.
1992 елда «Саам теле турында канун» үз өченә керде. Канун буенча саам теленә Финляндиядә махсус статус бирелә.
Дин.
Финляндия конституциясе буенча илдә Евангелик-лютеран чиркәү һәм Православ чиркәү дәүләт чиркәүләре булып санала. Халыкның 13,5 %-ты бернинди дини төркемнәргә керми.
2010 ел хәләте буенча Финляндиядә 45 мең мөселман яши. Күпчелектә бу — иммигрантлар һәм аларның балалары. Илдә 40 мәчет бар.
Финляндия татарлары.
Финляндиядә 900гә якын татар яши. 2010 елда Финляндия татарлары мәдәни оешмасы. Гомумән, Финляндия татарлары бик актив дип санала. Даими рәвештә төрле чаралар, бәйрәмнәр үткәрелә.
Финляндия татарларының үз мәчетләре дә бар. Ярвәнпә мәчете исемле бу гыйбадәт йорты 1943 елны ачыла һәм Финляндиядә бердәнбер манаралы мәчет дип санала. Күпиән түгел мәчет яңартылды.
Борынгы тарих.
Иң иске тауда эшләнгән рәсемнәр
Археологик казынуларга күрә беренче кешеләр Финляндиядә якынча безнең эрага кадәр 8500 елда яши башладылар. Алар ау һәм ризык җыю белән шөгыльләнгәннәр, таш коралларын кулландылар. 3 меңъеллыкта (б. э. к.) балчыктан савыт-саба эшләнә башланды. 32 гасырда (б. э. к.) хәрби балталар белән бергә җирне хуҗалык максатыннан куллана башлыйлар.
Швед хәкимияте (1150/1300 — 1809).
Викинглар чоры ахырында швед сәүдәгәрләре бөтен Балтыйк диңгезе регионында тәэсирләрен арттыралар. Берничә гасыр дәвамында Финляндия Швеция хакимияте астында була.
Русия империясе (1809—1917).
Русия-Швеция сугышы нәтиҗәсендә 1809 елда Финляндия Русия империясе составына киң автономия белән керә. 1860 еллардан башлап илдә мәдәни милли күтәрелеш башлана, җирле интиллигенция фин теленә дәүләт теле статусын бирүне таләп иткән. Шул статусны фин теленә Александр II бирде. Автономия тиз ныгыды, 1899 елда башланган руслаштыру сәясәте дәүләт бәйсезлеге өчен көрәшне ныгытты гына.
Бәйсез Финляндия.
Русия монархиясе җимерелгәннән һәм Октябрь инкыйлабыннан соң фин Сенатына 1917 елның 6 декабрендә бәйсезлек игълан итәргә мөмкинчелек бирде. Гражданлык сугышы башлана. Бу сугышларда 35000 кешедән артык һәлак булды.
"Акларының" җиңүеннән соң Финляндия гаскәрләре Көнчыгыш Карелиягә һөҗүм иттеләр. Беренче совет-фин сугышы башлана. Ул 1920 елда гына тәмамлана.
1939 елда Совет Берләшмәсе Фин сугышын башлый. Берничә сугыштан соң Финляндия үз территориясеннән өлеш югалтты.
Кыска дуслыктан соң 1941 елда Совет Берләшмәсе Финляндиянең Хәрби Һава Көчләренең аэродромына һөҗүм итәләр, Финляндия Икенче дөнья ССРБ каршы сугышына керде. 1944 елның җәендә финнар белән ССРБ дуслык раслана.
Сугыш еллардан соң көчсезләндергән Финляндия, Карел муен Совет Берләшмәгә күнеп, аның белән мөнәсәбәтләрдә яңа курс алдылар. Урхо Кекконенның 25 еллы президентлыгында (1956-81) Скандинав илләрен белән мөнәсәбәт яхшыртып, ССРБдан да ерак тормадылар.
1995 елның ахырында Финляндия Аурупа берләшмәсенә керде.
Дәүләт төзелеше һәм сәясәт.
Финляндия — бер өлешчә автономияле (Аланд утраулары) унитар дәүләт. Идарә итү формасы буенча Финляндия — җөмһүрият.
Финляндия конституциясе буенча канун чыгару вазыйфалары белән Эдускунта исемле Финляндия парламенты һәм президент шөгыльләнә. Канунны үтәү вазыйфалары президентка һәм Дәүләт Шурасына йөкләнгән.
Президент.
Финляндия президенты туры сайлаулар нәтиҗәсендә алты елга билгеләнә. 2000 елдан бирле бу вазыйфаны Тарья Халонен башкара.
Парламент.
Эдускунта – Финляндия парламентының бинасы
Эдускунта — илнең бер палаталы парламенты, ул 200 депутаттан тора. Депутатлар бөтен халык сайлауларында сайланып, 4 елга билгеләнәләр.
2003 елдагы парламент сайлауларында 18 фирка катнашты, ләкин шулар арасынна парламентка бары 8 фирка генә керде. Иң зур фиркаләр булып Финляндия Үзәк фиркасе, Финляндиянең Социал-демократик фиркасе, Милли коалиция, Сул берлек, Яшел берлек һәм Швед Халык фиркасе санала.
2007 елның мартында үткән парламент сайлауларының нәтиҗәләре буенча, иң зур тавышны (23,1 %) Финляндия Үзәк фиркасе ала (51 мандат). Шулай ук парламентка Милли коалиция (22,3 %, 50 урын), Социал-демократик фирка (21,4 %, 45 урын), Сул берлек (8,8 %, 17 урын), Яшел берлек (8,5 %, 15 урын), Швед Халык фиркасе (4,6 %, 9 урын), Христиан демократлар фиркасе (4,9 %, 7 урын) һәм «Чын финнар» фиркасе (4,1 %, 5 урын) уза.
Административ-территориаль бүленеш.
Финляндия провинциаль шуралар белән идарә ителгән 20 провинциягә бүленә. Үз чиратында провинцияләр коммуналарга бүленәләр. Аларның саннары берләштерү сәясәтенә күрә даими кыскартыла, 2010 ел башына Финляндиядә 342 коммуна булды.
Финляндиянең иң зур шәһәрләре: Хельсинки — 583 549 кеше, Эспоо — 244 474 кеше, Тампере — 211 633 кеше, Турку — 176 242 кеше, Оулу — 139 275 кеше.
Икътисад.
Финляндия югары индустриаль илләр рәтенә керә. Дөнья сәнәгатендә аның өлеше зур түгел — 0,4 %, дөнья сәүдәсендә исә 0,8 %. Тулаем милли продукт 2002 елда 140,5 млрд евро тәшкил итә.
Финляндия сәнәгате экспорт һәм сыйфатка нигезләнә. Хай-тек секторы (кесә телефоннар, интернет) мөһим урынны алып тора. Кәгазь җитештерү буенча дөньяда Финляндия беренче. Инфляция түбән. Гомумән, Финляндия икътисады тиз үсә.
Туризм.
Финляндия туристларында иң зур кызыксыну уяткан шәһәр — ил башкаласы Хельсинки. Башка шәһәрләрне дә туристлар зиярәт итә: Тампере, Турку, Оулу, Куопио һәм Порвоо.
Истәлекле урыннар һәм табигать һәйкәлләре арасында мөһим урынны Аавасакса ("Aavasaksa") тавы ала.
Финляндиядә, аеруча Лапландиядә, кышкы туризм бик популяр.


24. май.
24нче май - Милади тәкъвимендә бишенче айның 24нче көне. Ел ахырына кадәр 221 көн кала.
Моны да кара.
24. апрель - 23. май - – 25. май - 24. июнь — Bar könnär tezmäse
May köne


Татарстан Республикасы Дәүләт гимны.
Татарстан Республикасы Дәүләт гимны 1992 елда кабул ителгән. Татарстан Республикасының Дәүләт гимны авторы – бөек татар композиторы Рөстәм Яхин. Дәүләт гимнын куллану кагыйдәләре "Татарстан Республикасының дәүләт символлары" законында күрсәтелгән.
Текст.
Гимн тексты рәсми рәвештә кабул ителмәгән. Рәсми булмаган текст авторы – Рамазан Байтимеров.
Тик бер генә көнгә аерылсам да
Тик бер генә көнгә аерылсам да
2010 елның 27 май көнне Казанда ТАССРның 90 еллыгына багышланган тантаналы утырышта дәүләт шурасы рәисе Фәрит Мөхәммәтшин үзенең чыгышында якын арада Татарстан гимнына сүзләр язу бәйгесе игълан ителәчәген әйтте.


Герон.
Герон "(Ήρων ο Αλεξανδρεύς, 10 – 75)" – Борынгы Греция математигы һәм механигы.
Ачышлар.
Герон «Механика», «Пневматика», «Беллопоэтика», «Диоптр турында» китапларның авторы.


Биология.
Биология "(грекча Βìο – яшәү һәм Λoγος – өйрәнү)" – тере тормыш турында фән. Биология тормышның бөтен якларын, барлык тере организмнарны өйрәнә.


Җирне өйрәнүче фәннәр.
Җирне өйрәнүче фәннәр (геофәннәр) - Җирне һәм аның якын тирәлеген төрле яктан өйрәнүче фәннәрнең уртак атамасы.


Өч аяклы ат.
«Өч аяклы ат» – Айдар Хәлим әсәре буенча төшерелгән фильм. Фильм Алтын Мөнбәр 2008 Халыкара бәйгесендә катнашты. Режиссеры Нурания Җамали.
Эчтәлек.
Фильм 1948 ел вакыйгаларын тасвирлый. Авыл малае Кәбир “Бамбук” атлы аксак аты белән авыр һәм куркыныч сәяхәткә чыга: Кәбирнең әнисе, фронтовикның тол калган хатыны Санияне төрмәдән коткарыр өчен алар тиз арада туган авылларына барып җитәргә тиеш. Санияне совет милкенә зарар китерүдә гаеплиләр.
Әлеге драма үз таянычын югалткан, кыргый җанварлардан зарар күргән, аксак атка охшый башлаган халык турында...
Рольләрдә.
Илназ Хәлиуллин, Зөлфия Вәлиева, Олег Фазылҗанов, Флера Хәмитова, Әзһәр Шакиров, Наил Шәйхетдинов, Илдус Әхмәтҗанов, Әсхәт Хисмәтов, Лилия Фазылҗанова, Харис Хөснетдинов, Илһам Сафиуллин, Алмаз Фөтхуллин, Миләүшә Шәйхетдинова, Хәлил Мәхмүтов, Ирек Баһманов, Ирек Хафизов, Айрат Мөхетдинов, Венера Шакирова, Руслан Шәрифуллин, Радик Шәрифуллин һ.б.


/Шәп рәсем/Архив.
Бу архивта География порталында Шәп рәсем бүлегендә урнашкан рәсемнәр.
6нчы августка кадәр.
Мачу-Пикчуда Лама
21нче июньга кадәр.
Ирланд диңгезендә таң ата
25нче майга кадәр.
Кариб диңгезендә круиз корабы


Төнлә музейда 2.
Төнлә музейда 2 "(ингл. «Night at the Museum: Battle of the Smithsonian» - «Төнлә музейда: Смитсон институтында сугыш»)" - Америка комедиясе, Төнлә музейда фильмның дәвамы. Дөньяда премьера 2009нчы елның 20 майда булды.
Эчтәлек.
Табигый тарих музееның элекеге сакчысы Лэрри Дэйли хәзер уңышлы бизнесмен. Зур эш вакытында ул элекеге эшкә килә, һәм шунда ул аның дусларны-экспонатларны хәзер Смитсон институтының федераль архивына җибәрелүен күрә. Камунрах исемле фараон аларны тереткән пластинаны урларга тели. Лэрри дусларга ярдәмгә Вашингтонга юл тота.


Америка Кушма Штатлары.
Америка Кушма Штатлары "(ингл. The United States of America, USA)" – Төньяк Америкада урнашкан дәүләт. Мәйданы буенча дөньяда дүртенче урында тора (9 518 900 км²). Халык саны буенча дөньяда өченче урында тора (304 млн. кеше). Башкаласы – Вашингтон шәһәре.
Америка Кушма Штатлары төньякта Канада белән, көньякта Мексика белән чиктәш. Көнбатыштан Тын океан белән, ә көнчыгыштан исә Атлантик океан белән юыла. Административ яктан ил 50 штатка һәм 1 федераль округка (Колумбия) бүленә.
Тарих.
Штатларның АКШ ка керү динамикасы
Административ бүленү.
Беренче дәрәҗәдә Америка Кушма Штатлары штатларга бүленәләр.
Штатлар үз чиратында округларга бүленәләр. АКШда 3141 округ бар.
Халык.
АКШ җирләренә беренче кешеләр 10 мең ел элек килеп урнашалар. Алар Себердән Аляскага күчүче һиндиләр булалар. XVII гасырга кадәр алар доминант халык булып торалар. Хәзерге америкалылар бу территорияләргә бик соң килеп урнашалар, алар XVII—XX гасырларда Аурупа халкының килеп урнашуы нәтиҗәсендә ген барлыкка киләләр. Болар күбесенчә Көнбатыш Аурупа һәм Африкадан чыккан иммигрантларга карый. Хәзерге вакытта америкалылар арасында европеоид рассасы өстенлек алып тора. Икенче урында афроамерикалылар, латиноамерикалылар.


Барак Обама.
Барак Хусейн Обама II (, 1961 елның 4 августында туган) – 2009 елның 20 гыйнварыннан башлап Америка Кушма Штатларының 44нче президенты. Президент булуына кадәр Иллинойс штатыннан сенатор булган.
Тормыш юлы.
Барак Обама чыгышы белән Кениядән булган бер әти белән актәнле Америкалы бер әнинең улы буларак 1961 елның 4 август көнне Америка Кушма Штатларының Гавайи штатындагы Гонолулу каласында дөньяга килә.
Урта мәктәпне бетерә. Колумбия университетын тамалгагач, Гарвард университетының хокук бүлегендә укый.
1997 ел белэн 2004 ел арасында Иллинойс штатының жирле сенат аъзасы буларак өч мәртәбә сайлана. 2004 елда Америка Кушма Штатларының Сенат аъзасы буларак эшли башлый.


Вашингтон (башкала).
Вашингто́н (ингл. "Washington", "D.C.") – Америка Кушма Штатларының башкаласы. Административ рәвештә Колумбия округын тәшкил итәләр (ингл. "District of Columbia" – кыскача D.C., шуңа күрә америкалылар, Вашингтон штаты белән бутамас өчен, сөйләм телендә шәһәрне «Ди-Си» яки «Вашингтон Ди-Си» дип йөртәләр).


Зөләйха (фильм).
"Зөләйха" – Рамил Төхвәтуллинның Гаяз Исхакыйның "Зөләйха" пьесасы буенча төшергән фильмы.
Сюжет.
Фильмда татарларны көчләп чукындыру күренеше зур чагылыш таба. Сюжет нигезендә диненнән мәхрүм ителгән, иреннән, балаларыннан аерылган мөселман хатын-кызының тормышы.


Албания.
Албания Җөмһүрияте – Балкан ярымутравының көнбатышында Адриатик һәм Ионик диңгезләре ярларында урнашкан дәүләт. Башкаласы – Тирана шәһәре. Мәйданы – 28 748 км2. Күрше илләр: Италия, Греция, Македония, Косово, Монтенегро.


Австрия.
Австрия – Аурупада урнашкан ил.
Аурупа берлегенә керә.


Андорра.
Андорра кенәзлеге ("исп. Principado de Andorra") – диңгезгә чыгышы булмаган Аурупаның кече илләрдән берсе. Пиреней ярымутравында, Франция белән Испания арасында урнашкан.


Татарлар чит илләрдә.
Татарлар чит илләрдә — Русиядән тыш яшәүче татарлар. Русиядә 2002 ел җанисәбе буенча татарлар 5 554 601 кешене тәшкил итә, чит илләрдә исә төрле чыганаклар буенча татарлар саны 1,5 миллионнан башлап, 3 миллионга кадәр.


Беларусия.
Беларусия Җөмһүрияте ("Беларусия", белор. "Рэспубліка Беларусь") – Көнчыгыш Аурупада урнашкан дәүләт. 1991 елга кадәр – Белорусс Совет Социалистик Республикасы. Күршеләре: Русия, Латвия, Литва, Польша, Украина.
Административ бүленеш.
Image:Subdivisions_of_Belarus.png|thumb|left|Беларусиянең административ бүленеше
poly 87 73 67 40 84 39 99 52 129 52 130 80 110 89 110 125 84 126 70 113 70 85 63 68 73 52 86 73 87 83 93 86 101 84 104 80 104 73 102 69 95 68 90 70 Минск өлкәсе
poly 7 157 8 137 0 130 11 119 15 114 28 114 31 108 40 108 40 112 50 105 54 94 67 96 68 113 82 122 90 135 89 156 53 144 23 146 Брест өлкәсе
poly 90 157 91 136 86 131 90 124 110 126 136 109 137 96 163 97 170 105 180 136 164 140 157 165 Гомель өлкәсе
poly 15 114 11 74 36 72 50 63 64 39 75 51 67 66 70 95 55 93 44 111 33 107 28 114 Гродно өлкәсе
poly 110 120 110 90 130 82 130 63 164 56 196 90 188 103 168 102 141 97 135 109 Могилев өлкәсе
poly 67 37 73 15 102 0 149 11 158 21 163 54 130 63 130 52 101 52 Витебск өлкәсе
circle 97 79 10 Минск


Ирландия.
Ирландия (ирл. "Éire, Poblacht na hÉireann"; ингл. "Ireland, Republic of Ireland") – Көнбатыш Аурупада урнашкан дәүләт. Ирландия утрауның күпчелегендә урын ала. Мәйданы – 70,2 мең км². Илнең исеме ирланд Éire сүзеннән килә. Башкала – Дублин шәһәре (1,4 млн. кеше яши). БМОга 1955 елдан керә.
Аурупа берлегенә керә.
Исем.
1937нче елда кабул ителгән Конституциягә күрә дәүләтнең исеме "Éire", инглизчә әйткәндә "Ireland". 1949нчы елда Ирландия Җөмһүрияте исеме кабул ителде, бу исем бары тик "Description of the State" буларак, ягъни "дәүләтне сурәтләү" буларак кабул ителде. Исеме "Ирландия" булып калды. Бу бөтен утрауга претензия белән бәйле. Ләкин рәсми һәм рәсми булмаган сорауларда Ирландия Җөмһүрияте сүзе кулланыла.
Географик мәгълүмат.
Ирландия Аурупа утраулары арасында мәйданы буенча өченче урында тора. 6° 20'–10° 20' көнбатыш озынлыгы һәм 51° 25'–55° 23' төньяк киңлеге арасында урнашкан. Көнбатыштан көнчыгышка озынлыгы 300 км, ә төньяктан көньякка исә 450 км.
Бөекбритания белән чикләр озынлыгы – 360 км.
Сәясәт.
Ирландия – парламент көчле булган җөмһүрият.
Хәзерге Конституция 1937нче елның 1 июлендә плебисцит нәтиҗәсендә кабул ителгән.
Президент халык тарафыннан җиде елга сайлана. Президентның парламентның аскы бүлмәсен чакыру һәм җибәрү хокукы бар, ул хәрби көчләрнең башлыгы, кануннарны җәмәгатьчелеккә президент чыгара. Президент шулай ук мәхкәмә башлыкларын һәм башка югары урындагы кешеләрне сайлый.
Премьер-министр – хөкүмәтнең башлыгы. Аны парламент тәкъдим итә һәм президент раслый.
Ирландия парламенты ике өлештән тора: сенат һәм вәкилләр палатасы.
Вәкилләр палатасында 160-170 кеше. Бу парламент өлешен бөтен халык сайлый. Сенат 60 кешедән тора. 11 кешене премьер-министр сайлый, 6 кеше Милли һәм Дублин университеты тарафыннан сайлана, 43 кеше махсус исемлек буенча сайлана. Ике палатаның эшләү вакыты – 7 елга кадәр.
Административ бүленү.
Административ рәвештә Ирландия 4 провинциягә һәм 26 графлыкка бүленә.
Халык.
Ирландия халкы – кельтлар. 2006нчы елның җанисәбе буенча Ирландия халкы саны 4,24 млн кеше. 10 процент – башка дәүләтләрдән милләтләр.
Телләр.
Ирландия хөкүмәте инглиз теленнән ирланд теленә күчү эшен алып бара.
2005нче елның апрелендә кабул ителгән канун буенча урамдагы топографик исемнәр ирланд телендә булырга тиеш. Теле- һәм радио-тапшыруларда ирланд теле кулланыла. Ләкин ирланд теле бик үк популяр түгел: 2002нче елда узган сораштору нәтиҗәсендә 1,57 млн кеше ирландча сөйләшә ала.
Тарих.
Беренче кешеләр Ирландиядә мезолит вакытында яшәделәр.
432нче елда Патрик Әүлия ирландлар арасында христианлык таратты.
1801нче елда Ирландия Бөекбритания өлеше булды.
Икътисад.
Тулаем милли продуктның үсеше бик зур (1996 – 2000 елларда – 9%).
Кыйммәтлек буенча Ирландия башкаласы – Дублин 2006 елда 16нчы урын алды.
Мәдәният.
Ирландидә безнең эра алдыннан яшәгән кешеләрдән (мезолит, неолит чорлары) шушы чор мәдәнияте һәйкәлләре калды. Бу таш һәйкәлләр һәм таштан эшләнгән фортлар. Тимер чоры вакытында кельтлар килүе белән, мәдәният яңарышны кичерә. Vнче гасырда Патрик әүлия ярдәме белән Ирландия христиан динен кабул итте.
Бәйрәмнәр.
"Төп мәкалә: Ирландия бәйрәмнәре."
Ирландиянең иң мөһим милли бәйрәме – Патрик әүлия көне.
Спорт.
Ирландларның милли спорт арасында кёрлинг һәм гэл футболы исемле уеннар.
Музыка.
Ирландия музыкантлары Аурупада инде XIIнче гасырда мәгълүм булганнар. Алар арасында иң данлыклысы арфада уйнаучы сукыр Турлаф O’Каролан (Turlough O`Carolan). Аның музыкасын хәзер дә бөтен дөньяда уйныйлар. Ә 18нче гасырда Фейш фестивале барлыкка килә. Фестивальнең максаты – флейтада уйнауны саклау.


/Шәп мәкалә/Архив.
Бу сәхифәдә Шәп мәкалә бүлегендә булган бөтен мәкаләләрнең архивы.
23 июльгә кадәр.
Монго́лия (монг.Монгол Улс) — Көнчыгыш-Үзәк Азиядәге, диңгезгә чыгышы булмаган, төньякта Русия, ә көньякта Кытай белән чиктәш дәүләт.
Монголия - парламент җөмһүрияте. 1992нче елның 12нче февраленнан соң Конституция эшли башлый.
Илнең башлыгы - туры сайлаулар нәтиҗәсендә сайлана торган президент. Бер кеше ике мәртәбә сайлана ала.
2 июньга кадәр.
Австралия ("инглизчә Australia, лат. australis — «көньяк»") – Көньяк ярымшарында, Австралия кыйтгасында һәм Тасмания вә башка утрауларда урнашкан дәүләт. Башка исем: Австралия Берлеге (ингл. Commonwealth of Australia). Мәйданы буенча дөньяда алтынчы урында тора. Бөтен кыйтгада урнашкан дөньяда бердәнбер ил. Австралия башкаласы - Канберра шәһәре.
11 июньга кадәр.
Аурупа "(ингл. Europe, русча Европа)" - Авразия кыйтгасында урнашкан дөнья кисәге. Азия белән Авразия кыйтгасын төзи. Аурупа мәйданы 10 млн км² һәм халык саны якынча 733 млн кеше.
21 июньга кадәр.
Ирландия (ирл. "Éire, Poblacht na hÉireann"; ингл. "Ireland, Republic of Ireland") — Көнбатыш Аурупада урнашкан дәүләт. Ирландия утрауның күпчелегендә урын ала. Мәйданы - 70,2 мең км². Илнең исеме ирланд Éire сүзеннән килә. Башкала - Дублин шәһәре (1,4 млн. кеше яши). БМОга 1955 елдан керә.
Ирландия Аурупа утраулары арасында мәйданы буенча өченче урында тора. 6° 20'—10° 20' көнбатыш озынлыгы һәм 51° 25'—55° 23' төньяк киңлеге арасында урнашкан. Көнбатыштан көнчыгышка озынлыгы 300 км, ә төньяктан көньякка исә 450 км.
Бөекбритания белән чикләр озынлыгы - 360 км.
8 июльга кадәр.
Мала́йзия (Malaysia) яки Мала́йзия Федерациясе — Көньяк-Көнчыгыш Азиядәге, Көньяк-Кытай диңгезе белән аерымланган, ике өлештән торучы дәүләт.


Яңа Зеландия.
Яңа Зеландия (, маорича "Aotearoa") – Тын океанның көньяк-көнбатышында урнашкан дәүләт. Ике зур (Көньяк утрау һәм Төньяк) һәм күп (700гә якын) кечкенә утрауларда урнашкан. Дәүләтнең башкаласы – Веллингтон каласы (ингл. Wellington). Яңа Зеландия халкы саны – якынча 4 284 мең кеше.


Инглиз теле.
Инглиз теле (ингл. [the] English [language]) – инглизләрнең (Англиянең рәсми теле), АКШ халкының (31 штатта рәсми тел) туган теле; Ирландия, Канада, Мальта, Австралия, Яңа Зеландия дәүләтләрендә рәсми тел. Шулай ук, кайсы бер Азия дәүләтләрендә рәсми тел булып кулланыла (мәсәлән Һиндстан).
Инглиз теле туган тел булган кешеләрнең саны якынча 410 млн кеше, инглиз телендә сөйләшкәннәр саны – якынча 1 млрд кеше. БМО алты рәсми телләр арасында тора.


Берләшкән Милләтләр Оешмасы.
Берләшкән Милләтләр Оешмасы, БМО (,) — үз максаты итеп дөньяда тынычлык һәм иминлекне саклау куйган халыкара оешма. Шулай ук дәүләтләр арасында элемтәләрне үстерүгә көч куя.
Тарих.
Оешма эшчәнлеге һәм структурасы Икенче дөнья сугышы вакытында Һитлерга каршы коалиция илләре тарафыннан төзелгән. «Берләшкән Милләтләр» исеме беренче тапкыр 1942 елның 1 гыйнварында имзаланган Берләшкән Милләтләр Декларациясендә телгә алына.
БМО уставы 1945 елда Сан-Франциско конференциясендә раслана, шул ук елның 26 июнендә 51 дәүләт вәкиле тарафыннан имзалана. Уставның көчкә керү датасы (24 октябрь) Берләшкән Милләтләр Оешмасы көне дип билгеләнә.
Генераль сәркатиб.
)||100px||Бөекбритания(Көнбатыш Аурупа)||24 октябрь 1945 ел||1 февраль 1946 ел
Дәүләт-әгъзалар.
Башта БМОга Уставны имзалаган 51 ил кергән. 1946—2006 елларда оешмага тагын 141 дәүләт кергән.
2010 елның 31 гыйнвар хәләтенә караганда, БМОга 192 дәүләт керә.
Телләр.
БМОда эшне оештыру өчен рәсми һәм эш телләре расланган. Шушы телләрне куллану һәр махсус оешма һәр орган өчен үзгә.


«Шәһри Казан» газетасы.
Шәһри Казан – Татарстан башкаласының көндәлек иҗтимагый-сәяси һәм мәдәни газетасы. Газета татар телендә нәшер ителә. Беренче саны 1990 елның 17 августында дөнья күрде. Хәзерге тиражы – 6 мең 017 данә.


Бельгия.
Бельгия "(нидерл. Koninkrijk België – Бельгия Патшалыгы)" – Аурупада урнашкан дәүләт.
Аурупа берлеге һәм НАТОга керә.


Француз теле.
Француз теле "(le français, la langue française)" – французлар теле (Франциядә рәсми рәвештә). Шулай ук, Бельгия, Швейцария, Канада дәүләтләрендә рәсми буларак кабул ителгән.


Нидерланд теле.
Нидерланд теле ("de Nederlandse taal, het Nederlands") — нидерландлыларның һәм фламандларның милли телләре. Герман телләре төркеменә карый.


Ангора ак мәчесе.
Ангора ак мәчесе – ак йонлы мәче төре.


Дублин.
Ду́блин (ингл. "Dublin"; [dʌblɪn]; ирл. "Baile Átha Cliath"; [bˠalʲə a:ha klʲiəh] яисә [bˠɫaː cliə(ɸ)]) – Ирландия Җөмһүриятнең башкаласы.


Евро.
Евро – Аурупа берлегендә булган 17 дәүләтнең акча беремлеге (Австрия, Бельгия, Estoniä, Финляндия, Франция, Алмания, Греция, Италия, Кипр, Люксембург, Мальта, Нидерландлар, Португалия, Словения, Испания, Ирландия һәм Словакия).
2002 елның 1 гыйнварында кулланыла башлады.
Бер евро 100 центка бүленә.


Бөекбритания.
Бөе́к Брита́ния (ингл. "Great Britain", "United Kingdom"; тулы исем – "Бөе́к Брита́ния һәм Төнья́к Ирла́ндия Берләшкә́н Патшалыгы́", ингл. "United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland") – Көнбатыш Аурупада урнашкан дәүләт. Бөек Британия утравында урнаша. Башкаласы – Лондон шәһәре.
Аурупа берлегенә һәм НАТОга керә.
Географик мәгълүмат.
Бөекбритания Британ утрауларында һәм Ирландия утравының төньяк өлешендә урнашкан. Шулай ук Бөекбритания территорияләренә кече утраулар һәм архипелаглар, Норманд утраулары керә. Бөекбритания Атлантик океан тарафыннан юыла.
Бөекбритания мәйданы – 244 820 км², коры җир – 240 590 км², эчке сулар – 3 230 км². Илнең иң биек ноктасы Бен-Невис тавы (ингл. "Ben Nevis", гэлча "Beinn Neibhis") (1343 м).
Парламент.
Берләшкән Патшалыкның югары канун чыгару органы – Бөекбритания һәм Төньяк Ирландия Берләшкән Патшалыкның парламенты ("Parliament of the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland"). Аның башлыгы – Британия патшасы. Парламент ике палатадан тора: Югары бүлмә (Лордлар палатасы) һәм аскы бүлмә (Җәмгыять палатасы).
Әдәбият.
Күбесенчә Бөекбритания әдәбиятын инглиз әдәбияты тәшкил итә.


Көнбатыш Аурупа.
Көнбатыш Аурупа илләре: Австрия, Бельгия, Бөекбритания, Алмания, Ирландия, Лихтенштейн, Люксембург, Монако, Нидерландлар, Франция, Швейцария.


Бөек Британия (утрау).
Бөек Британия (ингл. "Great Britain" вал. "Prydain Fawr", гэльча "Breatainn Mhòr", корн. "Breten Veur", шотл. "Great Breetain") — 218 595 км² мәйданлы Бөекбритания утрауларының иң зур утравы. Утрауда Берләшкән Патшалыкның иң зур өлеше урнашкан: Англия, Шотландия һәм Уэльс.
Утрауның озынлыгы 900 км (төньяктан көньякка). Төньякта һәм көнбатышта Атлантик океаны сулары белән, көнчыгышта Төньяк диңгезе сулары белән юыла. Көньякта Аурупадан Ла-Манш белән аерылган.


Аурупа дәүләтләре.
Аурупа дәүләтләре – Аурупада урнашкан дәүләтләр.
Дәүләтләр исемлеге.
*


Норвегия.
Норвегия корольлеге (,), Норвегия — Төньяк Аурупада, Скандинавия ярымутравында урнашкан дәүләт. Көнчыгышта Швеция, Финляндия һәм Русия белән чиктәш. Төньяк-көнчыгышта Баренц диңгезе, көнбатышта Норвег диңгезе, көньяк-көнбатышта Төньяк диңгез тарафыннан юыла.
Ил исеме борынгы скандинав "Norðrvegr" сүзеннән («"төньякка юл"») барлыкка килә.
Норвегигә шулай ук Шпицберген архипелагы, Ян-Майен һәм Аю утравы керә. Атлантик океанның көньяк өлешендә урнашкан Буве утравы Норвегиягә буйсынган территория булып санала. Моннан тыш Норвегия Антарктикада үз җиренә дәгъва кыла.
Төрле тикшеренүләр нәтиҗәсендә Норвегия дөньяның иң уңышлы илләрдән санала. Шулай ук илдә хакимиятнең журналистларга басымы юк дип әйтелә.
Географик мәгълүмат.
Норвегия Скандинавия ярымутравының төньяк-көнбатышы территориясе буенча сузыла (иң киң урында — 420 км). Көнчыгышта һәм көньяк-көнчыгышта Швеция (чик буе — 1630 км), Финляндия (760 км) һәм Русия (196 км) белән чиктәш.
Сәясәт.
Норвегия — конституцион монархия һәм парламент демократиясе принципларына нигезләнгән унитар дәүләт. Илдә кайбер төзәтүләр ясалган 1814 елгы конституция гамәлдә. Дәүләт башлыгы булып король санала. 1991 елдан бирле бу исемне Һаральд V йөртә.
Парламент.
Канун чыгару хокукына икепалаталы парламент — Стортинг ия. Аңа 169 депутат керә. Стортинг 4 ел саен сайлана.
Тарих булмаган чор.
Иртә мезолит дәверендә Норвегия территориясенә ике аучылар һәм туплаучылар кардәш мәдәниятле кабилә кергән. Алар Фосна һәм Комса һәйкәлләре буенча аталганнар. Боз чоры тәмамлануга Норвегия климаты аеруча кешеләр өчен уңайлы булган, шул сәбәпле Норвегия Җир шарында кешеләр иң күп яшәгән территорияләрдән булган.


Тын океан.
right
Тын океан "(Бөек Океан)" – Җир шарында мәйданы ягыннан иң зур, иң тирән һәм иң борынгы океан. Аның төп үзенчәлекләре — зур тирәнлекләр, Җир кабыгының бик еш хәрәкәткә килүе, төптә бик күп вулканнар булу, суларында бик күп җылылык саклавы, органик дөньясының гаҗәеп күптөрлелеге.
Географик урнашуы.
Барлык диңгезләр белән океан мәйданы 178,620 млн км², күләме 710 млн км³, уртача тирәнлек 3980 м. Иң тирән урын – Мариан иңкүлеге (11022 м). Тын океан планета өслегенең 30%ын һәм Бөтендөнья океаны мәйданының 1/2ен диярлек алып тора.
Океан экваторның һәм 180 °лы меридианның ике ягына да урнашкан. Бу океан биш континент ярларын аера һәм бер үк вакытта тоташтыра да. Тын океан экватор янында бигрәк тә киң, шуңа күрә аның өске сулары – иң җылы сулар.
Океанның көнчыгышында яр сызыклары аз кискәләнгән, берничә ярымутрау һәм култык аерылып тора. Көнбатышта ярлар нык кискәләнгән. Монда диңгезләр күп. Алар арасында шельфлы, материк сайлыгында урнашкан һәм тирәнлеге 100 метрдан артмаган диңгезләр бар. Кайбер диңгезләр литосфера плиталарының үзара тәэсир итешүе зонасында ята. Алар тирән һәм океаннан утраулар дугасы белән аерылган.
Океанны өйрәнү тарихы.
Тын океан ярларында һәм утрауларында яшәгән халыклар элек-электән океан буйлап йөзгәннәр, аның байлыкларын үзләштергәннәр. Европалыларның Тын океанга үтеп керә башлавы Бөек географик ачышлар чорына туры килә. Фернан Магеллан кораблары берничә ай эчендә көнчыгыштан көнбатышка таба гаять зур су киңлекләрен йөзеп үтәләр. Бөтен сәяхәт буена диңгез гаҗәеп тыныч була, һәм бу хәл Магелланга аны Тын океан дип атарга нигез бирә.
Джеймс Кук сәяхәтләре вакытында океанның табигате турында күп мәгълүматлар алына.
Махсус халыкара оешма Тын океанны өйрәнү белән шөгыльләнә.
Океан табигате.
Океан төбенең рельефы катлаулы. Материк сайлыгы (шельф) Азия белән Австралия яр буйларында гына яхшы үсеш алган. Материк битләре текә, еш кына баскыч-баскыч. Зур калкымнар һәм сыртлар океан үзәнен казанлыкларга аера. Америка янында Көнчыгыш-Тын океан калкымы урнашкан, ул үзәк океаник сыртлар системасына керә. Океан төбендә 10 меңнән артык аерым су асты таулары бар, алар нигездә вулкан атылудан барлыкка килгән.
Тын океан яткан литосфера плитасы үз чикләрендә башка плиталар белән тәэсир итешә. Тын океан плитасының кырыйлары океанны боҗра кебек әйләндереп алган улакларның тыгыз бушлыгына бата. Бу хәрәкәтләр җир тетрәүләр һәм вулкан атулар китереп чыгара. Монда планетаның атаклы «Утлы боҗра»сы һәм иң тирән Мария иңкүлеге (11 022 м) ята.
Океанның климаты төрле-төрле. Тын океан, төньяк поляр поястан тыш, барлык климат поясларында да ята. Аның гаять зур киңлекләре өстендәге һава дымга туенган. Экватор өлкәсендә 2000 мм га кадәр явым-төшем була. Тын океан салкын Төньяк Боз океаныннан коры җир һәм су асты сыртлары белән саклана. Шуңа күрә аның төньяк өлеше көньяк өлешенә караганда җылырак.
Тын океан планета океаннары арасында иң тынычсызы һәм дәһшәтлесе. Аның үзәк өлешләрендә пассатлар исә. Көнбатыш өлешендә муссоннар өстенлек итә. Кышын материктан салкын һәм коры муссон исә, ул океан климатына җитди йогынты ясый; диңгезләрнең бер өлеше боз белән каплана. Океанның көнбатыш өлешендә еш кына һәлакәтле тропик давыллар — тайфуннар була («тайфун» «көчле җил» дигәнне аңлата). Уртача киңлекләрдә елның салкын вакыты дәвамында давыллар котыра. Биредә һаваның көнбатыш күчеше өстенлек ала. 30 м га кадәр җиткән иң биек дулкыннар Тын океанның төньягында һәм көньягында билгеләнгән. Давыллар океанда биек су таулары күтәрәләр.
Суның климаты.
Су массаларының үзлекләре климат үзенчәлекләренә бәйле. Океанның төньяктан көньякка таба сузылган озынлыгы зур булганга, су өстендә уртача еллык температура -1 дән алып +29° С ка кадәр үзгәрә. Тулаем алганда океана явым-төшемнәр парга әйләнүгә караганда күбрәк, шуңа күрә өске суларның тозлылыгы башка океаннардагыдан бераз кимрәк.
Сезгә инде билгеле булганча, Тын океан агымнары алар-иың Бөтендөнья океанындагы гомуми схемасы белән ярашкан. Тын океан көнбатыштан көнчыгышка таба бик еракка сузылган булганлыктан, анда киңлек су агымнары өстенлек алып тора. Океанның төньяк өлешендә дә, көньяк өлешендә дә өске суларның боҗра сыман хәрәкәте барлыкка килә.
Органик дөньясы.
Тын океанның органик дөньясы үзенең гаҗәеп бай булуы, үсемлек һәм хайван төрләренең бик күплеге белән аерылып тора. Анда Бөтендөнья океанындагы тере организмнар массасының яртысы тереклек итә. Океанның бу үзенчәлеген аның зурлыгы, табигый шартларының төрлелеге һәм яше белән аңлаталар. Тропик һәм экваториаль киңлекләрдәге мәрҗән рифлары янында тереклек аеруча бай. Океанның төньяк өлешендә лосось балыгы төрләре күп. Океанның көньяк-көнчыгышында, Көньяк Америка ярларына якын урыннарда, гаять күп балык туплана. Монда су массалары бик уңдырышлы, аларда үсемлек һәм хайван планктоны яхшы үсә, ә алар белән анчоуслар (буе 16 см га кадәр җитә торган сельдьсыман балыклар), ставрида, скумбрия һәм башка балыклар туклана. Монда кошлар: бакланнар, пеликан, пингвиннар балыкларны күп ашыйлар.
Океанда китлар, диңгез мәчеләре, диңгез кондызлары (бу ишкәгаяклылар бары тик Тын океанда гына яши) тереклек итә. Умырткасыз хайваннардан мәрҗәннәр, диңгез керпеләре, моллюсклар (сигезаяк, кальмарлар) күп. Монда авырлыгы 250 кг га җитә торган иң эре моллюск — тридакна яши.
Тын океанда, төньяк поляр поястан тыш, калган барлык табигый пояслар да бар. Аларның һәммәсе дә үзенә бертөрле үзенчәлеккә ия. Төньяк субполяр пояс Беринг һәм Охота диңгезләренең кечерәк өлешен алып тора. Анда су массаларының температурасы түбән (-1 ° С ка кадәр). Бу диңгезләрдә суларның актив катнашуы күзәтелә, шунлыктан алар балыкка (минтай, камбала, сельдь) бай. Охота диңгезендә лосось балыклары һәм диңгез кыслалары күп.
Төньяк уртача пояс киң мәйданнарны биләп тора. Ул көнбатыш җилләренең көчле йогынтысы астында, шуңа күрә монда давыллар еш була. Бу поясның көнбатышында организмнарның күп санлы төрләренә иң бай диңгезләрдән берсе — Япон диңгезе ята.
Экваториаль пояста, тирәндәге суларның өскә күтәрелүе көчәйгән һәм аларның биологик продуктивлыгы арткан агымнар чикләрендә, балыклар (акула, тунец, җилкәнлеләр һ. б.) бик күп.
Тын океанның көньяк тропик поясындагы Австралия яр буйларында Зур Барьер рифының гаҗәеп табигый комплексы урнашкан. Бу — Җир шарында тере организмнар төзегән иң эре «тау сырты». Зурлыгы ягыннан аны Урал тавы сыртлары белән чагыштырырга мөмкин. Утрауларга һәм рифларга ышыкланып, җылы һәм тын суларда куак һәм агачлар, колонналар, сарайлар, чәчәк бәйләмнәре, гөмбәләр рәвешендә мәрҗән колонияләре үсә; мәрҗәннәр сыек яшел, сары, кызыл, зәңгәрсу, миләүшә төсендә. Шунда ук бик күп моллюсклар, энәтирелеләр, кысласыманнар, төрле-төрле балыклар яши.
Океанда хуҗалык эшчәнлеге төрләре.
Тын океанның яр буйларында һәм утрауларында 50 дән артык ил урнашкан, аларда кешелек дөньясының яртысы диярлек яши.
Океанның табигый байлыкларыннан файдалану борынгы заманнарда ук башланган. Кытайда, Океаниядә, Көньяк Америкада, Алеут утрауларында диңгездә йөзү буенча берничә үзәк барлыкка килгән.
Тын океан күп халыкларның тормышында әһәмиятле роль уйный. Бөтен дөньяда тотыла торган балыкның яртысы шушы океанга туры килә. Тотымның бер өлешен төрле моллюсклар, диңгез кыслаларй, креветкалар, крильләр тәшкил итә. Япониядә диңгез төбендә моллюсклар үрчетәләр, суүсемнәр үстерәләр. Кайбер илләрдә диңгез суыннан тоз һәм башка химик матдәләр алалар, суны төчеләндерәләр. Шельфта металл чәчелмәләрен эшкәртәләр. Калифорния, Австралия яр буйларында нефть чыгаралар. Океан төбендә тимер-марганец рудалары табылган.
Планетабызның бу иң зур океаны аша әһәмиятле диңгез юллары уза, бу трассалар гаять озын. Суднолар йөреше, аеруча материк ярлары буйлап, яхшы үскән.
Кешенең хуҗалык эшчәнлеге Тын океан суының пычрануына, биологик байлыкларның кайбер төрләре кимүгә китергән. Мәсәлән, В. Беринг экспедициясендә катнашучыларның берсе тарафыннан ачылган имезүче хайван — диңгез сыерлары (ишкәгаяклыларның бер төре) XVIII гасыр ахырына кырып бетерелә. XX гасыр башында диңгез мәчеләре юкка чыгу алдында була, китларның саны кими. Хәзерге вакытта аларны аулау чикләнгән. Суларны нефть, кайбер авыр металлар һәм атом промышленносте калдыклары белән пычрату океанга зур куркыныч тудыра. Зарарлы матдәләр агымнар белән бөтен океан буйлап тарала. Хәтта Антарктида яр буйларындагы диңгез организмнары составында да бу матдәләр табылган.
Тын океанга кергән диңгезләр.
*


Азия.
Азия ("Асия") – иң зур дөнья кисәге. Аурупа белән Ауразия кыйтгасыны төзи. Мәйданы – 43,4 млн. км². Халык саны – 3981 млн. кеше (2007).
Урнашуы һәм чикләр.
a> белән Азия арасындагы чик (А хәрефе белән бирелгән, калган вариантлардан ваз кичелгән)
Нигездә көнчыгыш ярымшарда (Чукотка ярымутравын исәпләмичә) экватордан төньякта урнашкан. Аурупа белән чикне нигездә Урал тауларының көнчыгыш итәге буенча, Мугалжар, Эмба елгасы, аннары Каспий диңгезе, Аракс елгасы, Кара һәм Мәрмәр диңгезе, Босфор бугазы һәм Дарданеллар буенча уза.
Африка белән Азияне Суэц муентыгы, Төньяк Америка белән исә Беринг бугазы аера.
Азиянең геополитик чикләре берникадәр дәрәҗәдә табигый чикләрдән аерыла. Аны Архангельск өлкәсенең көнчыгыш чикләре, Коми республикасы, Свердловск һәм Чиләбе өлкәләренең көнбатыш чикләре, Казакъстан, аннары төньяк Кавказның тау итәге буенча Азак диңгезенә кадәр үткәрәләр.
Азия дәүләтләре.
Азия территориясендә бүгенге көндә тулысынча яки өлешчә 54 дәүләт урнашкан, шуларның дүртесе (Абхазия, Кытай Республикасы, Төньяк Кипрның Төрек Җөмһүрияте, Көньяк Осетия) өлешчә танылганнар.


Нью-Йорк.
Нью-Йорк (ингл. "New York City", 1664 елга кадәр Яңа Амстердам) – Америка Кушма Штатларында урнашкан шәһәр, дөньяның иң зур мегаполисларынның берсе. Халык саны 8,500,500 кеше (2009). Атлантик океаны ярында, Нью-Йорк штатының көньяк-көнчыгыш өлешендә урнашкан.


Киви (җиләк-җимеш).
Киви – Актини́дия нәселенән булган үсемлекләрнең җимеше өчен төп исем. Латин исемнәре: "Actinidia chinensis" (Кытай Актинидиясе) яисә "Actinidia deliciosa". Бер җимешнең уртача авырлыгы – 76 г.


Кариб диңгезе.
Кари́б диңгезе́ "(исп. Mar Caribe, ингл. Caribbean Sea, фр. Mer des Caraïbes, нидерл. Caraïbische Zee, папьям. Laman Karibe)" - Атлантик океанга кергән, көнбатыштан һәм көньяктан Урта һәм Көньяк Америка белән, ә төньяктан һәм көнчыгыштан Зур һәм Кече Антил утраулары белән чикләнгән, "яртылаш ябык" диңгез. Төньяк-көнбатышта Юкатан бугазы аша Мексикан култыгы белән тоташа, ә көньяк-көнчыгышта исә Панам каналы аша Тын океан белән тоташа.
Кариб диңгезе 9° һәм 22° т.к. һәм 89° и 60° көнбатыш озынлыгы арасында урнашкан. Аның якынча мәйданы - 2 753 000 км². Көньякта ул Венесуэла, Колумбия һәм Панама илләрен, көнбатышта Коста-Рика, Никарагуа, Гватемала, Белиз һәм Юкатан дип исемләнгән мексикан ярымъутрауны, төньякта Куба, Гаити, Ямайка һәм Пуэрто-Рико илләрен, ә көнчыгышта исә Кече Антил утрауларның илләрен юа.


Флешмоб.
"Ташбака" дип исемләнгән Казанда узган флешмоб
Флешмо́б ("флэшмоб" буларак укыла, "ингл. flash mob — flash — янгын; тиз; mob — күпсанлы халык") - алдан планлаштырган массакүләм акция. Аның вакытында зур төркем кеше "(мобберлар)" кинәт кенә җәмгыяти урында җыелып җитди рәвештә абсурд характерлы хәрәкәт башкаралар, һәм соңыннан төрле якларга таралалар.
"Диварда кино" дип исемләнгән Казанда узган флешмоб
Флешмоб тарихы.
Беренче флешмоб Нью-Йорк шәхәрендә үтте.


Швеция.
Шве́ция Патшалыгы́ швед.) — Аурупаның төнъягында, Скандинавия ярымутравында урнашкан дәүләт.
Аурупа берлегенә керә.


Васильево.
Васильево – Татарстан Республикасының төньяк- көнбатышындагы Иделнең сул ярында урнашкан посёлок.
Эре тимер юл үзәге булып тора (Казан, Мәскәү, Ульяновск, Йошкар-Ола, Волжск шәһәрләрен бәйли). Васильево белән Казан арасы 13 км. Мәйданы – 37 км2. Халык саны – 16 918 кеше (2010).


Alqanat.
Alqanat "(Алканат)" – заманча татар рок төркеме. Алканат – канатлануны, канатлы булуны аңлата. Төркем составы: Артур Исламов – вокал, гитара, Ильназ Гараев – гитара,вокал, Ильнар Фатихов – бас, Рушан Шайбеков – барабаннар, Дина Гарифуллина-скрипка. Төркем 2004нче елда барлыкка килде.
Alqanat җырларының текстлары


Alqanat җырларының текстлары.
Әлеге сәхифәдә Алканат төркеме җырларның текстлары.
160 җитез ат.
160 җитез ат - җигелгән капот астында
...Әгәр гомерем юлында кабынса кызыл ут,
Кичер мине зинһар яраттым мин сине...
Көзге җыр.
Көзге җыр (Nirvana мәңгегә) (муз. А.Исламов, сүзләр.И.Гараев)
Ялгыз булмасмынмы мин әгәр җитсә кышлар?
Хыял.
Бәлки ерак илләрдә бардыр зур һәм матур кала-
Анда яши бер кыз бала сәлам биреп җилләргә.
Бәлки ерак илләрдә-юктыр бер ямансу төстә,
Бу хыяллар шатлык өстәр минем көннәремә...
...алсу таңнарны каршылыйм,төннәр буе йоклый алмыйм,
уйлар юрый акылымны,күңлем елый йөрәк сызлый,
аңлап дөнья вәһшилеген,сизәм кансыз нәфрәт исен,
таш йөзле,пыяла күзле җансыз гәүдәләр без.
Бушлык патшалары.
Мин шундый арыдым яңа юллар күзләп,
Җиттем таш төбенә тик берни тапмадым,
Бик зур биеклектә мине һәрбер җисем белә-
Балалар.
Балалар (А. Исламов муз, И. Гараев сүз.)
Әни, китер акчаңны! Без clubstyle балалары
Төнге клуб безне дәшә,кара күпме кызлар,
Dj яңа Бетховен ә без чибәр йолдызлар
Әнә зәңгәр экранда матур итеп җырлыйлар
Күгәргән күңел өстеннән ялтрыйк күлмәк киеп,
Әй,әби, синең динең хәзер кемгә кирәк!


Мальта.
Ма́льта – Урта диңгездәге утрау-дәүләт. Исеме финикия телендәге malat ("гавань") сүзеннән килеп чыккан.
Аурупа берлеге әгъзасы.


Мурад I.
Мура́д I Тиңсез (Худавендигя́р) (госм. "مراد اول"‎ — Murâd-ı evvel,) (1319 яисә 1326 елда туа — 1389 елда вафат була) - Госманлылар нәселеннән булган төрек солтаны, 1359 елдан 1389 елга кадәр идарә иткән.


Мариан иңкүлеге.
Мариан чокыры – Тын океанда урнашкан Җир шарындагы иң тирән иңкеш. Урнашу – 11°21′ т. к. һәм 142°12′ көнчыгыш озынлык.
Тирәнлек турында беренче мәгълүмат «Чэлленджер» корабыннан килде (1951) – 10 863 м. 1957нче елда узган «Витязь» нәтиҗәләренә күрә тирәнлек – 11 022 м (Кайсы бер мәгълүматларга караганда 11 030 м.). 1995нче елның тикшеренүләренә күрә иң тирән нокта – 10 920 м.


Иңкеш.
Иңкеш (рус. впадина) - Геология фәнендә диңгез яисә океан астында булган чокыр.


Астрономия.
Астрономия ("нөҗүм гыйлеме", "αστρον" — йолдыз һәм "νόμος" — канун) — күк йөзендә урнашкан барлык системаларны өйрәнгән фән. Астрономия Кояшны, Кояш системасындагы планеталарны һәм аларның иярченнәрен, астероидларны, кометаларны, метеоритларны, планет-ара матдәне, Кояш системасынан тышындагы планеталарны, томанлыкларны, галактикаларны һ.б. өйрәнә.


Кояш.
Кояш – Җир шарына иң якын йолдыз. Кояш – безнең Кояш системасының үзәге.


Кояш системасы.
Кояш системасы — Кояш йолдызы һәм аның тирәсендә әйләнә торган табигый галәми объектлар белән планеталар системасы.
Кояш системасының Кояштан тыш объектларының төп массасы сигез аерым планетада була. Алар эклиптика яссылыкта түгәрәккә якын орбиталар буенча хәрәкәт итәләр. Дүрт кечерәк эчке планета: Меркурий, Венера, Җир һәм Марс (җирсыман планеталар) гомумән силикатлардан һәм металлардан гыйбарәт була. Дүрт зуррак тышкы планета: Юпитер, Сатурн, Уран һәм Нептун (зур газлы планеталар) төп өлешендә водородтан һәм гелийдан гыйбарәт була һәм җирсыман планеталардан күпкә авыррак.
Кояш системасында кече җисемнәр белән ике өлкә бар. Марс һәм Юпитер арасындагы астероидлар поясы составы буенча җирсыман планеталарга охшаш, чөнки силикатлардан һәм металлардан тора. Астероидлар поясы иң эре объектлары Церера, Паллада һәм Юнона була. Нептун арты объектлары каткан су, аммиак һәм метаннан гыйбарәт. Иң эреләре — Плутон, Седна, Хаумеа, Макемаке һәм Эрида. Меңнәрчә кече җисемнәр өстенә бу ике өлкәдә башка төрле кече җисемнәр төркемнәре (кометалар, метеороидлар һәм галәми тузан) Кояш системасында урын алмаштыралар.
Сигездән алты планетада һәм өч кәрлә планетада иярченнәр бар. Һәрбер тышкы планетада тузанлы һәм кисәкчәләрле боҗралар бар.
Кояш системасы Киек Каз Юлы галактикасы эченә керә.


Меркурий (планета).
Меркурий — Кояш системасында Кояшка иң якын урнашкан планета, Кояш тирәсендә 88 җирдәге тәүлек периодлы әйләнә. Эчке планеталар төркеменә керә. Кояш системасының иң кечкенә планета. Меркурийның күренүчән йолдыз зурлыгы −1,9 дан 5,5 гәчә үзгәрә, әмма Кояштан бик кечкенә почмакча ераклыкта (иң күбесе 28,3°) урнашу сәбәптән аны күрү ансат түгел. Югары киңлекләрдә караңгы төнге күктә Меркурийны күреп булмый, аны тик эңгер кыска вакытта күренергә мөмкин. Иң яхшы күренүчәнлек шартлары елына 6–7 тапкыр була (иң зур элонгация вакытында) иртәнге һәм кичке эңгер-меңгердә.
Матди хасиятләр буенча Меркурий Айга охшаш, аның өслеге бик кратерлы. Планетаның иярченнәр юк, әмма бик сыеган атмосфера бар. Планетаның эре тимер төш бар, аның күләме планетаның бөтен күләменнән 70 % гыйбарәт. Планета өслегенең температурасы 90 нан 700 гәчә К (−180 дән +430 гача °C) үзгәреп тора.
Меркурий хәрәкәте.
Меркурий Кояш тирәсендә бик сузылган эллиптик орбита буенча 57,91 млн. км (0,387 а.е.) уртача ераклыкта әйләнә. Перигелийдә Меркурий Кояштан 45,9 млн. км (0,3 а.е.) ераклыкта була, афелийдә — 69,7 млн. км (0,46 а.е.) ераклыкта була. Эклиптика өслегенә карата орбитаның авышлыгы 7° тәшкил итә. Орбита буенча хәрәкәтенең уртача тизлеге 48 км/с тәшкил итә.
Меркурийдәге йолдыз тәүлеге 58,65 җирдәге тәүлеккә тигез, ягъни 2/3 меркурийдәге елына тигез. Шуңа күрә бер меркурийдәге ел эчендә Меркурий үз күчәре тирәсендә бер ярым әйләнешкә әйләнә. Нәтиҗәсендә Меркурийда кояш тәүлеге ике меркурийдәге елына тигез яки өч меркурий йолдыз тәүлегенә тигез.
Матди хасиятләр.
Меркурий җир төркеме планеталарыннан иң кечкенәсе. Аның радиус 2439,7 ± 1,0 км тәшкил итә. Бу кыйммәт Юпитер иярчене Ганимедның һәм Сатурн иярчене Титанның радиусларыннан кимрәк. Шул ук вакытта Меркурийның массасы бу иярченнәрнең массаларыннан зуррак. Меркурийның тыгызлыгы шактый зур — 5,43 г/см³, Җирнең тыгызлыгыннан аз гына кимрәк. Җирнең зурлыгыны исәпкә алып, бу хәл Меркурийның эчендә металларны югары микъдарны күрсәтә. Меркурийдә тоткарсыз төшүе тизләнеше 3,70 м/с² тәшкил итә. Икенче галәми тизлек — 4,25 км/с.
Көндезге өслек уртача температурасы 623 К (349,9 °C) тәшкил итә, төнге — 103 К (−170,2 °C).
Борынгы һәм урта гасырлар күзәтүләре.
a> тәкъдим ителгән Меркурийның хәрәкәте моделе
Борынгы греклар Гесиод дәверендә бу планетаны («Стилбон») һәм («Германон») исемнәр астында белделәр. Соңрак греклар иртәнге күктә күренеп торган планетаны «Аполлон», ә кичке күктә — «Гермес» дип атадылар. Б.ч.к. IV гасырда греклар астрономлары ике исем астында бер күк җисеме булуыны аңладылар. Римлылар бу планетаны Меркурий дип аттылар, чөнки ул күк йөзендә башка планеталардан тизрәк хәрәкәт итә. Аларның мифларында Меркурий греклардагы Гермеска тәңгәл килә.
Атамалар.
Татар халкы, бөтен гарәп-мөселман мәдәнияте бер өлеше буларак, әүвәл планетаның "Гатарид" () гарәп исеме да кулланды, әмма хәзерге вакытта бу исем кулланмый.


Венера (планета).
Венера — Кояш системасында урнашкан Кояштан ераклык буенча икенче планета. 224,7 көн өчендә Кояш тирәсен уза.
Атамалар.
Татар халкы, бөтен гарәп-мөселман мәдәнияте бер өлеше буларак, әүвәл планетаның "Зөһрә" (; «Зөһрә йолдызы») гарәп исеме кулланды. Шулай ук "Чулпан" («Чулпан йолдызы») төрки исеме кулланылышта булган. Хәзер исә бу исемнәр тик нәфис әдәбиятта һәм гади сөйләмдә очрыйлар.


Җир.
Җир () — Кояш системасының Кояштан өченче планетасы. Җирсыман планеталар арасында диаметр, масса һәм тыгызлык буенча иң зуры.
Ешрак Җир, Җир шары, Дөнья исемнәр астында телгә алына. Бүгенгесе көнгә кешеләргә мәгълүм булган Кояш системасының һәм Бөтен Галәмнең мәхлуклар яши торган бердәнбер планетасы (күк җисеме).
Фәнни мәгълүматлар буенча, Җир Кояш томанлыктан якынча 4,54 млрд. ел элек барлыкка килгән, һәм тиздән үзенең бердәнбер табигый иярчене — Айны булдырды. Җирдә тереклек якынча 3,5 млрд. ел элек барлыкка килде. Планетаның өслегенең 70,8 % Дөнья океаны каплый, өслегенең башка өлешене кыйтгалар һәм утраулар тәшкил итәләр. Тереклек бар булу өчен кирәкле сыек су Кояш системасының башка планеталарының өслегендә юк. Җирнең эчке өлкәләре шактый активлы һәм калын, чагыштырмача каты каттан — мантиядән, аның астындагы тышкы сыек төштән һәм эчке каты тимер төшеннән гыйбарәт.
Җир башка галәми җисемнәр белән, Кояш һәм Ай шул исәптән, үзара тәэсир итә (тарту көчләре белән тарттыра). Җир Кояш тирәсендә әйләнә һәм 365,26 көн эчендә әйләнеп чыга. Бу вакыт аралыгы — сидерик ел, ул 365,26 кояш тәүлегенә тигез. Җирнең әйләнү күчәре аның орбита яссылыкка карата 23,4° ка авыша. Моннан сәбәпле планета өслегендә бер тропик ел (365,26 кояш тәүлеге) эчендә фасыл үзгәрешләре булалар.


Марс (планета).
Марс — Кояштан ераклык буенча дүртенче булып урнашкан Кояш системасы планетасы.
Атамалар.
Татар халкы, бөтен гарәп-мөселман мәдәнияте бер өлеше буларак, әүвәл планетаның "Мәрих" () гарәп исеме да кулланды, әмма хәзерге вакытта бу исем кулланмый.


Юпитер (планета).
Юпитер — Кояш системасында урнашкан Кояштан бишенче планета. Кояш системасында иң зур планета. Сатурн, Уран һәм Нептун планеталары белән зур газлы планеталар исәбенә керә.
Юпитерның экватордагы радиусы 71,4 мең км тәшкил итә һәм Җирнең радиусыдан 11,2 тапкыр зуррак.
Иярченнәр.
2005 елның мәгълүматлары буенча Юпитерның 63 иярчене бар. Бу Кояш системасы өчен рекордлы сан. 4 иң зур иярчен — Ио, Аурупа, Ганимед һәм Каллисто инде 1610 елда Галилео Галилей тарафыннан ачылган.
Атамалар.
Татар халкы, бөтен гарәп-мөселман мәдәнияте бер өлеше буларак, әүвәл планетаның "Мөштәри" () гарәп исеме да кулланды, әмма хәзерге вакытта бу исем кулланмый.


Сатурн (планета).
Сату́рн — Кояш системасының Кояштан алтынчы планета, зурлыгы буенча Юпитердан икенче урында тора. Сатурн Юпитер, Уран һәм Нептун белән зур газлы планеталар төркемене тәшкил итәләр. Планета үз исемене римлылар мифларындагы Сатурн исеменә карап алды, ул греклардагы Зевсның атасы титан Кроноска тәңгәл килә. Сатурнның билгесе — урак:.
Гомум алганда Сатурн гелий катышмасы, су, метан, аммиак эзләре белән водородтан һәм «тау токымнарыннан» гыйбарәт. Эчке өлкә газ хәлендәге тышкы катлам, металл хәлендә булуы водород юка катламы белән капланган тау токымнары һәм боздан гыйбарәт кечкенә төш булып тора. Планетаның тышкы атмосфера тыныч һәм гаугасыз күренә, әмма җил тизлеге кайбер урыннарда 1800 км/сәг артып җитә, бу Юпитердагыннан шактый зуррак.
Сатурн күренеп тора торган боҗралар системасы ия була. Алар башлыча боз, тау токымнары һәм тузан бөртекләреннән гыйбарәт. Планета тирәсендә бүгенгесе көнгә мәгълүм булган 62 иярчен әйләнә. Алардан иң эресе — Титан Кояш системасының иярченнәреннән зурлыгы буенча икенче урында (Юпитерның Ганимедтан). Ул Меркурий планетасыннан зуррак һәм Кояш системассының иярченнәреннән бердән куе атмосфера ия була.


Уран (планета).
Уран – Кояш системасында урнашкан Кояштан җиденче планета. Кояш системасында диаметры буенча өченче.


Нептун (планета).
Непту́н — Кояш системасының Кояштан сигезенче һәм иң ерак планета. Зурлыгы буенча дүртенче урында тора, масса буенча — өченче урында. Нептунның массасы Җирнең 17,2 тапкыр зуррак, экватор диаметры — 3,9 тапкыр зуррак. Планета үзенең исеме римлылар мифларындагы Нептун исеменә карап алды. Планетаның билгесе — 20px.
Планетаны 1846 елның 23 сентябрьдә тәртипле күзәтүләр түгел, математик исәпләр сәбәпле ачтылар. Уран орбитасының үзенчәлекләре Кояш системасында тагын бер планета булуыны күрсәттеләр. Нептунны алдан әйткән урында табып ачтылар. Тиздән аның иярчене Тритонны ачтылар, башка бүгенгесе көнгә мәгълүм 12 иярчен исә тик XX гасырда ачтылар. 1989 елның 25 августта Нептун тирәсендә «Вояҗер-2» галәми аппараты очып үтте.
Составы буенча Нептун Уранга якын һәм бу ике планета зур Юпитер һәм Сатурн планеталарыннан аерып торалар. Астрономия белгечләре кайвакыт Уран һәм Нептунны аерым «зур бозлы планеталар» төркеменә чыгаралар. Нептунның атмосферасы, Юпитер һәм Сатурнның кебек, нигездә водород һәм гелийдән гыйбарәт. Нептунның төше, Уранның кебек, нигездә су, аммиак, метан бозлары һәм тау токымнарыннан гыйбарәт. Нептун атмосферасында көчле җилләр дулыйлар.


Татар Википедиясендә мәкалә язу нәрсәгә кирәк?
Татар Википедиясендә мәкалә язу нәрсәгә кирәк?


Ливан.
Ливан. 1-Көньяк Ливан, 2-Нәбәтия, 3-Таулы Ливан, 4-Бикәә үзәне, 5-Төньяк Ливан
Лива́н (гарәп.لبنان, "Лүбна́н"), рәсми исеме Ливан Җөмһүрияте (гарәп.الجمهورية اللبنانية; "әл-Җүмһуриййә әл-Лүбнәниййә") – Урта диңгезнең көнчыгышында урнашкан кечкенә дәүләт. Аның көнчыгыш һәм төньяк ягында Сурия урнашкан,ә көньягында Израил.
Ливан халкы 4 миллион тирәсе. Бу ил гарәп дөньясында дини яктан нык аермлануы белән үзенчәлекле. Ливанда, дәүләтне җәмгыятьнең дини бүленешеннән чыгып төзелгән, конфессионализм дигән сәяси система эшли.
Гражданнар сугышына(1975-1990) хәтле Ливан чәчәк аткан ил, гарәп дөньясының финанс һәм банклар башкаласы була. Сугыштан соң икьтисадны торгызу башлана, ләкин Израил белән сугыш дәүләтне яңадан хаос хәленә китерә. Бу сугыш нәтиҗәсендә Ливан халкы авыр югалтуларга дучар була, йөзләгән мең кеше качкын хәленә кала.
Борынгы Ливан.
Хәзерге Ливан территориясендә беренче торак урыннар б. э. кадәр 6 мең ел элек барлыкка килә башлый. Библос тирәсендә археологлар борынгы кораллар табалар. Кайсыбер кораллар бу җирдә балык тоткан кабиләләрнең неолит чорында ук(б. э. кадәр 8 – 7 мең еллар элек) яшәгәннәрен күрсәтә.
Ливан Урта диңгезнең ярлары буенда урнашкан, диңгез сәүдәсе белән алга киткән Финикия дәүләтенең ватаны була. Финикиянең чәчәк атуы б. э. кадәр 1200-800нче елларга туры килә. Б. э. кадәр VI гасырда Финикия Бөек Кир II җитәкчелегендәге фарсыларга буйсына. Б. э. кадәр 322нче елда Александр Македонлы басып ала, ә б. э. кадәр 1нче гасырда Рим Империясенә буйсына башлый. Гарәб яулары белән Ливанга ислам үтеп керә.
Ливан Урта гасырларда.
XII гасырда Иерусалим корольлеге, 1261-1516 Мисыр, 1517–1918 Госманлы империясенең бер өлеше булып тора.
Ливан XX гасырда.
1918нче елдан, Госманлы империясе Беренче Бөтендөнья сугышында җиңелгәннән соң, Ливан 1943нче елга кадәр сузылган Франция протекторатына эләгә. 1943нче елда, Икенче Бөтендөнья сугышы нәтиҗәсендә бәйсезлек ала. 1975–1990нчы елларда Сурия һәм Израил катнашуы аркасында катлауланган, мөселман һәм христиан җәмгыятьләре арасында Гражданнар сугышы була.
1982нче елда Израил үзенең гаскәрләрен Ливан территориясенә кертә, Бәйрутны ала, ә Ливанның көньягын 2000нче елга кадәр оккупациядә тота.
Дәүләт төзелеше.
Ливанда 1943нче елдан бирле яшәгән конфессионализм дәүләт төзелеше, Франциядән бәйсезлек алганнан соң барлыкка килә. Илнең сәяси тормышында бөтен дини конфессияләр дә катнаша алсын өчен, түбәндәге тәртип эшли: илнең президенты – нәсари- маронит, премьер-министр – сөнни мөселман, парламент спикеры – шигый мөселман. Конституция буенча Ливан – парламент җөмһүрияте.
Закон чыгаручы орган булып Вәкилләр Мәҗлесе – Ливан парламенты тора. Мәҗлестә вәкилләр булып 64 мөселман (27 сөнни, 27 шигый, 8 друз, 2 галәви) һәм 64 нәсари (34 маронит, 14 грек православные, 7 грек католигы, 5 әрмән православные, 1 әрмән апостольлесе, 1 протестант һәм 1 билгеләнмәгән) тора.
Президент Вәкилләр Мәҗлесе тарафыннан 6 елга һәм 1 тапкырга гына сайлана. Президент Мәҗлес тәкъдименнән чыгып премьер-министрны һәм аның 1нче урынбасарын билгели. Премьер-министр президент һәм мәҗлес белән киңәшләшеп, дини бүленеш буенча министрлар кабинетын төзи.
Ливанда сәяси фиркаләр дә дини бүленеш буенча төзелгән. Бу фиркаләр алдан билгеләнгән сәяси урыннар өчен көрәшәләр.
География.
Ливан Якын Көнчыгышта, Урта Диңгез яры буенда урнашкан. Диңгез яр буе 210 км га кадәр сузылган. Диңгез ярына параллель рәвештә 2 тау тезмәсе урнашкан: Ливан сырты (Җәбәл Лүбнан), Көнчыгыш Урта диңгез яры буендагы иң зур тау массивы һәм Көнчыгыш сырт (Җәбәл әш-Шәркый). Бу тауларда Көнчыгыш Урта диңгез яры буеның иң зур өч елгасы башлана: әл-Аси, әл-Литани һәм әл-Урдун (Иордания). Яр буеда әс-Сәһл тигезлеге урнашкан.
Ливанда өч климатик зона бар: яр буе, таулар һәм өчке өлкәләр. Диңгез яр буенда җылы җәйле һәм кышлы субтропик климат. Тауларда һәм тау битләрендә салкынча кышлы, уртача җәйле климат. Ливан һәм Көнчыгыш сыртлары арасында урнашкан Бәкаа үзәнендә кызу һәм коры җәйле, салкын кырыс кышлы континенталь климат.
Яр буенда инҗир, зәйтүн, цитрус, банан, йөзем, кипарис, пальма агачлары, югарырак биеклекләрдә алма, шәфталу, өрек, чикләвекләр үсә. Ливанның символы булган эрбет агачлары бик аз күләмдә, 1000-2000 метр биеклектә генә сакланып калганнар.
Административ бүленеш.
Ливан 6 өлкәгә(мүхафәза гарәб.محافظة) бүленә. Ә бу өлкәләр, үз чиратында 25 районга бүленәләр.
Икътисад.
Башка гарәб илләре белән чагыштырганда Ливанда туризм, сәүдә, банк эше алга киткән, ләкин сәнәгать һәм авыл хуҗалыгы икътисадта зур роль уйнамыйлар. Илдә киеренке хәл саклану сәбәпле, икътисади тормышны җайга салу бик акрын темплар белән бара.
Тышкы сәүдәнең роле бик зур. Илнең азык-төлеккә, чималга, машина һәм җиһазларга ихтыяҗы импорт аркасында канәгатьләндерелә.
Милли керемнең 15% сәнәгатькә туры килә. Алга киткән өлкәләре – төзелеш материаллары, нефть эшкәртү, текстиль сәнәгате.
Авыл хуҗалыгы милли керемнең 10% алып тора. Цитруслыллар, алма, яшелчәләр үстерү юнәлешендә интенсивлаштыру дәрәҗәсенең югары булуы белән аерыла.
Халык.
Ливанның 90% халкы шәһәрләрдә, ә калганы авыл җирендә яши. Яр буе районнарында халык тыгыз урнашкан.
Ливан халкының 95% гарәпләр, 4% әрмәннәр һәм 1%ын башка халыклар тәшкил итә. Әдәби тел – гарәп теле, ә сөйләмдә ливан диалекты кулланыла.
Дини яктан бүленеш: мөселманнар – 70%, нәсарилар 30%.
Мәдәният.
Ливанда белем бирү ситемасы үз эченә бишьеллык башлангыч һәм җидееллык урта мәктәпне, шулай ук дүртьеллык училищеларны һәм Бәйруттагы Ливан Университетын ала. Ливан укый-яза белүчеләр саны күп булуы белән дә гарәп дөньясында аерылып тора. Анда 15 яшьтән олырак кешеләрнең 92,5% укый-яза белә (1995нче ел буенча).
Дипломатик мөнәсәбәтләр.
Ливан белән дипломатик мөнәсәбәтләре булган илләр.


Африка.
А́фрика – Авразиядән соң зурлыгы буенча икенче кыйтга. Атлантик океаннан көнчыгышта һәм Һинд океаныннан көнбатышта урнашкан. Шулай ук Африка янында яткан утраулар белән – дөнья кисәге. Африка мәйданы – 30 065 000 км² (дөнья мәйданыннан – 6 %), утраулар белән берлектә – 30,2 миллион км². Африка территориясендә 53 дәүләт, 4 танылмаган ил һәм 5 буйсынылган территория урнашкан.
Африка халкының саны – 960 млн кеше.
Чит ил сәяхәтчеләренең Африканы өйрәнүләре.
Африка бик күптәннән инде Көньяк Европа һәм Көньяк-Көнбатыш Азия халыкларының игътибарын җәлеп итеп килгән. Бу халыклар Африканың төньяк һәм өлешчә көнчыгыш буйларын яхшы белгәннәр. Байлыклары турында легенда итеп сөйләнгән Һиндстанга бару өчен диңгез юллары эзләгән португаллар европалыларның Африка яр буйлары турындагы белемнәрен киңәйткәннәр. Бөтен XV гасыр буена португаллар әкренләп көньякка таба үткәннәр. Көнбатыш яр буйларыннан Европага алар беренче булып зур гына төркем коллар алып чыкканнар. Шул вакыттан башлап тарихның хурлыклы сәхифәсе ачыла — коллар белән сәүдә итү башлана, ул миллионлаган кешенең гомерен өзә.
1498 елда Португалия диңгез сәяхәтчесе Васко да Гама, Һиндстанга диңгез юлы ачуны тәмамлап, Көньяк Африканы борылып үтә, материкның көнчыгыш ярлары буйлап бара, европалылардан беренче булып һинд океаны аша чыга һәм Һиндстан ярларына барып җитә. Шулай Һиндстанга диңгез юлы ачыла һәм көньякта материкның яр сызыклары билгеләнә. XVI гасырдан алып коллар белән сәүдә итүче европалылар аларны Африкадан Америкага ташый башлыйлар. Алар көнбатыш яр буендагы кайбер урыннарны — танылган кол базарларын гына белгәннәр, анда, пыяла муенсаларга һәм башка шундый юк-барга алмаштырып, коллар сатып алырга мөмкин булган.
Африканың эчкәреге районнарын европалылар XIX гасыр ахырында гына тикшерә башлыйлар, чөнки Европаның бик тиз үсә барган илләренә, промышленность өчен арзанлы чимал табу, әзер товарларны файда белән сату өчен, яңа җирләр кирәк була. XIX гасыр уртасында күренекле инглиз тикшеренүчесе Давид Ливингстон континентның эченә таба берничә сәяхәт ясый. Ул Көньяк Африканы көнбатыштан көнчыгышка таба кисеп үтә, Замбези елгасын тикшерә, анда матур зур шарлавык ача, аңа Виктория дип исем бирә, Конго (Заир) елгасының югарыгы агымына, Ньяса күленә тасвирлама төзи. Ул Африканың бөек елгасы Нил башланган урынны табарга бик тели, әмма үлем аңа бу ниятен тормышка ашырырга мөмкинлек бирми.
Ливингстонның тикшеренүләре география фәненә материкның ул вакытта билгеле булмаган районнары турында бик күп кызыклы яңалыклар өсти. Ливингстон җирле халыкка кешелекле мөнәсәбәт күрсәтә, африкалыларның 112 хөрмәтенә һәм мәхәббәтенә лаек аз санлы сәяхәтчеләрнең берсе була.
Соңрак экваториаль Африка турындагы белемнәрне Англия-Америка экспедициясе киңәйтә һәм тирәнәйтә, ул Виктория һәм Танганьика күлләрен тикшеренүне төгәлли, Рувензори тау массивын ача, Конго һәм Нил елгаларының югарыгы агымнарын билгели.
Россия сәяхәтчеләре һәм галимнәренең Африканы өйрәнүләре.
Африканың табигатен һәм андагы халыкларның тормышын өйрәнүгә Россия галимнәре зур өлеш кертә. Алар билгесез, ерак илләрне өйрәнүне һәм җыелган фәнни материалларны бөтен кешелек дөньясы казанышы итү максатын куялар. Рус тикшеренүчеләре арасында Василий Васильевич Юнкер аерым урын алып тора. Ул XIX гасыр ахырында Үзәк һәм Көнчыгыш Африка буйлап сәяхәт итә, материкның бу районнарындагы табигать һәм анда яшәүче халыкның тормышы турында кызыклы мәгълүматлар җыя, топографик эшләр үткәрә, гидрологик һәм метеорологик күзәтүләр алып бара. Материкның төньяк-көнчыгыш өлешен өйрәнүгә Егор Петрович Ковалевский, Александр Васильевич Елисеев һәм башка галимнәр зур өлеш кертәләр.
Африка табигатен һәм аның халкын өйрәнүгә совет галимнәре зур хезмәт куя. 1926—1927 елларда материкның төньяк-көнчыгыш өлешенә, культуралы үсемлекләрне өйрәнү өчен, экспедиция оештырыла. Аны зур галим Николай Иванович Вавилов җитәкли. Культуралы үсемлекләрнең 6000 нән артык үрнәге җыела. Н. И. Вавилов кыйммәтле (каты) сортлы бодайның ватаны Эфиопия икәнлеген ача. Россия тикшеренүчеләре һәм галимнәр Африканың күп кенә илләрендә эшләделәр һәм хәзер дә эшлиләр, Африканың яшь дәүләтләренә туфракларны, эчке суларны, үсемлекләр һәм хайваннар дөньясын тикшерүдә, файдалы казылмалар эзләүдә һ.б. эшләрдә булышалар.
Географик мәгълүмат.
Башка материклар арасында Африка Җир өслегендә үзенә бертөрле урын алып тора. Бары тик шушы материкны гына экватор уртадан кисеп үтә. Африканың төньяктагы һәм көньяктагы кырый нокталары экватордан чама белән бертигез ераклыкта ята. Африканың күпчелек өлеше ике тропик арасында экваториаль, суб-экваториаль һәм тропик поясларда урнашкан. Бары тик аның төньяк һәм көньяк кырыйлары гына субтропик поясларга үтеп керә.
Башлангыч меридиан Африканың көнбатышыннан үтә. Материкның төньяк яртысы көнбатыштан көнчыгышка таба берничә мең километрга сузылган. Көньякка таба материк тарая. Димәк, Африканың күбрәк өлеше экватордан төньякта ята.
Африканы Европадан сай һәм тар Гибралтар бугазы белән Урта диңгез аерып тора. Төньяк-көнчыгышта тар гына Суэц муены аны Евразия белән тоташтыра. Төньяк Африка, Көньяк Европа һәм Көньяк Азиянең үсемлек һәм хайваннар дөньясындагы зур охшашлык аларның якынлыгы белән аңлатыла. Бу хәл Төньяк Африканың халык составына, аның мәдәниятенә, теленә дә йогынты ясаган. Башка материклардан Африканы зур океаннар аерып тора.
Африканы юа торган суларда балык (сардин, тунец, акула) күп, дельфиннар да очрый. Башка континентлардагы илләр белән сәүдәнең төп өлеше диңгезләр аша алып барыла. Бөтендөнья суднолар йөрешендә Суәеш каналы гаять зур әһәмияткә ия, ул XIX гасырда Сүәеш муены аша казылган. Дөньяның бик күп илләре шул канал аша йөк ташыйлар.
Африканың яр сызыклары аз кискәләнгән: коры җиргә бераз гына кереп торган зур култык — Гвинея култыгы һәм бер зур ярымутрау — Һинд океанына чыгып торган Сомали ярымутравы бар. Бу исә диңгез портлары төзүне кыенлаштыра.
Рельеф.
Әгәр дөньяның физик картасына күз салып, Африканы башка материклар белән чагыштырып карасагыз, анда 200 метрдан алып 1000 метрга кадәр биеклектәге тигезлекләр өстенлек иткәнен күрерсез. Африкада түбәнлекләр аз, алар океан һәм диңгез яр буйларында урнашкан. Материкта Кордильер һәм Анд таулары кебек биек һәм озын тау тезмәләре юк. Материк нигезендә яткан платформадагы тау токымнарының яше 2—3 млрд ел һәм аннан да артып китә. Монда элек барлыкка килгән биек тау системалары Җирнең тышкы көчләре тәэсирендә җимерелә барган. Таулар урынында дулкынсыман гаять зур тигезлекләр барлыкка килгән, алар өстендә анда-санда гына кристаллик массивлар калкып тора.
Эчке көчләр тәэсирендә Африка платформасының аерым урыннары күтәрелгән, бу биек яссы таулыклар хасил булуга китергән. Кайбер урыннар түбән төшкән, шунлыктан зур казанлыклар барлыкка килгән (Чад, Конго, Калахари һ. б.). Хәрәкәтләр Җир кабыгының ярылуы, калкымнар, убылмалар ясалу, вулканнар ату, җир тетрәүләр белән бергә барган. Көнчыгыш Африкада Җир кабыгының коры җирдәге иң зур ярылу урыны ята. Ул Кызыл диңгез буйлап Эфиопия таулыгы аша Замбези елгасы тамагына кадәр сузылган. Бу урында Африка литосфера плитасының аерылу (як-якка китү) процессы бара, шуңа күрә җир тетрәүләр һәм вулкан атылулар еш була.
Өстенлек итүче биеклекләре ягыннан Африканы икс кисәккә бүлеп йөртәләр: биеклекләре 1000 м дан түбәнрәк булган Төньяк һәм Көнбатыш; 1000 м дан биегрәк булган Көнчыгыш Һәм Көньяк Африка. Төньяк һәм Көнбатыш Африканың шактый зур өлеше континенталь һәм диңгез утырма токымнары белән капланган. Бу урыннар бик озак вакытлар диңгез төбендә яткан.
Материкның төньяк-көнбатышында Атлас таулары урнашкан, аларның төньяктагы яшь сыртлары ике литосфера плитасы тиеп торган урында ята.
Африканың көнчыгыш өлешендә Җир кабыгының кузгалулары нәтиҗәсендә бик нык күтәрелгән һәм ватылып бүлгәләнгән Көнчыгыш Африка яссы таулыгы ята. Биредә материкның иң биек түбәләре, сүнгән һәм сүнмәгән гигант вулканнар Килиманджаро, Кения һ. б. урнашкан. Көнчыгыш Африка яссы таулыгының төньягындарак Эфиопия таулыгы урнашкан. Ул горизонталь ята торган утырма һәм вулканик токымнардан оешкан биек платодан — калку тигезлекләрдән тора. Платоның кырыйларын күтәренке киртләчләр чикли. Көньяк Африка яссы таулыгы үзәк өлешендә түбәнәя һәм казанлыкларга күчә. Материкның иң көньягын яссы түбәле Кап таулары каймалап алган. Көнчыгыш һәм Көньяк Африкада еш кына җир өстенә борынгы кристаллик токымнар чыгып тора.
Файдалы казылмалары.
Африка төрле-төрле файдалы казылмаларга бай. Аларның бик күбесе дөньяда иң зур чыганаклардан санала. Магматик токымнар өстенлек алып торганлыктан, Африка рудалы казылмаларга аеруча бай. Алар җирнең тирән катламнарыннан кабык катламына ярылу сызыклары буйлап магма үтеп кергәндә барлыкка килгәннәр. Көньяк һәм Көнчыгыш Африкада рудалы казылмалар тирәндә түгел, чөнки анда борынгы кристаллик токымнар җир өстенә якын гына ята.
Дөньяда чыгарыла торган алмазның иң күбесе Африка өлешенә туры килә. Алмаз асылташлар (бриллиантлар) ясау өчен генә түгел, бәлки үтә каты булуы аркасында промышленностьта да файдаланыла.
Материкның утырма токымнар өстенлек иткән түбәнрәк урыннарында файдалы казылмаларның утырма чыганаклары — ташкүмер, төрле тозлар, марганец рудалары һәм башкалар таралган. Төньяк Африкада һәм Гвинея култыгы яр буйларында бик зур нефть чыганаклары табылды. Африка шулай ук фосфоритларга да бай, алардан ашлама җитештерәләр. Аларның төп чыганаклары материкның төньягында ята.
Климат.
Үзенең географик урыны аркасында Африка — Җирдә иң эссе материк. Ул теләсә нинди башка материкка караганда кояш җылысын һәм яктысын күбрәк ала. Тропик лар арасында Кояш бөтен ел буена горизонт өстендә югары тора, ә елга ике тапкыр теләсә кайсы ноктада зенитта була.
Африканың климат пояслары.
Экватор Африканың уртасыннан диярлек кисеп үткәнгә күрә, климат пояслары, экваториаль поястан тыш, аның территориясендә икс тапкыр кабатлана.
Экваториаль пояс.
Конго (Заир) елгасы бассейны ның бер өлешен һәм Гвинея култыгы яр буйларын үз эченә ала. Экваториаль климат даимилеге белән аерылып тора. Гадәттә иртән күк йөзе аяз була. Көндез Җирне Кояш нык җылытуы сәбәпле, дымга туенган экваториаль һава зур тизлек белән өскә күтәрелә. Өем болытлар барлыкка килә. Төштән соң яңгыр коя башлый, ул еш кына яшенле һәм давыллы була. Тыныч кына басып торган агачлар, давыл башлангач котырынып як-якка чайкала башлый, әйтерсең лә куркудан урыннарыннан кубарга телиләр, әмма нык тамырлар куәтле кәүсәләрне тотып тора. Күктә өерелгән болытларны яшен камчылары телгәли, ул кара төскә кереп куерган болытларны соңгы тапкыр яктыртып ала да, тропикларга хас ярсу белән яңгыр коя башлый, бөтен нәрсә буталып беткәндәй тоела. Әмма берничә минуттан яңгыр бу утлы давылны сүндергән сыман була урман, мәһабәт кыяфәткә кереп, яңадан тынып кала. Кичкә таба тагын көн аяза. Экваториаль климат поясын киң полоса бу-'1мм субэкваториаль пояс уратып алган, ул экватордан төньякка һәм көньякка таба и кынча 15—20° лы киңлеккә кадәр җитә. Сезгә билгеле булганча, монда ике сезон ачык аерылып тора — коры кыш һәм дымлы җәй. Кояшның лониттагы торышы килү белән яңгырлар чоры башлана. Ул көтмәгәндә, кинәт килә, һәм са-ншша өч атна буена зур су ташкыннары астында кала. Су барлык ярыкларга, иңкүлекләргә тула һәм кипкән җирне дымга туендыра. Сазлыклар су белән каплана, уйсулыклар күлгә әйләнә. Тиз арада саванна куе үлән белән каплана.
Җәйге явым-төшемнең күләме һәм яңгырлы сезонның дәвамлылыгы тропикларга таба кими бара.
Тропик пояслар.
Ике ярымшарның да тропик киңлекләренә туры килә. Төньяк Африкада барысына караганда да корырак. Биредә Африканың гына түгел, бәлки бөтен Җир шарының иң эссе һәм коры урыны — Сахара чүле урнашкан. Сахарада җәй чамадан тыш эссе, күк йөзе бөтенләй диярлек болытсыз. Кояш таш һәм ком өсләрен 70° С ка кадәр кыздыра, һава температурасы 40° С ка кадәр һәм аннан да югарырак күтәрелә. Болытлар булмаганлыктан, җир өсте һәм һава төнлә бик тиз суына. Шунлыктан биредә тәүлеклек температура тирбәлешләре зур. Көндез кызган һаваны сулавы бик авыр. Бар тереклек иясе таш ярыкларына, кипкән үлән тамырлары арасына яшеренә, һәм чүл җансыз булып тоела. Җәен, ком болытлары күтәреп, бик көчле сәмум җиле исә. Ком барханнары күзгә күренеп җанлана, горизонт тоныклана, кояшны тузан каплый, кызгылт тузан болыты арасында ул ут шары гына булып күренә. Чыдый алмаслык бөркү, кешеләр һәм хайваннарның тыны кысыла. Авыз-борынга ком тула. Бу ком бураныннан вакытында яшеренеп өлгермәгән кешенең эше харап.
Көньяк Африкада тропик климат поясы азрак мәйданны били. Көнбатыштан көнчыгышка таба аз сузылганлыктан, монда явым-төшем Сахарадагыга караганда күбрәк, Дракон тауларының көнчыгыш битләрендә, Мадагаскар утравының көнчыгышында яңгырлар аеруча күп ява, явым-төшемнәрне океаннан көньяк-көнчыгыш җилләре алып килә. Әмма Атлантик океан яр буйларында яңгырлар бөтенләй булмый диярлек. Атлантик океанның көньяк-көнбатыш ярлар буеннан үтә торган салкын агымнары материкның яр буйлары өлешендә температураны төшерәләр һәм яңгырлар явуга уңай тәэсир итмиләр. Билгеле булганча, салкын һава авырая, тыгызлана, күтәрелеп, болытлар хасил итә алмый һәм явым-төшем дә булмый. Чык — биредә бердәнбер дым чыганагы, ул температура төшкән вакытта хасил була.
Сезгә билгеле булганча, материкның кырый төньягы һәм көньягы субтропик поясларда яталар. Эссе (+27—28 ° С) коры җәй, чагыштырмача җылы кыш (+10—12 °С) яшәү һәм хуҗалык эш-чәнлеге өчен уңайлы.
Африканың җылылыкны бик күп микъдарда алуы кыйммәтле тропик культуралар: кофе, какао, хөрмә Һәм май пальмалары, ананас, банан һәм башка үсемлекләр үстерергә уңай шартлар тудыра.
Халык.
Африка — кешенең иң борынгы ватаны. Борынгы кеше сөякләре һәм аның хезмәт кораллары 27 млн еллык токымнарда Танзаниядә, Кениядә, Эфиопиядә табылган. Африканың хәзерге халкы оч төп расага — европеоид, экваториаль һәм монголоид расаларга керә. Материкта яшәүчеләрнең төп өлешен җирле халык, ягъни элек-электән даими шунда яшәгән халык тәшкил итә. Европеоид раса вәкилләре күбесенчә Африканың төньягында яши. Болар — гарәп телендә сөйләшә торган гарәп халыклары (алжирлар, марокколылар, мисырлылар һ. б.), шулай ук бәрбәр телендә сөйләшүче бәрбәрләр. Алар кара тутлы, кара чәчле һәм кара күзле, баш сөякләре озынча, тар борынлы һәм озынча түгәрәк йөзле.
Сахарадан көньяктарак материкның күпчелек өлешендә негроидлар яши, алар экваториаль расаның африкалы тармагын тәшкил итә. Негроидлар арасында тән төсендә, буй озынлыгында, йөз сызыкларында, баш формасында шактый аерымлыклар бар. Африканың иң озын буйлы халыклары материкның төньяк өлешендә саванналарда яши (тутсилар, нилотлар, масаилар һ. б.). Ал арның буе уртача 180—200 см, гаҗәеп зифа һәм сылу гәүдәлеләр. Нилның югары агымы районнарында яшәүче негроидлар бик кара тәнле булулары белән аерылып торалар.
Экваториаль урман зонасы кешеләре — пигмейлар — кыска буйлы (150 см дан кыскарак). Аларның тән төсе башка күп кенә негроидларга караганда аксылрак, иреннәре юка, киң борынлы, базык гәүдәлеләр. Пигмейлар — урман халкы. Алар өчен урман — әй дә, яшәү өчен кирәкле барлык нәрсәнең чыганагы да. Пигмейлар — иң аз санлы Африка халыкларыннан берсе, һәм аларның саны туктаусыз кими бара.
Көньяк Африканың ярымчүлләрендә һәм чүлләрендә бушменнар һәм готтентотлар яши. Тән төсләре коңгырт-сары, киң яссы йөзле булулары белән алар монголоидларга охшыйлар. Бушменнар пигмейлар кебек үк кыска буйлы, ләкин нәфис сөяклеләр.
Кайбер белгечләр эфиопларны арадаш расага кертәләр. Аларның тәне кызгылт төсмерле аксыл булуы белән аерылып тора. Тышкы кыяфәтләре белән эфиоплар европеоид расаның көньяк термигына якынрак торалар. Малагасиялеләр (Мадагаскар кешеләре) монголоид һәм негроид расалар кушылудан килеп чыккан.
Читтән килгән европалылар күбесенчә климат шартлары яхшы булган урыннарда яшиләр һәм материк халкының аз гына өлешен тәшкил итәләр. Африканың төньягында Урта диңгез ярлары буйлап французлар урнашкан, ә материкның иң коньяк читендә африканерлар (Нидерландтан күчеп килүчеләрнең нәселләре), инглизләр һәм пашкалар яши.
Африканың күп дәүләтләре, мәсәлән, Мисыр, Эфиопия, Гана, Бенин, Судан бик борынгы мәдәнияткә ия. Аларда һөнәрчелек, сәүдә, төзелеш эше алга киткән була. Африка халыклары, бик олып үсеш юлы үтеп, бөтендөнья мәдәнияте тарихына зур өлеш керткәннәр. Гүзәл сәнгать һәйкәлләре: борынгы төзелеш техникасының могҗизасы булган Мисыр пирамидалары, фил сөяген һәм агачны кисеп ясаган әйберләр, бронза сыннар сакланып калган. Кайбер галимнәрнең фикеренчә, кешелек дөньясы мәдәният үсешендәге беренче уңышлары өчен барыннан да бигрәк Африкага бурычлы. Күпчелек илләре колониаль коллыктан азат ителгәннән соң, Африка мәдәнияте үз үсешендә яңа күтәрелеш кичерә.
Халкының урнашуы.
Африкада халык саны 590 млн кешедән артып китә. Анда халык чагыштырмача алганда сирәк, һәм ул материк территориясе буйлап бик тигезсез урнашкан. Халыкның таралып урнашуына табигый шартлар гына түгел, тарихи сәбәпләр дә, беренче чиратта коллар белән сәүдә итү һәм колониаль хакимлек нәтиҗәләре йогынты ясаган.
Картаны анализлаудан күренгәнчә, Урта диңгез яр буйларында, Гвинея култыгында һәм материкның көньяк-көнчыгыш яр буйларында халык чагыштырмача тыгыз утырган. Нил елгасының дельтасында халык тыгызлыгы югары, анда 1 км2 га 1000 кеше туры килә. Материкның 1/4 енә якынын алып торган Сахара чүлендә барлык халыкның 1 % тан да кимрәге яши, ә кайбер өлкәләрдә кешеләр бөтенләй юк.
Материкның колониаль үткәне.
Материкны колонияләштерү урта гасырларда ук башлана. Ә XX гасыр башына Европаның капиталистик илләре Африканың бөтен территориясен диярлек үзара бүлешеп бетерәләр һәм аны к о -лонияләр материгына әверелдерәләр (колония — политик һәм хуҗалык мөстәкыйльлеген югалткан ил). Колонизаторлар җирле халыкны изәләр һәм эксплуатаңия-лиләр, иң яхшы җирләрне тартып алалар, туган җирләреннән аерып, яшәү өчен җайсыз урыннарга куалар. Алар ул илләрне аяусыз талыйлар, файдалы казылмалар (алтын, алмаз, бакыр рудасы һ. б.), кыйммәтле агач, шулай ук авыл хуҗалыгы продуктлары (какао, кофе, банан, лимон һ. б.) чыгаралар. Африкалыларны, чынлыкта колларга әверелдереп, колонизаторлар арзанлы, бушлай диярлек эш көче сыйфатында рудникларда, плантацияләрдә файдаланалар, ә качып китәргә омтылучыларны рәхимсез җәзалыйлар.
Колонизаторларның озак хакимлек итүе Африка илләренең хуҗалык һәм культура үсешен тоткарлый. Колонизаторлар җирле халыкның кабиләләргә аерылуын хуп күрәләр. Ләкин изелгән халыклар, бергә тупланып, басып алучыларга каршы көрәшәләр.
Материкта коллыкка төшерүчеләргә каршы җәелеп киткән азатлык көрәше икенче бөтендөнья сугышыннан соң аеруча көчәя. XX гасырның уртасында Африка милли-азатлык көрәше материгына әверелә, бу көрәш колониаль системаның таркалуына китерә.
XX гасыр башында Африкада бары тик ике ирекле дәүләт — Либерия белән Эфиопия генә булса, хәзер материктагы барлык дәүләтләр дә бәйсез. XX гасыр ахырында Африка колонияләр материгыннан бәйсез дәүләтләр материгына әверелә.


Франция.
Франция (, рәсми атамасы Франция Җөмһүрияте ("République française") — Көнбатыш Аурупада урнашкан дәүләт. Башкала — Париж каласы. Ил исеме борынгы герман кабиләсе исеменнән килә — франклар.
Франция халкының саны — 65,4 млн кеше (2010 елның гыйнвары), аларның арасында 90 %-ты Франция гражданнары. Канун чыгару органы — икепалаталы парламент. Административ бүленү — 26 регионга бүленә.
Аурупа берлегенә һәм НАТОга керә.
Географик урнашу.
Франциянең күпчелек өлеше Көнбатыш Аурупада урнаша. Коры җир буенча ул төньяк-көнчыгышта Бельгия, Люксембург һәм Алмания белән, көнчыгышта Алмания һәм Швейцария белән, көньяк-көнчыгышта Монако һәм Италия белән, көньяк-көнбатышта исә Испания һәм Андорра белән чиктәш. Көнбатышта һәм төньякта ил территориясе Атлантик океан (Бискай култыгы һәм Ла-Манш бугазы), көньякта Урта диңгез тарафыннан юыла.
Шулай ук дәүләт составына Урта диңгездә урнашкан Корсика утравы һәм егермедән артык департаметлар һәм буйсынган территорияләр керә.
Илнең гомуми мәйданы 547 мең кв. км (буйсынган территорияләр белән 643,4 мең кв. км). Бу Аурупа Берлегенә кергән иң зур дәүләт.
Климат.
Франциянең кыйтга өлешендә климат уртача диңгезле, көньякта субтропик. Җәй көннәре гадәттә эссе һәм коры, июль аенда уртача температура + 23-25 градусны тәшкил итә. Шул вакытта гыйнвар аенда исә уртача температура + 7-8. Кыш көннәре өчен яңгырлар табигый.
Явым-төшем саны якынча 600—1000 мм. Таулы районнарда бу күрсәткеч 2000 мм-дан да югарырак улырга мөмкин.


Малайзия.
Мала́йзия (Malaysia) яки Мала́йзия Федерациясе – Көньяк-Көнчыгыш Азиядәге, Көньяк-Кытай диңгезе белән аерымланган, ике өлештән торучы дәүләт.
Тарих.
Бу җирләрдә кешеләр бик озак вакытлардан бирле яшәсәләр дә, климатның уңайлы булуы сәбәпле дәүләтчелек чагыштырмача соң барлыкка килә. Беренче сыйнфый җәмгыять б. э. кадәр мең ел элек кенә, индуизм һәм буддизм диннәрен таратучы һиндлылар һәм кытайлылар үтеп кергәч кенә яши башлый, һәм шул вакыттан соң бу территориядә дәүләтләр үсә башлый. Ләкин алар тиз арада күрше Суматра-Ява һәм Таиланд империяләре тарафыннан басып алыналар. Җирле кенәзләрнең тырышлыгы белән XV гасырда феодаль биләмәләр Малакка солтанлыгына берләшәләр. Аның барлыкка килүе белән исламның бик тиз таралуы башлана.
Солтанлыкның чәчәк атуы 1511нче елда португалия колонизаторлары килү сәбәпле туктала. Португалиялеләрдән соң бу җирләр голландиялеләргә күчә. XVI–XVIII гасырлар дәвамында бу территориядәге Җохор дәүләте басып алучыларга каршы көрәшә. Голландиялеләр аны XVIII гасырда буйсындыралар, ләкин бу Өлкә инглизләр кулына күчә. Икенче Бөтендөнья сугышы вакытында Малайяны японнар басып ала. Сугыштан соң, японнарга каршы көрәшкән җирле партизаннар, Бөекбританиягә каршы көрәш башлыйлар, һәм 1957нче елда Малайя бәйсезлек ала.
Дәүләт төзелеше.
Малйзия 13 штаттан һәм 2 федераль территориядән(башкала – Куала-Лумпур һәм Ләбуан утрауы) тора. 9 штатта идарә итү формасы – монархия, шуларның җидесе солтанлык. Солтанлыкның идарәчесе – солтан. Негери-Сембелан штатының башлыгы Янг Дипертуан Бесар, Перлис штатыныкы раджа титулын йөртә.
Калган 4 штат губернаторлык булып торалар. Алар белән губернаторлар идарә итә.
Корольләр һәм вице-корольләр һәр биш ел саен үз араларыннан, идарә итү елына һәм олылыкка карап, монархларны сайлыйлар. Идарә итүнең төп өлешен парламент һәм премьер-министр башкара.
Малайзия парламенты ике палатадан тора: түбән – Вәкилләр палатасы һәм югары – Сенат. Вәкилләр палатасы туры сайлаулар ярдәмендә җыела. Сенат һәрбер штаттан сайланылган икешәр әгъзадан һәм президент тарафыннан билгеләнгән кешеләрдән тора. Вәкилләр палатасына сайлауларда җиңгән партиянең җитәкчесе премьер-министр вазифасын башкара башлый. Аның җитәкчелегендәге Федераль хакимият илнең Башкарма хакимиятен тәшкил итә.
Көнчыгыш Малайзия.
1963нче елның 16 сентябреннән 1965 елның 9 августына(бәйсезлек алгыйнча) кадәр Сингапур Малайзиянең бер штаты була.
География.
Көнбатыш Малайзиягә илнең 40% мәйданы туры килә. Ярымутрау буенча төньяктан көньякка тау сыртлары сузылган. Көнбатыш яр буенда киң уңдырышлы, ә көнчыгышында тар яр буе тигезлеге урнашкан.
Сабах һәм Саравак куе джунгли урманнары белән капланган, алга киткэн елга системалары бар. Сабахтагы Кинабалу тауы(4101 м)- Көньяк-Көнчыгыш Азиядәге иң биек тауларның берсе.
60%тан артык территориягә урманнар туры килә. Монда бик күп төр үсемлекләр яши. Малайяда гына да сигез меңнән артык үсемлек төркәлгән, шуларның ике меңе агачлар, ике йөзе пальмалар. Хайваннардан филләр, юлбарыслар, мөгезборыннар, капланнар, орангутаннар, тапирлар бар.Көнчыгыш Малайзиядә иң куп һәм төрле кош популяцияләре яши.
Малайзиядә ел буе кызу һәм дымлы. Температура күбрәк 20-30оС, дымлылык – 90%.
Икътисад.
Икътисади күрсәткечләр буенча Малайзия яңа-индустриаль илләргә керә. Япон икътисади үсеше моделен куллану, чит ил капиталын һәм технологияләрен тарту, алга киткән илләрнең тәҗрибәләрен куллану, сәяси стабильлек Малайзиягә икътисадны модернизацияләүдә, иҗтимагый өлкәдә зур уңышлар китерә. Икътисади процесслар бишьеллык планнар ярдәмендә җайга салына.
1997-1998нче елгы финанс-икътисади кризисына хатле Малайзиянең икътисади үсеше елына 7-8% була, һәм ул кайсыбер алга киткән илләрне куып җитә. Ләкин кризис сәбәпле икьтисади үсеш тоткарлана.
Эшкәрту сәнәгате ТМПның 30,1% алып тора. Моның иң мөһим тармагы электротехник җихазлар чыгару белән бәйле. Шулай ук химия, резино-техник, металл эшкәртү, азык-төлек сәнәгате аның мөһим тармаклары булып торалар.
"Протон", "Перодуа" һәм "Хайком" милли автомобил җитештерү үзәкләре бар.
Авыл хуҗалыгына ТМПның 8,4%, нефт чыгару 7,6% алып тора.
ТМПның 56,6% хезмәт күрсәтү өлкәсенә туры килә.
Халык.
Малайзия ярымутрауында төп этник группалар булып малайялылар, кытайлар, һәм һиндлылар тора. Малайялылар – 58.8%, кытайлар – 24%, һиндлылар – 8%, һәм башка халыклар 10% тәшкил итәләр. Мондагы халыкның 70% ярымутрауның көнбатыш өлешендә яши.
Сабах һәм Саравак. Халыкның яртысын төрле этник группаларга керүче Калимантан аборигеннары тәшкил итә. Саравакта иҗаннар – 30%, меланаулылар – 5%, Сабахта кадазаннар – 25%, мурутлар – 4%, бадҗаолар – 11%. шулай ук кытайлар саравакта – 29%, сабахта – 18%, малайялылар – 20% һәм 5%.
Белем бирү.
Малайзиядә түләүсез 11-еллык уку кертелгән. Башлангыч мәктәпне тәмамлаучыларның 60% укуларын урта мәктәптә дәвам итәләр. Официаль белем бирү теле малайча, шулай да кайсыбер мәктәпләрдә кытай һәм тамиль телләрен кулланалар. Мөселман гаиләсендәге балаларга мәҗбүри рәвештә ислам нигезләрен өйрәтәләр.
Малайзиядә 10 дәүләт университеты, 28 педагогик һәм техник көллият бар. Куала-Лумпурда илдәге иң өлкән Малайя Универститеты һәм Халыкара ислам университеты, Банги шәһәрендә (Селангор шт.) Малайзиянең милли университеты урнашкан
Китапханәләр.
Һәрбер административ үзәкнең китапханәсе бар, анда археологик һәм тарихи тикшеренүләр алып баралар.
Әдәбият һәм сәнгать.
Малайя телендә исламга хәтле әдәбият билгеле түгел. Ислам үтеп кергәннән соң күп төбәкләрдә эпик һәм тарихи темаларга әсәрләр, дини трактатлар, хроникалар яза башлыйлар. 1920-30нчы елларда романнар таралу алалар.
Дипломатик мөнәсәбәтләр.
Малайзия белән дипломатик мөнәсәбәтләре булган илләр


Kirill Petrov.
__NOTOC__


Испания.
Испа́ния, рәсми исем – Испа́ния Патшалыгы "(исп. һәм галис. Reino de España, кат. Regne d'Espanya, баскча Espainiako Erresuma)" – Көньяк Аурупаның көнбатышында урнашкан зур булмаган дәүләт. Пиреней ярымутравының зур өлешен алып тора. Илнең исеме «и-шпаним» – «куяннар яры» сүзеннән килеп чыга.
Көнбатышта Португалия, көньякта Бөекбритания биләмәсе – Гибралтар, төньякта Франция, Андорра белән, һәм Африкадагы Сеута һәм Мелилья биләмәләре Марокко белән чиктәш.
Испания ярлары Атлантик океан һәм Урта диңгез белән юыла.
Аурупа берлегенә һәм НАТОга керә.
Испания тарихы.
Бу территориядә беренче кешеләр б. э. кадәр 35 мең еллар элек барлыкка киләләр. Берничә мәдәният бер-берсен алмаштыралар. Б. э. кадәр 1200 еллар элек монда финикиялелеә киләләр. Алар анда Гадес (хәзерге Кадис шәһәре) колониясен төзиләр. Финикиялеләр һәм греклар мондагы ибер дип аталучы, югары мәдәниятлы, ләкин кечкенә кабиләләр турында мәгълүмат калдыралар. Б.э. кадәр 5-3нче гасырларда монда кельтлар киләләр, һәм иберлар белән кушылып кельтибер кабиләләрен барлыкка китерәләр. Пун сугышларыннан соң бу территорияне римлылар басып ала башлыйлар, һәм Август идарә иткән вакытка буйсындыралар.
2нче гасырдан соң ярымутрауда нәсари дине тарала башлый. 5нче гасырның икенче яртысыннан соң вестготлар басып керә һәм алар үзләренең корольлекләрен төзиләр. 711–718нче елларда гарәбләр бу җирләрне тулысынча диярлек басып алалар, һәм Хәлифлек эченә кертәләр. Тиздән Хәлифлек таркала, Кордовада Омейяд династиясе идарәсе саклана, 10нчы гасырда ил чәчәк ату чорына җитә. Кастилия, Арагон, Леон- христиан короллекләре бу илгә каршы бертуктаусыз сугышлар алып баралар(Реконсиста). 1492нче елда Арагон һәм Кастилия берләшеп маврларның соңгы дәүләте – Гранада әмирлеген алалар. Шул ук чорда Испания Яңа Дөньяга кораблар җибәрә, һәм зур колонияләрне басып ала. Аурупада Карл V Габсбург (1516-56) идарә иткән вакытта Испания Изге Рим империясенең үзәге һәм зур католик дәүләт була. Испания флоты("җиңелмәс армада") җимерелүе, Англия белән сугышта җиңелү, Нидерланд провинөияләрен югалту Испаниянең Аурупага тәэсирен бетерә. Филипп III җитәкчелеге вакытында Испаниянең куәте кимүе башлана, моңа инквизиөиянеҗ тәэсире зур була. 18нче гасырда илнең өчке тотрыксызлыгы башлана: Габсбургларны Бурбоннар алмаштыра, 19нчы гасырда 5 тәмамланмаган инкыйлаб була:1808–14, 1820–23, 1834–43, 1854–56 и 1868–74нче елларда. Бөтен инкыйлаблардан соң Конституцияле монархия кала.
1923нче елдан 1930нчы елга кадәр Испаниядә Мигель Примо де Ривера диктатурасы урнаша. 1931нче елдагы сайлаулардан соң илдә җөмһүрият иглан ителә. Уң хакимият идарәсенең "ике кара елы"ннан соң
сайлауларда сул Халык фронты җиңә, һәм халык ике өлешкә аерыла: Халык фронты һәм Мароккодагы җөмһүрияткә каршы чыккан генерал Франко яклылар. Франко националистларына чиркәү, монархиячеләр, испан фашистлары таяныч булып торалар. 1936 – 1939нчы еллардагы гражданнар сугышында 600 мең кеше вафат була, шуларның 400 меңе Франконың сәяси терроры корбаннары. 1939 – 1975 елларда Франко диктатурасы вакытында, хакимият зур җир биләүче булган католик чиркәвендә була. 1975нче елда Франко үлеменнән соң илдә Хуан Карлос I җитәкчелегендәге парламент монархиясе урнаша. 1978нче елның 12 декабрендә яңа демократик Конституция кабул ителә. 1981нче елдагы хәрби путчтан соң 1982нче елдагы парламент сайлауларында социалистлар җиңәләр, Фелипе Гонсалес 1996нчы елга кадәр премьер-министр була. 1982нче елда Испания НАТОга, 1986нчы елда АБгә керә. Испаниянең башка Аурупа илләре белән якынаюы, илнең абруен күтәрә.
География.
Испания Пиреней ярымутрауының зур өлешен, урта диңгездәге Балеар утрауларын, Атлантик океандагы Канар утрауларын алыптора.
Шулай ук төньяк Африкада Испаниянең 5 суверен территориясе бар.
Испаниянең климаты бик үзенчәлекле: әгәр илнең төньяк-көнбатышы Аурупаның иң явым-төшемле урыннарының берсе булса, көньяк өлештә африка чүлләренә ошаган урыннаны күрү мөмкин.
Испанияне Швейцариядән соң Аурупаның иң таулы өлкәсе итеп саныйлар. Таулар һәм таулыклар илнең 90%ын алып торалар. Аурупадагы иң биек Месета(испанча өстәл) яссы таулыгы илнең яртысын диярлек алып тора, аның уртача биеклеге 660 метр. Месетада җәй бик кызу һәм коры, ә кыш салкын.
Илнең иң зур Пиреней таулар системасы көнбатыштан көнчыгышка таба 450 кмга сузылучы берничә параллель сырттан тора. Ането түбәсе(3404 м) Пиренейның иң биек ноктасы.
Пиреней ярымутрауының бөтен көньяк-көнчыгышын тау массивларыннан һәм сыртлардан торучы Кордильера-Бетика алып тора. Сьерра Невада сырты биеклеге альплардан гына калыша. Мондагы Муласен тауының биеклеге 3478 м.
Түбәнлекләр, үзәннәр илнең 10% ын гына алып торалар. Иң зур тигезлек -Андалус тигезлеге. Аның буенча Гвадалквивир елгасы ага. Илнең көньяк-көнчыгышында Эбро елгасы үзәнендә Арагон тигезлеге урнашкан. Урта диңгез ярлары буенчаа тар тигезлекләр сузыла.
Сәясәт.
Испания – Конституцияле монархия. Ил башлыгы – патша. Хәзерге вакытта ул – Хуан Карлос I. Парламент исеме – Генераль кортеслар, парламент ике палатадан тора – депутатлар конгресы һәм сенат. Сенатта 259 кеше (бөтен сенаторлар 4 елга сайлана), ә Депутатлар конгресында 350 кеше (4 ел). Хөкүмәтнең башлыгы – премьер-министр.
Сәяси партияләр.
Испаниядә барлыгы 500дән артык сәяси партия һәм җәмгыяви хәрәкәтләр теркәлгән.
2008нче елның 9 мартында Испания парламентына сайлаулар узды. Сайлауда Испания Социалистик Эшчеләр Партиясе җиңде (168 урын), аларның төп көндәшләре Халык партиясе 154 урын алды. Сайлауларда халыкның 75%-ты катнашты.
Икътисад.
Испания икътисады үсеш дәрәҗәсе буенча Аурупа Берлеге илләре арасында Финляндия, Алмания, Нидерландлар кебек алга киткән илләрдән ярыйсы калышып, ләкин Португалия, Греция кебек дәүләтләрдән алда торып, урта урыннарны алып тора.
Испания ТМП үсеше буенча Аурупада абсолют лидер. Туризм һәм төзелеш икътисад үсешенә йогынты ясаучы төп тармаклар. Авыл хуҗалыгы, эшкәртү сәнәгате алай ук алга китмәгән, ләкин монда да Испания АБ буенча күршеләреннән алда тора.
Чит ил инвестицияләренең килүе, евро бәясе арту, ипотеканың юн булуы төзелеш үсешен арттыра. АБның әгъзалары арасында тигезләндерү сәясәте алып баруына карамастан, Испаниядә бәяләр бик арзан. Испан гаиләсенең уртача кереме бик югары булмау сәбәпле, хакимият субсидияләр йәм льготалар ярдәмендә көнкүреш товарларына бәя артмауны кулда тота.
Административ бүленеш.
Испания 17 автоном өлкәгә караган 50 провинциядән тора. Шулай ук Африкадагы ике автоном шәһәр бар: Сеута һәм Мелилья.
Халык.
Шәһәрләрдә халыкның 76 %-ты яши. Халык тыгызлыгы – 79,7 кеше/км².
Төп дин – католиклар (95 %). Моңа карамастан, 2005нче елдан башлап берҗенесле никахлар рәхсәт ителгән.
Испаниядән тыш дөньяда 2,7 млн испанияле яши.


Бәйрут.
Бәйру́т () — Ливанның башкаласы һәм иң зур шәһәре, зур диңгез порты. Бәйрут Якын Көнчыгышның бик мөһим финанс һәм банкүзәге булып тора.


Якын Көнчыгыш.
Якын Көнчыгыш (,,) — Көнбатыш Азиядә, Урта диңгезнең көнчыгыш ярларында урнашкан регион. Бу исем аңа Аурупалылар тарафыннан иң якын көнчыгыш регион булганга күрә бирелә. Төп халыкны гарәпләр, фарсылар, төрекләр, яһүдләр тәшкил итә. Күпчелек мөселманнар.


Мальдивлар.
Мальди́влар (рәсми "Мальдив Җөмһүрияте";) — Һинд океанындагы атаулар группасында, Һиндстаннан көньякта урнашкан дәүләт. Мальдив атамасы һинд телендәге "mahal" – сарай (дворец) һәм "diva" – утрау сүзләреннән ясалган.
География.
Мальдив Җөмһүрияте Һинд океанының экваториаль суларында, Шри-Ланкадан 700 км көньяк-көнбатышта урнашкан. Мальдиваларның территориясе 1192 мәрҗән утрауларыннан торучы 20 атаудан гыйбарәт. Шуларның ике йөзендә генә кешеләр яши.
Утраулар океаннан бик аз биеклектә торалар: архипелагның иң биек ноктасы – Адду көньяк атауында – 2,4 м.
Илнең башкаласы Мале архипелагтагы бердәнбер шәһәр һәм порт.
Тарих.
Архипелагка ике мең еллар элек хәзерге Һиндстан һәм Шри-Ланкадан чыгучылар килеп утыра. V-VII гасырларда гарәбләр һәм фарсылар килә.
XII гасырга хәтле мальдивлылар буддизмны тотканнар, ләкин 1153нче елда монда гарәб дингә өндәүчесе килә(Мәхөммәд әл-Абдала), һәм тиздән бөтен халыкны Ислам динен кабул иттәргә күндерә. Үзе тиздән бу архипелагның солтаны була.
1558нче елда Маленыны португалиялеләр басып алалар һәм анда форт төзиләр, ләкин мальдивлылар 1573нче елда аларны куалар. Алардан соң бу җирләрдә голландиялеләр төрнәкләнергә уйлыйлар, шулай ук уңышсыз.
1887нче елда Британия протекторатын урнаштыра.
1964нче елның апреленда мальдивлылар баш күтәрәләр һәм Британия администраторлыгың бинасын камап алалар.
Мальдивалар 1965нче елның 26нчы июлендә бәйсезлек алалар.
1968нче елның 11нче ноябрендәге референдум нәтиҗәсендә Мальдива җөмһүрият статусын ала.
1978нче елңан бирле илнең президенты Момун Абдул Каюм була (бертоташтан 6 бишеллык вакыт).
Башкаладагы тәртипсезлекләрдән соң, 2004нче елда, Каюм демократик үзгәртеп-корулар үткәрергә һәм сәяси ирекне арттырырга вәгүдә бирә. 2005нче елда сәяси фиркаләр төзергә ярый башлый. 2008нче елда беренче президент сайлаулары була, һәм анда Мөхәммәд Нәшид җиңә.
Дәүләт төзелеше.
Президент җөмһүрияте, президент – бөтенхалык сайлайлары белән билгеләнүче хакимият һәм дәүләт башлыгы.
Закон чыгаручы хакимиятнең иң биек органы – берпалаталы мәҗлес (Халык мәҗлесе). Мәҗлес 5 елга сайлана һәм 50 депутаттан тора, шуларның кырык икесе халык тарафыннан сайлана, ә сигезен президент билгели.
Халык.
Халык саны – 386 мең (2009 елның июленә). Ел саен 2,7 % табигый артым күзәтелә.
Халыкның күп өлешенә ата-бабасы Һиндстан, Пакьстан, гарәп илләреннән чыккан. Сингал теленә якын булган дивехи телендә сөйләшәләр. XVII гасырдан бирле гарәп-фарсы язуына нигезләнеп эшләнгән әлифба кулланалар. Укымышлы халыкның күп өлеше гарәп, инглиз телләрен белә.
Икътисад.
Икътисади өлкәнең зур өлешен туристларга хезмәт күрсәтү (28% ТМП) һәм балык тотучылык алып тора. Сәнәгый өлкәдә кием, бүләкләр, көймәләр җитештерү – мөһим тармаклар. Авыл хуҗалыгы аз үсеш алган. Азык-төлекнең күп өлеше чит илдән кертелә. Кокос палҗмасы, бананнар, яшелчәләр, икмәк агачы үстерәләр. Чит илгә балык һәм почта маркалары чыгаралар.
Демогафия.
Мальдиваның 1961-2003нче еллардагы демографик хәле(халык саны мең кеше исәбе белән).


Dmitriy Kazionov.
__NOTOC__


Дөнья кисәкләре.
Дөнья кисәкләре – коры җирнең регионнары, үзеңә кыйтгалар белән якын урнашкан утрауларны кертә.
Кыйтга һәм дөнья кисәге терминнарын бутарга ярамый.


Кыйтга (география).
Кыйтга ("континент") – литосфер плиталары белән чикләнгән коры җир өлеше.
Мәйданны һәм халык санын чагыштыру
Барлык кыйтгаларның тулы мәйданы 148 647 000 км², яисә Җир шарының мәйданыннан 29 %(510 065 600 км²).


«Туган тел» шигыре.
«Туган тел» шигыре -Габдулла Тукай тарафыннан 1909 елда язылган шигырь.
Тарих.
Шигырь «Балалар күңеле» җыентыгында беренче тапкыр нәшер ителә.
Аны инкыйлабка кадәрге чорда мәктәп-мәдрәсәләрдә уку елы башлану алдыннан, уку елы тәмамланган вакытта, шулай ук бәйрәм кичәләрендә балалар хор белән укый яки көйли-җырлый торган булганнар.
Совет заманында күп кенә җыентыкларда шигырьнең дини эчтәлектәге соңгы строфасы төшереп калдырылган.


«Татар яшьләре» шигыре.
«Татар яшьләре» шигыре – Габдулла Тукай тарафыннан язылган шигырь.
Шигырь.
Аңламак, белмәк, тәрәкъкый, мәгърифәт, хикмәт белән
Әйләнеп һәм нурланып тормакта һәрдәм башлары.
Тик болар безгә кирәк диңгез төбе гауваслары.
Өсттә бу ямьсез болыт баштан китәр, яңгыр явар,
Җиргә рәхмәт күк төшәр яшьләрнең изге касдлары.
Шаулап аккан су булыр тау башлары, тау астлары.
Күк булып күкрәр һавада хөр яшәү даулашлары,
Йөрмәсен бәгъре өзек милләт киеп кашсыз йөзек, –
Без аның бик зур фәхерле, чын брилиант кашлары!


«Пар ат» шигыре.
«Пар ат» — Габдулла Тукай тарафыннан 1907 елда язылган шигырь.
Тарих.
Шигырь беренче тапкыр «Фикер» газетасының 1907 ел 6 май санында һәм «Әл-гасрел җәдит» журналының шул ук елгы 25 май санында басылган һәм соңыннан «3 нче дәфтәргә» кертелгән.
дип шатлана. Болай дигәндә ул, әлбәттә, Җаекта язылган шушы «Пар ат» шигырен күз алдында тота.
«Фикер»дән алып, шигырьне «Нур» газетасы басып чыгара, укучыларына халык телендә язылган әдәбиятыбызны баетучы иң уңышлы шигырь дип тәкъдим итә.


Монголия.
Монго́лия (монг. Монгол Улс) – Көнчыгыш-Үзәк Азиядәге, диңгезгә чыгышы булмаган, төньякта Русия, көньякта Кытай белән чиктәш дәүләт.
Рәсми тел – монгол теле, язу – кирил әлифбасы. Монгол телендә халыкның 95 % сөйләшә. Урта мәктәпләрдә искемонгол язуын өйрәнәләр.
Монгол дәүләтенең барлыкка килүе.
XII гасыр башында таралып урнашкан монгол ырулары дәүләткә берләшүгә чираттагы омтылыш ясап карыйлар. Бу дәүләт тарихка Хамаг Монгол исеме астында кереп кала. Аның беренче җитәкчесе Хайду-хан була. Аның оныгы Хабул-хан Цзинь империясенең күршедәге районнарын вакытлы җиңүгә ирешә, Цзинь империясе ясак түләргә мәҗбүр була. Шулай да Хабул-ханның дәвамчысын – Амбагай-ханны дошмани татар исемле монгол ырулары (соңрак татар исеме төрки халыкларга күчә) әсир итә, һәм чжурчжэннарга бирә, алары исә ханны җәзалыйлар. Берничә елдан татарлар тарафыннан Тимучинныңның (соңрак Чынгыз-хан) әтисе Есүгәй-Батыр үтерелә.
Тимучин яшьлеген бертуганнары һәм әнисе белән Делун Болдока тауларында үткәрә. Ул хакимияткә әкрен бара, башта аңа Үзәк Монголиядәге кереитлар җитәкчесе Ван-хан ярдәм күрсәтә. Җитәрлек көч туплагач, Тимучин өч кәчле илне буйсындыра: көнчыгышта татарларны(1202), үзенең элеккеге ярдәмчеләре – кереитларны(1203), көнбатышта найманнарны(1204). 1206 елдагы мнгол җитәкчеләре җыелышы – корылтайда Тимучинны монголларның бөек ханы дип игълан итәләр һәм аңа Чынгызхан исемен бирәләр.
Чыңгызхан империясе барлыкка килү.
Монгол империясеЧыңгызхан тарафыннан монгол ырулары берләштерелгәч, 1206 елда монгол империясе барлыкка килә. Чынгызхан Монголияне 1206 – 1227 еллар буена идарә итә. Монголия мәйданы Кытай, Идел Болгарстаны, Урта Азия, Иран, Киев Русе территорияләре хисабына үсә. Ләкин мәдәният, халыкларның төрлелеге аркасында 1527 елдан таркалу башлана.
Кытайда Юан монгол династиясе.
1260 елда башкаланы Каракорумнан Пекинга күчергәч, Монголиядә буддизм тарала башлый. Кытайда монголларга каршы баш күтәрү нәтиҗәсендә Чынгыз нәселе хакимияттән төшерелә, һәм Кытай Монголиядән аерыла. Үзара сугышлар белән көчсезләнгән Монголия үзе басып алулар объектына әверелә.
Цин империясе астында Монголия дәүләте.
1636 елда маньчжурлар Эчке Монголияне (хәзерге вакытта Кытайның автономияле районы), 1691 елда Тышкы (хәзер Казакъстан территориясендә), 1755 елда Ойрат Монголияне (Җунгар иле, хәзер Кытайның Синьцзян автоном районына керә) басып алалар. Монголия бәйсезлекне 1911 елда, Кытайдагы Синьхай революциясе вакытында кайтара. Ләкин аны 1945 елга, Кытай таныганчыга кадәр, СССРдандан башка, бер ил дә танымый.
Монгол Халык Республикасы.
1924–1991 елларда СССР һәм Коминтерн МХҖФ ярдәмендә совет системасы копиясен төзергә тырышалар, һәм Монголия социалистик ил итеп таныла. Коминтерн вәкиле Богдо Гэгэн үлеменнән соң дистә еллар буе, 1930 еллар ахырында хакимияткә маршал Чойбалсанàны куйгыйнча, милли җитәкчеләрне (Амар, Гэндэн һ.б.) җәзалыйлар. Аның идарәчелеген сталинизм белән генә чагыштырып була: репрессия мәйданы бик зур була (бөтен рухи җитәкчеләр, байлар, оппозиөия юк ителә), көчләп коллективлаштырырга тырышу һ.б. Аның үлеменнән соң гына илдә хәлләр яхшыра. 1952-1984 елларда илнең башлыгы Ю. Цеденбал, аннан соң Ж. Батмунх була. 1990 елдан, социалистик лагерь җимерелгәннән соң илдә демократик һәм икътисади реформалар үткәрелә: авыл хуҗалыгы, сәнәгать, сәүдә һәм хезмәт күрсәтү приватизацияләнә,МХҖФ белән конкуренциягә сәләтле оппозицион фиркаләр барлыкка килә.
Дәүләт төзелеше.
Монголия – парламент җөмһүрияте. 1992 елның 12 февраленнән соң Конституция эшли башлый.
Илнең башлыгы – туры сайлаулар нәтиҗәсендә сайлана торган президент. Бер кеше ике мәртәбә сайлана ала. Президент юк вакытта хакимият Бөек дәүләт хуралы кулына күчә. Президент шулай ук хәрби көчләрнең иң бөек җитәкчесе.
Закон чыгаручы әгъза булып Бөек дәүләт хуралы тора. Ул бөтенхалык сайлауларында 4 елга билгеләнүче 76 әгзадан тора. Бөек дәүләт хуралын рәис, аның урынбасыры һәм генераль сәркатиб җитәкли.
Башкарма хакимият премьер-министр тәкъдиме һәм президент белән килешеп тормышка ашыла.
Җирле үзидарәгә аймач, шәһәр, район, сомон хураллары керә, аларның вәкилләрен 4 елга сайлыйлар.
География.
Монголия диңгездән 900-1500 м биеклектәге платода урнашкан, һәм аның мәйданы 1 564 116 км². Монголиядә тау массивлары һәм сыртлары күп. Шуларның иң зурысы – илнең көнбатыш һәм көньяк-көнбатышынында 900 кмга сузылган – Монголия Алтае. Аның дәвамы булып тәбәнәгрәк, бердәм массив булмаган Гоби Алтае тора.
Себер чиге буенча берничә сырт урнашкан: Хан Хухэй, Улан Тайга, Көнчыгыш Саян, төньяк-көнчыгышта – Хэнтэй, үзәк өлештә – берничә мөстәкыйль сырттан торучы Хангай тау массивы.
Улан-Батордан көньяк һәм көнчыгыш якка, Кытай чигенә таба плато әкренләп түбәнәя, һәм тигезлеккә күчә. Монголиянең көньягын, көньяк-көнчыгышын, көньяк-көнбатышын Гоби чүле алып тора. Гобиның территориясе бертөрле түгел: аның комлы, кыялы, ташлы, тигез, таулы өлешләре бар. Шулай ук чүлнең төрле төштә төсе дә төрлечә: Сары, Кара, Кызыл Гобины аералар. Җир өсте сулары монда бик аз, ләкин җир асты суларының биеклеге югары.
Илнең елгалары тау башларында туа. Аларның күбесе – суларын Тын һәм Төньяк Боз океанына койган, Себернең һәм Ерак Көнчыгышның бөек елгалары. Иң зур елгалар – Селенга (600 км), Керулен (1100 км), Онон (300 км), Халхин-гол, Кобдо һ.б. Шуларның иң күп сулысы – Селенга. Ул Хангай сыртыннан башлана, һәм Орхон, Хануй-гол, Чулутын-гол, Дэлгэр-мурэн кебек елгалар аңа коялар. Бу елганын агу тизлеге секундына 1,5 – 3 м. Аның агу тилеге зур булу сәбәпле сулар гөл кара һәм дуенлы. Селенга ярты елга туңа, һәм аның боз калынлыгы – 2 м дан да ким түгел. Аның су ташуы елына ике тапкыр: язын(кар сулары) һәм җәен(яңгыр сулары) күзәтелә. су биеклеге 2 м дан түбән төшми. Селенга Байкал күленә коя.
Көньяк һәм Көнчыгыш яктагы елгалар юлларын күлләрдә тәмамлыйлар.
мини
Монголиядә меңнән артык даими һәм тагын да күбрәк яңгыр вакытында барлыкка килүче, корылыкта кибүче күлләр бар. Элек Монголия җирләрендә эчке диңгез барлыкка китерүче күлләр урнашкан булган, хәзерге күлләр аларның калдыклары. Зур күлләр – Убсу-нур, Хара-Ус-нур, Хиргис-нур илнең төньяк-көнбатыш өлешендә урнашкан. Аларның тирәнлеге 2 метрдан артмый. Көнчыгышта Буйр-нур һәм Хух-нур күлләре бар. Хангайның төньягындагы Байкалга ошаган тектоник иңкүлектә Хубсугул (тирәнлеге 238 м га кадәр) күле урнашкан.
Монголиядә кырыс кышлы, коры кызу җәйле кискен континенталь климат. Илнең башкаласы Улан-Баторда җәен плюс 25° С ÷ 35° С һәм кышын минус 25° С ÷ 35° С. төньяк-көнбатышта еллык явым-төшем – 250–510 мм, башкалада 230–250 мм гына, ә Гоби чүле өлкәсендә явым-төшем тагын да азрак.
Административ бүленеш.
Монголия башкала – Улан-Баторга(22) һәм 21 аймакка бүленә: 1 – Ара-Хангай, 2 – Баян-Хонгор, 3 – Баян-Улэгэй, 4 – Булган, 5 – Дархан, 6 – Көнчыгыш, 7 – Көнчыгыш Гоби, 8 – Урта Гоби, 9 – Гоби-Алтай, 10 – Гоби-Сумбэр, 11 – Хэнтэй,12 – Кобдо,13 – Хубсугуль,14 – Орхон, 15 – Увэр-Хангай, 16 – Көньяк Гоби, 17 – Селенгин, 18 – Сухэ-Батор, 19 – Үзәк,20 – Убсунур, 21 – Дзабхан.
Икътисад.
Монголиядә соры күмер, ташкүмер, вольфрам ятмалары, молибден-бакыр рудалары бар.
Монголиядә ТМПның 58% ын хезмәт күрсәтү өлкәсе, сәнәгать 21,4%, авыл хуҗалыгы 20,6%, инфляция 9,5% алып тора. ТМПның үсеше 7,5%.
Эшчеләрнең 42%ы авыл хуҗалыгында эшли, эшсезлек 6,7 %.
2005 елда бюджет кереме $702 млн, ә чыгым $651 млн була.
Монголиядә 2002 елда сәнәгать үсеше 4,1% тәшкил итә.


Чыңгызхан.
Чыңгызха́н () — монгол кабиләләрен берләштергән, дөньяның иң зур империяләрнең берсен нигезләүче легендар хан.
Үз гаскәрләре белән Чыңгызхан Кытай, Урта Азия, Көнчыгыш Аурупа җирләрен басып ала. Монгол империясен нигезли һәм аның беренче каганы була.


Нидерландлар.
Нидерла́ндлар Патшалыгы́ ("Нидерла́ндлар", нидерл. "Koninkrijk der Nederlanden") – Көнбатыш Аурупада урнашкан дәүләт. Нидерландлар Төньяк диңгез белән юыла (451 км). Нидерланд күршеләре – Алмания (577 км) һәм Бельгия (450 км).
Илнең башкаласы булып Амстердам санала, ләкин дәүләтнең парламенты һәм хөкүмәте Гаага шәһәрендә урнашкан. Роттердам – илнең иң зур порты, шулай ук ул дөньяның иң зур портлары арасында тора, ә Утрехт – ил тимер юлларының үзәге. Гаага, Амстердам, Утрехт һәм Роттердам шәһәрләре Рандстад дип исемләнгән агломерацияне төзиләр, анда якынча 7,5 млн. кеше яши.
Кариб диңгезендә урнашкан Аруба утравы һәм Нидерландларның Антиль утраулары белән берлектә Нидерландлар "Нидерландлар Патшалыгы" дип исемләнгән дәүләтне төзиләр. Патшалык әгъзалары арасында мөнәсәбәтләр Нидерландлар Патшалыгы Хартиясе (нидерл. "Statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden") белән көйләнә. Бу Хартия 1954нче елда кабул ителде.
Нидерландларны еш кына "Голландия" дип атыйлар, ләкин бу исем дөрес түгел, чөнки Төньяк һәм Көньяк Голландия бары тик Нидерландарның 12 провинциясеннең икесен генә тәшкил итә, ләкин бу өлкәләр иң алга киткән провинцияләр булу сәбәпле, Голландия исеме гадәткә төште.
Аурупа берлегенә керә.
Тарих.
Нидерландларда инде соңгы Боз чорыннан башлап кешеләр яшәделәр. Кеше эшчәнлегенең иң иске эзенә 100 мең ел. Беренче кешеләр аучылар булдылар, һәм шулай ук азык-төлек җыеп гомер кичерделәр.
Римлылыр килгәндә, Нидерландларда алман кабиләләре яшәделәр(тубантлар, канинефатлар һәм фризлар монда инде безнең эрага кадәр 600 елында килделәр). Рим империясе вакытында Нидерландларның көньяк өлеше римлылар контроле астында булды.
Урта гасырларда Аскы илләр (хәзерге Нидерландлар һәм Бельгия) Изге Рим империясенә кергән төрле графлык һәм герцоглыклардан торды. XVI гасырда Габсбурглар нәселе ярдәмендә алар бер дәүләткә берләштерелгән. Испан патшасы Филиппа II дәүләтне үзәкләштерергә торышты, ләкин Вильгельм I Оранлы җитәкләгән инкыйлаб ярдәмендә дәүләтнең бәйсезлеге игълан ителде. Рәсми рәвештә бу бәйсезлек бары Сиксәнъеллык сугыштан соң гына танылды (1568–1648 еллар).
XIX гасыр башында, француз окупациясе беткәч, Нидерландлар Оран нәселе җитәкчелегендәге патшалыкка әйләнделәр. 1830 елда Бельгия рәсми төстә Нидерландлардан чыкты һәм бәйсез патшалык булды. Люксембург бәйсезлекне 1890 елда алды. Либераль сәясәтчеләр басымы астында 1848 елда дәүләт конституцион монархлы парламент демократиясенә әйләнде. Әлеге сәяси халәт фашист окупациясе чорыны санамыйча, хәзерге көнгә кадәр дәвам итә.
Беренче дөнья сугышы вакытында Нидерландлар нейтралитетны сакладылар, ләкин Икенче дөнья сугышы вакытында 5 ел өчендә Алмания көчләре астында булдылар. Алман окупациясе вакытында Роттердам хөҗүмгә ия булды, аның нәтиҗәсендә шәһәрнең мәркәзе тулысынча җимерелде.
Сугыштан соң ил Америка Кушма Штатлары ярдәме белән тиз үсә башлады. Шуңа күрә Нидерландлар тиз индустриаль дәүләт була алды. Сәяси бәйсезлекне элеккеге колонияләр Индонезия һәм Суринам алдылар. Индонезия, Төркия, Марокко, Суринам илләренән зур иммиграциягә күрә Нидерландлар зур мөселман халкы белән бай булды.
1957 елда Нидерландлар Аурупа Берлегенең нигез салучылары арасында булды. Ләкин 2005 елда Аурупа Конституциясе буенча референдумда Нидерландлар халкының күпчелеге ризасызлык белдерде.
Географик мәгълүмат.
Нидерландлар – тыгызлыгы буенча Аурупаның иң зур илләренән берсе.
Сәясәт.
a> патшабикә рәсми рәвештә дәүләт башлыгы булып тора
1815нче елда кабул ителгән конституциягә күрә төп хакимлек иясе – патша, ләкин икепалаталы парламентның да кануннар чыгару хокукы булган. Хәзерге конституция 1848нче елда кабул ителгән иде. Бу конституцияне «тыныч инкыйлаб» дип атаганнар, чөнки ул кинәт кенә патшаның хакимлиген бетергән. Хәзерге конституциягә күрә парламент туры саулауларда сайлана, һәм илдә зур роль уйный. Шулай итеп, Нидерландлар Аурупада абсолют патшалыктан конституцион патшалыкка һәм демократиягә күчкән илләрнең иң алдынгылар арасында.
1917нче елда конституциягә яңа үзгәрешләр нәтиҗәсендә саулау хокукы бөтен 23 яшькә җиткән ир-кешеләргә бирелде, ә 1919нчы елда хатыннарга да. 1971нче елдан башлап сайлау хокукы барлык 18 яшькә җиткән кешеләрдә бар. Зур үзгәрешләр конституциягә 1983нче елда кертелгән. Моннан башлап, Нидерландлар гражданнарына сәяси генә түгел, шулай ук социаль хокуклар гарантияләнә: дискриминациядән яклау, үлем җәзасын алып ату, яшәү минимумга хокук. 1983нче елдан соң конституциягә тагын төрле үзгәрешләр кертелде, мәсәлән армиядә хөзмәт итүне чакыру буенча бетерделәр.
Рәсми буларак илнең башлыгы – патша, ләкин чынбарлыкта премьер-министр. 1980нче елдан башлап Нидерландлар патшабикәсе – Беатрикс. Ул борынгы Оран династиясеннән һәм анын улы тәхет варисы. 1890нчы елдан башлап Нидерландлар патшалары – бары тик хатын-кызлар. Еш кына патшалар үз урыннарын яшьрәк кешеләргә бирәләр, ләкин әлегә Беатрикс моны эшләргә җыенмый. Чыннап та алганда, патша сәяси сорауларга тими, бары тик рәсми церемонияләрдә китнаша, ләкин аның яңа хәкүмәтнең формалашуда зур йогынтысы бар.
Канун чыгару органы – Генераль штатлар. Алар ике палатадан тора: беренче (75 урын) һәм икенче (150 урын).
Халык.
2008нче елның 1 июленә эшләнгән бәяләү буенча Нидерландларның халык саны – 16 440 133 кеше. Халык саны буенча эшләнгән исемлектә Нидерландлар 60нчы урында торалар. Башка Аурупа илләренә караганда, Нидерландларның халык саны бик тиз үсә: 1850нче елда 3 млн. кеше, 1900нче елда 5 млн. кеше, 2000нче елда 16 млн. кеше.
41 526 км² мәйданы белән Нидерландларның халык тыгызлыгы 395 кеше/км².
Икътисад.
Уңайлы яклар: югарыклассификацияле һәм күптелле эшчеләр. Шәп инфраструктура. Бөтен дөнья буйлап эшләгән "Philips" һәи "Shell" кебек зур концернлары. Түбән инфляция (2004 елда 4,5 %) һәм түбән эшсезлек (3 %).
Тискәре яклар: салымнарның өчтән бере социаль түләүләргә бара. Картлаган халык.


Дәүләт.
Дәүлә́т – гомуми иҗтимагый, мәдәни мәнфәгатьләр ярдәмендә берләшкән җәмгыятьнең эчке һәм тышкы суверенитетка, идарә һәм куркынычсызлык системасына һәм билгеле бер территориягә ия булган махсус оешмасы.
Термин гадәттә хокукый, сәяси һәм социаль контекстта эшли. Хәзерге вакытта Антарктидадан һәм янында урнашкан утраулардан башка бөтен коры җир якынча 200 дәүләт арасында бүленгән.
Унитар һәм федератив.
Унитар дәүләт (лат. "unitas" — бердәмлек) — дәүләт төзелеше формасы. Дәүләт территориясендә үзидарәле берәмлек булмый. Ул административ-территориаль берәмлекләрдән: департамент, өлкә, районнардан тора һ.б. Хәзерге заманның күп дәүләтләре — унитар.


Антарктида.
Антарктида "(грекча ἀνταρκτικός – "Арктиканың киресе")" – Җир шарының иң көньягында урнашкан кыйтга. Антарктиданың үзәге якынча Көньяк географик полюсы белән бер ноктада. Антарктида Төньяк океан сулары белән юыла (элек бу океанны Индий, Тын һәм Атлантик океаннар буларак карадылар). Кыйтга мәйданы – 14,4 млн км². Антарктида – үз табигатенең кабатланмас булуы белән бердәнбер һәм гаҗәеп материк. Поляр тикшеренүчеләр аңа җансыз, кешесез. серле, ак бозлык материгы дип исем биргәннәр. Кышын анда поляр төннәр, ә җәен поляр көнннәр күренеше була. Кояш чыгу һәм бату күренешен елына фәкать бер генә тапкыр күзәтеп була. Антарктида – җирнең иң биек һәм иң салкын материгы. Анда җирдәге төче суның 80%ы тупланган.
Географик урыны.
Антарктида – Җирнең иң көньягына урнашкан материк. Ул тулысынча диярлек көньяк поляр түгәрәк читләрендә ята.
Антарктиданы һәм аның янындагы утрауларны, шулай ук к. к. нең 50 – 60 на кадәрге океан өлешен берләштерүче көньяк поляр өлкәне Антарктика дип атыйлар.
Ачу һәм тикшерү тарихы.
Антарктида 1819нчы елда Ф. Ф. Беллинсгаузен Һәм М. П. Лазарев җитәкчелегендәге "Восток" һәм "Мирный" корабларында Беренче рус антарктик экспедициясе вакытында ачыла.
1911нче елның 14нче декабрендә норвегияле Руаль Амундсен, ә бер айдан соң – 18нче гыйнварда – англияле Роберт Скотт Көньяк полюска аяк басалар.
Табигате.
Материк бөтенләе белән диярлек бозлык капламы белән капланган. Аның калынлыгы уртача 2000 м чамасы, ә көнчыгышта 3500 м га кадәр җитә. Материкның бозны да исәпкә алганда уртача биеклеге 2040 м.
Антарктида өслегенең өчтән бере чамасы океан өсте тигезлегеннән түбәнрәк урнашкан. Бозлык астында тау тезмәләре һәм массивлары бар. Көнбатыш Антарктида нык тармакланган. Антарктика ярымутравы һәм материкның көнбатыш кырые буйлап таулар төзелеп киткән. Монда материктагы иң биек тау массивы (5140 м) һәм иң тирән иңкүлек (-2555 м) урнашкан. Материкның кырыенда Росс диңгезе утрауларының берсендә хәрәкәт итүче Эребус вулканы бар.
Антарктиданың климаты бик кырыс – анда хәтта җәен дә тәүлеклек уртача җылылык – 30 с тан югары күтәрелми, ә кышын – 70 С тан да түбәнрәк була. Җирдәге иң түбән температураны (- 89,2 С) Антарктидадагы "Восток" станциясендә төркиләр.
Җәен Антарктида Кояш җылысын экваториаль өлкәләргә караганда дла күбрәк ала, ләкин бу җылылыкның 90% ы кар һәм бозлар тарафыннан кире чагылындыра. Җәй бик кыска була. Яр буенда җылылык 0 С ка кадәр күтәрелә.


Авокадо.
Авока́до "(аллигатор грушашы, лат. Persea americana)" – лавр гаиләдә булган яшел үсемлекләрнең төре, шулай ук алай шул үсемлекнең җимеше атала.


Җиләк-җимеш.
Җиләк-җимеш "(лат. fructus – җимеш (плод))" – тәмле, ашау өчен кулланылган агач яисә үсемлек җимеше. Кайсы бер җимешләр шулай ук җиләк-җимешләр рәтенә керә.
Австралийские фрукты.
Эта группа плодовых растений получила широкую известнось лишь в последнее время, благодаря наличию в них большого количества антиоксидантов.


Öç ayaqlı at (film).
«Öç ayaqlı at» - Aydar Hälim äsäre buyınça töşerelğän film. Film IV Altın Minbär Xalıqara Möselman kinosı festivalendä Xalıqara bäygesendä qatnaştı. Rejissör Nuraniya Camali.
Eçtälek.
Film awıl malayı Käbirneñ, änisen törmädän qotqarır öçen, yaratqan atı Bambuk belän zur sınawlar uzuwı turında. Waqıyğalar kolxozlaşu çorı afäten kürsätä. İdarägä kilgän xäyerçeneñ xäyerçeseneñ awıl xalqın izep totuwı sürätlänä.


Төньяк диңгез.
Төньяк диңгез "(алм. Nordsee, нидерл. Noordzee, фриз. Noardsee, ингл. North Sea, норв. Nordsjøen, Даниядә: Nordsøen)" - Атлантик океанның өлеше булган, Төньяк Аурупада урнашкан диңгез.


Босния һәм Герцеговина.
Бо́сния һәм Герцегови́на (босн. һәм хорв. "Bosna i Hercegovina", "BiH", сербча "Босна и Херцеговина", "БиХ") – Балкан ярымутравының үзәгендә урнашкан дәүләт.


Гомер.
Гомер "(грек. Ὅμηρος) (яшәгән заманы — б.э.к. XII гасыр һәм б.э.к. VII гасыр арасы)" — легендар Борынгы Греция язучысы. «Илиада» һәм «Одиссея» эпик поэмаларын ижат итүче булып исәпләнә. Риваятьләр буенча ул сукыр булган.


Ватикан.
Ватикан дәүләт-шәһәр "(лат. Status Civitatis Vaticanæ, итал. Stato della Città del Vaticano)" – Рим территориясенә кергән, Италиядән бәйсез булган кечкенә шәһәр-дәүләт.


Шәһәр-дәүләт.
Шәһәр-дәүләт – бәйсез дәүләт булган, шәһәр белән идарә ителгән кечкенә регион.


Ай (иярчен).
Ай — Җирнең бердән-бер табигый иярчене. Кояш системасы планеталарының иярченнәреннән зурлыгы буенча бишенче урында тора, планета зурлыгына карата — беренче урында.
Ай кабык, өске мантия, урта мантия, аскы мантия һәм төштән гыйбарәт. Атмосфера юк.
Айга экспедицияләр.
Җир, Ай һәм аларның арасында аралык


Арча.
Арча (,) — Татарстанның шәһәре, Арча районының үзəгe.
Халык саны – 17,8 мең кеше (2009): татарлар 83%, урыслар 15%, мордвалар, марилар, чуашлар, удмуртлар.
Казансу елгасында урнашкан шәһәр, Казаннан төньяк-көнчыгышка таба 65 км ераклыкта тора. Казан – Ижау тимер юлының станциясе.


Русиянең федератив төзелеше.
 2008 елның 1 мартына Русиянең федератив төзелеше .
Исемлектә федерация субъектлары Русия Федерациясендә Конституциясенең 65нче мәкаләдә тәртибендә биргәннәр.
*


Буа районы.
Буа районы () — Татарстанның көнбатышында урнашкан муниципаль район.


Qazan dəwlət medisına universitetı.
Qazan dəwlət medisına universitetı ("Казан дәүләт медицина университеты")


Татарстан шәһәрләре.
Бүгенге көндә Татарстанда 22 шәһәр бар.
Шулай ук кара.
*


Татарстан Республикасы Президенты.
Татарстан Республикасы Президенты — Татарстан Республикасының дәүләт башлыгы, иң югары урындагы заты. ("Татарстан Конституциясе").
Статусы һәм вәкаләтләре.
Татарстан Республикасы Президенты Татарстан Республикасында кеше һәм граждан хокукларын һәм ирекләрен яклаучы, Татарстан Республикасы Конституциясе һәм законнарының, шулай ук Татарстан Республикасының халыкара килешүләренең, «Русия Федерациясе дәүләт хакимияте органнары белән Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте органнары арасында үзара эшләр бүлешү һәм вәкаләтләр алмашу турында» Русия Федерациясе һәм Татарстан Республикасы Шартнамәсенең һәм Татарстан Республикасы белән Русия Федерациясе субъектлары арасында төзелгән шартнамәләрнең үтәлешенә гарант булып тора.
Татарстан Республикасы Президентына вәкаләтләр бирү Русия Федерациясе Президенты тәкъдиме буенча федераль законнарда һәм Татарстан Республикасы Конституциясендә каралган тәртиптә Татарстан Республикасы Дәүләт Советы тарафыннан гамәлгә ашырыла.
Татарстан Республикасы Президентына вәкаләтләр бирү турында Татарстан Республикасы Дәүләт Советы карары, аны яклап Татарстан Республикасы Дәүләт Советы депутатларының билгеләнгән саныннан яртысыннан күбрәге тавыш бирсә, кабул ителгән дип санала.
Татарстан Республикасы Президенты вәкаләтләре чоры – биш ел.
Татарстан Президенты хакимияте символы.
Татарстан Республикасында Президент хакимияте символы Татарстан Республикасында Президент хакимияте символы булып Татарстан Республикасы Президенты Штандарты (флагы) тора.
Татарстан Республикасы Президенты Штандарты (флагы) яшел, ак һәм кызыл төсләрдәге (Татарстан Республикасы Дәүләт флагы төсләре) горизонталь полосалы квадрат тукымадан гыйбарәт. Ак полоса тукыма киңлегенең 1/15 өлешен били һәм тигез киңлектәге яшел һәм кызыл төсләрдәге полосалар арасында урнашкан. Монда яшел полоса өстә, кызылы – аста урын ала.
Тукыманың үзәгендә Татарстан Республикасы Дәүләт гербының төсле сурәте ясалган.
Тукыма алтын төсендәге бахрома белән әйләндереп алынган.
Татарстан Республикасы Президенты Штандарты (флагы) сабына Татарстан Республикасы Президентының фамилиясе, исеме һәм атасының исеме һәм аның әлеге постта торуы даталары гравировкалап язылган алтын төсендәге тактачык беркетелә.
Татарстан Республикасы Президенты Штандартының (флагының) оригиналы Татарстан Республикасы башкаласы Казан шәһәрендәге Кремльдә Татарстан Республикасы Президенты резиденциясендә аның эш кабинетында даими урын ала.
Татарстан Республикасы Президенты ант иткәннән соң Татарстан Республикасы Президенты Штандартының (флагының) дубликаты Татарстан Республикасы башкаласы Казан шәһәрендәге Кремльдә Татарстан Республикасы Президенты резиденциясе өстендә күтәрелә һәм анда даими тора.
Татарстан Республикасы Президенты Штандарты (флагы) дубликаты шулай ук Татарстан Республикасы Президенты анда булганда башка резиденцияләр өстендә дә күтәрелә.
Татарстан Республикасы Президенты Штандарты (флагы) дубликаты Татарстан Республикасы Президентының башка эш кабинетларында да урнаштырыла, шулай ук ул рәсми церемонияләр, чаралар, рәсми вазыйфалар уздырган урыннарда урнаштырылырга мөмкин.


«Дуслар» сериалы.
«Дуслар» (ингл. "Friends") — 1994-2004 елларда АКШ-да төшерелгән популяр комедия-сериал. Ул 1990 елларның иң күренекле телевизион проектларның берсе һәм күп бүләкләр җыйган, шул исәптә өч «Эмми».
Сериал сюжеты.
"Төп мәкаләләр: Дуслар телесериал сезоннарның исемлеге, Дуслар телесериал эпизодларның исемлеге."
Сериал алты дусның тормышына багышланган: иркәләп бозылган Рэйчел Грин "(Дженнифер Энистон)", повар Моника Геллер "(Кортни Кокс-Аркетт)", офис эшмәкәре Чендлер Бинг "(Мэттью Перри)", актёр Джо Триббиани "(Мэтт Леблан)", палеонтолог Росс Геллер "(Дэвид Швиммер)", җырчы Фиби Буффе "(Лиза Кудроу)".
Төп геройлар.
Рэ́йчел Грин (Дженнифер Энистон) – тулы исем Рэ́йчел Карен Грин.
Рэйчел – популяр кыз, ул бай гаиләдә туды һәм чын тормыш турында әз нәрсә белә. Ике кыз кардәшләре бар – Эми һәм Джил. Сериалның беренче эпизодында Рейчел үз туеннан чабып китә һәм үз мәктәп дустында Моника Геллерда яши башлый. Соңарак ул мода дөньясында карьера эшли. Рэйчелда күп егетләр булган, ләкин беренче сезоннан башлап соңгысына кадәр сюжет аны Росс белән бәйли. Сигезенче сезонда ул Росстан Эмма исемле бала таба.
Мо́ника Ге́ллер (Кортни Кокс-Аркетт) – тулы исем Моника Геллер
Моника – Росса Геллерның кыз кардәше. Үз бала чагында ул бик юан булган, һәм бу сәбәпле ул нык борчылган. Ләкин сериал вакыты башына ул ябыкты. Моника повар булып эшли. Ул бик чисталыкны һәм тәртипне ярата. Моникада күп егетләр булган, ләкин нык мөнәсәбәтләр аның бары ти кике кеше белән булды: Ричард белән, аның ата-ананың дусты һәм Чендлер белән, җиденче сезонда ул аңа өйләнә.
Фи́би Буффе́ (Лиза Кудроу) – тулы исем Фи́би Буффе́-Хэнниган
Фибиның үткәне бик кызык йәм ул сюжет барышында ачыклана. Аның әнисе Фибины апасы белән дустларга калдыра, әтисе гаиләдән чабып китә, аларны алган әни үз-үзенә кул сала, ә отчимнары исә төрмәгә утыра. Сериал башында ул дәү әнисе белән тора, ә беразданрак үз туганәнисен һәм әтисен таба. Үз яшьлегендә ул кайсы-бер вакыт урамда яшәде. Фибиның игезәк апасы бар, Урсула, ләкин алар сөйләшмиләр. Фиби массажист булып эшли һәм гитарада уйный. Сериалның соңгы сезоннарында Фиби Майк белән таныша, соңгы сезонда ул аңа кияүгә чыга.
Джо Триббиа́ни (Мэтт Леблан) – тулы исем Джозеф Фрэнсис Триббиа́ни Кече
Джо итальян-америкалы гаиләдә туган, аннан башка гаиләдә җиде кыз бар. Сериалда Джо гадәти актёр булып күрсәтелә. Ул факыйр, әзбелемле һәм гөл эшне эзли. Шул ук вакытта ул бик чибәр, һәм хатын-кызларда популяр булганлыкны гөл куллана. Бөтен сериал барышында аның даими эше юк: ул рекламаларда, сериаллардр, фильмнарда төшә, ләкин даими рольны таба алмый.
Че́ндлер Бинг (Мэттью Перри) – тулы исем Че́ндлер Мюриэл Бинг
Чендлер эротик романар язучысы Нора Тайлер Бинг һәм гомосексуалист әтисе Чарльз Бинг гаиләсендә туа. Чендлерның күп комплекслары бар, шуңа күрә ул гөл көлә. Чендлерның эше – биремнәр анализы һәм реконфигурация һәм бу сферада ул зур уңышлар эшли. Ләкин сериал ахырында ул үз эшенне ташлый һәм реклама бизнесына китә. Чендлер мәхәбәттә бик үк уңыәлы бармый. Чынлап әйткәндә, аның ике нык романы булган:Дженис һәм Моника белән. Сериалның 7нче сезонда ул Моникага өйләнә.
Росс Ге́ллер (Дэвид Швиммер) – тулы исем Росс Юстас Ге́ллер
Росс – Мониканың абые һәм аларның ата-ананың яраткан баласы. Ул – бик хөрмәтле палеонтолог, белем докторы, ул башта музейда эшләде, ә соңынан университетта укытты. Мәхәбәттә ул уңышлы түгел: хатын-кызлар белән танышырга килеп чыкмый. Шуңа карамастан, ул өч тапкыр өйләнде һәм шуңа кадәр үк аерылды. ЕМәктәп чагыннан ул Рэйчелга гашыйк булган, һәм аларның мөнәсәбәтләре сериада мөһим сюжет линиясе. Россның ике баласы бар – малай Бэн һәм Рэйчелдан Эмма исемле кыз.
Популярлык.
Моника фатирының ишегенәге рамка – сериалның бер символы
"Дуслар" сериалы – 1990нчы елларның иң популяр комедия сериалларның берсе. Күп мәзәкләрне кешеләр куллана башладылар (мәсәлән, Джо Триббианиның фразасы – «How "you" doin'?» (Хәлләрең ничек?) – хәзер күрешкәндә кулланалар).
MTV каналы "Дуслар" сериалын 1990-нчы елларның иң мөһим вакыйгалар исемлегенең бишенче урынга урнаштырды.
Сериал шулкадәр популяр булды ки, хәтта сериалның ахырына алты төп геройларның актерлары һәр сериал өчен 1 млн доллар алган.
Юмор.
Дуслар җирәндергеч шәрә мужик артыннан карыйлар
Дәвамы.
"Дуслар" сериалыннан соң экраннарга «Джо» исемле телесериал чыкты "(ингл. Joey)". Аның премьерасы 2004нче елның 9 сентябрендә NBC каналында булды. Шул сериалның төп герое – Дуслар персонажы Джо Триббиани – үз актерлык карьерасын дәвам итү өчен Лос-Анджелеска китә. 2006нчы елда түбән рейтинг сәбәпле сериалны күрсәтүдән туктадылар.


Татарстан икътисады.
Татарстан – Русиядә икътисади яктан алга киткән төбәкләренең берсе. Җөмһүрият Русия Федерациясенең эре индустриаль районы үзәгенә урнашкан. Көнчыгыш һәм көнбатыш, төньяк һәм көньяк илләрен тоташтыручы төп төбәк булып тора.
ТР файдалы казылмаларга, эре һәм диверсификацияләнгән сәнәгать, югары интелектуаль потенциалга һәм квалификацияле эшче көчләргә ия булган төбәк. Бәйсез федераль органнар үткәргән төбәкара социаль-икътисади күрсәткечләр рейтингынннан күренгәнчә Татарстан Республикасы иң яхшы алты төбәк арасына кергән. Мәскәү, Санкт-Питербург, Ленинград, Свердловск, Ярославь өлкәләре янәшәсендә Татарстан да бар.
2000нче елда Татарстан ТРПсының 50,5%н сәнәгат, 9,3% – хезмәт күрсәтү өлкәсе, 8,7% – төзелеш, 7,2% – авыл хуҗалыгы, транспорт – 3,9%.
Сәнәгать тармаклары: 35,8% – ягулык, машина төзү һәм металл эшкәртү, химия һәм нефт химиясе, электр энергетикасы сәнәгате.


1 июль.
1 июль — Милади тәкъвимендә җиденче айның беренче көне. Ел ахырына кадәр 183 көн кала.


Болгария.
Болгария Җөмһүрияте ("бол. Република България") – Аурупада урнашкан дәүләт.
Аурупа берлеге һәм НАТОга керә.


Гыйнвар.
Гыйнвар — Милади тәкъвимендә елның беренче ае.


Февраль.
Февраль — Милади тәкъвимендә елның икенче ае.


«Азатлык радиосы».
Азатлык радиосы (тулы исеме "Radio Free Europe/Radio Liberty – Азат Аурупа радиосы/Азатлык радиосы") — Идел-Урал төбәге, көнчыгыш һәм көньяк-көнчыгыш Аурупа, Кавказ, Үзәк Азия һәм Якын Көнчыгыш илләренә һәм халыкларына ирекле мәгълүмәт җиткерү өчен оештырылган тапшырулар әзерләгән радиостанция.
Хосусый ширкәт буларак эш иткән Азатлыкны Америка Кушма Штатларының Конгрессы финанслый.
Татар-башкорт бүлеге.
Азатлык радиосының татар һәм башкорт телләрендәге тапшырулары беренче мәртәбә 1953 елның 9 декабрендә чыга. Бүгенге көндә татар-башкорт редакциясе көн саен бер сәгатьлек програм әзерли, ул кыска дулкыннарда һәм иярчен (сателит) аша тапшырыла. Азатлык тапшыруларын интернетта да тыңлап була.
Азатлык радиосының Татарстан башкаласы Казанда үз хәбәр үзәге бар, програмның бер өлеше анда әзерләнә. Татар-башкорт дөньясы хәбәрләрен радиога урындагы 30-га якын хәбәрче биреп тора.
Азатлык радиосы үз тапшыруларын Чехиянең Прага шәһәреннән алып бара. 1995 елга кәдәр ул Алманиянең Мюнхен шәһәрендә эшләде.
Стратегия.
Азатлык радиосы беренче чиратта үзенең тапшыру төбәкләрендә барган хәлләрне яктырта. Ул үз тыңлаучыларына демократик гадәтләрне ныгытуга, базар принципларына нигезләнгән икътисадны үстерүгә, гомумкешелек кыйммәтләрне таратуга ярдәм итәрлек объектив, риясыз һәм тарафлар алмаган мәгълүмәт җиткерә. Үз эшендә Азатлык авторитар идарә, кеше хокукларын бозу, милләтара һәм дини дошманлык очракларының золым табигатен ачырга тырыша, әмма моны гомумдемократик карашлардан чыгып эшли һәм тапшырулар төбәгендәге сәяси, дини, милли йә башка тарафларны алмый.
Азатлык радиосының эше чын демократик һәм хокукый җәмгыятьне фәкать мәгълүмәт чараларының ирекле эшләве шарты белән генә корып була дигән инануга нигезләнә.
Сылтамалар.
А


Көньяк Аурупа.
Көньяк Аурупа - Аурупаның көньягында урнашкан бу дөнья кисәгенең бер өлеше. Гадәттә, Көньяк Аурупага Урта диңгезнең буенда урнашкан дәүләтләрне кертәләр - Пиреней ярымутравының илләре (Португалия, Испания, Андорра), Монако, Апеннинском ярымутравында урнашкан дәүләтләр (Италия, Ватикан, Сан-Марино), Греция, шулай ук утрауларда урнашкан Мальта һәм Кипр. Кайсы бер вакытларда Көньяк Аурупа исемлегенә шулай ук Хорватия, Монтенегро, Сербия, Албания, Босния һәм Герцеговина һәм Төркиянең Аурупа өлешен кертәләр.


Мөхәммәт пәйгамбәр.
Мөхәммәт пәйгамбәр (‎‎; 571 елның 20 (22) апрелендә (кайсыбер мәгълүматларга караганда 570 елда), рабигыль-әүвәл аеның 12 көнендә, дүшәмбедә, Мәккә шәһәрендә туган – 632 елның 8 июнендә Мәдинә шәһәрендә вафат була) – ислам диненнең яңа шәригатен китерүче, ислам буенча соңгы (ахырзаман) пәйгамбәр. Шулай ук көчле сәясәтче, оратор, Гарәп ярымутравында шактый зур дәүләт төзүче. Ислам тәгълиматы буенча, аның аша Аллаһның китабы - Коръән иңә.
Мөхәммәт пәйгамбәрнең хак кеше булуын мөселманнар һәм гомум дөнья таный.
Исеме.
Каллиграфик һәм гади язуда Мөхәммәд исеме
Мөхәммәд исеме «Мактауга лаеклы» дигәнне аңлата. Башка исемнәре дә бар: Әхмәд, Мәхмүд, Мостафа. Аллаһ Коръәндә аңа исеме белән 4 тапкыр гына эндәшә, ләкин аны Нәби, Рәсүл, Габд, Бәшир, Нәдхир, Мудхәккир, Шаһит, Дәгый кебек исемнәр белән атый. Мөхәммәд пәйгамбәр исемен әйткәннән яки язганнан соң, аңа салават ("«Саллә-ллаһу галәйһи үә сәләм»" () дип) әйтәләр.
Мөхәммәд галәйһиссәләмнең тулы исеме аның барлык билгеле булган әтисе ягыннан бабалары исемнәрен үз эченә ала (Адәм галәйһиссәләмгә хәтле). Шулай ук аңа Касим исемле улы буенча куниясе дә керә (Мөхәммәд галәйһиссәләм исән чакта беркем дә баласын Касим дип атамаган, чөнки Әбүл-Касим куниясе пәйгамбәрдә була). Мөхәммәд галәйһиссәләмнең тулы исеме мондый:Әбу әл-Касим Мөхаммәд "ибн Габдуллаһ ибн Габдел-Моталлиб (Габдел-Моталлибнең чын исеме — Шәйбә) ибн Хашим (Хашим исеме— Гәмр) ибн Габде Мәнәф (Габде Мәнәф исеме — әл-Мугира) ибн Кусаййа ибн Килаб ибн Мурра ибн Кагъб ибн Луаййа ибн Галиб ибн Фихр ибн Малик ибн ән-Нәдр ибн Кинана ибн Хузайма ибн Мудрик (Мудрик исеме — Гамир) ибн Ильяс ибн Мудар ибн Низар ибн Мадд ибн Аднан ибн Адад (Удад дип тә әйтәләр) ибн Мукаввим ибн Нахур ибн Тайрах ибн Иаруб ибн Йашҗуб ибн Набит ибн Исмәгыйль ибн Ибраһим (Хәлил әр-Рахмән) ибн Тарих (Азар) ибн Нахур ибн Саруг ибн Шалих ибн Ирфхашад ибн Сам ибн Нух ибн Ламк ибн Матту Шалах ибн Ахнух (бу Идрис пәйгамбәр) ибн Иард ибн Махлил ибн Кайнан ибн Ианиш ибн Шит ибн Адәм".
Дин.
Аллаһка ышанулары булса да, корәешләр һәм башка гарәп кабиләләре арасында потларга табыну таралган була. Коръәндә мөшрикләрнең потлар аркылы Аллаһка якынаерга теләүләре сурәтләнә:"Аллаһудан башка сынымнарны дус тоткан мөшрикләр, без аларга гыйбадәт кылмыйбыз, мәгәр безне Аллаһуга якын кылсыннар өчен генә аларга гыйбадәт кылабыз." Ислам тарихы буенча, гарәпләр (Ибраһим улы Исмәгыйль нәселе) башта мөвәххид (монотеист) булалар, ләкин соңрак башка халыклардан потларга табынуны алып киләләр. Шул ук вакытта алар Кәгъбәне олылаудан туктамыйлар.
Мәдәният үзенчәлекләре.
Исламга кадәрге гарәпләрдә оста теллелек, кунакчыллык һәм биргән сүзгә тугърылык сыйфатларына зур урын бирелгән. Примитив гадәтләрдән түбәндәгеләрне атарга мөмкин: кан үче, яңа туган кызларны тереләй күмү, шулай ук, ачлыктан курку сәбәпле, яңа туган яшь балаларны күмү.
Икътисад.
Мөхәммәд галәйһиссәләм яшәгән Мәккә Гарәбстанның сәүдә һәм икътисади үзәге булып торган. Шәһәр Йәмәннән Сүриягә һәм Хәбәшстаннан Гыйракка илтүче юллар кисешүендә урнашкан була. Акча берәмлеге булып динар хезмәт иткән. Динар шулай ук Коръәндә дә искә алына, динар 24 карат яки 4,25 грамм авырлыклы алтын тәңкә була.
Климат.
Мәккә уңдырышсыз тау-ташлар арасында урнашкан була, анда җир эшкәртүчелек мөмкин булмый. Җир эшкәртүчелек оазисларда гына таралган була. Шундый оазисларның берсендә Ясриб (Мәдинә) урнашкан.
Мөхәммәд галәйһиссәләм гаиләсе.
Мөхәммәд галәйһиссәләм гарәпләр арасында югары урын алып торган "Корәеш" кабиләсеннән була. Ул Хашим ыруына караган. Ыру Мөхәммәд галәйһиссәләм бабасының әтисе - Хашим исеме белән аталган. Хашимнең исән чагында хаҗиларны тукландыруга һәм зәмзәм коена хокукы була. Ул бай була. Аңа «Хашим» кушаматын (чын исеме - Гамр) хаҗиларга ипине кисәкләргә бүлеп таратканга бирәләр. Хашим үлеменнән соң, хаҗиларны тукландыру һәм эчерү хокукы аның туганы әл-Мотталибка күчә. Әл-Мотталибка корәешләр әл-Файда — «юмартлыкның үзе» кушаматын бирәләр. Хашимның Шүгәйб (Габд әл-Мотталиб) исемле улы була. Аны бик хөрмәт иткәннәр.
Тууы һәм балачагы.
Мөхәммәт галәйһиссәләм, галимнәр фикере буенча, григориан календаре буенча 571 елның 20 яки 22 апрелендә, фил елында дүшәмбе көнне туа.
Шулай ук 570 елга күрсәтүче чыганаклар бар.
Мөхәммәт галәйһиссәләм әтисе Габдуллаһ улының тууына ике ай кала яки Мөхәммәд галәйһиссәләм туып берничә ай үткәч вафат була. Мөхәммәт галәйһиссәләм әнисенең исеме "Әминә бинт Вахб ибн Габде Манаф ибн Зухра ибн Килаб". "Мөхаммәд" исемен Габдел-Моталлиб бирә.
Таралган гадәт буенча, Мөхәммәд галәйһиссәләмне Хәлимә бинт Аби Зу'әйбкә асрауга бирәләр, ул берничә елы Бану С’ад бәдәвиләре гаиләсендә яши. 4 яшендә киредән гаиләсенә кайтаралар. 6 яшендә Мөхәммәт галәйһиссәләм әнисен югалта: Мәдинәгә Габдуллаһ ибн Габдел-Моталлиб каберенә барганда, ул авырып китә һәм вафат була. Мөхәммәтне тәрбиягә бабасы Габдел-Моталлиб ала, ләкин ике елдан ул вафат була. Мөхәммәт галәйһиссәләм бик ярлы булучы әтисе ягыннан абыйсы Әбү Талиб тәрбиясенә күчә. 12 яшендә Мөхәммәт галәйһиссәләм сарыклар көтүен көтә, аннары абыйсының сәүдә эшләрендә катнаша башлый.
Мөхәммәд галәйһиссәләм кечкенә чагында вакыйга була: несториан монахы аны бөек киләчәк көтәчәген әйтә. Әбу Талиб кәрван белән Сүриягә бара, ә яшь Мөхәммәд галәйһиссәләм аңа иярә. Кәрван Бусрада туктала, ә анда христиан галиме булучы монах яшәгән. Элегрәк кәрван аның яныннан үткәндә, монах сәүдәгәрләр янына чыкмаган. Бу юлы, Мөхәммәд галәйһиссәләмне Кояштан саклаучы болытны һәм башка пәйгамбәрлек билгеләрен күреп инангач, Бахира Мөхәммәд галәйһиссәләмнең булачак пәйгамбәр икәнлеген аңлый, Әбу Талибка аны яһүдиләрдән сакларга киңәш итә.
Пәйгамбәрлекнең башлануы.
Мөхәммәд галәйһиссәләмгә 40 яшь тулгач, аның пәйгамбәрлек чоры башлана.
Башта ул Хира мәгарәсендә берүзе калып уйлана һәм Аллаһка гыйбадәт кыла башлый. Шулай ук аңа күрәзә төшләр керә башлый. Бервакыт Хира мәгарәсендә аның янына Аллаһтан беренче аятьләр белән Җәбраил галәйһиссәләм килә. Беренче булып Мөхәммәт галәйһиссәләмнең пәйгамбәрлегенә аның хатыны - Хәдиҗә ышана. Бераздан Гали ибне Әбу Талиб - мөхәммәд галәйһиссәләмнең икетуган энесе, Зәйд ибн Хәрисә - аның иреккә җибәрелгән колы ислам кабул итәләр.
Алардан соң Әбу Бәкер ислам кабул итә, һәм ул башка кешеләрне дингә чакыра башлый. Аның дәгъвәте аша Госман ибне Гәффан, Зүбәйр ибн әл-Гәввам, Габдеррахман ибне Гауф, Сәгъд ибне Әбу Ваккас һәм Тальхә ибне Губәйдуллаһ Мөхәммәд галәйһиссәләмгә иярәләр.
Ислам тарала башлагач, мәккәлеләр мөселманнарга каршы чыгалар, аларны җәберли башлыйлар. Бу мөселманнарны Хәбәшстанга һиҗрәт кылырга мәҗбүр итә.
Хәбәшстанга һиҗрәт.
Мөселманнарның бер төркеме Хәбәшстанга һиҗрәт кылалар. Хәбәшстан патшасы мөселманнарга саклык һәм дин иреклеген гарантияли.
Кайгы елы.
Пәйгамбәрлек чорының унынчы елында Мөхәммәд галәйһиссәләмнең абыйсы Әбу талиб һәм хатыны Хәдиҗә вафат булалар. Әбу Талиб үлгәч, корәешләрнең Мөхәммәд галәйһиссәләмгә карата басымы көчәя. 2 яки 3 айдан соң, шул ук елның Рамазан аенда Хәдиҗә дә вафат була. Бу елны «кайгы елы» дип атыйлар.
Хәдиҗә үлеменнән соң бер ай үткәч, шәүвәл аенда Мөхәммәд галәйһиссәләм Сәүдә бинт Зәмгәгә өйләнә.
Таифкә бару.
Шул ук айда Мөхәммәд галәйһиссәләм җәяү Таиф шәһәренә кешеләрне исламга чакырырга барырга кузгала. Аның белән Зәйд ибне Хәрисә дә юлга чыга. Таиф Мәккәдән 70 чакрым ераклыкта урнашкан.
Мөхәмәд галәйһиссәләм юлда һәрбер очрган кешене исламга чакыра. Таифтә пәйгамбәр шәһәрнең барлык затлы нәселдән булган яшәүчеләре белән очрашып сөйләшә, ләкин берсе дә аның чакыруына җавап бирми. Алар бала-чага, акылсыз һәм колларны Мөхәммәд галәйһисәләмгә кашы котырталар. Алар пәйгамбәрне, шәһәрдән өч миль үткәч кенә, Утбә һәм Шәйбә бакчаларында калдыралар. Аларның таш бәрүләре нәтиҗәсендә, пәйгамбәрнең аягы, ә Зәйднең башы яралана.
Исра һәм Мигъраҗ.
«Исра һәм Мигъраҗ» сүзе астында мөселманар Мөхәммәт галәйһисәләмнең Мәккәдән Кодыстагы әл-Әкса мәчетенә күчерелүе һәм Күккә күтәрелүе вакыйгасын аңлыйлар. «Әл-Исра» - "төнлә сәфәр кылу", ә «Мигъраҗ» - "Күккә күтәрелү" дигәнне аңлата. Мөхәммәд галәйһиссәләм әл-Әксада ике рәкәгать намаз укый, ә башка пәйгамбәрләр аңа бу вакытта оейлар. Шуннан соң пәйгамбәр җиде кат күккә күтәрелә, җәннәт һәм тәмугъны күрә. Әлеге сәяхәт вакытында мөселманнарга мәҗбүри 5 вакыт намаз уку вазыйфасы йөкләнелә.
Әлеге вакыйгага бер икеләнүсез ышануы сәбәпле, Әбу Бәкергә «Ситдыйк» (Тугрылыклы) кушаматын бирәләр. Ислам чыганакларында әлеге вакыйганың датасы турында төрле саннар китерелә.
Бу вакыйга Коръәндә ике сүрәдә искә алына: әл-Исра һәм ән-Нәҗм сүрәләрендә.
Һиҗрәт.
Пәйгамбәрлек башлануның 11 елында Мәккәгә Мәдинәдән 6 хәзрәҗ кабиләсе кешесе килә. Мина үзәнлегендәге Гакабә дигән урында алар Мөхәммәд галәйһисәләм белән очрашалар һәм ислам кабул итәләр. Алар, Йәсрибкә (Мәдинәгә) кайткач, якташларын исламга чакырырга һәм бер елдан соң яңадан пәйгамбәр белән очрашырга сүз куешалар.
Икенче елны Мәдинәдән 12 кеше килә. Алар Мөхәммәд галәйһиссәләмгә ант китерәләр. Мус'аб ибне Умайр исемле сәхабә Мәдинәлеләр белән аларны дингә өйрәтергә китә.
Пәйгамбәрлек башлануның 13 елында Мәдинәдән күп кеше хаҗ кылырга килә. Алар арасында мөселманнар да, мөшрикләр дә була. Мөселманнар яшертен генә Мөхәммәд галәйһиссәләмбелән очрашалар һәм аңа ант китерәләр.
Мәдинәдә ислам киң тарала, һәм икенче анттан соң, мөселманнар Мәдинәгә күченә (һиҗрәт кыла) башлыйлар. Элек Хәбәшстанга күченгән мөселманнар да Мәдинәгә күченәләр.
Мөхәммәд галәйһиссәләм Әбү Бәкер белән бергә Мәдинәгә күченә.


Тарих.
Тарих - "(рус. история греч. Ιστορία, «тикшеренү»)" – кеше, аның эшчәнлеген, карашларын, үткәнен өйрәнгән гуманитар белемнең бер сферасы. Бу өлкәдә эшләгән галимнәрне тарихчылар дип атыйлар.


Конституцияле монархия.
Конституцияле монархия – патшаның хакимлеге Конституция белән чикләнгән монархия төре. Конституцияле монархияләрдә чын хакимлек парламент белән хөкүмәт кулларында.


Дания.
Дания "()" – Төньяк Аурупада урнашкан дәүләт. Балтыйк һәм Төньяк диңгезләре белән юыла. Алманиядән төньякта урнашкан Ютландия ярымутравында һәм шулай ук берничә кече утрауларда урнаша. Ил исеме алман кабиләнен исеменнән килә – даннар.
Аурупа берлегенә керә.
Географик мәгълүмат.
Дания Ютландия ярымутравында, Фюн, Зеландия, Фальстер, Лоллан, Борнхольм утрауларында урнаша.


Швейцария.
Швейца́рия "(алм. die Schweiz, фр. la Suisse, итал. Svizzera, ром. Svizra)", рәсми исем Швейца́рия конфедера́циясе "(алм. Schweizerische Eidgenossenschaft, фр. Confédération suisse, итал. Confederazione Svizzera, ром. Confederaziun svizra)" – Үзәк Аурупада урнашкан, кечкенә, диңгезгә чыкмаган дәүләт. Төньякта Алмания белән, көнбатышта Франция белән, көньякта Италия белән, көнчыгышта Австрия һәм Лихтенштейн белән чиктәш.


Көнчыгыш Аурупа.
Көнчыгыш АурупаКөнчыгыш Аурупа илләре — Русия, Эстония, Украина, Литва, Латвия, Молдавия, Белорусия.


Төньяк Атлантик килешү оешмасы.
Төньяк Атлантик килешү оешмасы, НА́ТО, Төньяк-Атлантик Альянс "(ингл. North Atlantic Treaty Organization, NATO; фр. Organisation du traité de l'Atlantique Nord, OTAN)" – хәрби-сәяси оешма. 1949 елның 4 апрелендә АКШда барлыкка килде. Шул вакытта НАТО илләре булып АКШ, Канада, Исландия, Бөек Британия, Франция, Бельгия, Нидерландлар, Люксембург, Норвегия, Дания, Италия һәм Португалия булдылар.
НАТО дәүләтләре.
"Төп мәкалә: НАТО дәүләтләре."


Исландия.
Исла́ндия, рәсми исем Исла́ндия Җөмһүрияте "(исл. Lýðveldið Ísland)" – Атлантик океанның төньяк өлешендә урнашкан утрау-дәүләт. Дәүләт территориясе Исландия утравыннан һәм тагын берничә кечкенә утраудан тора. Илнең исеме "Бозлы дәүләт" дип тәрҗемә ителә.


Амстердам.
Амстерда́м (нидерл. "Amsterdam") — Нидерландларның башкаласы. Төньяк Голландия провинциясендә урнашкан. Амстердам канал ярдәмендә Төньяк диңгез белән тоташа.
2009 елның 31 маена Амстердам халкы саны 761 395 кешене тәшкил итте. Амстердам биеклеге буенча Аурупада алтынчы булган Рандстад агломерациясе өлеше булып тора.
Шәһәр исеме ике сүздән барлыкка килде: Амстел һәм дам. Амстел шәһәр урнашкан елга исеме булса, дам сүзе тәрҗемәдә «дамба» дигәнне аңлата.


15 июль.
15 июль — Милади тәкъвимендә җиденче айның унбишенче көне. Ел ахырына кадәр 169 көн кала.


Үзәк Аурупа.
Үзәк Аурупа илләре – Алмания, Австрия, Венгрия, Германия, Лихтенштейн, Польша, Словакия, Словения, Чехия, Швейцария.


Төньяк Аурупа.
Төньяк Аурупа илләре – Дания, Исландия, Норвегия, Латвия, Литва, Финляндия, Швеция, Эстония.


Green Day.
Green Day "(Яшел көн)" - Америка панк-рок төркеме. Өч катнашучыдан тора: Билли Джо Армстронг (вокал, гитара), Майкл Дирнт (бас гитара, бэк вокал), Тре Кул (барабанлар).
21st Century Breakdown (2009).
Төркемнең соңгы альбомы 2009нчы елның 15 маенда чыкты.


Этнограф көне.
Этнограф көне — этнография өлкәсендә эшләүчеләрнең һөнәри бәйрәмнәре. Бәйрәм танылган этнограф һәм сәяхәтче Николай Миклухо-Маклай туган көнендә, 17 июль көнне, уздырыла.


Атлантик океан.
right
Атлантик океан — субарктик киңлекләрдән Антарктидага кадәр сузылган, Тын океаннан соң мәйданы буенча икенче урында торган океан. Мәйданы 91,6 млн. км². Барлык океаннар арасында Атлантик океан кешелек дөньясы тормышында иң мөһим урынны алып тора. Бу тарихи яктан шулай формалашкан.
Географик урыны.
Тын океан кебек үк, Атлантик океан да субарктик киңлекләрдән Антарктидага кадәр сузылган, ләкин киңлеге ягыннан аннан калыша. Атлантика уртача киңлекләрдә бик нык киңәя һәм экваторга таба тарая.
Океанның яр сызыгы Төньяк ярымшарда нык, ә Көньяк ярымшарда азрак ергаланган. Утрауларның күпчелек өлеше материкка якын урнашкан.
Океанны тикшерү тарихы.
Кеше Атлантик океанны борынгы заманнарда ук үзләштерә башлаган. Аның ярларында төрле чорларда Борынгы Грециядә, Карфагенда, Скандинавиядә диңгездә йөзү үзәкләре барлыкка килгән. Аның сулары легендар Атлантида ярларын юган, әмма Атлантиданың океандагы географик урыны турында галимнәр хәзергә кадәр әле бәхәсләшәләр.
Бөек географик ачышлар чорыннан башлап Атлантик океан Җир шарында төп су юлына әверелә.
Атлантика табигатен комплекслы өйрәнү бары тик XIX гасыр ахырында гына башлана. «Челленджер» судносында инглиз экспедициясе тирәнлекләрне үлчи, океанның су массасы үзлекләре, органик дөньясы турында мәгълүмат туплый. Халыкара геофизика елы (1957—1958) үткәрелгән чорда океанның табигате турында бигрәк тә күп мәгълүмат алына. Хәзерге вакытта күп кенә илләр катнашында 40 корабтан торган фәнни экспедиция эскадрасы су массаларын, океан төбе рельефын тикшеренүне дәвам иттерә. Океанологлар океанның атмосфера белән үзара тәэсирен өйрәнәләр, гольфстрим һәм башка агымнарның табигатен тикшерәләр.
Океан климаты.
Литосфера плиталары теориясе буенча Атлантика — чагыштырмача яшь океан. Аның төбенең рельефы Тын океанныкы кебек катлаулы түгел. Бөтен Атлантика аша меридиан буенча диярлек гаять зур сырт сузылган. Бер урында ул су өстенә чыга, бу — Исландия утравы. Сырт океан үзәнен тигез диярлек ике өлешкә бүлә. Аурупа һәм Төньяк Америка ярлары буйлап бик киң шельфлар ята. Океан төбе рельефын сез мөстәкыйль рәвештә җентекләбрәк атлас буенча тасвирлый аласыз.
Атлантик океанның климаты бик төрле, чөнки ул барлык климат поясларында да ята. Океанның иң киң өлеше Тын океан кебек экваториаль киңлеккә түгел, ә тропик һәм уртача киңлекләргә туры килә. Бу киңлекләрдә, Тын океан өстеннән искән кебек, пассатлар һәм уртача киңлекләрнең көнбатыш җилләре исә. Кышын уртача киңлекләрдә еш кына давыллар куба, Көньяк ярымшарда алар елның барлык фасылларында да була.
Климат үзенчәлеге су массаларының үзлекләрендә чагыла. Биредә өске суларның температурасы Тын һәм Һинд океаннарындагыга караганда шактый түбән. Бу Төньяк Боз океаныннан һәм Арктикадан килә торган су һәм бозларның салкынайтучы тәэсире белән, шулай ук су массаларының бик көчле болгануы белән аңлатыла. Су һәм һава температурасы арасындагы шактый сизелеп торган аерма Атлантиканың күп кенә районнарында көчле томаннар барлыкка килүне китереп чыгара.
Океанның кайбер районнарында су массаларының тозлылыгы уртачадан югары, чөнки океанның чагыштырмача тар булуы аркасында парга әйләнгән дымның шактый өлеше җил белән күрше материкларга күчә.
Агымнар боз шартларына да тәэсир итә. Океанның үзенчәлеге — күп санлы айсберглар һәм йөзеп йөрүче диңгез бозлары. Гренландия янындагы сулар — Атлантиканың иң матур районнарыннан берсе. Утраулар эченнән океанга бик зур боз «телләре» чыга, алар аның күксел-яшькелт төстәге салкын суы өстендә үтә күренмәле текә боз кыялар булып асылынып торалар. Вакыт-вакыт алар гөрселдәп сыналар һәм зур боз кисәкләре суга килеп төшә. Су агымнары айсбергларны т. к. нең 40° ына кадәр ачык океанга алып чыга. Атлантиканың бу районнары суднолар йөрү өчен хәтәр. Айсберглар хәрәкәтен махсус һава хезмәте патруле күзәтеп тора, Җирнең ясалма иярченнәреннән дә фоторәсемнәр алына. Ул мәгълүматлар барлык илләрнең корабларына тапшырыла.
Океанның органик дөньясы.
Атлантиканың органик дөньясы Тын океандагыга караганда төрләргә ярлырак. Бу исә Атлантик океанның чагыштырмача яшь булуы белән
һәм аның климатының соңгы бозлык чорында бик нык суынуы белән аңлатыла. Төрләре аз булса да, бу океанда балык һәм башка диңгез хайваннарының саны шактый күп. Монда шельфлар һәм төптәге күтәренке урыннар Тын океандагыга караганда күбрәк. Шунлыктан су төбендә һәм төпкә якын катламнарда яши торган балыкларга, шул исәптән тәрәч, сельдь, скумбрия, диңгез алабугасы, мойва кебек промысел балыкларына, уылдык чәчү өчен уңайлы урыннар күп. Поляр суларда кит һәм тюленьнәр яши. Тын океандагы кебек үк, Атлантик океанда да барлык диярлек табигый пояслар бар. Алар эчендә диңгезләрнең һәм култыкларның (Урта диңгез, Төньяк диңгез, Балтыйк диңгезе һәм башка диңгезләр) табигый комплекслары аерылып тора. Үзләренең табигате ягыннан алар океанның ачык өлеше комплексларыннан аерылалар.
Төньяк субтропик пояста үзенең табигате белән гаҗәеп булган Саргасс диңгезе — ярсыз диңгез урнашкан. Аның чикләрен агымнар барлыкка китерә. Бу диңгез суының тозлылыгы (37 % ка кадәр) һәм температурасы югары. Океанның ачык зәңгәр өслегендә яшел-көрән таплар булып Саргасс суүсемнәренең кечкенә бәйләмнәре калкып тора. Суы планктонга ярлы. Монда кошлар да бик сирәк. Океанологлар мондый районнарны «зәңгәр океан чүлләре» дип атыйлар.
Океанда хуҗалык эшчәнлеге төрләре.
Океанның ике ягына да хуҗалык ягыннан нык үскән илләр урнашкан. Атлантика аша иң мөһим диңгез юллары уза. Атлантик океан бик күптәннән инде балык һәм җәнлекләрне күпләп тоту урыны санала. Китлар аулау кәсебе Бискай култыгында IX—XII гасырларда ук алып барылган.
Атлантик океанның табигый шартлары тереклек үсеше өчен бик уңайлы, шуңа күрә барлык океаннар арасында ул иң продуктив булып санала. Балык тотуның һәм башка диңгез продуктларын чыгаруның иң зур өлеше океанның төньягына туры килә. Әмма промыселның нык көчәюе соңгы вакытта биологик байлыкларның кимүенә китерде.
Атлантик океан шельфлары нефтькә һәм башка файдалы казылмаларга бай. Мексика култыгында һәм Төньяк диңгез шельфларында меңләгән скважина борауланган. Шәһәрләр үсү, күп кенә диңгезләрдә һәм океанның үзендә суднолар йөрүнең артуы сәбәпле, соңгы вакытта табигый шартларның начарлануы күзәтелә. Су һәм һава пычранган, океан һәм диңгез буйларында ял итү өчен шартлар начарланган. Мәсәлән, Төньяк диңгез күп километрларга җәелгән нефть таплары белән капланган. Төньяк Америка ярлары буенда нефть элпәсенең киңлеге йөзләрчә километрга җитә. Урта диңгез Җир шарында иң нык пычранган диңгезләрдән санала. Атлантика инде хәзер калдыклардан үзлегеннән генә чистарына алмый. Атлантик океанның пычрануына каршы көрәш халыкара бурыч булып тора. Океанга зарарлы калдыклар түгүне тыя торган килешүләр төзелде инде.


Люксембург.
"Бу сүзнең башка аңламларын карар өчен монда күч: Люксембург (аңламнар)"
Люксембург – Көнбатыш Аурупада урнашкан дәүләт. 1957 елдан бирле Аурупа берлеге әгъзасы. Бельгия, Алмания һәм Франция белән чиктәш. Дәүләт исеме «lucilinburch» сүзеннән килә – ул "кече шәһәр" сүзен аңлата.
Аурупа берлегенә керә.


Аурупа берлеге.
Аурупа берлеге "(АБ)" – "Аурупа килешүен" имзалаган 27 Аурупа дәүләтенең берлеге. АБ – уникаль халыкара оешма, ул формаль рәвештә дәүләт тә, оешма да түгел, ләкин икесенең дә сыйфатларына ия. Берлек халыкара хокукның субъекты түгел, ләкин аның халыкара мөнәсәбәтләрдә катнашырга хокукы бар, һәм ул аларда бик әһәмиятле роль уйный.
Аурупа берлеге әгъзалары.
Аурупа берлеге әгъзалары һәм кандидатлар
*


Португалия.
Португа́лия "(порт. Portugal)", тулы рәсми исем Португа́лия Җөмһүрияте́ "(порт. República Portuguesa)" – Аурупа кыйтгасының иң көнбатышында урнашкан дәүләт.
Аурупа берлегенә керә.


Венгрия.
Маҗарстан Җөмһүрияте "(венг. Magyar Köztársaság; кыска исем – Magyarország)" – Үзәк Аурупада урнашкан дәүләт. Австрия, Словакия, Украина, Румыния, Сербия, Хорватия һәм Словения белән чиктәш.
Аурупа берлегенә керә.


Италия.
Ита́лия (итал. "Italia"), рәсми исеме Ита́лия Җөмһүрияте (итал. "Repubblica Italiana") — Көньяк Аурупада урнашкан дәүләт.
Аурупа берлегенә һәм НАТОга керә.


Аурупа башкалалары.
Аурупа башкалалары — Аурупада урнашкан дәүләтләрнең башкалалары.


Элизиум (төркем).
Элизиум - Түбән Новгородтагы бер музыкаль төркем.


Magilum.
Magilum - Төркиядәге бер рок-төркем. 2000нче елда Истанбулда нигезләнгән.


Гарри Поттер һәм катнаш канлы шаһзадә (фильм).
Гарри Поттер һәм катнаш канлы шаһзадә "(ингл. Harry Potter and the Half-Blood Prince)" — Гарри Поттер һәм катнаш канлы шаһзадә буенча төшерелгән Гарри Поттер турындагы алтынчы фильм.
Премьера.
Фильмның премьерасын 2008нче елның ноябрьнан 2009нчы елның 15 июльга күчерделәр.
Ни кызганыч, фильм татар теленә тәрҗемә ителмәде һәм Татарстан кинотеатрларында бары тик рус телендә күрсәтелде.


Андорра-ла-Велья.
Андорра-ла-Велья "(кат. Andorra la Vella)" яисә Андорра-ла-Вьеха "(исп. Andorra la Vieja)" – Андоранның башкаласы.


Белград.
Белград Сербиянең башкаласы һәм аның иң зур шәһәре.


Берн.
Берн "(алм. Bern, фр. Berne, итал. Berna)" – Швейцария башкаласы.


Урта диңгез.
Урта диңгез – Атлантик океанның бассейнына караган һәм аның белән Гибралтар бугазы ярдәмендә тоташкан материкара диңгез. Ул Альборан, Балеар, Лигурий, Тиррен, Әдрән, Ионик һәм Эгей диңгезләрен үз эченә ала. Аның бассейнына шулай ук Мәрмәр, Азак диңгезләрен һәм Кара диңгезне кертәләр.
Тарих.
Бүгенге көндәге Урта диңгез борынгы Тетис океанының калдыгы булып санала. Тетис океаны Урта диңгездән күпкә киңрәк һәм көнчыгышка таба җәелгән булган. Арал, Каспий, Кара диңгез һәм Мәрмәр диңгезләре шулай ук Тетисның калдыклары булып торалар. Ихтимал, элек Тетис бар яктан да коры җир белән әйләндереп алынган булгандыр, Пиреней ярымутравын Африка белән исә коры җир тоташтырып торгандыр.
Физик-географик белешмә.
Суының күләме 3 839 мең км³.
Уртача тирәнлек 1 541 м, максимум — 5 121 м.
Иң эре утраулар: Балеар утраулары, Корсика, Сардиния, Сицилия, Крит һәм Кипр.


25 июль.
25 июль — Милади тәкъвимендә җиденче айның егерме бишенче көне. Ел ахырына кадәр 159 көн кала.


26 июль.
26 июль — Милади тәкъвимендә җиденче айның егерме алтынчы көне. Ел ахырына кадәр 158 көн кала.


Фәүзия Бәйрәмова.
Бәйрәмова, Фәүзия Аухади кызы – Татар халкының күренекле сәясәтчесе, язучысы, җәмәгать эшлеклесе. Иттифак фиркасе башлыгы, Милли Мәҗлес рәисе. 1990 елларда бик актив сәясәтче, аны хәтта "Татар фәрештәсе" дип атыйлар һәм Сөембикә белән чагыштыралар.
Соңгы вакытта Фәүзия ханым Яр Чаллы шәһәрендә яши һәм язу эше белән шөгыльләнә. 1999 елда Хаҗ кыла.
Биография.
Фәүзия Бәйрәмова 1950 елның 5 декабренда ТАССРның Саба районында туган. Урта мәктәпне тәмамлагач, ул белем алуны башта Казанның театраль училищесында, аннары Казан Дәүләт университетының филология факультетында дәвам итә (1983-1989).
Профессиональ эшчәнлекне Фәүзия Бәйрәмова Казан телестудиясендә башлый. Соңрак ул китап нәшриятында эшли. Журналист һәм мөхәррир буларак, ул күп газета-журналларда яза.
1986 елда ул СССР Язучылар Берлегенә керә.
1988 елда ул сәяси эшчәнлеген башлый.
Сәяси эшчәнлек.
1988 елда Татар иҗтимагый үзәгенә керә. 1990-1995 елларда – Татарстан Республикасы парламенты депутаты.
Әдәби эшчәнлек.
Китаплар: "Болын" (1986), "Сәнгать дөньясына сәяхәт" (1989), "Моң" (1991), "Мәйдан татарларны көтә" (1992), "Кара урман" (1997), "Безне онытмагыз" (1998), "Дәверләр күчешендә" (1998).


Греция.
Гре́ция, рәсми исем Греция Җөмһүрияте "(грекча Ελλάδα; рәсми – грекча Ελληνική Δημοκρατία; тарихи исем – грекча Ἑλλάς)" – Көньяк Аурупада, Балкан ярымутравында урнашкан дәүләт.
Аурупа берлегенә керә.


Грузия.
Грузия (Сакартве́ло) - Алгы Азиядә (күпчелек инглизтелле чыганаклар дәүләтне Якын Көнчыгыш яки Көнчыгыш Аурупага кертәләр), Кавказ артының көнбатыш өлешендә, Кара диңгезнең көнчыгыш ярында урнашкан дәүләт. Грузия көньякта Әрмәнстан һәм Төркия, көньяк-көнчыгышта Азәрбайҗан һәм төньякта Русия белән чиктәш. Абхазия һәм Көньяк Осетия территорияләре грузин хөкүмәте тарафыннан идарә ителми һәм Грузия хөкүмәте буенча Русия тарафыннан оккупацияләнгән Грузия өлешләре дип саналалар. Русия һәм БМОның өч башка дәүләте 2008-2009 елларда Абхазия һәм Көньяк Осетияне бәйсез дәүләт сыйфатында таныдылар. Күпчелек дәүләтләр Русиянең гамәлләрен сүгеп, Грузиянең территориаль бөтенлеген яклап чыгыш ясадылар. Грузин хакимиятләре тарафыннан идарә ителүче территория көнбатышта Абхазия, төньякта Көньяк Осетия белән чиктәш.


Кипр Республикасы.
Кипр Җөмһүрияте – () - Урта диңгезнең көнчыгыш өлешендә урнашкан утрау-дәүләт. 2004 елның 1маеннан Аурупа берлеге әгъзасы.
Рәсми рәвештә Кипр Җөмһүрияте территориясе үз эченә Кипр утравының 98% (калган 2%ында британ хәрби базалары – Акротири һәм Декелия) территориясен һәм якында урнашучы Агиос Георгиос, Гернисос, Глюкиотисса, Кила, Киедес, Кордилия һәм Мазаки утрауларын алып тора. Чынлыкта исә 1974 елдан соң утрау ике өлешкә бүленгән, 60% территория Кипр Җөмһүрияте идарәсе астында булса (күбесенчә греклар яши), калган өлеш Төньяк Кипрның Төрек Җөмһүриятенә карый (ул якта күбесенчә төрекләр яши). Ул дәүләтне Төркия һәм Абхазия бәйсез дәүләт буларак таныйлар.
Дәүләттә 793 963 кеше яши. Башкаласы: Никосия шәһәре


Латвия.
Латвия, Латвия Җөмһүрияте "(лтш. Latvija, Latvijas Republika)" – Төньяк Аурупада урнашкан дәүләт. Башкала – Рига шәһәре.
Аурупа берлеге һәм НАТОга керә.


Лихтенштейн.
Лихтенштейн Кенәзлеге "(алм. Fürstentum Liechtenstein [ˈfʏʁstəntuːm ˈliçtənʃtaɪn])" — Үзәк Аурупада урнашкан кечкенә (160 км²) дәүләт. Башкаласы – Вадуц шәһәре (халык саны - 5 мең кеше).
Лихтенштейнда 30 дан артык торак пункт бар. Вадуцтан кала тагын Шаан (халык саны — 4,5 мең кеше), Бальцерс (3,3 мең кеше), Маурен (2,5 мең кеше) һәм Тризенбергны (2,1 мең кеше) мондагы чама белән зур торак пунктлар дип атарга була.


Мәдәният.
Мәдәният – кеше эшчәнлегенең күренекле нәтиҗәләре яисә буыннан буынга күчә торган социаль яктан мөһим мәгълүмат.


Румыния.
Румы́ния "(рум. România)" – Аурупаның көньяк-көнчыгышында урнашкан дәүләт. Конституция буенча, ул демократик җөмһүрият. Башкала – Бухарест шәһәре. Илнең башлыгы – президент.
Аурупа берлегенә керә.


"Үзебез" яңа буын хәрәкәте.
"Үзебез" яңа буын хәрәкәте – Казанда Оештырылган актив эшчәнлекле яшьләр хәрәкәте. Соңгы елларда "Үзебез" яңа буын хәрәкәтенең күп акцияләре оештырылды, алар арасында "Мин татарча сөйләшәм" акциясе, татар теленә Русиядә икенче дәүләт теле статусы бирү өчен кампания һ. б.
Хәрәкәт структурасы.
Хәрәкәтнең координаторлык үзәге бар, аңа иң актив кешеләр – координаторлар керә. Бу – журналистлар, галимнәр, педагоглар.


"Мин татарча сөйләшәм" акциясе.
"Мин татарча сөйләшәм" акциясе – Казанда һәр ел уза торган популяр акция. Оештыручылар – Үзебез яңа буын хәрәкәте. Акция 26нчы апрель көнне уза.
2010 ел.
2010 елда акция кысаларында "Татар-дозор" уены оештырылды.


Америка.
' Бу сүзнең башка мәгънәләре бар. Моны кара: Америка (аңламнар)'
Америка – ике кыйтганы, Төньяк һәм Көньяк Американы һәм якында яткан утрауларны берләштеркән дөнья кисәге.
Бу дөнья кисәген шулай ук "Яңа дөнья" дип атыйлар. Америка исеме Америго Веспуччи исеменнән килә, дип саныйлар.


ТАССР.
Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасы () — 1920нче елда оешкан, хәзерге Татарстан җирендә урнашкан республика.
География.
ТАССР хәзерге Татарстан Республикасы территориясендә урнашкан була.


Сербия.
Се́рбия "(сербча Ср̀биjа)", рәсми исем Се́рбия Җөмһүрияте́ "(сербча Репу̀блика Ср̀бија)" – диңгезгә чыкмаган, көньяк-көнчыгыш Аурупада урнашкан дәүләт.


Македония Җөмһүрияте.
Македония Җөмһүрияте "(макед. Република Македонија)" – Балкан ярымутравында урнашкан дәүләт.


Җәмгыять белеме.
Җәмгыять белеме – тарих буенча кешеләр арасында мөнәсәбәтләрне өйрәнә торган җәмгыяви фән.


Аяз Гыйләҗев.
Аяз Мирсәет улы Гыйләҗев (1928 елның 17 гыйнвары – 2002 елның 13 марты) – татар язучысы, драматург.
Тормыш юлы.
Прозаик һәм драматург Аяз Мирсәет улы Гыйләҗев 1928 елның 17 гыйнварында Татарстанның Сарман районы Чукмарлы авылында укытучы гаиләсендә туган. Бала чагы һәм мәктәп еллары Зәй районының Югар Баграж авылында уза. Авыл мәктәбенең тугызынчы сыйныфын тәмамлагач, унынчы сыйныфны Сарман урта мәктәбендә укый.
1948 – 1950 елларда ул – Казан дәүләт университеты студенты. Аңа да шәхес культының газапларын татырга туры килә. 1950 елның мартыннан башлап 1955 елның августына кадәр Казахстанда тоткынлыкта була. Казанга кайткач, университетта укуын дәвам итә.
1957 елның мартыннан 1961 елның августына кадәр А.Гыйләҗев матбугат эшендә: "Чаян" һәм "Азат хатын" (хәзер "Сөембикә") журналлары редакцияләрендә әдәби хезмәткәр, "Совет әдәбияты" ("Казан утлары") журналында проза бүлеге мөхәррире вазифаларын үти.
1961-1963 елларда Мәскәүдә СССР Язучылар союзы каршындагы Югары әдәби курсларда укып кайтканнан бирле Аяз Гыйләҗев, язучы-профессионал сыйфатында, әдәби иҗат эше белән шөгыльләнә.
Аяз Гыйләҗев 2002 елның 13 мартында вафат булды.
Иҗат.
Аяз Гыйләҗевнең башлангыч иҗат тәҗрибәләре студентлык чорына карый. Ләкин аның актив иҗат эшчәнлеге 1956 елдан башлана дияргә була.
Беренче әсәрләрендә үк анык сиземләнгән язу манерасы – кырыс реализм, халыкчан образларга бай җор тел һәм үзенчәлекле сурәтләү алымнары, кайсы чор турында һәм нинди темага язса да, кеше шәхесенең катлаулы рухи дөньясын, эш-гамәлләрен анализлау – А.Гыйләҗев иҗат эшчәнлегенең төп асылын, идея-эстетик юнәлешен тәшкил иткән сыйфатлар.
"Өч аршин җир" (1962 ел), "Зәй энҗеләре" (1963 ел), "Урталыкта"(1969 ел), "Язгы кәрваннар"(1972 ел), "Мәхәббәт һәм нәфрәт турында хикәят" (1973 ел), "Җомга көн кич белән" (1979 ел), "Әтәч менгән читәнгә" (1979 ел-1980 ел) әсәрләре белән Аяз Гыйләҗев үзен повестлар остасы итеп танытты.
Тематик яктан А.Гыйләҗевның күпчелек повестьлары авыл тормышына багышланган. Аларда кичәге һәм бүгегенге авыл, аның гади кешеләре гәүдәләндерелә.
Аяз Гыйләҗев – ике дистәдән артык драма әсәре авторы да. Аларның күбесе республика театрлары репертуарына кертелгән.
Соңгы елларда А.Гыйләҗев роман жанрында иҗат итүгә күп көч куйды. Аның бер-бер артлы "Балта кем кулында" (роман), "Йәгез, бер дога!" (роман-хатирә) кебек зур күләмле әсәрләре дөнья күрде.
Бүләкләр.
"Җомга көн кич белән" һәм "Әтәч менгән читәнгә" повестьлары өчен А.Гыйләҗев 1983 елда Татарстанның Г.Тукай исемендәге Дәүләт бүләгенә лаек булды.
Әдәбиятны һәм театр сәнгатен үстерүдәге хезмәтләре өчен аңа 1978 елда Татарстанның, ә 1985 елда РСФСРның атказанган сәнгать эшлеклесе дигән мактаулы исемнәр бирелә. Ул – М.Горький исемендәге премия лауреаты да.
Татар әдәбиятын үстерүгә зур өлеш керткәне өчен 1993 елда, Татарстан Республикасы Президенты Указы нигезендә, Аяз Гыйләҗевкә Татарстан Республикасының халык язучысы дигән мактаулы исем бирелде.


27 июль.
27 июль — Милади тәкъвимендә җиденче айның егерме җиденче көне. Ел ахырына кадәр 157 көн кала.


Цинь Шихуанди.
Цинь Шихуан-ди "(кит. 秦始皇, пиньинь Qín Shǐ Huáng; 259—210 еллар б. э. кадәр)" - Цинь дәүләте башлыгы.


Сан-Марино.
Сан-Мари́но "(итал. San Marino)", тулы рәсми исем Ак Сан-Марино Җөмһүрияте "(итал. Serenissima Repubblica di San Marino)" – дөняда иң кечкенә дәүләтләрнең берсе.


Молдавия.
Молда́вия "(молд. Moldova, рәсми исем Молдо́ва Җөмһүрияте́, молд. Republica Moldova)" – Аурупаның көньяк-көнчыгышында урнашкан дәүләт.


Монако.
Мона́ко Кенәзлеге яки Мона́ко (фр. "Principauté de Monaco") — Көньяк Аурупада, Урта диңгез ярында урнашкан кечкенә дәүләт. Коры җир буенча Франция белән чиктәш. Дөньяның иң кечкенә илләренең берсе, шулай ук халык тыгызлыгы буенча Монако алдынгы позициядә. Бөтен илне узар өчен кешегә уртача 56 минут кирәк.
1993 елдан Монако БМО әгъзасы, 2004 елдан — Аурупа Шурасы әгъзасы, шулай ук дәүләт ОБСЕ, Интерпол, ЮНЕСКО кебек оешмаларда әгъзалык итә.


Алиса могҗизалар дөньясында (фильм, 2010).
«Али́са Могҗизала́р дөньясында́» "(ингл. Tim Burton's Alice in Wonderland)" — режиссеры Тим Бертон булган, Линда Вулвертон сценариясе буенча төшерелгән фильм. Фильм 3D-графикасын кулланып төшерелгән.
Дөньяда фильм премьерасы - 2010 елның 25 феврале. Русиядә фильм 4 март көнне чыкты.
Сюжет.
Алиса үзенең Могҗизалар иленә булган сәяхәтен оныткан. Аңа — 19 яшь. Һәм аңа кияүгә чыгу тәкъдиме белән чыгалар. Алиса Ак куянны күреп, аның артыннан йөгерә һәм Могҗизалар дөньясына эләгә...


Татар бистәсе (Мәскәү).
Татар бистәсе - Мәскәүдәге тарихи бистә. Алтын Урдадан чыккан татарлар тарафыннан нигезләнгән. XVII гасырда шәһәр эченә керә. Хәзерге Зур Татар (Большая Татарская) һәм Пятницкая урамнары районында урнашкан булган. Монда Тарихи мәчет һәм Асадуллаев йорты (бүгенге көндә татар милли-мәдәни үзәге) урнашкан.
Бүгенге көндә Мәскәү татарларын нигездә бабалары Идел буеннан күченеп килгән җирле татарлар тәшкил итә. Алар бөтен Мәскәү буенча таралып яшиләр.


Вишера елгасы.
Ви́шера — Пермь өлкәсендәге елга, Каманың сул кушылдыгы (Кама сусаклагычына коя).
Озынлыгы  — 415 км, елга бассейны мәйданы  — 31 200 км².
Озынлыгы буенча Пермь өлкәсендә бишенче елга, Уралның иң матур елгаларының берсе.
Туенуы катнаш, күбесенчә кар суларыннан тора. Октябрь ахыры — ноябрь башында туңа, боздан апрель азагында ачыла.


Агыйдел елгасы.
Агыйдел, Башкортстандагы иң зур елга һәм төп су юлы; Каманың сул кушылдыгы (Кама сусаклагычына коя). Уралтау якларында, Ирәмәлтау тирәсендә башлана.
Озынлыгы 1 420 км, елга бассейны майданы — 141 900 км2.
Кушылдыклар.
уң яктан: Нөгеш, Уфа (Караидел), Бөре, Тере Танып;
сул яктан: Ашкадар, Өршәк, Дим, Кармасан, Чәрмәсән, Сөн.
Агыйдел елгасы буенда Белорет, Мәләвез, Салават, Ишембай, Стәрлетамак, Уфа, Благовещен, Бөре, Дүртөйле, Агыйдел шәһәрләре урнашкан.


Өршәк.
Өршәк, Башкортстандагы елга; Агыйделнең сул кушылдыгы. Стәрлебаш районында баш ала.
Озынлыгы 193 км, елга бассейны майданы — 4 230 км2.
Башкортстандагы Стәрлебаш, Миәкә, Стәрлетамак, Авыргазы, Дәүләкән, Чишмә, Уфа районнар аша агып тора. Уфа шәһәренең көнъягында Агыйделгә сул яктан кушыла.


Чусовая елгасы.
Чусова́я — Урта Уралдагы елга. Каманың сул, иң эре кушылдыгы. Чиләбе, Свердлов өлкәләре һәм Пермь төбәге буенча ага. Ул үзенең Уралның Азия өлешендә башланып, Рәсәйнең Европа өлешендә агуы белән кызыклы.
Гидрография.
Чусоваяның озынлыгы 592 км. Елга бассейнының мәйданы 23 000 км².
Полуденная (Полдневная) Чусовая елгасының башлангычы, бер чыганак буенча Чиләбе өлкәсенең сазлыклы җирлегендәге Олы Чусов күле булып тора, башка чыганак буенча елганың башлангычы — Уфалей янындагы Сурна күле. Аннан ул төньякка ага. 45 кмдан соң елга Көнбатыш Чусовая белән берләшә һәм якынча 150 км Уралның көнчыгыш янтыгы буенча ага. Бу өлешендә елганың киңлеге 10 нан алып 13 м.га кадәр тәшкил итә.
Урта өлешендә елга тарая, еш кына елганың янтыклары каньонсыман характерда. Бу өлешендә елганың киңлеге 120—140 м.
Аскы өлешендә (Чусовой шәһәреннән түбәнрәк), Уралдан чыкканнан соң, елга гадәти үзән елгасы рәвешен ала. Аның тизлеге кими, киңлеге 300 м. га кадәр җитә.
Су режимы.
Туенуы катнаш, күбесенчә кар суларыннан тора (55 %). Яңгырның өлеше 29 %, җир асты суларыныкы — 18 %. Су ташу апрель уртасыннан июнь уртасына туры килә.
Уртача су чыгымы күләме 222 м³/сек, иң зурысы — 4570 м³/сек, иң кечкенәсе — 8,4 м³/сек. Агымның тизлеге гаять зур: урта өлешендә якынча 8 км/сәг булса, таулы урыннарда 25 км/сәг.
Чусовая октябрь ахыры — декабрь башында туңа, боздан апрель азагында — май башында ачыла.


Монтенегро.
Монтене́гро яки Черного́рия (черногорча "Црна Гора, Crna Gora", серб. "Црна Гора", алб. "Mali i Zi", хорв. "Crna Gora", босн. "Crna Gora") — Көньяк-көнчыгыш Аурупада урнашкан дәүләт. Балкан ярымутравының Әдрән диңгез ярында урнаша.
Көнбатышта Хорватия, төньяк-көнбатышта Босния һәм Герцеговина, төньяк-көнчыгышта Сербия белән, көнчыгышта Косово, көньяк-көнчыгышта исә Албания белән чиктәш.


Польша.
По́льша (польча Polska, рәсми исеме По́льша Җөмһүрияте́, польча "Rzeczpospolita Polska" — Жэчпосполита Польска) — Үзәк Аурупада урнашкан дәүләт. Польша башкаласы Варшава бар.


Нократ елгасы.
Нократ (,)  — Рәсәйнең Европа өлешендәге елга, Каманың уң кушылдыкларыннан иң зурысы.
Озынлыгы 1314 км, елга бассейны мәйданы 129 мең км².
Удмуртияның төньягында Югары Кама калкулыгында башлана, Мамадыш шәһәреннән 17 км түбәнрәк Кама елгасына коя. Нократка агу юнәлешен кискен үзгәртү хас (төньяктан көньяк-көнбатышка, аннары көньяк-көнчыгышка). Нократ  — гадәти үзән елгасы, нигездә сөзәк янтыклы киң үзәнлек буенча ага.
Туенуы катнаш, күбесенчә кар суларыннан тора. Еллык уртача су чыгымы 890 м³/сек. Ноябрьның беренче яртысында туңа, боздан апрельның икенче яртысында ачыла.


Украина.
Украи́на hәм Украйына "(укр. Україна)" – Көнчыгыш Аурупада урнашкан дәүләт. Тулысынча Аурупада урнашкан иң зур дәүләт. Украинада 350 000 татар яши.
Украинаны төньяктан көньякка якынча икегә бүлеп Днепр елгасы ага.


Рамазан.
Рамаза́н "(гарәб. رمضان‎‎)" – Мөселман тәкъвименең бер ае. Исламның биш баганасына караганга күрә, бөтен мөселманнар Рамазан ае вакытында ураза тотарга тиешләр. Ризыктан, судан, тәмәке тартудан һ. б. тыелу таң атканнан башлап кояш баеганчыга кадәр бара.
Уразадагы беренче 10 көн – рәхмәт көннәре, икенче 10 көне – мәгъфирәт (гафу итү), өченче 10 көне Аллаһының рәхмәтенә ирешү көннәре дип атала.
Бурычлар.
Әгәр дә мөселман кеше үз теләге белән уразаны бозды икән, ул аны соңарак яңадан тотарга тиеш.
Ураза бәйрәм.
"Төп мәкалә: Ураза бәйрәме"
Рамазан ае беткәннән соң Ислам дөньясы Ураза бәйрәмне бәйрәм итә. Ураза бәйрәм – Гает көннәренең берсе. Бәйрәм 624нче елда билгеләнә башлаган. Рамазан бәйрәме татарларда да зурлап бәйрәм ителә.
Үтү вакытлары.
Ислам ай тәкъвимендә яңа ай тугачтан башлана. Ай тәкъвиме грегориан тәкъвименнән 11 көнгә кыскарак, шуңа күрә һәр елда Рамазан ае 11 көнгә иртәрәк керә.
Дога кылу.
Ураза вакытында гадәттәгечә, Корьән уку башка айлардан саваплырак булып санала. Шулай ук зур савап булып Тәрәвих намазы санала (Рамазан вакытында ул мәчетләрдә һәр төн укыла). Кайберәүләр һәр төн Корьәннең 1/30-ын укып, Рамазан ае өчендә бөтен Корьәнне укып чыгалар.


Гариф Садриев.
Габделхаликъ Гариф улы Садриев 1890 елның 4 августында хәзерге Самара өлкәсенең Камышлы районы Иске Ярмәк авылында ярлы крестьян гаиләсендә туа. Кечкенәдән ятим калып, Октябрь революциясенә кадәрге чорда Оренбург, Уфа, Баку, Самара шәһәрләрендә завод һәм нефть промыселларында эшләп, “тормыш университетлары”н уза. Бик яшьли революцион көрәш юлына баса. 1919-1922 елларда партиянең Самара губерна комитетында татар-башкорт секциясе рәисе булып эшли. 1920 елда Мәскәүдә ТАССР оешу турындагы тарихи закон проектына кул куйган татар халкы вәкилләреннән берсе икәнлеге дә мәгълүм.
Х.Садри Казанда “Спартак” комбинатында директор һәм башка сәнәгать оешмаларында җитәкче булып эшли, актив җәмәгать эше алып бара. Бу чорда ул уйлап табу һәм хезмәтне рациональләштерү юнәлешендә фәнни-популяр хезмәтләр дә яза (“Электромонтер”, 1926; “Электрик серләре”, 1928 һ.б.)
Бөек Ватан сугышында, батальон командиры буларак, фронтның алгы сызыгында сугыша. Фронттагы батырлыклары өчен Кызыл Йолдыз, II дәрәҗә Ватан сугышы орденнары һәм медальләре белән бүләкләнә.
Х.Садри, әдәби иҗатка Октябрь революциясенә кадәр үк тартылып, шул чорда байтак кына хикәяләр яза. Революциядән соң ул прозада эшләү белән бергә үзен драматургиядә, поэзиядә һәм очеркларда сынап карый. Х.Садриның драматург Әнәс Камал белән берлектә “Юллар” (1950) исемле пьесасы бар. Шулай ук ул “Идел буенда сугышлар”, “Партизаннар” һәм курчак театрлары өчен “Камал бабай әкияте” (1951) исемле сәхнә әсәрләре иҗат итә. Әлеге пьесалар үз вакытында республикабыз сәхнәләрендә зур уңыш белән бара.
Х.Садриның “Ил батырлары”(1934), “Тимерче малае” (1935), “Безнең таң” (1937) исемле повестьлары һәм “Йөзмә госпитальдә”(1950) дигән мемуар очеркы мәгълүм.
Аның барлыгы сигез китабы дөнья күрә.
Ул 1939 елдан СССР Язучылар берлеге әгъзасы иде.


Словакия.
Слова́кия "(словакча Slovensko)" – Үзәк Аурупада урнашкан, диңгезгә чыкмаган дәүләт. Башкаласы — Братислава шәһәре. Төньяк-көнбатышта Чехия белән, төньякта Польша белән, көнчыгышта Украина белән, көньякта Венгрия белән, ә көньяк-көнбатышта исә Австрия белән чиктәш.


Словения.
Слове́ния Җөмһүрияте́ "(словенча Republika Slovenija)" – Үзәк Аурупаның көньягында урнашкан дәүләт.


Хорватия.
Хорва́тия Җөмһүрияте́ (хорв. "Republika Hrvatska") — Балкан ярымутравының көнбатышында урнашкан дәүләт. Элек Югославия составына керә иде.
Идарә итү формасы — демократик җөмһүрият.


Чехия.
Че́хия (), рәсми атамасы Че́хия Җөмһүрият () — Үзәк Аурупада урнашкан дәүләт. Төньякта Польша, төньяк-көнбатыш һәм көнбатышта Алмания, көньякта Австрия, көнчыгышта исә Словакия белән чиктәш. Чикләрнең гомуми озынлыгы — 1 880 км. Илнең башкаласы — Прага каласы.
1999 елдан Чехия НАТО әгъзасы, 2004 елдан ул Аурупа Берлегенә керә.


Акротири һәм Декелия.
Акротири һәм Декелия – Кипр утравында урнашкан ике Бөекбритания базасы. Шулай итеп, көнчыгыш Урта диңгездә дә Бөекбритания җирләре бар.
Якынча 7000 кипр греклары һәм якынча 7500 инглиз хәрби эшчеләре яши.
Мәйданы – 254 км². Администратор – Ричард Лейси.


Гибралтар.
Гибралтар – Пиреней ярымутравының көньягында урнашкан Бөекбритания территориясе.


Аланд утраулары.
Ала́нд утраулары́ "(– "Оланд", – "Ахвенанмаа")" – Балтыйк диңгезендә урнашкан архипелаг.


Гернси.
Гернси "(Сарния, ингл. Guernsey)" – Ла-Манш бугазында урнашкан утрау.


Бәраәт кичәсе.
Бәраәт кичәсе "(гар.:ليلة منتصف شعبان,)"  — мөселман ел исәпләве буенча шәгъбан аеның 14 еннән 15 енә төнгә туры килгән кичә. Бәраәт сүзе, гарәпчәдән тәрҗемә иткәндә, "берәр авырлыктан котылу" мәгънәсенә туры килә.
Мөселманнар ышануынча, бу төнне Аллаһы Тәгалә кешеләрнең еллык язмышын, бәхет-сәгадәтләрен билгели. Шулай ук ике Бәраәт кичәсе арасында үләсе кешеләрнең исемнәре Газраилнең сәхифәләренә теркәлә. Бәраәт гөнаһлардан котылу, бәхет һәм иминлек, уңышлар һәм изгелекләр иңә торган кичә дип санала. Шуңа күрә бу кичәдә мөселманнар Аллаһы Тәгаләдән үзләрен һәм мәрхүмнәрне гөнаһлардан коткаруын сорап дога кылалар.
Шулай ук бу кичәдә Коръән Ләүһе-Мәхфүздән күкләргә иңгән дип санала.
Ислам галимнәре раслаганча, Кадер кичәсеннөн соң иң изге кичә – Бәраәт кичәседер. Чөнки Коръән беренче мәртәбә Бәраәт кичәсендә дөнья күгенә иңдерелгән, вә Кадер кичәсендә Пәйгамбәребезгә төшерелә башлаган.
Бәраәт кичәсендә киләчәк бер ел эчендә бөтен мәхлукатның, бөтен барлыкның ризыклары, байлык вә ярлылык xәлләре, дөньяга мөнәсәбәтле дәрәҗәләре, яңа туачак вә ул ел эчендә вафат булачак кешеләр – барысы да бу кичне билгеләнер дип санала.


Җерси.
Җе́рси (ингл. Jersey) – Ла-Маншта урнашкан утрау.


Ла-Манш.
Ла-Ма́нш "(фр. la Manche — җиң)", шулай ук Ингли́з каналы́ "(ингл. English Channel)" — Франция яры һәм Бөекбритания утравы арасында урнашкан бугаз.


Бугаз.
Бугаз "(,)" - ике коры җир арасында урнашкан, ике су бассейнын тоташтырган су урыны.


Мэн утравы.
Мэн утравы (, мэнча "Ellan Vannin") — Британия таҗының җире. Ирланд диңгезендә урнашкан. Мәйданы — 572 кв. км. Мэн утравының парламенты дөньяның иң борынгыларңан берсе, ул 979 елдан бирле эшли.


Ибн Баттута.
Ибн Баттута Ибн Баттута (), тулы исеме – "Әбү Абдуллаһ Мөхәммәт ибне Абдуллаһ ибне Мөхәммәт ибне Ибраһим әл-Ләвәти әт-Танҗи"; (1304 ел, 24 февраль, Танҗәр – 1368 (1369) я 1377, Фәс) – күренекле гарәп сәяхәтчесе һәм сәүдәгәре. Аның сәяхәте якынча утыз ел буена дәвам итә һәм ул мөселманнар яшәгән күпчелек җирләрдә була.
Яшь чаклары һәм беренче хаҗы.
Ибн Баттута турында барлык мәгълүмат аның сәяхәтнамәсеннән алынган. Бөек сәяхәтче 1304 елның 24нче февралендә Мароккодагы Танҗәрдә дин галиме гаиләсендә туа. Ибн Баттутаның бабалары ләвәтә исемле бәрбәр кабиләсеннән булган. Балачагы турында мәгълүмат бик аз. Мәдрәсәдә укыганлыгы билгеле. Үзе Мәлики мәзһәбеннән.
1325 елның июнь аенда ул хаҗ кылу нияте белән Мәккәгә таба юлга чыга. Бу юл 16 ай вакыт алырга тиеш була, тик ул өенә 24 елдан соң гына әйләнеп кайта. Мәккәгә ул Төньяк Африка җирләре аркылы бара. Юлбасарлар һөҗүме ихтималы аркасында ул кәрваннар белән бергә йөри торган була. Тунистагы Сфакс шәһәрендә ул беренче тапкыр өйләнә. 1326 елның язында ул, 3500 кмлык юл үткәннән соң, Мисырдагы Александрия портына килеп җитә. Аннары ул Мәмлүкләр идарәсе астында булган Мисырның эченәрәк, Каһирәгә юнәлә. Каһирәдә ул бер ай тирәсе тора. Мисырда сәяхәт итү чагыштырмача хәтәрсез булганга, ул Мисыр буенча йөри.
Мисыр буенча йөрүдән кире Каһирәгә кайтканда ул Мәмлүкләр кулы астында булган Дамаск шәһәренә икенче бер сәяхәткә чыгып китә. Дамаскка таба юлда Хеврон, Иерусалим, Бәйт-Лехем кебек шәһәрләр яткан була. Алар белән дә Мәмлүкләр идарә итә торган була.
Рамазан аен Дамаскта үткәргәннән соң ул Мәдинәгә кадәр 1500 кмлык юл үтә. Дүрт көннән соң ул Мәккәгә юл тота. Хаҗның таләпләрен үтәгәннән соң, өйгә кайтыр урынына ул дөнья буенча сәяхәтен дәвам итәргә карар кыла.
Ибн Баттута сәяхәт итәргә була.
Хаҗны тәмамлаганнан соң Ибн Баттута Ирандагы Илханнар дәүләтенә барырга карар кыла. Мәккәдә бер ай торганнан соң ул кәрванга кушылып Месопотамиягә таба юл тота. Якынча 44 көннән соң кәрван Нәҗаф шәһәрендә туктый. Монда Ибн Баттута дүртенче хәлифә Гали ибн Әбү Талипнең каберен зиярәт кыла.
Багдадка кәрван белән барыр урынга Ибн Баттута Фарсы җирләре буенча 6 айлык сәяхәткә чыгып китә. Ул Исфахан, Басра, Шираз кебек шәһәрләрдә була. Шуннан ул Багдадка барып ирешә. Тагын сәяхәткә чыгып китеп, Мосул, Җизрә, Мардин кебек шәһәрләрне күргәннән соң ул кәрванга кушылып тагын Мәккәгә китә.
Көнчыгыш Африка.
Мәккәдә бер я өч ел (төгәл билгесез) торганнан соң ул 1328 (1330)нче елда Мәккәне диңгез белән бәйләүче Җиддә портында көймәгә утырып яр буенча көньякка китә. Ямәнгә барып җиткәч, ул Забит һәм Тагиз шәһәрләрендә була. Аннары ул Европа белән Һиндстан арасындагы сәүдә юлында ятучы Гадән портына бара.
Гадән портында корабка утырып ул Көнчыгыш Африкага юл тота. Монда ул Могадишо, Занзибар, Момбаса, Килва һ.б. шәһәрләрдә була. Аннары ул корабка утырып китеп Оманны һәм Ормуз бугазын күрә. 1330 (1332)нчы елда ул өченче хаҗын кыла.
Византия, Алтын Урда, Анатолия, Урта Азия һәм Һиндстан.
Мәккәдә тагын бер ел торганнан соң ул Дели Солтаны Мөхәммәт ибне Тугълук янына барырга була. Һиндстанга баручы берәр кәрванга кушылыр өчен ул башта Генуя корабында Анатолиягә бара. Корабтан ул Аланья шәһәрендә төшә. Аннары ул Конья һәм Кара Диңгез ярында урнашкан Синоп шәһәрләрендә була. Кара Диңгезне кичеп ул Кырымдагы Каффа шәһәренә (бүгенге Феодосия) килә. Шулай итеп ул Алтын Урда җирләренә аяк баса. Монда ул Әчтерханга баручы Алтын Урда ханы Үзбәкнең кәрванына кушылып китә. Әчтерханга килеп җитәр алдыннан Үзбәк ханның Византиягә бала табарга баручы йөкле хатынын озатучылар белән бергә Византиягә китә. Византиядә ул император Андроник III Палеолог белән күрешә һәм Константинопольдагы София чиркәвен күрә.
Византиядә бер ай торганнан соң ул кире Әчтерханга китә, аннан соң Сәмәркандка һәм Бохарага барып ирешә. Аннары ул сәяхәтен көньякка таба дәвам итә һәм Әфганстан аркылы Һиндстан җирләренә бара.
Дели Солтанлыгында Ислам ул вакытта ныгып өлгермәгән дин була. Ибн Баттутаны Мәккәдә алган белемнәре булганы өчен казый итеп билгелиләр. Дели Солтаны дәвамсыз һәм үзгәрүчән характерлы кеше булганга, Ибн Баттута бу җирләрдән китәргә карар кыла. Нияте тагын бер хаҗ кылу була. Тик Дели Солтаны аңа Кытай җиренә илче булып барырга тәкъдим итә. Ибн Баттута бу тәкъдимне кабул итә һәм юлга чыгып китә.
Көньяк-көнчыгыш Азия һәм Кытай.
Кытайга барышлый Ибн Баттутаның илчелек төркеменә индуслар һөҗүм итә. Ул төркемнән аерыла, аны талыйлар һәм аның гомере өзелә яза, тик ике көннән соң ул үз төркеме белән кушыла. Аннары алар Кожикоде исемле шәһәргә корабларда баралар. Ибн Баттута ярдагы бер мәчеттә булганда диңгездә давыл куба һәм аларның ике корабы бата.
Буш кул белән кире кайтудан куркып, Ибн Баттута Җамалетдин исемле җирле бер солтан янында тора. Солтан бәреп төшерелгәннән соң Ибн Баттута Һиндстанны калдырып китәргә мәҗбүр була. Кытайга таба юлны ул дәвам итәргә карар кыла, тик башта Һиндстаннан көньяк-көнбатышта урнашкан Мальдив утрауларына сәяхәт кыла.
Мальдив утрауларында тугыз ай торганнан соң ул Шри-Ланка утравына бара. Шри-Ланкада корабка утырып чыгып киткәннән соң ул диңгездә давылга эләгә, аны коткарган корабка пиратлар һөҗүм итә. Аннары ул кире Кожикоде шәһәренә кайта һәм кытай корабына утырып Кытайга таба китә. Бу юлы аның юлы уңышлы була һәм ул Читтагонгта, Вьетнамда, Филиппин утрауларында була, Кытайга барып җитә.
Өйгә кайтуы һәм Кара Үлем.
Кытайда чакта ул өенә кайтырга уйлый. Кире Мөхәммәт Тугълук янына кайтуның яхшы фикер түгеллеген уйлап, ул тагын Мәккәгә юл тота. Мәккәгә ул Кожикоде, Ормуз бугазы, Илханнар иле аркылы кайта. Дамаскка барышлый ул әтисенең үлеме турында ишетә. Ул вакытта үлем гадәти күренешкә әверелгән була, чөнки дөньяда Кара Үлем канатларын җәйгән була. Мәккәдән ул туган иле Мароккога китә. Юлда барганда ул Сардиния утравына сәяхәт кыла. Танҗәргә кайткач ул берничә ай элек әнисенең үлгәнлеге турында белә.
Андалусия һәм Төньяк Африка.
Танҗәрдә берничә көн торганнан соң ул бер төркем мөселманнар белән Ибериянең мөселман өлешенә – Андалусиягә сәфәргә чыгып китә. Гибралтарга янаган Леон һәм Кастилия короле Альфонсо XI дән портны саклау аларның төп нияте була. Тик алар Андалусиягә килеп җиткәндә король чумадан үлгән була. Шуңа күрә Гибралтарга янаган куркыныч кими төшә. Моннан файдаланып Ибн Баттута Валенсия аркылы Гранадага сәяхәт кыла.
Аннары ул кире Африкага, туган иле Мароккога әйләнеп кайта. Чумадан бушап калган Марракеш шәһәренә килә, ул вакытта башкала Фәскә күчерелгән була. Фәстән ул туган җире Танҗәргә әйләнеп кайта. Анда ул Мали мансасы Мусаның бай иле турында зур мәгълүмат ала һәм Малины күреп кайтырга дип яңадан юлга чыга.
Мали һәм Тимбукту.
a> Ибн Баттутаның кабере булуы ихтимал йорт
Малига ул Сахараны кичеп бара. Ул бу юлны шулай ук кәрванга кушылып уза. Кәрван беренче тукталышын Тагаз шәһәрендә ясый. Баттута язганча, андагы барлык өйләр дә тоздан һәм дөя тиресеннән эшләнгән булган. Барлык авырлыкларны җиңеп Ибн Баттута Малига барып җитә һәм Нигер елгасын күрә. Малиның башкаласы булган бай Тимбукту шәһәрендә 1341 елдан манса булган Сөләйман белән күрешә. Малида ул сигез ай тора.
Рихлә.
1354 елның башында Ибн Баттута Фәскә әйләнеп кайта. Үзенең хатирәләрен ул моңарчы Гранадада танышкан Мөхәммәт ибне Җүзәйгә яздыра. Бу хатирәләр кыскача "Рихлә" الرحلة (Сәяхәт) дип атала. Ул 1355 елда язып тәмамлана. Ибн Баттута Фәстә казый булып билгеләнә. 1368 (1369) я 1377 елда ул Мароккода вафат була.


Джонни Депп.
Джонни Депп "(, тулы исем: Джон Кристофер Депп Икенче, ингл. John Christopher Depp II, 1963 елның 9 июнендә туды, Овенсборо, Кентукки)" – Америка актеры һәм режиссеры. Зур мәшһүрлекне Тим Бертон фильмнарына күрә алды, шулай ук Кариб диңгезе юлбасарлары фильмы өчен.


Кан.
Кан – тәннең күзәнәкләрен кирәкле матдәләр белән тәэмин итүче һәм организмнан чүпләрне чыгаручы сыекча. Ул инфекцияләр белән көрәшә һәм зарар килгән кан күзәнәкләрен торгыза.
Тәндә кан артерияләр, веналар һәм капиллярлар буенча хәрәкәт итә. Ул күзәнәкләргә туклыклы матдәләр, кислород китерә, метаболизм калдыкларын чыгара. Кан тәннең температурасын бер дәрәҗәдә тотып торырга ярдәм итә, инфекцияләр белән көрәшә һәм зарарланган кан тамырларын тазарта.
Канның составы.
Умырткалыларда кан плазма белән кан күзәнәкләреннән тора. Канның яртысыннан артыгын тәшкил итүче плазманың зур өлеше (күләм буенча 90%) судан тора. Плазма үз эченә эрегән аксымнар, глюкоза, минераль ионнар, гормоннар, CO2 (плазма – күзәнәкләрдән чүп чыгарудагы төп чара), тромбоцитлар һәм кан күзәнәкләрен алып тора. Күләм буенча плазма канның 54.3%, эритроцитлар 45%, лейкоцитлар 0.7% алып тора.
Канның оюы.
Кан тамырлары җәрәхәтләнгәндә, канның агуы тоткарлый торган куерык – тромб хасил итеп, кан ойый. Куерык акрынлап тыгызлана һәм кан тамырының зарарланган урынын томалап, кан агуын туктата. Вакыт үтү белән кан тамыры элекке хәленә кайта, ә тромб суырылып бетә.
Тромбның нигезен эреми торган җепселле аксым фибрин тәшкил итә, ул плазмада эрегән фибриноген аксымыннан хасил була. Фибрин хасил булсын өчен, канда үзенә бертөрле матдәләрнең булуы кирәк. Бу матдәләр кан пластинкалары, кан тамырлары, алар тирәсендәге тукымалар зарарланганда хасил булалар. Фибрин җепселләре арасында куерыкка кызыл төс бирүче кан күзәнәкләре тотылып кала. Куерык 3 – 8 минут дәвамында хасил була.
Кан ою – организмның кан югалтудан саклый торган саклагыч җайлашуы.


Глюкоза.
Глюкоза(C6H12O6) – мөһим углевод. Күпчелек җиләк-җимешнең суында очрый, кеше өчен энергия чыганагы булып тора. Глюкоза сүзе баллы мәгънәсенә туры килүче грекча "глюкус" () сүзеннән килеп чыккан. "-Оза" кушымчасы исә шикәрне аңлата.
Физик үзлекләре.
Тәме баллы ак кристаллик матдә. Суда яхшы эри.
Биологик роле.
Глюкоза – фотосинтезның төп продукты, Кальвин циклында барлыкка килә.
Кеше һәм хайван организмында глюкоза энергияның төп һәм иң универсаль чыганагы булып тора. Хайван организмының барлык күзәнәкләре дә глюкозаны үзләштерү үзлегенә ия.


Татар милли ризыклары.
Татар милли ризыклары – татар халкының тарихтан килгән милли ашлары, ашамлыклары. Татар халкы үз милли ашлары белән бик бай, һәм бөтен дөньяга үз ризыклары белән мәшһүр.
Татар милли ризыклары тарихы.
Татар халкының милли традицияләргә бай ашлар әзерләү осталыгы бик күптәннән килә. Күп гасырларга сузылган тарих дәвамында милли оригиналь ашлар барлыкка килгән, алар үзләренә генә хас сыйфатларны әлегә кадәр саклаганнар. Аларның үзенчәлеге халык тормышының иҗтимагый, икътисадый, табигый шартларына, аның этник тарихына бәйле.
Мәгълүм булганча, татарлар төрки телдә сөйләшүче кабиләләрдән (болгарлардан һ. б.) килеп чыкканнар. Алар Урта Идел һәм Түбән Кама буйларында монголлар һөҗүменә кадәр бик күп элек яшәгәннәр. IX гасырның азагы, X гасырның башында монда беренче феодаль дәүләт барлыкка килгән, аны Болгар йорты дип атаганнар.
Шуннан соңгы тарихи вакыйгалар (аеруча Алтын Урда чоры белән бәйле вакыйгалар), бу төбәкнең этник процессын шактый катлауландырсалар да, халыкның хуҗалык мәдәнияте өлкәсендәге тормыш тәртибен үзгәртмәгәннәр. Татарларның матди һәм рухи мәдәнияте, шул исәптән аларның ашлары да, төрки кабиләләрнең Болгар йорты чорындагы этник үзенчәлекләрен саклап калган.
Ләкин татар халкының милли ашлары үз этник традицияләре нигезендә генә үсмәгән, аңа күрше халыкларның — руслар, мари, удмурт һ. б., шулай ук Урта Азия халыкларының, аеруча үзбәк һәм таҗикларның ашлары йогынты ясаган. Татар халкы ашларына пылау, хәлвә, ширбәт кебек ашамлыклар, шулай ук рус милли ашамлыклары бик күптән килеп кергән. Шул ук вакытта башка халыкларга хас ашларны әзерләү, азыкларның төрләрен ишәйтү татар ашларының төп этник үзенчәлекләрен үзгәртмәгәннәр.
Милли ашларның формалашуына табигый тирәлек тә җитди йогынты ясаган. Илнең ике географик зона кушылган җирдә — урманлы Төньяк һәм далалы Көньяк, шулай ук ике зур елга — Идел һәм Чулман бассейнында урнашуы да бу ике зона арасында табигый азыклар белән алмашуга, сәүдәнең иртә үсешенә булышлык иткән. Болар барысы да халык ашларының төрләрен шактый баеткан. Татарлар көнкүрешенә дөге, чәй, кипкән җиләк-җимеш, чикләвек, төрле аш тәмләткечләр шактый иртә килеп кергән.
Ләкин, нигездә, татар ашларына бөртекле ашлык һәм терлекләрдән алынган азыклар төп юнәлеш биргән.
Татар халкы элек-электән иген иккән, терлек асраган. Табигый, халык күбрәк он, ярма кебек азыклар белән тукланган, ә XIX гасыр азагында, XX гасыр башында бәрәңге күбрәк кулланыла башлаган. Яшелчә үстерү һәм бакчачылык, игенчелек белән чагыштырганда, азрак урын алып торган. Яшелчәләрдән башлыча суган, кишер, торма, шалкан, кабак һәм чөгендер, бераз кыяр белән кәбестә үстергәннәр. Бакчалар Иделнең уң як яр буйларында күбрәк булган. Анда алма, чия, кура җиләге, карлыган үстергәннәр. Авыл халкы урманнардан җиләк, чикләвек, колмак, балтырган, кузгалак, бөтнек, кыр суганы җыйган. Гөмбә татар халык ашларына хас түгел, аның белән соңгы елларда гына, бигрәк тә шәһәр халкы мавыга башлады.
Иген игү белән беррәттән, татарлар терлекчелек белән дә бик күптәннән шөгыльләнгән. Күбрәк сыер, сарык, кәҗә асраганнар. Атларны эш һәм юл йөрү өчен генә түгел, бәлки ите өчен дә үрчеткәннәр. Ат итен пешереп ашаганнар, тозлаганнар һәм каклаганнар. Әмма татарлар аеруча сарык итен яратып ашаган, дөрес, аңа казахлардагы һәм үзбәкләрдәге кебек өстенлек бирелмәгән. Шулай ук сыер итен дә шактый күп кулланганнар.
Крестьян хуҗалыкларында кошлар, бигрәк тә тавык, каз, үрдәк үрчеткәннәр. Борын заманнардан ук урманлы дала өлкәсендә яшәгән татарлар умартачылыкны да бик күптәннән белгәннәр. Бал һәм балавыз халык кеременең мөһим чыганагы булган.
Татарларда сөт ашлары шактый төрле булган. Сөтне, башлыча, эремчек, каймак, катык, әйрән һ. б. рәвешендә кулланганнар.
Татар милли ризыкларның үзенчәлекләре.
Барлык ашамлыкларны түбәндәге төрләргә бүләргә мөмкин: шулпалы кайнар ашлар, икенче итеп бирелә торган ашлар һәм камыр ашлары, чәй янына бирелә торган татлы ашамлыклар һәм эчемлекләр. Кайнар шулпаларга һәм ашларга аеруча зур әһәмият бирелә. Нинди шулпада әзерләнүенә карап, ашларны итле, сөтле, кысыр ашларга, ә аларга нәрсәләр салынуга карап, камырлы, ярмалы, камырлы-яшелчәле, ярмалы-яшелчәле, яшелчәле ашларга бүлергә мөмкин. Халыкның культурасы һәм көнкүреше үсү процессында милли ашларның төрләре яшелчәле ашлар исәбенә тулылана барган. Ләкин татар табынының үзенчәлекле ягын әле хәзер дә камырлы ашлар, барыннан да элек токмачлы аш тәшкил итә.
Татар халкында пилмән — бәйрәм көннәрендә һәм кунак чакырганда әзерләнә торган аш, аны һәрвакыт шулпа белән бирәләр. Пилмән белән кияүне һәм кияү егетләрен сыйлаганнар, кияү пилмәне әзерләгәннәр. Пилмәнне ит белән генә түгел, бәлки эченә эремчек, киндер орлыгы һәм борчак салып та ясаганнар.
Икенче итеп бирелә торган ашлар өчен татар халкы элек-электән ит, ярма һәм бәрәңге куллана. Икенчегә күбрәк шулпада пешкән, яссы кисәкләргә туралган, кайчагында кишер, суган турап, борыч сибеп, томалап пешергән ит бирәләр. Ашны тавык шулпасында әзерләгәндә, аштан соң тавык турап чыгаралар. Гарнир итеп күп очракта пешкән бәрәңге кулланалар, аерым савытта керән куялар. Бәйрәм көннәрендә йомырканы сөт белән туглап тутырган тавык әзерлиләр.
Ит белән ярмадан чүлмәктә пешергән бәлеш иң борынгы ашамлыклардан санала. Аны симез ит (сарык, сыер, каз ите, каз һәм үрдәкнең баш-аягы, бүтәкә-бавыры) белән тары, арпа, дөге ярмасыннан пешерәләр. Тутырманы да шушы ук ашамлыклар рәтенә кертергә кирәк. Аны терлек эчәгенә чапкан яисә вак итеп тураган бавыр белән тары яисә дөге ярмасы тутырып әзерлиләр.
Кунак чакырганда, бигрәк тә шәһәр кешеләре, пылау пешергәннәр. Бохар, фарсы пылавы белән беррәттән, «Казан» пылавы да әзерләгәннәр.
Икенче итеп бирелә торган камырлы-итле ашлар рәтенә күп кенә төрки халыклар өчен уртак булган пешкән ит белән әзерләгән ашамлыкларны — мәсәлән, куллама яисә бишбармакны кертергә кирәк.
Итне җәй һәм яз көннәрендә куллану өчен тозлап һәм каклап куйганнар. Ат итеннән казылык әзерләгәннәр, каклаган каз белән каклаган үрдәк исә тансык азыклардан саналган. Кыш көне итне туң килеш саклаганнар.
Татар халкы тавык йомыркасын күп куллана. Аны пешереп тә, кыздырып та ашыйлар.
Татар ашлары арасында төрле ярмалардан — тары, карабодай, солы, дөге ярмаларыннан, борчактан һ. б. пешергән боткалар киң таралган. Аларның кайберләрен бик борынгы заманнарда ук әзерләгәннәр. Тары боткасын, мәсәлән, элегрәк берәр төрле йола уңае белән пешергәннәр.
Камыр ашларының төрлелеге традицион табынның үзенчәлеге булып тора. Төче һәм чүпрә белән изгән әче камырны ике төрле — гади һәм татлы камыр итеп әзерлиләр. Татлы камырга май, эреткән май (кайчагында ат мае), йомырка, шикәр, ваниль, дарчин өстәлә. Камырны татар халкы бик тырышып һәм җиренә җиткереп әзерли.
Үзенең формасы һәм нинди максат белән әзерләнүенә карап, төче камырдан әзерләнгән ашамлыклар игътибарга лаек. Аннан күмәч, кабартма, сумса, чәй ашлары һ. б. пешергәннәр.
Татар ашларына әче камырдан пешергән азыклар хас. Аларга барыннан да элек ипи керә. Иписез көндәлек аш та, бәйрәм табыны да узмый, ул — изге азык. Элек бездә «ипидер» дип ант итү гадәте дә булган. Балаларны кече яшьтән ук ипинең һәр валчыгын җыярга өйрәткәннәр. Табында ипине гаиләнең иң өлкән кешесе кискән. Ипине арыш оныннан пешергәннәр. Баерак кешеләр генә, алар да һәрвакыт түгел, бодай ипие (күмәч) ашаганнар. Хәзерге вакытта без арыш ипиен дә, күмәчне дә күбесенчә сатып алабыз.
Ипидән тыш, әче камырдан төрле ашамлыклар әзерләнә. Алар арасында иң таралганы — кабартма. Аны янып торган мич алдында да, кайнап торган майда да пешерәләр. Элегрәк кабартманы иртәнге ашка ипи камырыннан — арыш оныннан изгән камырдан пешергәннәр. Кабартманы майлап кайнар килеш ашаганнар.
Сыек камырны да төче итеп тә һәм әче итеп тә изәләр. Мәсәлән, төче коймак һәм төрле оннардан (солы, борчак, карабодай, тары, бодай, катнаш оннан) чүпрә белән әчетеп пешергән коймак. Руслар пешерә торган беленнән әче камырдан пешергән коймак калынрак булуы белән аерыла. Аны гадәттә иртәнге чәйгә әзерлиләр, янына тәлинкәгә салып май куялар.
Татар халкында эченә берәр нәрсә салып пешергән ашамлыклар үзенчәлекле һәм күптөрле. Кыстыбый шундый иң борынгы һәм гади ашамлыклардан санала, кайбер якта аны күзикмәк, якмыш дип тә атыйлар. Аны төче камырдан әзерләгән юка җәймә эченә тары боткасы салып ясыйлар. XIX гасыр азакларыннан кыстыбый эченә бәрәңге боламыгы сала башлаганнар. Халыкның яраткан борынгы ашамлыкларыннан берсе — төче яисә әче камырдан эченә симез ит (сарык, сыер, каз, үрдәк һ. б. ите) һәм ярма яки бәрәңге салып пешергән бәлеш. Бәлешне зур итеп тә, кечкенә итеп тә әзерләгәннәр, аеруча тантаналы очракларда аны өсте тишекле тәбәнәк конус рәвешендә ясаганнар. Соңрак шулай эченә төрле нәрсә салып әзерләгән бөтен ашамлыкларны бәлеш дип атый башлаганнар.
Өчпочмак та традицион татар ашамлыгы, аның эченә элегрәк симез ит белән суган гына салганнар, соңрак турап бәрәңге дә куша башлаганнар.
Камырдан пешергән ашамлыклар арасында пәрәмәч үзенә бертөрле урын алып тора. Элек пәрәмәчне ваклап тураган пешкән ит белән ясаганнар, эремчек пәрәмәче кебек духовкада пешергәннәр һәм иртәнге аш итеп симез ит шулпасы белән биргәннәр.
Авыл җирләрендә бөккән яисә тәкә киң таралган. Ул — гадәти сумсадан зуррак, озынча түгәрәк яисә ярым ай рәвешендә ясалган ашамлык, аның эченә гадәттә төрле яшелчәләр (кабак, кишер, кәбестә) салалар. Кабак бөккәне — аеруча популяр. Сумсаны да шушы ук төр ашамлыкларга кертергә мөмкин. Аның эченә дә төрле яшелчәләр, шулай да күбрәк ит салалар.
Гөбәдия дә — бик үзенчәлекле ашамлык, аны күбрәк шәһәр халкы әзерли. Ул катлы-катлы, түгәрәк биек бәлеш, бер генә тантана, бәйрәм табыны да ансыз гына үтми.
Татар ашлары тиз өлгерә торган татлы камырдан әзерләгән ашамлыкларга бик бай: чәлпәк, катлама, кош теле, ләвәш, паштет һ. б. шундыйлар, аларны чәй янына бирәләр. Татлы камырдан пешерелә торган ашамлыклар камырга нәрсә салынуы һәм әзерләү ысулы ягыннан күп кенә төрки халыкларга хас булса да, алар оригиналь милли ашларга әверелеп, тагын да камилләшә төшкәннәр. Шундый оригиналь ашамлыкларның берсе — чәкчәк, ул һәр туй мәҗлесендә булмый калмый. Чәкчәкне кияү йортына кәләш һәм аның әти-әниләре алып килә. Юка гына җиләк-җимеш кагына төргән чәкчәк туйда аеруча хөрмәтле сыйлардан санала.
Традицион татар ашлары өчен майны күп итеп куллану хас. Терлек майларыннан: атланмай һәм сары май, туң май, ат һәм каз мае, үсемлек майларыннан: көнбагыш мае, сирәгрәк зәйтүн, горчица һәм киндер мае кулланалар.
Бал шактый киң кулланыла. Балдан төрле тәм-том әзерлиләр, аны чәй янына куялар.
Эчемлекләрдән иң борынгысы булып әйрән санала, аны катыкка салкын су кушып ясыйлар. Татар халкы һәм бигрәк тә руслар белән күрше яшәүче татарлар квасны да бик күптәннән беләләр, аны арыш оныннан һәм сосладан ясыйлар. Кунак чакырганда кипкән өректән компот әзерлиләр.
Татар халкы чәйне элек-электән яратып эчә. Камыр азыклары — кабартма, коймак белән чәй кайчагында иртәнге ашны алыштыра. Чәйне каты итеп, кайнар көе, кайчагында сөт белән эчәләр. Чәй белән сыйлау татар халкында кунакчыллыкның бер билгесе булып тора.
Татарларга хас башка эчемлекләрдән балдан ясаган татлы ширбәтне атап китәргә мөмкин. XIX гасыр азагында һәм XX гасыр башында аны кайбер йолаларны үтәгәндә генә әзерләгәннәр. Мәсәлән, Казан татарлары туй вакытында кияү йортында кунакларга «кәләш ширбәте» чыгарганнар. Ширбәтне эчкәч, кунаклар подноска яшьләргә дип акча салганнар.
Ашамлыкларны пешерү һәм кухня кирәк-яраклары.
Милли ашларның үзенчәлеген аңлау өчен, ашамлыкларның кайда (мичтә, плитәдә, духовкада) пешерелүе зур әһәмияткә ия, чөнки аларны әзерләү ысуллары, беренче чиратта, шуңа бәйле. Татарлардагы мич тышкы яктан рус миченә охшаган. Шуның белән бергә, халыкның этник үзенчәлекләренә бәйле рәвештә, алар бер-берсеннән аерыла да. Мич башы зур түгел, мич алды тәбәнәк, ә иң мөһиме мичнең бер ян ягына сылап казан утыртыла.
Азыкны казанда пешергәннәр, яисә камыр ашларын казанда майда йөздереп кыздырганнар һәм мичтә пешергәннәр. Барлык төр ашлар, боткалар һәм бәрәңге күпчелек очракта казанда пешерелгән. Сөтне дә, сөттән кортны да шунда кайнатканнар, катлама, бавырсак һ. б. шунда пешергәннәр. Мичтә исә камыр ашлары, барыннан да бигрәк ипи пешергәннәр.
Итне майда кыздырып пешерү традицион татар ашларына хас түгел. Итне пылау пешергәндә генә кыздырганнар. Кайнар ашлар өчен күбрәк пешкән һәм пешәр-пешмәс ит кулланганнар. Итне ашка зур-зур кисәкләр итеп салганнар, ашар алдыннан гына тураганнар. Кайчагында шулпада пешкән яисә пешәр-пешмәс итне (киек итен) кечерәк кисәкләргә бүлгәләп кыздырганнар яисә казанда томалап парда пешергәннәр. Каз яисә үрдәк түшкәсен мИитә кыздырганнар.
Ачык ут өстендә ашамлыкларны сирәк әзерләгәннәр. Төче коймак һәм йомырка тәбәсен генә өчаяк өстенә таба куеп пешергәннәр.
Азыкны мичтә пешерү өчен чуен һәм чүлмәкләр тотканнар. Чуенда — бәрәңге, кайчагында борчаклы аш, ә чүлмәктә төрле боткалар пешергәннәр. Татар халкында бәлешләр һәм гөбәдия пешерү өчен зур тирән табалар киң кулланыла.
Кечерәк чүлмәкләрдән тыш, камыр изү өчен зур чүлмәкләр, сөт ашамлыкларын һәм эчемлекләрне саклау, күчереп йөртү өчен тар муенлы чүлмәкләр һәм кувшиннар файдаланылган. Нәрсәгә тотылуларына карап аларның төрлесе: 2—3 литрлысы да, 2 чиләклесе дә булган.
Элек татарларда, Урта Идел һәм Урал буенда яшәүче башка халыклардагы кебек үк, агачтан эшләнгән кухня кирәк-ярагы: уклаулар һәм камыр өчен куна такталар, төрле ашамлыклар әзерләнгәндә болгату һәм бәрәңге изү өчен тукмак киң кулланылган. Су (квас, әйрән) өчен өрәңге, каен агачыннан чокып ясалган кыска саплы, сабының ыргагы аска караган озынча чүмечләр файдаланганнар. Казаннан һәм чуеннан азыкны кечерәк аш чүмече белән алып салганнар.
Ипи пешергәндә дә агач табак-савыт кулланылган. Камырны агач күәс чиләгендә изгәннәр һәм агач калак белән болгатканнар. Ипине җилпучта әвәләгәннәр, төче камырны да шунда басканнар. Әвәләгән ипине саламнан үргән яисә агач табакларга салып кабартканнар, мичкә агач көрәк белән тыкканнар. Катыкны биеклеге 20 см, диаметры 25 см лы агач савытларда оетканнар һәм шунда тотканнар. Юкә агачыннан ясалган тәпәннәрдә бал, сары май саклаганнар.
Майны агач гөбеләрдә, сирәк кенә әрҗәсыман май язгычларда яисә чүлмәктә пешкәк белән язганнар. Гөбе, биеклеге — 1 м, диаметры —25 см лы, юкә агачыннан эшләнгән озынча кисмәктән гыйбарәт.
XIX йөз азагында — XX йөз башында татарларның кухня кирәк-яраклары арасында ит чабу өчен кечкенә агач тагараклар, шикәр, тоз, төрле тәмләткечләр, кипкән шомырт, корт төю өчен агач (сирәк кенә чуен яисә бакыр) килеләр һәм кисаплар (төйгечләр) булган. Бер үк вакытта авылларда зур авыр килеләр дә булган, анда ярма ярганнар. Кайчагында ике зур агач түгәрәктән торган (алар тегермән ташын алыштырган) ярма яргычлардан файдаланганнар.
XIX гасырның урталарыннан фабрикада эшләнгән кухня кирәк-яраклары шактый киң тарала. Көнкүрештә металлдан эшләнгән (шул исәптән эмальле), фаянс һәм пыяла савыт-саба күренә башлый. Ләкин халыкның күпчелегендә, аеруча авыл халкында, фабрикада эшләнгән кухня кирәк-яраклары әллә ни зур урын алмый. Казанлы зур мич һәм ашамлыкларны шунда әзерләүгә көйләнгән ысуллар үзгәрешсез кала.
Шулай да фабрикада эшләнгән савыт-саба татарлар көнкүрешенә бик иртә килеп кергән. Чәй табынына куела торган савыт-сабага аеруча игътибар иткәннәр. Чәйне, суынмасын өчен, кечкенә чынаяклардан эчәргә яратканнар. Түгәрәк аслы тәбәнәк чынаякларны тәлинкәсе белән бергә «татар чынаягы» дип йөрткәннәр. Чынаяклар, өлеш тәлинкәләре, шикәр һәм сөт савыты, чәй пешерү өчен чәйнек белән бергә самовар да чәй өстәленең күрке булган. Ялт итеп, өстендәге кечкенә чәйнеге белән шаулап утырган самовар рәхәтләнеп гәпләшергә өндәп торган, күңелне күтәреп җибәргән, бәйрәмдә дә, гадәти көннәрдә дә табынны бизәгән.
Хәзерге вакытта.
Хәзерге вакытта ашамлыкларны пешерү-әзерләүдә дә, кухня кирәк-яракларында да зур үзгәрешләр бар. Татар халкының көнкүрешенә плитә, бигрәк тә газ плитәсе керү, ашамлыкларны әзерләү, аеруча кыздырган ашамлыкларны (ит, балык, котлет, яшелчәләр) әзерләү ысулларын һәм кухня кирәк-яракларын үзгәртте. Шуңа бәйле рәвештә казаннар, чуен-чүлмәкләр, шулай ук агачтан эшләнгән кухня кирәк-ярагы икенче планга күчте.
Хәзер һәр гаиләдә төрле табалар һәм башка табак-савыт бар. Шуңа да карамастан, хуҗалыкта уклау һәм камыр басып җәю өчен такта, азыкларны саклау өчен төрле мичкәләр һәм кисмәкләр, җиләк-җимеш һәм гөмбә өчен кәрзиннәр һәм туздан ясалган козаулар киң кулланыла. Еш кына чүлмәкләр дә файдаланыла.
Татар халкының туклануы, милли аш традицияләрен нигездә саклаганы хәлдә, билгеле бер үзгәрешләр кичерде. Халыкның тормыш хәле яхшыру һәм мәдәни дәрәҗәсе күтәрелүгә бәйле рәвештә күп кенә яңа ашлар һәм ашамлыклар барлыкка килде, милли ашларның төрләре ишәйде. Яшелчә һәм җиләк-җимеш күбрәк урын ала башлады, балык ашлары төрләнде, гөмбә, томат һәм тозлы әйберләр кулланылышка керде. Татар ашларына башка халыкларның, бигрәк тә рус халкының милли ашлары берникадәр йогынты ясады. Хәзер табында, милли ашлар белән беррәттән, щи, борщ, балык шулпасы, гөмбә һәм котлет кебек ашамлыклар да күрергә була. Шул ук вакытта татар ашлары бизәлүе, әзерләнүе һәм тәме ягыннан оригинальлеген саклап калды, бу исә аларның популярлыгы хакында сөйли.
Дөрес туклану — сәламәтлекне саклауның мөһим чарасы. Ул кешенең эш сәләтенә һәм яшәвенә уңай тәэсир итә. Шуңа күрә халыкның аш-су әзерләү осталыгыннан дөрес файдалана белү гаять зур әһәмияткә ия булып тора.
Сылтамалар.
*


Берләшкән Гарәп Әмирлекләре.
Берләшкән Гарәп Әмирлекләре ("БГӘ", — ’Әл-’Има̄ра̄т ’әл-ʻАраби́йя ’әл-Мутта́һида) — көньяк-көнбатыш Азиядә, Гарәбстан ярымутравының көнчыгыш өлешендә урнашкан дәүләт. Көнбатышта һәм көньякта Согуд Гарәбстаны белән, көньяк-көнчыгышта һәм төньяк-көнчыгышта Оман белән чиктәш.
Берләшкән Гарәп Әмирлекләре халкының саны 4,8 млн. кеше, боларның 70 % кадәр — көньяк һәм көньяк-көнчыгыш Азиядән эшчеләр. Җирле халык күбесенчә суннит мөселманнары белән тәкъдим ителгән. Берләшкән Гарәп Әмирлекләре 7 әмирлектән тора: Әбү-Дәби, Әҗман, Дубай, Рас-әл-Хәйма, Өмм-әл-Кайвайн, Фуҗайра һәм Шарҗа. Башкала – Әбү-Дәби шәһәре.
География.
Берләшкән Гарәп Әмирлекләре көнбатышта һәм көньякта Согуд Гарәбстаны белән, көньяк-көнчыгышта һәм төньяк-көнчыгышта Оман белән чиктәш. Мәйданы 83,600 км².
Идарә-җир төзелеше.
Берләшкән Гарәп Әмирлекләре — җиде әмирлектән торган федерация дәүләте. Һәр бер әмирлек — тулы монархияле кечкенә дәүләт.
Тарих.
VIIнче гасырда монда урнашкан кечкенә шейхлыклар Ислам динен кабул итеп, Гарәп халифатына керделәр. Шул чорда Дубай, Шарҗа, Әл-Фуҗайра шәһәрләре барлыкка килделәр. Халифат кечсезләнүе белән, шәехлыкларның автономиясе үсте. X-XIнче гасырларда Гарәбстан ярымутравының көнчыгыш өлеше карматлар дәүләтенә керде, ә аның таркалуыннан соң Оман шаукымы астына ләкте.
XVнче гасырның ахырында бу җирләрдә хуҗа булып Аурупа ныкланды.
Сәясәт.
*


Һиндстан.
Һиндстан Җөмһүрияте (хинди भारत गणराज्य,) – Көньяк Азиядә урнашкан дәүләт. Һиндстан мәйдан буенча дөньяда җиденче, халык саны буенча икенче урын алып тора. Һиндстан көнбатышта Пакистан белән, төньяк-көнчыгышта Кытай, Непал һәм Бутан белән, көнчыгышта Бангладеш һәм Мьянма белән чиктәш. Моннан тыш Һиндстанның Мальдивалар белән көньяк-көнбатышта, Шри-Ланка белән көньякта һәм Индонезия белән көньяк-көнчыгышта диңгез чикләре бар. Джамму һәм Кашмир бәхәсле штатлары Әфганстан белән чиктәш.
Һиндстан Һинд елгасы үзәне цивилизациясенең ватаны булып тора. Үзенең озын тарихы дәвамында Һиндстан мөһим сәүдә юлларының үзәге булып тора, югары мәдәнияте һәм байлыклары белән дан тоткан була.
Һиндстанда индуизм, буддизм, сикхизм һәм джайнизм кебек диннәр барлыкка килгән. Безнең эраның беренче меңьеллыгында Һинд субконтинентына зороастризм, иудаизм, христианлык һәм ислам диннәре дә килеп җитә һәм төбәк мәдәниятенең төрлеләнүенә үз өлешен кертәләр.
Атама.
"Һиндстан" атамасы Бөек Могол Империясе чорыннан башлап кулланыла. Илнең атамасы Һинд елгасының тарихи атамасы булган санскрит телендәге "синдху" (санскр.सिन्धु) сүзеннән килә. Һиндстан Конституциясе илнең тагын бер атамасын кабул итә – Бхарат (хинди भारत). Ул борынгы Һинд патшасының санскриттагы исеменнән барлыкка килә.
Тарих.
"Төп мәкалә: Һиндстан тарихы"
Таш гасыры.
Субконтинентта беренче билгеле даими тораклар 9000 ел элек Мадхья-Прадеш штатының Бхимбетка дигән җирендә килеп чыккан. Соң неолитның археологик мәдәниятләре Һинд елгасы үзәнендә б.э.к. 6000 елдан 2000 елга кадәрге арада, Көньяк Һиндстанда 2800 елдан 1200 елга кадәрге арада чәчәк ата.
Бронза гасыры.
Бронза гасыры Һинд субконтинентында якынча б.э.к. 3300 елда металлургиянең киң җәелүе һәм бакыр, бронза, аккургаш сыман металларны эретергә өйрәнүдән башлана.
Һинд цивилизациясенең чәчәк атуы б.э.к. 2600 ел белән 1900 ел арасына туры килә. Бу вакытта Һинд субконтинентында шәһәр цивилизациясе барлыкка килә һәм монументаль төзелеш алып барыла. Төп шәһәрсыман яшәү җирләре булып хәзерге Пакистандагы Хараппа һәм Мохенджо-Даро һәм хәзерге Һиндстандагы Дхолавира һәм Лотхал тора.
Веда цивилизациясе.
Веда мәдәнияте – һинд-арийларга карый, һәм индуизмның санскритта төзелгән изге язамалары Ведалар белән ассоцияцияләнә. Көнбатыш галимнәре фикере буенча бу мәдәният б.э.к. 1500 ел белән 500 ел арасында яшәгән. Ләкин бу фикер белән Веда чорының башы б.э.к. IV меңьеллыкка караганын алга сөрүче Һиндстан галимнәре ризалашмый.
Галимнәр фикеренчә, тимер гасырының башы төньяк-көнбатыш Һиндстанда б.э.к. X гасырга туры килә.
Махаджанападалар.
Ведалар чорының ахырында Һинд субконтинентында кечкенә патшалыклар һәм шәһәр-дәүләтләр килеп чыга. Б.э.к. V гасырда 16 патшалык формалаша: Каши, Косала, Анга, Магадха, Вриджи, Малла, Чеди, Вамша, Куру, Панчала, Матсья, Шурасена, Ассака, Аванти, Гандхара һәм Камбоҗа – алар Махаджанападалар буларак та билгеле. Бу чорда шәһәр халкы саны арта. Шулай ук күпсанлы ваграк дәүләтләр дә була. Ул чорның белемле кешеләре санскритта, гади халык исә панкрит дип аталучы телнең төрле диалектларында сөйләшә торган булган.
Бу вакытта төп дин булып брахманнар тарафыннан үткәрелүче төрле катлаулы ритуаллар тора. Шулай ук б.э.к. VI гасырда Сиддхарта Гаутама (Будда) үзенең тәгълиматына нигез сала, якынча аның белән бер үк вакытларда соңрак джайнизм буларак формалашачак диннең тәгълиматын Махавира тарата.
Фарсы һәм грек басып керүләре.
Б.э.к. якынча 520 елда, Фарсы илендә Дарий I хакимлек иткәндә, Һинд субконтинентының төньяк өлеше (хәзерге көнчыгыш Әфганстан һәм Пакистан) Ахеменидлар империясе тарафыннан яулап алына һәм ике гасыр дәвамында адарга буйсынып яши.
Б.э.к. 334 елда Александр Македонский, Кече Азия ярымутравын һәм Ахеменидлар империясен яулап алып, Һинд субконтинентының төньяк-көнбатыш чикләренә кадәр барып җитә. Гидасп янындагы сугышта Пор патшаны җиңгәннән соң ул Пенджабның зур өлешен буйсындыра. Күп кенә македонияле гаскәрне яулап алынган җирләрдә калдырып ул үзе көньяк-көнбатышка китә.
Магадха империясе.
16 махаджанапада арасында иң мөһим урынны б.э.к. 684 елда нигез салынган Магадха исемлесе алып тора. Аның башкаласы булып Раджагриха шәһәре торган. Соңрак аңа Паталипутра атамасы бирелә. Б.э.к. 424 елда бу дәүләт башына Нанда династиясе килә.
Маурья империясе.
Б.э.к. 321 елда Чандрагупта Маурья Чанакья белән берлектә Нанда династиясен бәреп төшереп Магадхада Маурья династиясенә нигез сала.
Төньяк-көнбатыш катнаш мәдәниятләре.
Һиндстанның төньяк-көнбатыш катнаш мәдәниятләренә һинд-грек, һинд-скиф, һинд-парфян һәм һинд-сасанид мәдәниятләре карый. Һинд-грек патшалыгының нигезе грек-бактралы Деметрий патша тарафыннан б.э.к. 180 елда салына һәм хәзерге Әфганстан һәм Пакистан территорияләрен алып тора. Бу дәүләт якынча ике гасыр яши. Һинд-скифлар Себердән Бактрага, соңрак Согдианага, Кашмирга, Гандхарага һәм, ниһаять, Һиндстанга күчеп килүче скифлар булган. Аларның патшалыгы б.э.к. II-I гасырларда яши. Соңрак Парфян патшалыгы бүгенге Әфганстанның күпчелек җирләрен басып ала һәм яңа мәдәният чыганагы була.
Гуптлар империясе белән бер үк вакытта яшәгән Фарсы Сасанид империясе бүгенге Пакистан территориясенә кадәр җәелә һәм бу җирдә һинд-фарсы мәдәнияте туа.
Классик чор.
Һиндстанда классик чор VII гасырда Төньяк Һиндстанның Харша патша идарә иткән заманда торгызылуы белән башлана һәм XIV гасырда мөселманнарның бәреп керүе белән тәмамлана. Бу чорда һинд сәнгате чәчәк атуга ирешә һәм төп дини һәм фәлсәфи тәгълиматлар, бүгенге көндә яшәп килүче индуизм, буддизм һәм джайнизмның төрле тармакларының килеп чыгуына сәбәпче булып үсеш ала.
VII гасырда Харша патша уңышлы рәвештә Төньяк Һиндстанны берләштерә. Тик бу берләшмә озын гомерле булмыйча Харша патшаның үлеменнән соң тиз арада таркала.
Көньяк Һиндстанда урнашкан патшалыклар бу чорда, Көньяк-көнчыгыш Азиядәге күп кенә җирләрне кул астына төшереп, үзләренең йогынтысын Индонезиягә кадәр җиткерәләр. Классик чорда җирле телләрдә әдәбият һәм архитектура югары дәрәҗәгә ирешә.
Географик мәгълүмат.
"Төп мәкалә Һиндстан географиясе."
Һиндстан Көньяк Азия территориясендә урнашкан. Мәйданы буенча бу дәүләт дөньяда җиденче урында тора (3 287 590 км², шул исәптә, коры җир: 90,44 %, су: 9,56 %). Халык саны буенча исә Һиндстан икенче урында (1 131 191 071 кеше). Һиндстан Пакистан, Кытай, Непал, Бутан, Бангладеш һәм Мьянма илләре белән чиктәш. Шулай ук су буенча Мальдив утраулары, Шри-Ланка һәм Индонезия белән чиктәш. Сорау астында булган Джамму һәм Кашмир территориясе Әфганстан белән чиктәш.
Административ бүленү.
"Төп мәкалә Һиндстан административ бүленүе."
Һиндстан – федератив җөмһүрият. Ул 28 штаттан, 6 союз территориядән һәм Милли башкала Дели округыннан тора. Бөтен штатларда үзләре сайлаган хөкүмәтләр бар.
хинди अरुणाचल प्रदेश || Итанагар || 83743 || 1 230 660
! colspan="6" | Милли башкала округы
Халык.
"Төп мәкалә: Һиндстан халкы."
Халык саны буенча Һиндстан дөньяда Кытайдан соң икенче урында тора (1,15 млрд кеше). Халыкның 70% авылларда яши. Һиндстанның иң зур шәһәрләре: Мумбаи (элеккеге Бомбей), Дели, Колката (элеккеге Калькутта), Ченнай (элеккеге Мадрас), Бангалор, Хайдарабад һәм Ахмадабад.


Һиндстан тарихы.
=Таш гасыры=.
Субконтинентта беренче билгеле даими тораклар 9000 ел элек Мадхья-Прадеш штатының Бхимбетка дигән җирендә килеп чыккан. Соң неолитның археологик мәдәниятләре Һинд елгасы үзәнендә б.э.к. 6000 елдан 2000 елга кадәрге арада, Көньяк Һиндстанда 2800 елдан 1200 елга кадәрге арада чәчәк ата.
Бронза гасыры.
Бронза гасыры Һинд субконтинентында якынча б.э.к. 3300 елда металлургиянең киң җәелүе һәм бакыр, бронза, аккургаш сыман металларны эретергә өйрәнүдән башлана.
Һинд цивилизациясенең чәчәк атуы б.э.к. 2600 ел белән 1900 ел арасына туры килә. Бу вакытта Һинд субконтинентында шәһәр цивилизациясе барлыкка килә һәм монументаль төзелеш алып барыла. Төп шәһәрсыман яшәү җирләре булып хәзерге Пакистандагы Хараппа һәм Мохендңо-Даро һәм хәзерге Һиндстандагы Дхолавира һәм Лотхал тора.
Веда цивилизациясе.
Веда мәдәнияте – һинд-арийларга карый, һәм индуизмның санскритта төзелгән изге язамалары Ведалар белән ассоцияцияләнә. Көнбатыш галимнәре фикере буенча бу мәдәният б.э.к. 1500 ел белән 500 ел арасында яшәгән. Ләкин бу фикер белән Һиндстан галимнәре ризалашмый, алар фикере буенча Веда чорының башы б.э.к. IV меңьеллыкка карый.
Галимнәр фикеренчә тимер гасырының башы төньяк-көнбатыш Һиндстанда б.э.к. X гасырга туры килә.
Махаджанападалар.
Ведалар чорының ахырында Һинд субконтинентында кечкенә патшалыклар һәм шәһәр-дәүләтләр килеп чыга. Б.э.к. V гасырда 16 патшалык формалаша: Каши, Косала, Анга, Магадха, Вриджи, Малла, Чеди, Вамша, Куру, Панчала, Матсья, Шурасена, Ассака, Аванти, Гандхара һәм Камбоҗа – алар Махаджанападалар буларак та билгеле. Бу чорда шәһәр халкы саны арта. Шулай ук күпсанлы ваграк дәүләтләр дә була. Ул чорның белемле кешеләре санскритта, гади халык исә панкрит дип аталучы телнең төрле диалектларында сөйләшә торган булган.
Бу вакытта төп дин булып брахманнар тарафыннан үткәрелүче төрле катлаулы ритуаллар була. Шулай ук б.э.к. VI гасырда Сиддхарта Гаутама (Будда) үзенең тәгълиматын тарата, якынча аның белән бер үк вакытларда соңрак джайнизм буларак формалашачак диннең тәгълиматын Махавира тарата.
Фарсы һәм грек басып керүләре.
Б.э.к. якынча 520 елда, Фарсы илендә Дарий I хакимлек иткәндә, Һинд субконтинентының төньяк өлеше (хәзерге көнчыгыш Әфганстан һәм Пакистан) Ахеменидлар империясе тарафыннан яулап алына һәм ике гасыр дәвамында адарга буйсынып яши.
Б.э.к. 334 елда Александр Македонский, Кече Азия ярымутравын һәм Ахеменидлар империясен яулап алып, Һинд субконтинентының төньяк-көнбатыш чикләренә кадәр барып җитә. Гидасп янындагы сугышта Пор патшаны җиңгәннән соң ул Пенджабның зур өлешен буйсындыра. Күп кенә македонияле гаскәрне яулап алынган җирләрдә калдырып ул үзе көньяк-көнбатышка китә.
Магадха империясе.
16 махаджанапада арасында иң мөһим урынны б.э.к. 684 елда нигез салынган Магадха исемлесе алып тора. Аның башкаласы булып Раджагриха шәһәре торган. Соңрак аңа Паталипутра атамасы бирелә. Б.э.к. 424 елда бу дәүләт башына Нанда династиясе килә.
Маурья империясе.
Б.э.к. 321 елда Чандрагупта Маурья Чанакья белән берлектә Нанда династиясен бәреп төшереп Магадхада Маурья династиясенә нигез сала.
Төньяк-көнбатыш катнаш мәдәниятләре.
Һиндстанның төньяк-көнбатыш катнаш мәдәниятләренә һинд-грек, һинд-скиф, һинд-парфян һәм һинд-сасанид мәдәниятләре карый. Һинд-грек патшалыгының нигезе грек-бактралы Деметрий патша тарафыннан б.э.к. 180 елда салына һәм хәзерге Әфганстан һәм Пакистан территорияләрен алып тора. Бу дәүләт якынча ике гасыр яши. Һинд-скифлар Себердән Бактрага, соңрак Согдианага, Кашмирга, Гандхарага һәм, ниһаять, Һиндстанга күчеп килүче скифлар булган. Аларның патшалыгы б.э.к. II-I гасырларда яши. Соңрак Парфян патшалыгы бүгенге Әфганстанның күпчелек җирләрен басып ала һәм яңа мәдәният чыганагы була.
Гуптлар империясе белән бер үк вакытта яшәгән Фарсы Сасанид империясе бүгенге Пакистан территориясенә кадәр җәелә һәм бу җирдә һинд-фарсы мәдәнияте туа.
Классик чор.
Һиндстанда классик чор VII гасырда Төньяк Һиндстанның Харша патша идарә иткән заманда торгызылуы белән башлана һәм XIV гасырда мөселманнарның бәреп керүе белән тәмамлана. Бу чорда һинд сәнгате чәчәк атуга ирешә һәм төп дини һәм фәлсәфи тәгълиматлар, бүгенге көндә яшәп килүче индуизм, буддизм һәм джайнизмның төрле тармакларының килеп чыгуына сәбәпче булып үсеш ала.
VII гасырда Харша патша уңышлы рәвештә Төньяк Һиндстанны берләштерә. Тик бу берләшмә озын гомерле булмыйча Харша патшаның үлеменнән соң тиз арада таркала.
Көньяк Һиндстанда урнашкан патшалыклар бу чорда, Көньяк-көнчыгыш Азиядәге күп кенә җирләрне кул астына төшереп, үзләренең йогынтысын Индонезиягә кадәр җиткерәләр. Классик чорда җирле телләрдә әдәбият һәм архитектура югары дәрәҗәгә ирешәләр.


Балтыйк диңгезе.
Балтыйк диңгезе — материк эчендә урнашкан диңгез. Балтыйк диңгезе Европаның төньягында урнашкан, Атлантик океанның бассейнына керә.
Утрауларны исәпләмичә өслегенең мәйданы 415 мең км². Суның күләме 21,5 мең км³.
Балтыйк диңгезе Россия, Эстония, Латвия, Литва, Польша, Алмания, Дания, Швеция һәм Финляндияның ярларын юа.
Балтыйк диңгезенең эре култыклары: Фин култыгы, Ботник култыгы, Рига култыгы, Курш култыгы. Эре утраулар: Готланд, Эланд, Борнхольм, Волин, Рюген, Аландия һәм Сааремаа.
Балтыйк диңгезенә коючы эре елгалар: Нева, Нарва, Көнбатыш Двина (Даугава), Неман, Преголя, Висла, Одер һәм Вента.
Эре портлар: Вентспилс, Санкт-Петербург, Калининград, Балтийск, Клайпеда, Киль, Любек, Копенгаген, Гданьск, Щецин.


Күгәрчен.
Күгәрчен "(лат. Columba livia)" – күгәрченле гаиләсеннән булган кош. Аның ватаны булып Аурупа, Көньяк-көнбатыш Азия һәм төньяк Африка санала.


Татарстан Конституциясе.
Татарстан Республикасы Конституциясе – Татарстан Җөмһүриятенең төп кануны. 1992 елда кабул ителгән.


Татарстан телләре турындагы канун.
Татарстан телләре турындагы канун – 1992нче елның 8 июлендә Татарстан Дәүләт Шурасы тарафыннан кабул ителгән канун. Бу канун буенча Татарстан Республикасында татар һәм рус телләре дәүләт телләре булып тора.


Ио (иярчен).
Ио́ () — Юпитерның иярчене. Дүрт Галилей иярченнәре арасында планетага иң якын.


Аурупа (иярчен).
Ауру́па () — Юпитерның иярчене. Дүрт Галилей иярченнәре арасында иң кечкенә.


Ганимед (иярчен).
Ганимед () — Юпитерның иярчене. Дүрт Галилей иярченнәреннән берсе.


Каллисто (иярчен).
Каллисто́ () — Юпитерның иярчене. Дүрт Галилей иярченнәренең берсе. Зурлыгы буенча Кояш системасында өченче урында тора һәм Меркурийгә тигез (әмма масса буенча өч тапкыр кимрәк).
Ачышның тарихы һәм атама.
Каллистоны 1610 елда тарихта беренче телескоп аша Галилео Галилей ачты. Ачышта беренчелекне, 1609 елда Каллистоны күзәтеп алган, алман астрономы Симон Мариус дәгъвалады, әмма ул үз вакытта бу турында мәгълүматларны бастырып чыгармаган.
«Каллисто» исеме 1614 елда Мариус тәкъдим итте, әмма тик XX гасырның уртасыннан ул гомум кулланыла торган булды. Галилей исә үз ачкан иярченнәргә тик тәртип саннарыны бирде, Каллистоны «Юпитерның дүртенче иярчене» дип билгеләде.
Иярчен борынгы греклар мифлардагы Каллисто — Зевсның (Юпитерның) сөяркәсе исеменә карап Каллисто атамасы алды.
Матди хасиятләр.
Каллисто Кояш системасының иң зур кратерланган җисемнәреннән берсе. Димәк аның өслеге бик иске (4 млрд. ел чамасы), ә аның геологик активлыгы артык түбән.
Чамалау буенча, Каллисто 200 км калынлыгындагы боз кабыгы белән капланган, аның астында исә 10 км калынлыгындагы су катламы бар. Эчкәрерәк катламлары, булса кирәк, тыгызланган тау токымнары һәм боздан гыйбарәт, иярченнең үзәгенә таба тау токымнары һәм тимер артуы белән. Гомумән шундый төзелеш зур күк җисемнәренә хас түгел, гадәттә аларның бөтен төше бар.
Каллистоның тыгызлыгы галилейныкы иярченнәрдән иң түбән (никадәр Юпитердан ерак, шулкадәр түбән). Каллисто, мөгаен, 60 % боз һәм судан, 40 % тау токымнары һәм тимердан гыйбарәт. Охшаш составны Титан һәм Тритон ия булалар.


Галилей иярченнәре.
Галилей иярченнәре - Юпитерның 4 иң зур иярчене: Ио, Аурупа, Ганимед һәм Каллисто.
1610нче елның 7 гыйнварында Галилео Галилей тарафыннан ачылалар.


Фанус.
Фанус – төрле төсле матур формалы фонарь. Каһирә шәһәрендә яшәүчеләр аларны Ураза башлану белән эләләр.


Кыргызстан.
Кыргызстан (кырг. Кыргыз Республикасы), рәсми атамасы Кыргыз Республикасы – Урта Азияның төньяк-көнчыгышындагы, нигездә Тянь-Шаньның көнбатыш һәм үзәк өлешендә урнашкан дәүләт.
Төньякта Казакстан, көнбатышта Үзбәкстан, көньяк-көнбатышта Таҗикстан, көньяк-көнчыгышта һәм көнчыгышта Кытай белән чиктәш.
Географик мәгълүмат.
Кыргызстанның диңгезгә чыгу юлы булмаган дәүләт.
Территориясенең дүрттән өченнән артык өлешен таулар алып тора. Биеклеге 7439 м булган Җиңү тау түбәсе – илнең иң биек ноктасы.
Кыргызстан Тянь-Шань һәм Памир тау системаларында урнашкан. Җөмһүриятнең барлык территориясе 500 мдан югарыракта урнашкан. Яртысыннан артыгы 1000 мдан 3000 мга кадәр биеклектә һәм якынча өчтән бере – 3000 – 4000 м биеклектә.
Төньяк-көнчыгышта ярларында күпсанлы ял итү урыннары һәм туристик базалары булган Ысык-Көл дип аталучы тау күле урнашкан.
Икътисад.
Кыргызстан икътисадының өстенлеге – автоном авыл хуҗалыгында. Алтын һәм терекөмеш экспортка чыгарыла. Гидроэнергетик потенциалы бар.
Шулай ук проблемалары да бик күп: экономикасы Русиягә бик нык бәйле, хроник инфляция, СССРның соңгы елларында күзәтелгән икътисади төшү.
Халкы.
Кыргызстанның халык саны – 5,3 млн кеше (2009 елның апреле). 1960нчы елларга кадәрге халык саны миграция һәм авылдагы кыргыз, үзбәкләрнең һәм башка Урта Азия халыкларының табигый үсеше хисабына булса, 1970нче еллардан соң азая төшкән табигый үсешне рус һәм рус телле халыкларның күчеп килүе алмаштыра.
Халыкның 66,9 % кыргызлар, 14,14% үзбәкләр һәм 10,65% руслар, 8,31% калган халыклар.


Мисыр.
Мисы́р "(гарәпчә مصر‎‎ – Миср, мәсри مصر – Маср)", рәсми атама Гарә́б Мисы́р Җөмһүрияте́ "(гарәпчә جمهورية مصر العربية‎‎ – Джумхурийят Миср аль-Арабийя, мәсри جمهورية مصر العربية – Гумхурийет Маср эль-Арабийя)" – төньяк-көнчыгыш Африкада һәм Синай ярымутравында урнашкан дәүләт. Израиль, Фәлистыйн, Судан һәм Ливия белән чиктәш. Төньякта Урта диңгез белән, ә көнчыгышта Кызыл диңгез белән юыла.


Айдар Галимов.
Айдар Галимов ("23 февраль 1967 ел") – татар җырчысы.
Галимов Айдар Гани улы 1967 елның 23 февралендә Казакъстан ССРының Целиноградская өлкәсендәге Мәдәният совхозында туа. Бер елдан гаилә Башкортстандагы Миякинский районындагы туган Зур Каркалы авылына кайта. Монда булачак җырчының балачагы һәм яшьлеге үтә. Уфа автотранспорт техникумын тәмамлагач (1986) Айдар Галимов СССРның хәрби көчләрендә Каунасс һава-десант гаскәрләре дивизиясендә хезмәт итә. Демобилизациядән соң ул Башкортостан дәүләт университетының юридик факультетына укырга керә һәм 1993 елда аны тәмамлый.
Иҗат юлы.
Айдар Галимовның иҗат юлы 1989 елда Башкортостан АССРының 70-еллыгына багышланган радиоконкурста отуынан башлана. 1990 елда Туймазы шәһәрендә ул «Татар җыры» дипломаты була, 1990—1993 елларда ул — ДК «Авангард»ның «Азамат» ВИА вокалисты. 1993 елда аның җитәкчелеге астында «Айдар» эстрада студиясе барлыкка килә һәм соңыннан «Айдар» театр-студиясе дип атала башлый. Профессиональ сәхнәдә дебюты популяр һәм актуаль «Моңнар кайтсын авылга» (Р.Чурагулов, Р.Хакимов) җыры белән башлана.
Айдар Галимовның гастроль эшчәнлеге 1993 елда башлана. Аның гастроль концертлары Казанда, Уфада, Татарстан һәм Башкортостанның башка шәһәрләрендә һәм Рәсәй Федерациясенең күпчелек төбәкләрендә бирелә. Беренче чит ил гастрольләре аның Үзбәкстанда уза (1995, 1996). Шулай ук җырчы Финляндия (1997, 2003), Латвия (2003), Эстония (2003), АКШ (1998, 2001), Төркия (2005) һәм Казакстанда (2008) гастроль чыгышлары ясый. Ел саен аның гастроль турлары Көнбатыш Себер, Урал, Идел буе, Себернең аурупа өлеше, Мәскәү һәм Санкт-Петербургта уза. Шул ук елларда (1996—2001) ул Казан дәүләт педагогик университеты музыка факультетының вокал бүлегендә икенче югары белемен ала.
Бүләкләре.
Татар һәм башкорт милли мәдәният өлкәсендә күрсәткән хезмәтләре өчен Айдар Галимовка «Башкортстанның атказанган артисты» (1995) һәм «Татарстанның атказанган артисты» (1996) исемнәре бирелә. 2008 елның 23 май Татарстан республикасы президенты Минтимер Шәймиев уңаеннан Айдар Галимовны «Татарстанның халык артисты» югары исеме белән бүләкләү турында указга кул куела.
Дискографиясе.
Айдар Галимов репертуарында татар, башкорт, рус, инглиз, үзбәк, төрек телләрендә башкарылган 400дән артык җыр бар. Аларның унлаганнары татар һәм башкорт эстрада музыкасының алтын фондына кергәннәр.


Әдрән диңгез.
Әдрән диңгез – Урта диңгезнең бер өлеше, Апеннин һәм Балкан ярымутраулары арасында урнашкан. Италияның (1000 кмдан артык), Словенияның (47 км), Хорватияның (1777 км), Босния һәм Герцеговинаның (20 км), Черногорияның (200 км), Албанияның (472 км) ярларын юа.
Көньягында Отранто бугазы ярдәмендә Ионик диңгез белән кушыла.
Иң эре яр буе утраулары – Крк (408 км²), Брач (396 км²), Црес (336 км²), Хвар (299 км²), Паг (287 км²) һәм Корчула (276 км²).
Атамасы.
Башка телләрдә диңгезнең атамалары: (итал. mare Adriatico, слов. Jadransko morje, хорв. һәм босн. Jadransko more, алб. Deti Adriatik, лат. mare Hadriaticum). Диңгезнең атамасы борынгыдан ук билгеле. Этруск колониясе Адриядан килеп чыккан атама башта диңгезнең төньягына карата гына кулланылган, соңрак, көньякта урнашкан Сиракузлар грек колониясенең әһәмияте арту белән, бөтен диңгез шулай атала башлаган (Геродот буенча).


Квебек.
"Бу терминның башка аңламнары бар. Аларны карар өчен Квебек (аңламнар) битенә күчегез."
Квебе́к (фр. "Québec") — мәйданы буенча беренче, ә халык саны буенча икенче булган Канада провинциясе.


Кытай.
Кытай Халык Җөмһүрияте (кыт. 中華人民共和國, гади. кыт. 中华人民共和国, пиньинь Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó (Чжунхуа Жэньминь Гунхэго), кыскача КХҖ яки Кытай – халык саны буенча дөньяда беренче урында торучы Көнчыгыш Азиядә урнашкан дәүләт. Россия һәм Канададан соң территория буенча өченче урында.
1949нчы елда Кытай Халык Җөмһүриятен игълан иткәннән соң дәүләт белән Кытай Коммунистик Партиясы идарә итә.
Кытай 14 ил белән чиктәш: Әфганстан, Бутан, Мьянма (Бирма), Һиндстан, Казакстан, Кыргызстан, Лаос, Монголия, Непал, Пакистан (бәхәсле Кашмир регионында), КХДҖ, Россия, Таҗикстан һәм Вьетнам.
Кытай Конституциясы буенча Тайвань һәм аңа орынып торучы утраулар КХҖ составына керә. Чынлыкта бу территорияләр белән өлешчә танылган Кытай Җөмһүрияте идарә итә.
Административ бүленеш.
Кытай 22 провинцияга бүленгән, Тайвань 23нче буларак санала. Шулай ук милли азчылыклар яшәүче 5 автоном район һәм үзәккә буйсынучы 4 шәһәр бар.


Anna Axmatova.
Anna Andreyevna Axmatova, (; 1889-1966) - Urıs şiğriätneñ "Kömeş Ğäsırı" şağiräse. Urıs lírik tradisiälären däwam itterüçelärneñ berse. Lev Gumilóv anası.


Иран.
Иран Ислам Җөмһүрияте ("Иран", — "Җомһури-́йе Эслɒми́-йе Ирɒ́н") — көньяк-көнбатыш Азиядә урнашкан дәүләт. Башкаласы - Тәһран шәһәре.
Көнбатышта Гыйрак белән, төньяк-көнбатышта Азәрбайҗан, Әрмәнстан, Төркия белән, төньякта Төрекмәнстан белән һәм көнчыгышта Әфганстан һәм Пакьстан белән чиктәш.
Төньяктан Иран Каспий диңгезе тарафыннан, көньякта исә Фарсы култыгы тарафыннан юыла.
Этимология.
Иранның бүгенге () атамасы сүзе аркылы сүзенә барып тоташа. сүзе исә борынгы арийларның үзатамасыннан — «arya» сүзеннән килеп чыккан һәм сыйфат буларак алар яшәүче илне аңлата. Ягъни, «Арийлар иле» мәгънәсенә туры килә.


Бәхрәйн.
Бәхрәйн (рәсми "Бәхрәйн Мәмләкәте";) — Фарсы култыгындагы Бәхрәйн архипелагында урнашкан дәүләт. Гарәп дәүләтләре арасында иң кечкенәсе. Бәхрәйн Согуд Гарәбстаны көнчыгыш ярларыннан 16 км ераклыктагы өч чагыштырмача зур һәм күпсанлы вак утрауларда урнашкан. Согуд Гарәбстаны белән машина күпере аркылы тоташкан.
Тарих.
Б.э.к. III меңьеллыкта Бәхрәйн җирләрендә алга киткән цивилизация булган. Дилмун дәүләте дип аталучы дәүләт шумерларны һәм башка Елгаара халыкларын Һинд елгасы буе халыклары белән бәйләүче диңгез юлында ятучы мөһим сәүдә үзәге булган.
Халык.
2007 елда 708573 кешелек халыкның якынча яртысы нигездә Ираннан күчеп килгән эшче-иммигрантлар һәм аларның гаилә әгъзалары булган. Бәһрәйндә Аурупа һәм Көньяк Азия халыклары вәкилләре күп. Рәсми тел – гарәпчә, шулай ук инглиз, фарсы һәм урду телләре дә кулланыла.
Халыкның якынча 30 % 15 яшькәчә, 68 % – 15 тән 65 яшькә кадәр, 3,2 % – 65 яшьтән олы кешеләрдән тора.
Халыкныд якынча 85 % – мөселман, шуларның 75 % – шигыйләр һәм 25 % – сөнниләр (шулай ук идарә итүче гаилә дә). Шулай ук христианнар, яһүдиләр, бахаистлар, индуистлар, буддистлар һәм парслар очрый.
Халык тыгызлыгы – 1 142,9 кеше/км².
Дәүләт төзелеше.
Бәһрәйн – конституцион монархия. Дәүләт башында король тора. Хөкүмәтне премьер-министр җитәкли. Кабинет 23 министрдан гыйбарәт.
Ике палаталы парламент. Түбәнгесе – Халык вәкилләре палатасы халык тарафыннан сайланган депутатлардан тора, Югарыгысының вәкилләрен король билгели. Ике палатада да 40шар кеше.
Икътисад.
Илдә нефть һәм газ чыгарыла, алга киткән банк секторы, туризм, алюминий җитештерү бар. Бәһрәйн азык-төлек белән тулысынча диярлек үз-үзен тәэмин итә.
Шулай ук тискәре яклар да бар – югары эшсезлек дәрәҗәсе (15 %), нефтьнең бетүе, дәүләтнең зур бурычлары, нефть табудан башка тармакларның үсеш алмавы.


Кара диңгез.
Кара диңгез (болг. Черно море, укр. Чорне море, рум. Marea Neagră, төр. Karadeniz, груз. შავი ზღვა}) - Атлантик океан бассейнының эчке диңгезе. Босфор бугазы аркылы Мәрмәр диңгезе белән тоташа һәм Керчь бугазы аркылы - Азов диңгезе белән. Төньяктан диңгезгә Кырым ярымутравы уелып кергән. Кара диңгез өслегендә Аурупа белән Кече Азия арасындагы су чиге ята.
Кара диңгез Россияның, Украинаның, Румынияның, Болгарияның, Төркиянең һәм Грузияның ярларын юа.
Кара диңгез төньяктан көньякка иң күбе 1150 кмга, көнчыгыштан көнбатышка 580 кмга җәелгән.
Утраулар бик аз. Иң зурысы - Украинадагы 62 км² мәйданлы Джарылгач утравы. Калган утрауларның мәйданы 1 км²дан артык түгел.
Кара диңгезгә коючы иң эре елгалар: Дунай, Днепр, Днестр, һәм кечерәкләрдән - Мзымта, Псоу, Бзыбь, Риони, Кодори (Кодор), Ингури, Чорох, Кызыл-Ирмак, Эшли-Ирмак, Сакарья, Көньяк Буг.


Әфганстан.
Әфганстан (пушту һәм дари "افغانستان Afğānistān"), рәсми атамасы – Әфганстан Ислам Җөмһүрияте (пушту "د افغانستان اسلامي جمهوریت", дари "جمهوری اسلامی افغانستان", үзб. "Afg'oniston Islom Respublikasi") – Урта көнчыгышта урнашкан дәүләт. Дөньяның иң фәкыйр илләренең берсе. Соңгы 30 ел дәвамында (1978 елдан башлап) илдә гражданнар сугышы бара.


Бангладеш.
Бангладеш Халык Җөмһүрияте, (), Бангладеш (– Көньяк Азиядәге дәүләт. Бөтен чикләре буенча диярлек Һиндстан тарафыннан уратып алынган, бары көньяк-көнчыгышта күпмедер өлештә Бирма һәм Бенгалия култыгы белән чиктәш. Хәзерге Һиндстан штаты Көнбатыш Бенгал белән бергә Бенгалия этнолингвистик регионын тәшкил итә. Бангладеш атамасы рәсми бенгали телендә «Бенгалия иле» дигәнне аңлата.
Ил чикләренең хәзерге урнашуы Бенгал һәм Һиндстанның 1947 елда бүленүе вакытында, регион «Көнчыгыш Пакъстан» исеме белән яңадан төзелгән Пакъстан дәүләтенә кергәндә ачыклана. Әмма ул чакта «Көнчыгыш Пакъстан» «Көнбатыш Пакъстаннан» 1600 чакрымга сузылган чик белән аерылган була. Сәяси һәм тел дискриминациясе, өстәвенә, икътисади яктан кысу Пакъстанга каршы күтәрелешләр барлыкка килүенә китерә һәм 1971 елгы бәйсезлек өчен сугыш нәтиҗәсендә, Бангладеш дәүләте төзелә. Бәйсезлек алган яшь дәүләткә ачлык, табигый катаклизмнар, коточкыч ярлылык, сәяси тотрыксызлык һәм хәрби түнтәрешлеләр күрергә туры килә. Демократик институтларны кире торгызу бары 1991 елда гына, сәяси көрәш тынгач һәм икътисадый үсеш башлангач кына мөмкин була. Хәзерге көндә Бангладеш дөньяви демократик дәүләт булып санала.
Бангладеш халык саны буенча дөньяда җиденче урында тора һәм ул дөньяның халык иң тыгыз урнашкан, ярлылык дәрәҗәсе югары булган дәүләтләр исемлегенә керә. Ләкин илдә азмы-күпме икътисадый үсеш көчәя бара һәм хәзерге ярлылык дәрәҗәсе 1990-еллар дәрәҗәсеннән 20% ка кимрәк.
Географик яктан дәүләт Ганг һәм Брахмапутра елгалары арасындагы уңдырышлы өлкәдә урнашкан. Бангладешта муссоннар һәм циклоннар аркасында һәр елны су басулар була.
Бангладеш хөкүмәте парламент демократиясе булып тора. Ил Британия Дуслыгы, Ислам Конференциясе Оешмасы һәм башка халыкара оешмалар әгъзасы.


Бруней.
Бруне́й, Бруней-Даруссалам "(малайча Brunei Darussalam)" – Көньяк-көнчыгыш Азиядә урнашкан дәүләт (солтанлык). Чикләрен Көньяк Кытай диңгезе юа. Малайзия белән чиктәш. Мәйданы – 5,8 мең кв. чакрым. Халык саны – 388 мең (2009). Башкала – Бандар-Сери-Бегаван шәһәре. Дәүләт Милләтләр дуслыгы составына керә.
Географик урнашу.
Бруней Көньяк-Көнчыгыш Азиядә, Калимантан утравының төньяк-көнбатыш ярында урнашкан һәм ул Малайзиянең 30 чакрым тирәсе территориясе белән бүленгән ике аерым өлкәдән тора. Төньякта илне Көньяк Кытай диңгезе юа. Диңгез яр буе бертөрле түгел, төньяк-көнчыгышта күпсанлы утраулары белән Бруней култыгы бар ә көнбатышта комлы сөзәк яр өстенлек итә.
Рельеф һәм геологик төзелеш.
Көнбатыш Бруней – калкулыклы түбәнлек, көньякта таулыклар урнашкан. Көнчыгыш өлеш яр нык сазлыклы буе тигезлегеннән тора. Иң югары нокта – Букит Пагон (Bukit Pagon) тавы 1.850 м.
Климат.
Климат тропик, экваториаль. Көньяк Кытай диңгезе акваториясеннән килүче муссоннар тәэсиренә дучар. Һава температурасы бөтен ел дәвамында 26о С тирәсендә. Ил территориясенең 75% дымлы тропик урманнар алып тора.
Су ресурслары.
Дәүләттә зур елгалар һәм күлләр юк. Булган елгалар – Бруней (елга)Бруней, Тудонг, Тембуронг, Белайт илнең көньяк өлешендәге калкулыклардан төньякка таба агып, Көньяк-Кытай диңгезенә коялар.
Тарих.
XVI гасырда Бруней Калимантан утравының шактый зур өлешен һәм берничә күрше утрауларны алып торган кодрәтле феодаль дәүләт булган. Шундый итеп аны 1522 елда Фернандо Магеллан экспедициясе диңгезчеләре күргән була.
1839 елда солтан хезмәтендә булган авантюрист Дж.Брук монда фетнә күтәрә һәм үзенә төньяктагы җирләрне (Саравак) буйсындыра. Солтаннан Брук «раҗа» титулы ала. «Ак раҗалар» идарәсеннән соң Саравак Малайзия кулына күчә.
1888 елда бөтен Бруней Британ протекторатына әйләнә. 1959 елда, берничә фетнәдән соң, Бөек Британия Брунейга эчке мәсьәләләрне чишү буенча мохтарият бирә, ә 1984 елның 1 гыйнварында тулы бәйсезлек игълан ителә.
1992 елда «Малай ислам монархиясе» концепциясе кабул ителә. Солта Хәссәнәл Болкиах җәмгыятьнең сак модернләштерү сәясәте алып бара.
Дәүләт төзелеше.
Дәүләт һәм хөкүмәт башлыгы – солтан. Ул шулай ук дәүләттәге мөселманнарның дини лидеры да. Хөкүмәттә, гадәттә, солтанның якын кешеләре әгъза булып торалар.
Административ бүленеш.
Бруней "даирә" дип аталучы 4 округка бүленгән.
Тембуроң округын Малайзия территориясе башка округлардан аерып тора.
Халык.
Халык саны – 395 мең (2010 елның июленә карата)
Уртача тормыш дәвамлылыгы – ир-атларда 74 ел, хатын-кызларда 78 ел.
Белем дәрәҗәсе – ир-атларда 95 %, хатын-кызларда 90% (2001 елгы җанисәп буенча)
Шәһәр халкы – 75%. Халык тыгызлыгы – 62 кеше/км2. Брунейда халык тигез урнашмаган: халыкның 1/3 тирәсе башкалада яши, ә калган өлеше нефть промысселары районнарында урнашкан.
Дин.
Рәсми дин – ислам (аны халыкның 67% тота), 13 % - буддистлар, 10% - христианнар (күбесенчә протестантлар), 10% - калганнар (гадәттә, абориген культлары). 1980-еллар ахырында «Малай ислам монархиясе» концепциясе кабул ителә, ул исә Бруней территориясендә исламның төп роль уйнавы белән бергә, барлык диннәрнең дә тигез хокуклы булуы һәм хөрмәт ителүен күздә тота.
Христиан конфессияләреннән монда протестанлык һәм католицизм таралган. Конфуцианлык һәм даосизм кытай мәхәлләләрендә яшәп килә.
Икътисад.
Бруней икътисадының нигезен нефть (елына 10 млн т дан артык) һәм табигый газ табу тәшкил итә. Аларның экспорты дәүләткә тулаем җыемнарның 90% күләмендә байлык бирә. Нефть һәм газның бай запаслары аркасында Бруней Азиядә яшәү дәрәҗәсе буенча беренче урыннарда тора.
Авыл хуҗалыгы зәгыйфь үсеш алган, туклану продуктларының 80% Бруней читтән кертә. Монда дөге, яшелчәләр, җимешләр үстерелә, тавыклар, үгезләр, кәҗәләр үрчетелә.


АБ байрагы.
Аурупа байрагы - түгәрәк рәвештә урнашкан 12 алтын бишбашлы йолдыз сүрәтле әләм. Башта Аурупа шурасының байрагы булып кулланылды, хәзер исә Аурупа берлегенең байрагы.


Эмми.
Эмми "(ингл. Emmy Award)" – Америка телевизион премиясе. «Оскар»ның телевизион аналогы.


Оскар (премия).
Америка кинематограф сәнгате һәм фәннәре академиясе премиясе (), 1940 еллардан бирле рәсми булмаган исеме — «О́скар» () — һәр ел бирелә торган Америка киносәнгать академиясенең премиясе. Кинематограф өлкәсендә АКШда төп премия булып санала. Тантана ел саен турыдан-туры эфирда дистәләрчә илдә күрсәтелә.
Тарих.
Беренче «Оскар» тантанасы 1929 елның 16 маенда Голливудның «Roosevelt» кунакханәсендә үзган. Беренче церемонияләр радио аша тапшырылса, 1953 елдан башлап аларны телевидениедән күрсәтә башлаганнар. 1976 елга кадәр тантананы NBC каналы күрсәткән, шул елдан башлап бу хокук «ABC» каналында.
Алтын сын ("статуэтка") беренче тантанада ук тапшырылган иде, ләкин "Оскар" сүзе 1939 елда гына барлыкка килгән. Бер версия буенча, Академиядә эшләүче китапханәче Маргарет Херрик «"Бу сын миңа Оскар дәдәне хәтерләтә!"» дип кычкырганы тәэсир ясаган. Икенче фикер буенча исә сынга исемне Бетт Дейвис биргән (ул аны иренә охшаткан).
70 ел буена тантана март ахырлары — апрель башларында уздырылган иде, ләкин 2004 елдан башлап, аны февраль ахыры — март башына күчерделәр.


Дженнифер Энистон.
Дже́ннифер Джоа́нна Э́нистон (; 11 февраль 1969, Шерман Оукс, Калифорния) — күренекле АКШ актрисасы, Эмми бүләге лауреаты. Күбрәк «Дуслар» сериалында Рэйчел Грин роле белән мәшһүр. Брэд Питтның элеккеге хатыны.


Huang Xianfan.
Huang Xianfan(13. Nöyäber, 1899 - 18. Ğínwar, 1982), Qıtay taríxçısı.
Ğömer taríxı.
Huang Xianfan 1899. yılnıŋ 13. Nöyäberendə Guangxi gubernasınıŋ Fusui yağında, Qusi awılında tua. İlk ve orta öğrenimini köyünde ve Fusui`te yaptı. 1920'de ortaokulu bitirdi. Guangxi uqıtuçılar mäktäbendä belem ala (1922-1926). Pekin uqıtuçılar universitätendäendä belem ala (1926-1935). Tokyo uqıtuçılar Universitätendäendä belem ala (1935-1937). 1938-40 da Guangxi universitätlärendä uqıta. 1941-42 da Sun Yatsen universitätlärendä uqıta. Guangxi universitetınıñ tel tarix geografiäse fakultetına professor(1943-1953) bulıp urnaşa häm 1949. yılğa qädär şunda eşli. 1954-82 da Guangxi uqıtuçılar pedagojiendä uqıta. Huang Xianfan 1982 yılnıñ 18. Ğínwar wafat buldı. Bu urında ul 83 yäştä ülä.
Pərəwezdə.
Xianfan, Huang
Xianfan, Huang


Кортни Кокс.
Кортни Кокс (ингл. "Courteney Cox"), шулай ук Ко́ртни Кокс-А́ркетт буларак мәшһүр (ингл. "Courteney Cox Arquette"); 1964нче елның 15 июнендә туды) – Америка актрисасы. Күбрәк "Дуслар" сериалындагы Моника Геллер буларак мәшһүр.


Диңгез.
Диңге́з – корылык белән чикләнгән Дөнья океаны өлеше. Кайсыбер диңгезләр башка диңгез өлеше була алалар (мәсәлән, Эгей диңгезе — Урта диңгезнең өлеше). Бу термин шулай ук кайбер зур күлләр өчен (Каспий, Арал диңгезләре) һәм табигый булмаган сусаклагычлар өчен (Мәскәү диңгезе) кулланыла, ләкин соңгы очракта "диңгез" сүзе рәсми түгел һәм географик хариталарда күрсәтелми.


Күл.
Күл - елгалар һәм җир астындагы сулар җыелган коры җирдә ябык тирән урын. Күлләр Дөнья океанының өлеше түгел.


Зур Алмата күле.
Зур Алмата күле "(каз. Үлкен Алматы көлі)" - диңгездән 2511 метрга биегрәк урнашкан, Алма-Атадан 28,5 км ераклыкта урнашкан күл.


Азак диңгезе.
Азак диңгезе (,) — Аурупаның көнчыгышында, Украина һәм Русия җирләрендә урнашкан эчке дингез. Керчен бугазы аша Кара диңгез белән тоташа. Азак диңгезе — дөньяның иң сай диңгезе, тирәнлеге 14,4 км-дан күбрәк түгел.
Атама.
"Азак" атамасының кайдан килеп чыкканлыгы төгәл билгеле түгел. Бер фикер буенча ул төрки "аз" сүзеннән килеп чыккан, икенче фикер буенча исә елга тамагы элек төркиләрдә "азак" дип аталганга диңгезгә шундый исем бирелгән.
География.
Диңгезнең иң озын җире — 343 км, иң киң җире — 231 км; яр сызыгы озынлыгы — 1472 км; өслек мәйданы — 37605 км² (монда мәйданы 107,9 кв. км булган утраулар һәм диңгезгә уелып кергән җирләр керми).
Азак диңгезе — сай сулы тәбәнәк ярлы яссы диңгез.


Көнчыгыш Тимор.
Көнчыгыш Тимо́р (тетум Timor Lorosae) – Көньяк-көнчыгыш Азиядагы дәүләт. Ул үз эченә Тимор утравының көнчыгыш өлешеннән һәм бу утрауда тагын бер эксклавтан, шулай ук тагын ике зур булмаган Атауру (төньякта) һәм Жаку (көнчыгышта) утрауларыннан тора.
Атама.
"Тимор" индонезийча һәм малайча "көнчыгыш" сүзен аңлатучы "тимур" сүзенең португалча әйтелешеннән килеп чыккан.
Тарих.
Төп фараз буенча, Тимор утравы борынгы папуас телләрендә сөйләшүче австралоид расалы кешеләр тарафыннан 4 мең ел элек үзләштерелә. Соңрак утрауга бүгенге Индонезия утрауларыннан австранезия телләрендә сөйләшүче монголоид кабиләләр күчеп килә. Алардан соңгы булып тетумнар күчеп килә (мөгаен, XVI гасырда). Тетумнардан үрнәк алып, җирле халык җыючылыктан җир эшкәртүгә, дөге үстерүгә күчә башлый.
Аурупалылар арасыннан португаллар бу утрауга XVI гасырда беренче булып киләләр һәм үз колонияларын төзиләр. Тирә яктагы утраулар голландиялеләр кулында була.
1512 елда Тиморга беренче португал сәүдәгәр килә, 1556 елда беренче католик миссионерлар килеп чыга, 1702 елда исә Тимор рәсми рәвештә Португалия колониясы буларак игълан ителә.
1859 елда Лиссабон шартнамәсе буенча утрау Нидерландлар белән Португалия арасында бүленә.
1975 елның 28 ноябрендә Көнчыгыш Тимор бәйсезлек игълан итә. Ләкин 9 көннән соң илгә Индонезия гаскәре бәреп керә һәм Көнчыгыш Тимор Индонезияның 27нче провинциясы буларак игълан ителә.
Индонезия идарәсе бик рәхимсез була: 27 еллык оккупация дәверендә төрле чыганаклар буенча 100 – 250 мең кеше үтерелә (басып кергәндә утрауда халык саны 600 мең була).
1999 елда Көнчыгыш Тиморда был бәйсезлек буенча референдум үткәрелә. Халыкның 78,5 % бәйсезлек яклы булып чыга. 2002 елның 20 маенда рәсми рәвештә бәйсезлек игълан ителә.
2006 елның 16 мартында илдә әлегәчә дәвам итүче тәртипсезлекләр башлана.
География.
Утрауның өчтән берен урманнар алып тора. Утрауда җир тетрәүләр һәм цунами лар еш. Тимор диңгезенең яр буйлары, шельфы һәм аеруча төбе нефть һәм газга бай.
Халык.
Халыкның 90 % – католиклар, 4 % – мөселманнар, 3 % – протестантлар, 0,5 % – индуистлар, шулай ук буддистлар һәм анимистлар да бар (саннар төгәл түгел, 1992 ел).
Халык гадәттә тетум телендә сөйләшә, тик ММЧларында индонезия теле өстенлек алган. Португалча халыкның 5-25% белә.
Икътисад.
Нефть һәм газ чыгарыла, авыл хуҗалыгының нигезе булган кофе экспортка чыгарыла.
1999 елдагы инфраструктура нык җимерелә. Тотрыксызлык инвесторларны кире чигерә. Сәнәгать үсмәгән.
Чыганак.
http://ru.wikipedia.org/wiki/Восточный_Тимор


Исраил.
Исраил, тулы рәсми исеме Исраил Дәүләте (,) - Азиянең көньяк-көнбатышында, Урта диңгезнең көнчыгыш яр буенда урнашкан дәүләт. Төньякта Ливан, төньяк-көнчыгышта Сүрия, көнчыгышта Иордания һәм Иордан елгасының Көнбатыш яры территориясе белән һәм көньяк-көнбатышта Мисыр һәм Газа секторы белән чиктәш.
Дәүләт буларак 1948 елның 14 маенда (5708 елның 5 ияры) БМО Генераль Ассамблеясының 1947 елның29 ноябрендә кабул ителгән №181 резолюциясе нигезендә игълан ителә.
Бәйсезлек Декларациясе нигезендә, Исраил яһүд дәүләте булып санала. Шул ук вакытта Исраил күпмилләтле һәм демократик дәүләт, анда яһүдиләр белән бергә тигез хокукларга нинди дин тотуга карамастан, башка этник төркемнәр дә: гарәпләр-мөселманнар, гарәпләр-христианнар, друзлар, бәдәвиләр, самаритлар («шомронимнар»), адыглар һәм башкалар ия. Мәсәлән, друз һәм бәдәви депутатлары, гарәп фиркалары һәм депутатлары кнессетка кергәннәр.


Коймак.
Коймак – татар милли ризыгы. Сыек камырдан эшләнә. Түгәрәк формалы. Татарларда коймакларны чәйгә чыгаралар, кайсыбер вакытларда эченә ит тыгып, ашка да чыгаралар.
Коймак төрле формаларда бөтен халыкларда бар. Урысча "блины", французча "crêpes", инглизчә "pancakes", һиндичә "доса", эфиопча "инджеры" дип атала һ. б.


Катар.
Катар (гарәпчә قطر рәсми атамасы (гарәпчә دولة قطر, "Дәүләт Катар") – көньяк-көнбатыш Азияда урнашкан дәүләт (әмирлек). Ул Гарәп ярымутравының төньяк-көнчыгышындагы Катар ярымутравын алып тора. Согуд Гарәбстаны белән көньякта чиктәш, башка бар яктан да Фарсы култыгы сулары белән юыла. Төньяк-көнбатышта Бәһрәйн утраулары белән, көньяк-көнчыгышта – БГӘ белән диңгез чиге бар. Башкаласы булып Доха шәһәре тора.
Катар – Россия һәм Ираннан соң дөньяда табигый газ экспорты буенча өченче урында тора, шулай ук бик күп нефть һәм нефтьтан эшләнгән әйберләр дә экспорлый. ОПЕК әгъзасы.
VII гасырдан башлап Гарәп хәлифәлегенә керә. 13-14 гасырларда Бәһрәйн әмирләре кулында; XVI г. башында – португаллар хакимлеге, аннары Госманлы Дәүләте идарәсе астында. 1916–71 елларда Бөекбритания протектораты астында.
Дәүләт төзелеше.
2003 елның 29 апреленда кабул ителгән Конституция буенча Катар – Абсолют монархия.
Әмир бер үк вакытта дәүләт һәм хөкүмәт башлыгы булып тора. Аның хакимияте шәригать кануннары белән чикләнгән.
Илдә 35 әгъзалы Мәҗлес Шурасы (гарәпчә مجلس الشورى, "Мәҗлис әш-Шура") эшли.
Административ бүленеш.
Катар 10 муниципалитетка бүленгән (гарәпчә بلديات – "бәләдият").
Халык.
Халыкның 40% гарәпләр. Шулай ук Пакистан чыгышлы (18 %) кешеләр, Һиндстаннан (18 %), Ираннан (10 %) һәм башка гарәп илләреннән кешеләр яши. Рәсми тел – гарәпчә, инглиз теле киң кулланылышта. Дәүләт дине – ислам (сөнни), иранлылар – шигыйләр.
Табигать.
Илнең бөтен территориясе диярлек – чүл. Су аз, нигездә диңгез суын тоссызландыру юлы белән табыла.
Икътисад.
Илдә нефть һәм газ тотрыклы рәвештә чыгарыла. Заманча инфраструктура бар. Бюджет профицитта. Ләкин ил чит ил эшчеләренә бәйле һәм барлык чималны да тыштан кертә.


Мэттью Перри.
Мэ́ттью Лэ́нгфорд Пе́рри (, 1969 елның 19 августы, Уильямстаун, Массачусетс, АКШ) – Америка һәм Канада актеры. Күбрәк Дуслар сериалында "Чендлер Бинг" роле белән мәшһүр.
Шулай ук "Элли Макбил", "Беверли-Хиллз, 90210", "Клиника" сериалларында кече рольләр башкарган һәм "Симпсоннар" эпизодын тавышландырган.


Химия.
Хи́мия "(гарәпчә خيمياء‎‎, «chemi» – кара)" – матдәләр турында фән. Табигый фәннәр арасында иң мөһимнәрнең берсе.
Моны да карагыз.
Менделеевның периодик таблицасы


Алтын.
Алтын "(Aurum,Au)" – Менделеевның периодик таблицасында 79нчы элемент.


Согуд Гарәбстаны.
Согуд Гарәбстаны Патшалыгы "(әл-Мәмлә́кә әл-Әрәби́я әс-Сәуди́я)" – Гарәбстан ярымутравындагы иң зур дәүләт. Иордания, Гыйрак, Катар, Күвәйт, БГӘ, Оман һәм Йәмән белән чиктәш.


Дэниел Редклифф.
Дэ́ниэл Ре́дклифф (ингл. "Daniel Radcliffe"; 1989нчы елның 23 июлендә туды) – Британия театр һәм кино актеры. Джоан Роулинг китаплары буенча төшерелгән Гарри Поттер фильмында Гарри Поттерны уйный.
Биография.
Дэниэл Редклифф 1989нчы елның 23 июлендә Лондонның көнбатыш районында Фулхемда туды. Гаиләдә бердәнбер бала. Беренче тапкыр экранда 1999 елда «Дэвид Копперфильд» фильмда күренде.


Күвәйт.
Күвәйт (гар. كويت), рәсми исеме – Күвәйт дәүләте (гар. دولة الكويت; "Дәүләт әл-Күвәйт") – Көньяк-көнбатыш Азиядагы дәүләт. Төньякта һәм көнбатышта Гыйрак белән һәм көньякта Согуд Гарәбстаны белән чиктәш. Көнчыгыштан Фарсы култыгы белән юыла. Башкаласы – Әл-Күвәйт шәһәре.
Дәүләт төзелеше.
1962нче елда кабул ителгән Конституция буенча Күвәйт – конституцион монархия. Дәүләт башында әмир тора. Әмир премьер-министрны билгели, парламентны таркату хокукына ия һәм гаскәр башлыгы булып санала.
Закон чыгару хокукы әмирдә һәм бер палаталы парламентта (Милли Мәҗлес) бар.
Географик мәгълүмат.
Күвәйт Гарәбстан ярымутравының төньяк-көнчыгышында һәм Фарсы култыгының Бубиян, Файлака, Варба, Куббар, Кару, Өмм-әл-Мәрадим һ.б. утрауларында урнашкан.
Территорияның зур өлеше чүлләр белән капланган. Иң югары ноктасы – диңгез өслегенә карата 290 м.
Икътисад.
Илдә нефть һәм табигый газ табыла, сәүдә чәчәк ата, тотрыклы банк системасы бар. Тик нефтька бәйлелеге артык зур, шулай ук Күвәйт чит илләрдән керүче азык-төлеккә һәм чималга нык бәйле. Шәһәр халкы 98 % тәшкил итә.


Күвәйт тарихы.
= Бәну Халид =.
Күвәйткә XVIII гасырда Нәҗддән күчеп килгән Анаиз бәдәви кабиләсеннән бер төркем тарафыннан нигез салына. Алар Тигр елгасы тамагыннан түбәндәрәк Бәну Халидка нигез салалар. Аның башына 1762нче елда Күвәйтнең беренче әмире Сабах I баса.
Уңышлы җирдә урнашуы сәбәпле Бәну Халид сәүдә үзәгенә әверелә һәм Алеппо, Багдад һәм Госманлы дәүләте белән сәүдә итә башлый. Экспортка нигездә энҗе, атлар, тәмләткечләр һәм кофе чыгарыла.
Тора-бара Күвәйт Госманлы дәүләте белән Бөекбритания арасында низаг килеп чыгуына сәбәпче була. Күвәйтнең Бөекбритания кулына күчүенә киртә булыр өчен 1871нче елда Госманлы дәүләте Күвәйткә гаскәр кертә, тик бер әйбергә дә ирешми. Нәтиҗәдә, 1896нчы елда Бөекбритания Күвәйттә хөкүмәтне алмаштыра, үзе өчен яраксыз шәех Мөхәммәтне үтертә, аның урынына исә шәех Мөбарәкне куя.


Харита.
"Бу географик харита турында мәкалә. Башка аңламнарны карарга теләсәгез Харита (аңламнар) сылтамасы белән күчегез."
Географик харита - Җир өстенлегенең харитасы. Ул төрле табыгый һәм табигый булмаган объектларның урнашуын, тору рәвешен һәм аларның үзгәрүен күрсәтә. Кайсыбер вакытларда уңайлык өчен хариталарны атласка берләштерәләр.
Харита - ул математик яктан саналган чынлыкның кечкенә моделе.


Бутан.
Бутан Патшалыгы (འབྲུག་ཡུལ་ | brug yul | zhuk yü |) – Азиядә Гималайлардагы дәүләт, Һиндстан һәм Кытай арасында урнашкан. Башкаласы – Тхимпху шәһәре. Үзисеме – Друк Юл яки "Друк Ценден"- «яшенле аждаһа иле».
Бутан – шулай ук, Һиндстанның Көнбатыш Бенгалия штатындагы, үзәге Калимпонг булган чиктәш территориянең тарихи атамасы. Бу территорияне Бутаннан конфликтлар нәтиҗәсендә XIX гасырда инглизләр тартып ала.
Бер версия буенча «Бутан» атамасы "Бху-Уттан" (Bhu Uttan) дигән сүздән алынган, ул санскрит теленнән тәрҗемәдә «таулык» яки «таулы ил» дигәнне аңлата. Башка версия буенча, ил атамасы «Тибет кырые (ахыры)» яки «Тибет көньягы» дигәнне аңлатучы "Бхот-Ант" (Bhots-ant) сүзеннән килеп чыккан.
Көнбатышта Бутан Патшалыгы Сикким дигән һинд штаты белән (1975 елга кадәр ул мөстәкыйль патшалык була), көнчыгышта Аруначал-Прадеш штаты, көньякта күп еллык ватандашлар сугышы баручы Ассам штаты, көньяк-көнбатышта Көнбатыш Бенгалия белән чиктәш.


Төрекмәнстан.
Төрекмәнстан () – Урта Азияда урнашкан дәүләт. Көньякта Әфганстан һәм Иран белән, төньякта Казакстан һәм Үзбәкстан белән чиктәш. Көнбатыштан Каспий диңгезе белән юыла. Дөнья океанына чыгу юлы юк.
Географик мәгълүмат.
Территориясының 80 % артыгын Караком чүле алып тора. Төрекмәнстанның Каспийда яр сызыгы озынлыгы 1 768 км.
Икътисад.
СССР чорында Төрекмәнстан чимал (нигездә мамык һәм энергия ташучылар) чыганагы булып тора. Хәзерге вакытта нефть һәм газ чыгару ТМПның 70 % тәшкил итә.
Халык.
Җөмһүрияттә халык санының тиз артуы күзәтелә. 1979 елдагы халык санын алу буенча республикада 2 759 мең, 1989 елда – 3 534 мең, 1995 ел исәбе буенча – 4 481 мең кеше яшәгән. 1995 елдан соң да үсеш дәвам итә: 2000 елда – 5 200 мең, 2001 ел башында – 5369,4 мең; 2001 ел, 1 май – 5410 мең; 2001 ел, 1 август – 5478,9 мең кеше.
Халыкның якынча 90 % – төрекмәннәр, 4 % – үзбәкләр, 3 % – руслар. Шулай ук азәриләр, казаклар, татарлар һ.б. халыклар да яши.
Гаскәр.
Гаскәр саны якынча 100 000 сугышчы һәм офицер.


Каспий диңгезе.
Каспий диңгезе (, — "Daryâ-ye Xazar",) — Җир шарындагы иң зур күл. Аурупа белән Азия берләшкән җирдә урнашкан. Зурлыгы өчен диңгез дип атала. Су өслеге дәрәҗәсе һәм мәйданы үзгәрүчән, хәзерге вакытта мәйданы 371 000 км², Дөнья океанына карата биеклеге −28 м тәшкил итә.
Географик мәгълүмат.
Каспий диңгезе Азия белән Аурупа кыйтгалары тоташкан җирдә урнашкан. Формасы буенча латинча S хәрефен хәтерләтә. Көньяктан төньякка якынча 1200 кмга сузылган, көнчыгыштан көнбатышка — уртача 310–320 кмга.
Каспий диңгезенең ярлары.
Яр сызыгы озынлыгы (утрауларны исәпләмичә) 6500–6700 км, утрауларны исәпләп — 7000 км га кадәр.
Каспий диңгезенең ярлары ниигезддә таусыз һәм тигез. Төньякта, Идел дельтасында, ярлар баткаклыклы, су өслеге суүсемнәр белән капланган. Көнчыгыш ярлар известьлы. Көнбатышта ярлар таулырак.
Коючы елгалар.
Каспийга 130 елга коя, шуларның тугызның тамагы дельта рәвешендә. Каспийга коючы эре елгалар: Идел, Терек (Россия), Җаек, Эмба (Казакстан), Кура (Азәрбайҗан), Самур, Атрек (Төрекмәнстан) һ.б. Каспийга коючы иң зур елга — Идел. Елына уртача ул 215–224 км3 су китерә.
Кара-Бугаз-Гол.
Кара-Бугаз-Гол (төрки. Кара бугаз култыгы) — диңгезнең төньяк-көнчыгышында (Төрекмәнстан Республикасы) урнашкан тозлы күл, 1980 елга кадәр Каспий белән тар (200 м) бугаз аркылы тоташкан култык булган. 1980 елда дамба төзелгәннән соң суның дәрәҗәсе төшә һәм ул диңгездән аерыла, тозлылыгы артты (310 ‰). 1984 елда аӊа су кертә башладылар. 1992 елда култык торгызыла. Мирабилит табыла.
Экологик проблемалар.
Диңгезнең экологик проблемалары ярларында нефть чыгару һәм ташу белән, елгалардан агып килүче зарарлы матдәләр һәм диңгез ярларында урнашкан шәһәрләр белән бәйле. Диңгездә кыйммәтле балык төрләрен ерткычларча тоту күзәтелә. Шул сәбәпле дәүләтләр аларны тоту буенча чикләмәләр кертергә мәҗбүр.


Танылмаган дәүләтләр.
Танылмаган дәүләт — барлык дәүләтчелек үзлекләренә (халык, территорияне контроль астында тоту, хокук һәм идарә системасы, суверенитет) ия булган, ләкин БМО әгъзаларының тануы булмаганга, бер-берсен танучы, ләкин БМО әгъзалары кабул итмәгән башка дәүләтләрнең хокук кырында гына халыкара хокук субъекты була алучы дәүләт оешмасы.
Өлешчә танылган дәүләт — БМОга керүче барлык дәүләтләрнең дә тануы булмаган, шул рәвешле үзләрен танучы дәүләтләр (БМО әгъзалары яки үзләре кебек үк танылмаган яки өлешчә танылган дәүләтләр) хокук кырында халыкара гына хокук субъекты була алучы дәүләт оешмасы.
Сомали территориясе.
Пунтленд һәм Галмудуг федератив Сомали дәүләтенә керергә исәплиләр.


Абхазия.
Абхазия (абх. Аҧсны, апсны, груз. აფხაზეთი, апхазе́ти) – Көньяк Кавказның көнбатышында, Кара диңгезнең көньяк-көнчыгышында урнашкан регион, Абхазия Җөмһүрияте исеме астында билгеле өлешчә танылган дәүләт.
Грузия Конституциясе буенча Грузиянең бер өлеше, чынлыкта Грузия Абхазия территориясен контроль астында тотмый.
7 тарихи өлкәдән тора (дәүләт байрагындагы җиде йолдыз 7 өлкәне тасвирлый) – Садзын (Джигетия), Бзыпын, Гумма, Абжуа, Самырзакан, Дал-Цабал, Псху-Аибга.
Халкының зур өлеше – Россия гражданнары.
Псоу һәм Ингури елгалары арасында урнашкан. Кара диңгез яр сызыгы озынлыгы 210 км.
Елгалар Кара диңгез бассейнына карый. Алар: Кодор, Бзыбь, Кяласур, Гумиста. Елганың туенуы яңгырлардан һәм кар суыннан. Тауларда искиткеч матур Рица һәм Амткел күлләре урнашкан.
Абхазияда абхазлар, руслар, грузиннар (нигездә мегреллар), әрмәннәр, украиннар, греклар, яһүдиләр, белоруслар, болгарлар, эстоннар һ.б. халыклар яши.


Йәмән.
Йәмән (әл-Йәмән), рәсми атама – Йәмән Җөмһүрияте (әл-Җөмһүрия әл-Йәмәния) – Көньяк-Көнбатыш Азиядә, Гарәп ярымутравының көньягында урнашкан дәүләт. Якын Көнчыгышның бер өлеше булып тора, Оман һәм Согуд Гарәбстаны белән чиктәш. Чикләрен Кызыл диңгез һәм Гарәп диңгезе юа. Башкаласы 1990 елдан соң Сана шәһәре.
Тарих.
Йәмән – иң борынгы цивильлек учакларының берсе.
Йәмән территориясендә хәзерге заманда билгеле булган иң борынгы дәүләтләр – Катабан, Хүдрамәүт, Маин, Саба һәм Химьярит патшалыклары. IV гасырда бөтен Йәмәнне химьяритлар берләштерә. Шул ук гасыр ахырында химьяритлар иудаизмны дәүләт дине сыйфатында кабул итәләр. VI гасыр башында Йәмән Аксум патшалыгы йогынтысына эләгә, бу исә аның вакытлыча христианлаштыруына китерә. Шул гасыр ахырында Йәмәнне Сасанилар Ираны яулап ала.
Төньяк Йәмән Госманлы империясеннән 1918 елда бәйсезлек ала.
1962 елның 18 сентябрендә, мәлик Әхмәд үлеменнән соң, яңа король итеп шаһзадә Мөхәммәд әл-Бәдр игълан ителә. Килеп туган хәлне кулланып, хәрбиләр монархияне бәреп төшерәләр һәм Йәмән Гарәп Җөмһүриятен игълан итәләр.
1967 елда Көньяк Йәмән бәйсезлек ала, ул 1839 елдан бирле британ протектораты булган була. 3 ел үткәч Көньяк Йәмән (ЙХДҖ) хакимияте советларча ориентация кабул итә. Киләсе ике унъеллык ике дәүләт арасындаы каты көрәш белән уза. Ә 1990 елда ике дошман дәүләт Йәмән Җөмһүриятенә берләшәләр.
1994 елда илдә ватандашлар сугышы булып уза. 21 майда ЙХДҖ элеккеге җитәкчеләре Көньякта бәйсез дәүләт – Йәмән Демократик Җөмһүриятен игълан итәләр, ләкин июль аенда ук көньяклыларның фетнәсен Төньяк Йәмән гаскәре бастыра.
2011 елда илдә яңа фетнә башланды.
Сәяси төзелеш.
Дәүләт башлыгы – президент, ул гомуми сайлауларда 7 елга сайлана (1999 елдан башлап). Хәзерге президент Гали Габдулла Салих 1999 елда сайланганнан соң, 2006 елда икенче срокка тагын сайланды.
Гомуми халык конгрессы – президент Гали Габдулла Салих фиркасы, вәкилләр палатасында күпчелекне тәшкил итә – 238 урын
Йәмән реформалар берләшмәсе (Ислах) – күп тапкыр премьер һәм парламент спикеры вазифасында торган шәех Габдулла бин Хөсәен әл-Әхмәрнең дини фиркасы – 46 урын
Йәмән социалистик фиркасы — Көньяк Йәмәндә элек идарәче булган марксист-ленинчыл фирка, лидер – Ясин Сәид Нүмән (2005 елдан соң, аңа кадәр Гали Салих Гүбәд (Мүкбил)) – 8 урын
Насери-юнионистларның халык оешмасы – 3 урын
Гарәп социалистик яңарышы фиркасы (Баас) – гомумгарәп фиркасының Йәмән бүлеге – 2 урын
Парламентка киләсе сайлаулар 2009 елның апрелендә узарга тиеш иде, ләкин 2 елга күчерелде.
Административ бүленеш.
Йәмән 21 мүхәфәзәгә бүленә, алары 333 мүдәрийәһкә, мүдәрийәһләр 2210 астрайоннарга бүленәләр, астрайоннарның барсында 38 284 авыл (2001 елга карата).
География.
Йәмәннең төньяк-көнчыгышында яңгыр сирәк явучы ташлы чүл. Бу чүлне яр буе тигезлегеннән аерып торучы тауларда һәр елны мул яңгырлар ява. Далаларда, террасаланган тау битләрендә игенчеләр мамык, җиләк-җимеш һәм яшелчәләр үстерәләр.
Икътисад.
Йәмән – гарәп илләре арасында иң ярлы дәүләтләрнең берсе. Җан башына ТМП 2009 елда – 2,5 мең доллар (гарәп илләре арасында Судан һәм Мавританиядә генә кимрәк, ә тулаем дөнья буенча 173 нче урын). Йәмәннең икътисади тотрыклылыгы нефть табышы һәм экспортына бәйле (дәүләт бюджетының 70 %), ләкин аның запаслары кими бара. 2006 елда ил хакимияте икътисадны диверсләштерү өчен икътисади реформалар башладылар (чит ил инверсторларын якынайту). Шулай ук газ табышы һәм экспортын башлау да планлаштырыла.
Промышленность (ТМПның 51 %) - нефть табышы һәм эшкәртелүе (ТМПның 25 %); кечкенәрәк кенә текстиль һәм күн предприятиеләре; азык промышленносте; кул һөнәрләре; алюминий эретү буенча бәләкәй завод; цемент ясау; зур булмаган кораблар төзәтү.
Авыл хуҗалыгы (ТМПның 10%, эшчеләрнең 75 %) - бодай, җиләк-җимеш, яшелчәләр, кофе, мамык; сөт продуктлары, терлек (сарыклар, кәҗәләр, сыерлар, дөяләр), кошлар; балыкчылык.
Хезмәт күрсәтүләр сферасы – ТМПның 39 %
Тышкы сәүдә.
2008 елда экспорт – 8,98 млрд. долл – чи нефть, кофе, киптерелгән һәм тозланган балык.
2008 елда импорт – 9, 33 млрд. долл. - азык-төлек һәм тере терлек, промышленность һәм химик продукция.
Тышкы бурыч – 6,2 млрд. долл. (2009 ел ахырына)
Халык.
Этник состав – күбесенчә гарәпләр һәм афро-гарәп мулат һәм һиндлыларның аз санлы төркеме.
Дин – күбесенчә мөселманнар (52 % - сөнниләр, 46 % - шигыйлар). 2 % тирәсе – друзлар.


Вазиристан.
Вазиристан (фар. وزيرستان) – Пакистанның төньяк-көнбатышындагы Әфганстан белән чиктәш танылмаган дәүләт.
Мәйданы – 11 585 км² (шул исәптән якынча 5 000 – төньяк өлеше һәм 6 500 – көньяк). Пакистанның Төньяк һәм Көньк Вазиристан исемле административ берәмлекләрен үз эченә ала.
Халык саны (1998) – 791 087 кеше (шул исәптән 361 246 – төньяк һәм 429 841 – көньяк өлештә), нигездә пуштун кабиләләре.
Тарих.
1893 елдан Вазиристан – әфган хөкүмәтеннән һәм инглизләрдән бәйсез территория.
1947 елда Вазиристан бәйсез Пакистан составына керә.
2001 елдан Вазиристанга Талибан хәрәкәте үтеп керә һәм җирле кабилә башлыкларын кысрыклый, 2004 елда хакимиятне үз кулларына төшерәләр.
Ислами Вазиристан дәүләте.
2006 елның 14 февралендә Төньяк Вазиристан территориясенең бәйсезлеге торгызылуы һәм Ислами Вазиристан дәүләте төзелүе игълан ителә. Пакистан армиясенең үзәк хакимиятне торгызырга тырышуы уңышсызлыкка ирешә һәм яңа дәүләт Көньяк Вазиристан хисабына җирләррен киңәйтә.
Ислами Вазиристан дәүләтен бер дәүләт тә кабул итми.
Вазиристанның армиясе пакистанлы һәм әфганстанлы берничә дистә мең сугышчыдан тора.


Хәйдәр Бигичев.
Хәйдәр Бигичев ("Хәйдәр Әббәс улы Бигичев") — бөек татар җырчысы. Опера җырчысы, автор һәм халык җырларын оста башкаручы буларак танылган. Ул татар, рус, көнбатыш операларында катлаулы партияләрне уңышлы башкара. Х.Бигичев шул ук вакытта эстрада артисты, татар халык һәм аерым авторлар җырларын камил башкаручы.
Биография.
Хәйдәр Бигичев 1949 елның 14 июнендә хәзерге Түбән Новгород (җирле сөйләмдә "Нижгар") өлкәсенең Чүмбәли (рус. Чембилей) авылында туа. Мәктәпне тәмамлагач, өч ел армиядә хезмәт итә. Авылдашлары кебек үк Мәскәүдә берәр заводта эшкә урнашырга исәпләп йөри. 1971 елда, алар районында гастрольләрдә булган җырчы Фәхри Насретдинов егеттәге сәләтне күреп алып, Мәскәү җырчысы Сөнгать Җәләлетдинов һәм Нәҗип Җиһанов ярдәмендә аны Казан Консерваториясенә укырга җибәрелүенә ирешә. Консерваторияне тәмамларга бер ел кала, 1977 елда, аны Муса Җәлил исемендәге Татар опера һәм балет театрына солист буларак алалар.
1998 елның 13 ноябрендә вафат була. Казанда җирләнгән.
Бүләкләр.
Татарстанның халык артисты (1980), РСФСРның атказанган артисты (1986), Татарстанның Г. Тукай ис. Дәүләт премиясе лауреаты (1984).


Утрау.
Утрау – бөтен яктан су белән чикләнгән һәм һәрвакыт су өстендә булучы коры җир өлеше.


Британия утраулары.
Британия утраулары (ингл. "British Isles", вал. "Ynysoedd Prydain") – Төньяк-көнбатыш Аурупада урнашкан архипелаг.


Антарктика пингвины.
Антарктика пингвины (лат. "Pygoscelis antarctica Forster", 1781) – Антарктик пингвиннар нәселеннән булган пингвин төре.


Бөекбританиянең парламенты.
Бөекбритания һәм Төньяк Ирландия Берләшкән Патшалыкның парламенты (ингл. "Parliament of the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland") Берләшкән Патшалыкның югары канун чыгару органы. Аның башлыгы – Британия патшасы. Парламент ике палатадан тора: Югары бүлмә (Лордлар палатасы) һәм аскы бүлмә (Җәмгыять палатасы).


Оман.
Ома́н "(гарәбчә عُمان‎‎)" – Гарәбистан ярымутравының төньяк-көнчыгышында урнашкан дәүләт. Согуд Гарәбстаны, Берләшкән Гарәп Әмирлекләре һәм Йәмән илләре белән чиктәш. Гәрабистан диңгезе һәм Оман култыгы сулары белән юыла.
Тарих.
"Төп мәкалә: Оман тарихы"
Географик мәгълүмат.
"Төп мәкалә: Оман географиясе"
Сәясәт.
"Төп мәкалә: Оман сәяси структурасы"


Океан.
Океан (грекча "Ωκεανός", борынгы-грек тәңресе "Океан" исеменнән) – дөнья океаны өлеше булган, кыйтгалар арасында урнашкан, су әйләнеше һәм башка специфик системаларның хуҗасы булган иң зур су объекты. Үз өченә океаннарны һәм диңгезләрне керткән Дөнья океанының мәйданы бөтен җирнең якынча 71 процентын тәшкил итә (361 миллион квадрат километр).


Дөнья океаны.
Дөнья океаны – Гидросфераның төп өлеше.


Гидросфера.
Гидросфе́ра "(грекча Hydro – су + Sphaira – шар)" – Җирнең су запаслары системасы.


Иске Кормаш (Татарстан).
Иске Кормаш "(рус. Старое Курмашево)" – Татарстан Республикасы Актаныш районында урнашкан авыл. Агыйдел елгасының сул кушылдыгы. Шәбез елгасы ярында унашкан. Актаныш авылыннан 25 км ераклыкта. 2010 496 кеше яшәгән.Авылда урта мәктәп, аның составындагы ике музей, "Ирек"мәчете бар. Авылда элегрәк булган сөтчелек фермалары 2009 елда бетерелде. 16 гасырда нигез салынган.


Һинд океаны.
Һинд океаны – зурлыгы буенча җир шарында өченче океан. Дөньяның су өслегенең 20 % ала. Төньякта Азия белән, көнбатышта Гарәбстан ярымутравы һәм Африка, көнчыгышта Индокитай һәм Австралия, көньякта Көньяк океан белән чикләнгән.. Океанның ярлары аз кискәләнгән. Утраулар чагыштырмача аз, зур утраулар бары океан чигендә генә урнашкан. Һинд океаны көнчыгышта Тын океан, көнбатышта Атлантик океан белән тоташкан, Төньяк боз океаны белән бәйләнеше юк.
Географик урыны.
Һинд океаны планетада үзенә бертөрле урыны белән аерылып тора: аның зуррак өлеше Көньяк ярымшарда ята. Төньякта ул Евразия белән чиктәш, Төньяк Боз океаны белән бәйләнеше юк.
Океанның ярлары аз кискәләнгән. Утраулар чагыштырмача аз. Зур утраулар океанның чигендә генә урнашкан. Океанда вулканлы һәм мәрҗән утраулары бар.
Океанны тикшерү тарихы.
Һинд океанының яр буйлары борынгы мәдәниятләр районнарыннан берсе. Кайбер галимнәр диңгездә йөзү һинд океанында башланган дип исәпли. Су киңлекләрен үтәр өчен ясалган беренче җайланмаларның бамбук саллар булуы мөмкин. Һинд-Кытайда ал арны әле дә файдаланалар. Һиндстанда катамаран тибындагы кораблар уйлап чыгарылган. Шундый корабларның сурәтләре борынгы храмнар стенасына чокып ясалган. Ул ерак заманнарда Борынгы Һиндстан диңгезчеләре Мадагаскарга, Көнчыгыш Африкага йөзгәннәр, Америкага да барган булулары мөмкин. Океан буйлап йөзү маршрутларының тасвирламасын беренче булып гарәпләр төзегән, һинд океаны турыңдагы мәгълүматлар Васко да Гама сәяхәтләре (1497—1499) вакытыннан туплана башлаган. XVIII гасыр ахырында бу океанның беренче тапкыр тирәнлеген үлчәүне инглиз диңгез сәяхәтчесе Джеймс Кук үткәрә.
Океанны комплекслы өйрәнү XIX гасыр ахырында башлана. Иң зур тикшеренүләр «Челленджер» судносында Англия экспедициясе тарафыннан үткәрелә. Әмма XX гасыр урталарына кадәр Һинд океаны әле аз өйрәнелә. Безнең көннәрдә күп кенә илләрнең фәнни-тикшеренү судноларында уннарча экспедиция океанның табигатен өйрәнә, аның байлыкларың ачыклый.
Океан табигатенең үзенчәлекләре.
Океан төбе рельефының төзелеше катлаулы. Үзәк океаник сыртлар океан үзәнен өч өлешкә бүлә (картаны карагыз). Көнбатыш өлешендә су асты сырты сузылган, ул Африкадан көньяктарак Үзәк Атлантика сырты белән тоташа. Сыртның уртасына тирәнлектәге ярылулар, океан төбендәге җир тетрәү һәм вулкан ату өлкәләре туры килә. җир кабыгындагы ярылулар Кызыл диңгездә дә дәвам итә һәм коры җиргә килеп чыга.
Бу океанның климаты аның географик урыны йогынтысында формалаща. Климатның үзенчәлеге — океанның субэкваториаль пояста яткан һәм коры җирнең тәэсиренә эләккән төньяк өлешендәге сезонлы муссон җилләре. Муссоннар океанның төньяк өлешендә һава шартларына гаять нык йогынты ясыйлар.
Көньякта океан Антарктиданың суыту тәэсирен кичерә; биредә океанның иң кырыс районнары ята.
Су массаларының үзлекләре климат үзенчәлекләре белән бәйләнгән. Океанның төньяк өлеше яхшы җылына, анда салкын сулар агып килми, һәм ул шуңа күрә бик җылы. Монда суның температурасы шул ук киңлектә ятучы башка океаннардагыдан югарырак (+30°С ка кадәр җитә). Көньякка таба суларның температурасы түбәнәя. Тулаем алганда өске катлау суларының тозлылыгы Бөтендөнья океанының уртача тозлылыгыннан югарырак, ә Кызыл диңгездә ул бигрәк тә югары (42 % ка кадәр).
Океанның төньяк өлешендә агымнар барлыкка килүгә җилләрнең сезонга карап алышынуы йогынты ясый. Муссоннар сулар хәрәкәтенең юнәлешен үзгәртәләр, аларның вертикаль аралашуын китереп чыгаралар, агымнар системасын үзгәртәләр. Көньякта агымнар Бөтендөнья океаны агымнарының гомуми схемасының бер состав өлеше булып торалар.
Һинд океанының органик дөньясы.
Һинд океанының органик дөньясы Тын океанның көнбатыш өлешендәге үсемлекләр һәм хайваннар дөньясы белән охшаш. Тропик су массалары планктонга бай, анда бер күзәнәкле суүсемнәр аеруча күпләп үрчи. Шулар аркасында суның өске катлавы нык болганчыклана, төсен үзгәртә. Планктон арасында төнлә яктыртучы организмнар күп. Балык төрләреннән сардинелла, скумбрия, акулалар йөзеп йөри. Океанның көньягында — ак канлы балыклар, мәсәлән боз-балык һ. б. Шельфлы районнар һәм мәрҗән рифлары янындагы сай сулар тереклеккә аеруча бай. Суүсемнәр су асты болыннарын хасил итә. Һинд океанының җылы суларында гаять зур диңгез ташбакалары, диңгез еланнары тереклек итә, моллюсклардан каракатица һәм кальмарлар күп, ә Антарктидага якынрак китлар һәм тюленьнәр яши.
Һинд океаны берничә табигый пояста урнашкан. Тропик пояста, аның әйләнә-тирәсендәге коры җир тәэсирендә, су массалары төрле үзлеккә ия булган комплекслар формалаша. Бу поясның көнбатыш өлешендә явым-төшем аз була, парга әйләнү бик зур, коры җирдән су бөтенләй агып төшми диярлек. Биредә су массаларының тозлылыгы югары. Поясның төньяк-көнчыгыш өлеше, киресенчә, явым-төшемне һәм Гималай тауларыннан агып төшә торган елгалардан төче суны күп ала. Биредә өске катлау сулары шактый нык төчеләнгән комплекс барлыкка килә.
Океанда хуҗалык эшчәнлеге төрләре.
Һинд океанының табигый байлыклары тулаем алганда әле аз өйрәнелгән һәм аз үзләштерелгән. Океанның шельфы файдалы казылмаларга бай. Персия култыгы төбендәге утырма токымнар катламында нефть һәм табигый газның бик зур запаслары табылды. Нефть чыгару һәм аны ташу суларны пычрату куркынычын тудыра. Океанның төньяк-көнбатышы ярларында урнашкан илләрдә, төче су бөтенләй диярлек булма-ганлыктан, тозлы суларны төчеләндерү эше алып барыла. Балык тоту да үсеш алган.
Һинд океаны аша күп санлы судно юллары уза. Океанның төньяк өлешендә диңгез юллары аеруча күп, анда әле хәзергә кадәр кечерәк кенә җилкәнле суднолардан файдаланалар. Ал арның хәрәкәт юнәлеше муссоннар белән бәйләнгән.


Төньяк Боз океаны.
Төньяк-Боз океаны (шулай ук Арктик океан) — мәйданы буенча Җир шарында иң кечкенә океан, Авразия һәм Төньяк Америка арасында урнашкан. Мәйданы 14,75 млн. кв. км, уртача тирәнлеге 1225 м, иң зур тирәнлеге 5527 м (Гренланд диңгезе). Су күләме 18,07 млн. км³. Төньяк Боз океаны климатның кырыслыгы, бозларның күплеге һәм чагыштырмача сай булуы белән аерылып торучы океан. Бу океан андагы климатның кырыслыгы, бозларның күплеге һәм чагыштырмача сай булуы белән аерылып тора. Анда тереклек күрше океаннар белән су һәм җылылык алмашуга тулысынча бәйле.
Океанның географик урыны.
Төньяк Боз океаны — Җир шарындагы океаннарның иң кечкенәсе һәм иң сае. Ул Арктика үзәгендә урнашкан, ә океанны, материкларның океанга кереп торган өлешләрен, утрауларны һәм архипелагларны эченә алган Арктикада үзе Төньяк полюс тирәли барлык киңлекне били.
Океанның зур өлеше диңгезләрдән тора, аларның күбесе — кы рый диңгезләр, һәм бары тик берсе генә — эчке диңгез. Океанди материкларга якын урнашкан утраулар күп.
Океанны тикшерү тарихы.
Төньяк Боз океанын тикшеренү — күп кенә илләрнең диңгезчеләре, сәяхәтчеләре һәм галимнәренең буыннан буынга дәвам иткән героик батырлыклары тарихы ул. Борынгы заманнарда ышанычсыз агач көймә һәм каекларда рус кешеләре — поморлар сәяхәткә чыга торган булганнар. Грумантти (Шпицбергенда) кышлаганнар, Объ елгасы тамагына таба йөзгәннәр. Алар балык тотканнар, диңгез җәнлекләре аулаганнар һәм поляр суларда йөзү шартларын яхшы белгәннәр. Русларның бу якларда йөзүе турындагы мәгълүматлардан файдаланып, инглизләр һәм голландлар Европадан Көнчыгыш илләренә (Кытайга һәм Һиндстанга) баруның иң кыска юлларын эзләп табарга омтылганнар. XVI гасыр ахырында Виллем Баренц сәяхәте нәтиҗәсендә океанның көнбатыш өлешенең картасы төзелгән. Океанның ярларын планлы өйрәнүне Бөек төньяк экспедициясе башлап җибәрә (1733 — 1743). Экспедициядә катнашучылар фәнни батырлык күрсәтәләр — Печора тамагыннан алып Беринг бугазына кадәр юл узып, ярларны картага төшерәләр.
Океанның поляр яны өлкәләре табигате турында беренче мәгълүматлар XIX гасыр ахырында Ф. Нансенның «Фрам» судносындагы дрейфы һәм XX гасыр башында Г. Седовның «Изге Фока» шхунасында полюска таба йөзүе вакытында туплана.
Океан аша бер навигациядә йөзеп үтү мөмкинлеге 1932 елда «Сибиряков» бозваткычы экспедициясе тарафыннан исбатлана. О. Ю. Шмидт җитәкчелегендәге бу экспедициядә катнашучылар океан тирәнлеген, бозларның калынлыгын үлчиләр, һава торышын күзәтәләр.
Безнең илдә бу океанны тикшеренүләрнең яңа алымнарын эшләделәр. 1937 елда йөзмә бозда «Төньяк полюс» (ТП-1) дигән беренче поляр станция оештырыла. И. Д. Папанин җитәкчелегендәге дүрт котыпчы боз өстендә Төньяк полюстан Гренландия диңгезенә кадәр героик дрейф уздылар.
Океанны тикшерү өчен хәзер самолетлар кулланыла. Алар боз өстенә төшеп утыралар һәм Оер тапкырлы күзәтүләр башкаралар. Космостан төшереп алынган рәсемнәр океан өстендәге атмосфера торышының үзгәреше, бозларның хәрәкәте турында мәгълүматлар бирә.
Барлык бу тикшеренүләр нәтиҗәсендә Төньяк Боз океанының табигате: аның климаты, органик дөньясы турында гаять күп материал тупланды; океан төбе рельефының төзелеше аныкланды, океан төбендәге агымнар өйрәнелде.
Боз океаны табигатенең шактый гына серләре хәзер билгеле инде, шулай да киләчәк буыннарга, шул исәптән бәлкем сезнең арадан да кемнәргәдер, күп нәрсәне ачарга туры килер әле.
Табигатенең үзенчәлекләре.
Океан төбе рельефының төзелеше катлаулы. Океанның үзәк өлеше тау сыртлары һәм тирән ярылулар белән кискәләнгән. Тау сыртлары арасында тирән иңкүлекләр һәм казанлыклар ята. Океанның характерлы үзенчәлеге — киң шельф, ул океан төбенең өчтән бер өлешеннән артыграк мәйданын алып тора.
Климат үзенчәлекләре океанның поляр өлкәдә булуы белән билгеләнә. Аның өстендә арктик һава массалары өстенлек итә. Җәен томаннар еш була. Арктик һава массалары Антарктида өстендә формалаша торган һава массаларыннан шактый җылырак. Моның сәбәбе — Боз океаны суларында җылылык запасы булу, чөнки океан даими рәвештә Атлантика суларының һәм азрак күләмдә Тын океан суларының җылысын алып тора. Шул рәвешчә, тулаем алганда һәм, сәер тоелса да, аеруча кышын Төньяк Боз океаны Төньяк ярымшарның гаять зур коры җир мәйданнарын суытмый, ә киресенчә, шактый җылытып тора.
Көнбатыш һәм көньяк-көнбатыш җилләре тәэсирендә Төньяк Атлантикадан Боз океанына Төньяк Атлантика агымының куәтле җылы су ташкыны агып керә. Евразия ярлары буенда сулар көнбатыштан көнчыгышка хәрәкәт итә. Беринг бугазыннан алып Гренландиягә кадәр бөтен океан буйлап сулар кире юнәлештә — көнчыгыштан көнбатышка таба хәрәкәт итә.
Бу океан табигатенең иң характерлы үзенчәлеге — анда бозлар булу. Аларның барлыкка килүе өске су массалары температурасының түбән һәм тозлылыгының чагыштырмача аз булуы белән бәйләнгән. Бу суларны зур күләмдә материктан агып төшә торган елга сулары төчеләтә.
Бозларның башка океаннарга чыгуы кыенлашкан. Шуңа күрә биредә 2—4 метрлы һәм аннан да калынрак күпьеллык бозлар өстенлек итә. Җилләр һәм агымнар бозларның хәрәкәтен һәм кысылуын китереп чыгара, кар-боз өемнәрен (торослар) барлыкка китерә.
Океанда организмнарның төп массасын салкын суда һәм хәтта боз өстендә яшәргә сәләтле суүсемнәр хасил итә. Органик дөньясы Атлантика тирәсендәге районда һәм елга тамаклары янындагы шельфта гына бай. Бу урыннарда планктон хасил була, төптә суүсемнәр үсә, балыклар (тәрәч, навага, палтус) йөзә. Океанда кит, тюлень, моржлар бар. Арктикада ак аюлар, диңгез кошлары тереклек итә; кошлар бик зур төркемнәр (колонияләр) булып яр буйларында яши. Гаять зур «кошлар базары»ның барлык вәкилләре океанда туклана.
Боз океанында ике табигый поясны аерып йөртәләр. Поляр (арктик) поясның чиге көньякта якынча континенталь шельф кырые белән тәңгәл килә. Океанның аеруча тирән сулы һәм кырыс бу өлеше хәрәкәттәге бозлар белән капланган. Җәен боз өсләрен эреп җыелган су каплап ала. Бу пояс организмнар тереклеге өчен аз яраклы.
Океанның коры җиргә якын өлеше субполяр (субарктик) пояска керә. Болар, нигездә, Төньяк Боз океаны диңгезләре. Монда табигать бик үк кырыс түгел. Җәен ярга якын өлешендәге сулар боздан арчыла һәм елга суларыннан бик нык төчеләнә. Атлантикадан үтеп керә торган җылы сулар монда планктонның үсүе өчен уңай шартлар тудыра, ә алар белән балыклар туклана.
Океанда хуҗалык эшчәнлеге төрләре.
Ярларын бу океан сулары юа торган илләр өчен Төньяк Боз океаны бик зур әһәмияткә ия. Океанның кырыс табигате анда файдалы казылмалар эзләүне кыенлаштыра. Шулай да Карск һәм Баренң ярлары буенда нефть һәм табигый газ ятмалары эзләп табылган инде.
Океанның биологик байлыклары зур түгел. Атлантика яны районында балык тоталар һәм суүсемнәр җыялар, тюлень аулыйлар. Океанда кит аулау бик нык чикләнгән.
Төньяк диңгез юлын үзләштерү үткән гасырның 30 нчы елларында гына башланды. Төньяк диңгез юлы — Арктикада суднолар йөрүнең төп магистрале, ул Европа һәм Ерак Көнчыгыш портлары арасын шактый нык кыскарта. Төньяк диңгез юлы Себерне үзләштерүдә гаять зур роль уйный. Бу юл белән Себергә җиһазлар һәм азык-төлек алып баралар, аннан агач һәм руда кайтаралар. Навигация 2—4 айлап дәвам итә, ә аерым урыннарда, бозваткычлар йөреп торганда, ул озаккарак сузыла. Төньяк диңгез юлы эшен тәэмин итү өчен, безнең илдә махсус хезмәт күрсәтү оештырылган: поляр авиация, яр буенда һәм йөзмә бозларда метеорологик станцияләрнең бөтен бер челтәре төзелгән.
Төньяк Боз океанын кыю кешеләр — «полярниклар» (котыпчылар) өйрәнә. Котыпчы булу профессия белән генә түгел, бәлки географик эшчәнлек белән дә билгеләнә. Кешенең куәтле техникадан файдалануына карамастан, Төньяк Боз океанында эшләү кыен һәм куркыныч. Котыпчыларга кыюлык һәм батырлык, чыдамлык һәм хезмәт сөкәчәнлек кенә түгел, бәлки югары һөнәри осталык та хас.


Чарли Чаплин.
Чарли Чаплин "(ингл. Charles Spencer "Charlie" Chaplin; 16 апрель, 1889 – 25 декабрь 1977)" – инглиз актеры, шулай ук сценарист, композитор һәм режиссер.


Көньяк океан.
Көньяк океа́н (яки Антарктик океан) – Антарктиданы әйләндереп алучы, Җирдәге океаннар арасында зурлык буенча дүртенче урында торучы океан. Мәйданы 20 327 мең км2 (төньяк чиге буларак көньяк киңлекнең 60нчы градусын кабул иткән очракта). Иң зур тирәнлек (Көньяк-Сандвич иңкүлеге) – 7235 м.
Антарктида ярларында Көньяк океанга керүче 13 диңгез аерыла: Уэдделл, Скош, Беллинсгаузен, Росс, Амундсен, Дейвис, Лазарев, Рисер-Ларсен, Космонавтлар, Берлек, Моусон, Дюрвиль, Сомов диңгезләре.
Иң мөһим утраулар: Фолкленд утраулары, Кергелен, Көньяк Георгия, Көньяк Шетленд утраулары, Көньяк Оркней утраулары, Көньяк Сандвич утраулары.
Халыкара гидрографик оешманың үз публикацияләрендә Көньяк океанны Атлантик, Һинд һәм Тын океаннарыннан аерып чыгаруы 1937 елга карый.


Кошлар.
Кошлар "(лат. Aves)" – алдагы очлыгы канат формасында булган умырткалылар. Иң башта кошларның канатлары очу өчен кулланылган, ләкин хәзер очмый торган кошлар да бар. Кошларның тагын бер үзенчәлеге – томшыклы булу. Бүгенге көндә Җир шарында кошларның 9800дән артыграк төре билгеле.


Умырткалылар.
Умырткалылар (лат. "Vertebrata", русча "Позвоночные") — хордалы хайваннарның бер төре.


Өй тавыгы.
Өй тавыгы "(лат. Gallus gallus, кайсыбер вакытларда – Gallus gallus domesticus яисә Gallus domesticus; ир – әтә́ч, балалары – чебилә́р)" – Йорт хайваннарының иң күп санлы һәм иң таралган төре.


Гарәбстан ярымутравы.
Гарәбстан ярымутравы ("Гарәбстан";, "Шибһ әл-Җәзира әл-Гарәбиә") — көньяк-көнбатыш Азиядә урнашкан ярымутрау. Көнчыгыштан Фарсы һәм Оман култыклары белән, көньяктан Гарәбстан диңгезе һәм Гадән култыгы, көнбатыштан Кызыл диңгез белән юыла.
Геологик яктан ярымутрау, элек африка кыйтгави массасының бер өлеше булган, Гарәп плитасын барлыкка китерә. Гарәп ярымутравы тулысынча чүлләр белән капланган: төньяк өлешен Нефуд чүле, көньягын — Руб әл-Хали алып тора.


Ярымутрау.
Ярымутрау - бер ягы белән кыйтгага тоташкан, ә башка яклардан су белән чолгап алынган коры җир өлеше.


Култык.
Култык - күбесенчә коры җиргә кергән, ләкин су белән элемтәдә торган океан, диңгез яисә күл өлеше.


Вьетнам.
Вьетна́м "(вьетн. Việt Nam, 越南)", рәсми атама Вьетнам Социалистик Җөмһүрияте – Көньяк-көнчыгыш Азиядә, Индокитай ярымутравында урнашкан дәүләт. Көнбатышта Лаос һәм Камбоҗа, төньякта Кытай белән чиктәш. Көнчыгыштан һәм көньяктан Көньяк-Кытай диңгезе белән юыла.
Атама.
Илнең атамасы ике сүздән тора: «Việt» сүзе төп милләтне – вьетларны, ә «Nam» көньяк сүзен аңлата. Илнең исеме күршеләр белән бәйле: үзләрен "Көньяк вьетлар иле" дип атаган вьетлары төньяктагы күршесен Кытайны "Төньяк дәүләт" дип атыйлар.
Тарих.
"Төп мәкалә: Вьетнам тарихы"
Географик мәгълүмат.
"Төп мәкалә: Вьетнам географиясе"


Көньяк-көнчыгыш Азия.
Көньяк-Көнчыгыш Азия (,,,) — Кытай, Һиндстан һәм Австралия арасындагы континенталь һәм утрау территорияләрен үз эченә алучы зур регион. Континенталь өлешендә Вьетнам, Камбоджа, Лаос, Мьянма, Таиланд, утрауларда — Бруней, Көнчыгыш Тимор, Индонезия, Сингапур, Филиппиннар урнашкан. Малакка ярымутравының көньяк өлешен һәм Борнео утравының төньягын Малайзия биләп тора. Вьетнам, Камбоджа һәм Лаосны шулай ук һиндкытай дәүләтләре дип атыйлар.
Халык.
Регионда якынча 600 млн кеше яши, бу якынча Җир халкының 8% тәшкил итә. Ява утравы халкы тыгызлыгы аеруча югары.


Галилео Галилей.
Галилео Галилей (; 1564 елның 15 февралендә Пизада туган – 1642 елның 8 гыйнварында Арчетрида вафат) – Италия физигы, механигы, астрономы, философы һәм математигы. Үз вакытының фәненә зур йогынты ясаган. Беренче булып күк йөзендә булган җисемнәрне күзәтү өчен телескопны кулланган. Күп мөһим астрономия ачышларын эшләгән. Галилей – Экспериментлы физиканың нигезчесе.
Яшәгән вакытта дөньяның гелиоцентрик системасының актив тарафдары булу сәбәпле аның католик чиркәү белән җитди конфликт булган.
Кече чаклар.
Галилей 1564 елда Италиядә урнашкан Пиза шәһәрендә нәселле, ләкин факыйрьләшкән композитор Винченцо Галилей (1520 - 1591) гаиләсендә туа. Галилео Галилейның тулы исеме Галилео ди Винченцо Бонайути де Галилей (). Галилейның нәселе инде XIV гасырдан мәгълум. Аның берничә туры бабасы Флорентий Җөмһүриятенең җитәкчеләре булганнар, хәтта бер бабасы, шулай ук "Галилео" исемле мәшһүр табиб, 1445 елда җөмһүрият башлыгы булып сайланды.
Винченцо Галилей һәм Джулия Амманнати гаиләсендә алты бала булган, ләкин бары дүртесе өлкән яшькә кадәр җиттеләр. Галилео (балалар арасында иң олы), Вирджиния һәм Ливия исемле кызлар һәм иң кечкенә малай Микеланджело. Микеланджело киләчәктә әтисе кебек лютнада уйнаган композитор буларак мәшһүр булыр.
Галилейның яшь чагы турында күп нәрсә мәгълум түгел. Яшь чактан малай сәнгатькә тартылды. Гомере буе аның музыкага һәм рәсемнәргә мәхәббәте булды.
Башлангыч белемне Галилей ерак урнашмаган Валломброза исемле монастырьда алды. Ул бик укырга яратты, һәм сыйныфта беренче укучылар арасында торды. Галилей христиан дине әһеле булырга теләгән иде, ләкин әтисе рөхсәт итмәде.
1581 елда Галилей әтисе киңәше белән табиблык өйрәнү өчен Пиза университетына керде. Студент булып ул өч елдан кимрәк өйрәнде, инде шул вакытта ул борынгы фәлсәфәчеләр китаплары белән танышты. Шул вакытта ул Коперник теориясе белән танышты дип санала.
Ләкин галилей әтисенең финанс хәле начарайды, һәм ул малайның укуын түли алмады. Галилейга бушлай укырга рөхсәт бирмәгәч, ул кире кайтырга мәҗбүр булды. Бәхеткә, аңа Гвидобальдо дель Монте исемле кеше ярдәм итте, һәм тиздән 1589 елда ул Пиза университетына профессор буларак килде.
1591 елда аның атасы вафат булды, һәм гаилә өчен җаваплык Галилейга күчте. Беренче чиратта ул кече сеңле тәрбиясе турында уйларга тиеш иде.
1592 елда Галилей Падуан университетында престиж урынын алды.
Падуя, 1592–1610.
Падуяда булу вакыты – Галилейның фәни эшчәнлеге өчен иң әйбәт вакыт.
"Ул барыбер әйләнә!".
Бөтенесенә мәгълум булган риваять: Галилей чиркәү алдында үз версиясеннән баш тарткач "Ул барыбер әйләнә!" дип әйткән, ләкин моны дәллиләгән фактлар юк. Тарихчылар тапканнар ки, әлеге миф журналист Джузеппе Баретти тарафыннан 1757 елда язылган.
Галилей һәм Пиза манарасы.
Риваятьләргә күрә Галилей Пиза манарасының аву тизлеген үлчәгән. Галилей чыннап та моның кебек экспериментларны эшләгән, ләкин алар Пиза манарасына кагылышты булганы дәлилләнмәгән.
Тәрҗемә.
Ни кызганыч, Галилео Галилей китаплары татар теленә тәрҗемә ителмәде.
Сылтамалар.
*


15 февраль.
15 февраль — Милади тәкъвимендә икенче айның унбишенче көне.


8 гыйнвар.
8 гыйнвар — Милади тәкъвимендә беренче айның сигезенче көне. Ел ахырына кадәр 357 көн кала.
Исем бәйрәмнәре.
Константин һәм ясалмалары: "Констанций" һ.б.
Люсьен һәм ясалмалары: "Люсиан", "Люциана", "Лючиано", "Люсьенна", һ.б.


Фатих Әмирхан.
Фатих Әмирхан (1886 елның 1 гыйнвары — 1926 елның 9 марты, Казан) — күренекле татар язучысы, җәмәгать эшлеклесе. Татар сатира жанрын тудыручы.
Биография.
Фатих Әмирхан 1886 елның 1 гыйнварында Казанда туа. 1895 елда әтисе аны "Мөхәммәдия" мәдрәсәсенә илтә. Мәдрәсәдән соң, 1904 елда, Фатих Әмирхан Самарага рус телен өйрәнергә китә. 4 ай чамасы укыгач, аерым укытучылар ярдәмендә гимназия программасы буенча имтиханга әзерләнә. 1905 елда «Мөхәммәдия»нең алдынгы шәкертләре белән яшертен рәвештә җилем басмада «Әльислах» (гарәпчә үзгәртеп кору) исемле гәзит чыгара башлый. Ул үзе гәзитнең җитәкчесе һәм мөхәррире була.
1906 елда Тукай катнашлыгында чыгарылган "Әл-гасрел-җәдит" журналында аның "Париж коммунасы тарихы" исемле тәрҗемә мәкаләсе басылып чыга. 1907 елда Әмирхан Мәскәүдә чыга башлаган "Тәрбиятел әтфаль" (балалар тәрбиясе) балалар журналында сәркатип булып эшли.
1907 елның язында, ял итәргә дип, Мәскәүдән Казанга кайта. Ләкин монда бик зур бәхетсезлеккә юлыга — паралич сугып, ике аягы да йөрмәс була.
1907 елның көзендә «Әльислах» рәсми рәвештә чыга башлый. Фатих Әмирхан журналист буларак таныла.
Фатих Әмирхан шулай ук «Ялт-йолт», «Кояш» исемле сатирик журналларда да эшли.
Фатих Әмирхан үткен телле юморист буларак таныла. Татар телендә беренче сатирик романны да ул яза. Аның әсәрләренең күбесендә сатирик алымнар кулланыла.
1923-1924 елларда татар театр техникумында укыта.
Иҗаты.
1905 елда, "Әльислах" гәзитен чыгара башлап, Фатих Әмирхан журналистика эшенә керешә. Төрле инкыйлабый-демократик эчтәлекле публицистик һәм әдәби-тәнкыйть мәкаләләре яза.
1907 елда аның беренче күркәм хикәясе "Гарәфә кич төшемдә" языла һәм басылып чыга. 1908 елда "Бәйрәмнәр", шуннан соң "Хәзрәт үегтләргә килде" (1912, "Габделбасыйр гыйшкы" (1914), "Салихҗан карый" (1916), "Сәмигулла абзый" (1916) кебек күп кенә хикәяләр яза. 1908-1910 елларда Фатих Әмирхан "Фәтхулла хәзрәт" исемле сатирик повесть яза. 1909 елда язучының "Татар кызы" исемле әсәре, 1911 елда "Хәят" повесте, 1912 елда "Урталыкта" романы басыла.
Язучы шулай ук драматургия өлкәсендә дә иҗат итә. Ул "Яшьләр" (1909), "Тигезсезләр" (1914) пьесаларын яза.
Фатих Әмирхан күп әсәрләрендә искелекне, сыйнфый тигезсезлекне тәнкыйтьли. Шулай ук татар хатын-кызлары хокукларын да яклап чыга ("Татар кызы").
Әдип октябрь инкыйлабын хуплап каршы ала, әмма озакламый, ул хуҗалык һәм мәдәният өлкәсендә совет һәм партия оешмалары үткәрә торган сәясәтнең кешегә һәм вак милләтләргә каршы булуын күреп ала, тәнкыйтьләр белән чыгыш ясый. 1924 елда, гореф-гадәтләрне бозуны, аерым шәхестән культ ясауны тәнкыйтьләп, "Шәфигулла агай" исемле сатирик повесть яза.


Гаяз Исхакый.
Гаяз Исхакый – егерменче гасырның беренче яртысында татар, гомумән, төрки халыкларның киләчәге өчен эзлекле көрәш алып барган, шуны яшәвенең иң олы максаты итеп куйган милләт улларының иң күренеклесе.
Тормыш юлы.
Гаяз Исхакый 1878 елның 23 февралендә Чистай өязенең Яуширмә авылында туа. Гаяз башта әбисе Мәхфусә остазбикә ярдәмендә язу танырга өйрәнә, авыл мәдрәсәсенә йөри. Унике яшендә аны Чистайдагы мәдрәсәгә бирәләр. Ләкин укыту тиешле булмаганга, өч елдан Гаяз Казандагы Күл буе мәдрәсәсенә килә. аны биредә күренекле мәгърифәтче Һади Максуди укыта. 1897 елда, мәдрәсәне тәмамлагач, аны Әмирхановлар мәдрәсәсенә хәлфә итеп чакыралар, ә Һ.Максуди монда мөдәррис булып күчә.
1898 елда Г.Исхакый Казан Татар укытучылар мәктәбенә укырга керә, аны 1902 елда тәмамлый. Бер үк вакытта Яңа Бистәдәге мөгаллимлек эшен дә дәвам иттерә. Татар укытучылар мәктәбе укучыларына балаларны рус мәдәнияты рухында тәрбияләргә, ягъни аларны руслаштырырга өйрәтә торган була. әмма Г.Исхакый милләтенә тугъры булып кала, ул 1902 елда Ырынбурдагы "Хөсәения" мәдрәсәсендә эшли башлый.
Г.Исхакый университетка керү теләге белән Казанга кайта, ләкин, ата-анасының сүзен тыңлап, туган авылында мулла булып хезмәт итәргә керешә.
1904нче елда ул тагын Казанга килә, иҗтимагый-сәяси хәрәкәтләрдә катнаша башлый, "Таң йолдызы" гәзитен оештыра (Ул 1906 елның 18 маеннан 17 ноябренә кадәр чыга. Унынчы саныннан Сәгыйть Рәмиев мөхәррире була). 30 октябрьдә Исхакыйны кулга алалар, ләкин берничә көннән чыгаралар. 23 декабрьдә исә тагын төрмәгә (бу юлы Чистайныкына) ябалар. 1907 елның 18 февралендә азат итәләр. Шул елның октябрь аенда аны яңадан кулга алалар, Архангельск губернасының Пинега шәһәренә сөргенгә җибәрәләр. Ләкин ул монда озак тормый, качып китә. 1908 елның июлендә Петербургка килеп чыга, аннан Төркиягә китә. 1909 елның көзендә яшертен генә Петербургка килә. Кышны башкалада, ә җәйне Финляндиядә үткәреп, көзкөне яңадан Төркиягә килә. 1911 елда ялган паспорт белән Петербургка кайта, ләкин аны тоталар һәм Архангельск губернасының Мезень шәһәренә җибәрәләр.
Гаяз Исхакый кабере. Әдирнәкапы, Төркия
1913 елның 4 апрелендә азат итәләр, ләкин Казанга кайтырга рөхсәт булмый. Шулай да әдип Казанга, аннары туган авылына кайтып китә.
1913 елның 22 октябреннән Петербургта "Ил " гәзитен чыгара башлый. Гәзит 1915 елда ябыла. Ләкин 1917 елда, беренче мөмкинчелек килеп чыгу белән, Г.Исхакый аны яңадан чыгара башлый.
Апрель аенда Мәскәү мөселман халкы комитеты рәисе итеп сайлана.
Октябрьдә инкыйлаб булу милли мәсьәләне хәл итүне кыенлаштыра.
Г.Исхакый 1919 елда чит илгә китәргә мәҗбүр була.
Башта Кытайда, аннары Франциядә, Германиядә, Польшада яши. Икенче Бөтендөнья сугышы башлангач, Төркиягә килә. Чит илләрдә яшәгәндә дә төпле газета-журналлар чыгара, әдәби әсәрләр иҗат итә.
Г. Исхакый 1954 елның 22 июлендә Әнкарада вафат була. Истанбулның Әдернәкапы зыярәтенә күмелә.
Остазбикә.
Г. Исхакыйның «Остазбикә» әсәре 1910 елда иҗат ителә һәм 1914–1915 елларда басылып чыга. Исхакыйчы галимнәр аны әдип иҗатының өченче – милләтчелек (1910–1918) дәве-ренә кертеп карыйлар. Ул повесть жанрында язылган. Аның эчтәлеге кыскача түбәндәгедән гыйбарәт: Вахид мулла белән унике ел бер җан, бер тән булып яшәгән Сәгыйдә, бала булмау сәбәпле, үз теләге белән үзенә көндәш, иренә икенче яшь хатын алдыра. Икенче төрле әйткәндә, автор Сәгыйдәнең балалы булу теләге белән бәйле эш-гамәлләрен, өмет-хыялларын, хис-кичерешләрен сөйли. Әдип бу әсәрендә XX гасыр башында муллалар социаль катлавы тормышы материалында көн кадагындагы иҗтимагый-милли проблемаларны сурәтләүдән аерылып китеп, аның өчен яңа булган гаилә бәхете темасын гәүдәләндерүгә күчә.
«Остазбикә» повесте күләмнәре ягыннан төрлечә зурлыкта булган 14 бүлектән тора. Дөрес, элгәреге әдәби традицияләргә нигезләнеп язу сәбәпле, автор аларга тәртип саны да, яисә исем дә куймаган. Аларның эчтәлегеннән чыгып, шартлы рәвештә, беренче бүлекне «Кызны кияүгә бирергә карар кылынды», икенче бүлекне «Мулла кияү күңелгә ошады», өченчесен «Каената йортында», дүртенчесен «Яшь мулланы йортлы-җирле итү», бишенчесен «Бәхетле мул тормыш», алтынчысын «Борчулы төннәр», җиденчесен «Алла бала бирмәде», сигезенчесен «Асрамага малай алу», тугызынчысын «Казанда кунакта» яисә «Хатынның үгие юк», унынчысын «Көндәш ачысыннан көчлерәк», унберенчесен «Ул ачуланган иде», уникенчесен «Угылын күрәсе килү теләге туды», унөченчесен «Көндәш янында» яисә «Намазлыкта үткәрелгән төн», ундүртенчесен «Бала бәхете» дип атарга мөмкин булыр иде. «Остазбикә» повестенда бер төп сюжет сызыгы бар. Аның нигезендә яткан үзәк конфликтны эчке каршылык – Сәгыйдәнең балалы булу теләге белән бәйле акыл һәм хис тартышы барлыкка китерә, ягъни төп геройның үсеш-үзгәреш тарихы аны хасил итә. Шушы төп сюжет сызыгының аерым элементлары өстәмә сюжет сызыкларын барлыкка китерәләр. «Остазбикә» повестеның төп сюжет сызыгы мондый: әсәр экспозиция белән башланып китә. Ул әсәрнең беренче биш бүлеген алып тора. Алтынчы бүлек – төенләнеш, җиденче – унөченче бүлекләр – вакыйгалар үстерелеше, үндүртенче бүлек – кульминацион нокта, һәм шуннан соң чишелеш килә.
Повестьның экспозиция өлешендә әдип үз рухи мирасында бик яратып гәүдәләндергән мулла-хәзрәтләр социаль катлавының тормыш-көнкүреше, аларның яшәеш кануннары, кагыйдәләре, яшәү рәвеше, теләк-омтылышлары белән укучыны җентекләп таныштыра. Татар халкының кыз ярәшү, кыз бирү, туй йолалары, гореф-гадәтләре, традицияләре турында бай мәгълүмат бирә. Экспозициядәге беренче бүлектә әдип үзе тудырган муллалар образының өченче тибы «татар халкы яшәешенә зыян сала-сала урталыкта сөйрәлүче» Рәхим мулланың тормыш-яшәеше, авыл халкының мәдәни үсешендә аның роле турында сөйли. Шакир мөәзин ат эзләү сылтавы
белән шул авылга барып кирәкле мәгълүматны җыеп кайткач, ярдәмче геройлар, надан Рәхим мулла белән Сәгыйдәнең әтисе Хәйретдин мулла арасындагы тышкы каршылык чишелә. Автор бу бүлектә «ата-анасы укымаган, кара булса да, уллары гыйлемле, мәгърифәтле, күңелгә ятышлы булгач, кызны кияүгә бирергә кирәк» дигән фикер әйтә. Ә икенче бүлек Сәгыйдәнең каенатасы, каенанасы, булачак кияве белән беренче мәртәбә күрешүе, никах, туй мәҗлесе, кияүләү йолалары турында сөйли. Мулла кияү ата-анасының затсызлыгы, тышкы ямьсезлеге кыз күңелендә каената, каенанасы белән эчке тартыш, ә Сәгыйдә белән әти-әнисе арасында тышкы каршылык тудыра. «Яңа гына мыек чыгып килә торган таза-яшь йөз, йөзендәге үткен генә кара күзләре, җиңел генә хәрәкәтле, сабыр гына кыяфәтле» мулла кияү күренгәч, бу каршылыклар үзеннән-үзе хәл ителә. Алда әйтелгәнчә, Г. Исхакый бу әсәрендә муллалар тормышын иҗтимагый-милли мәсьәләләр яссылыгында сурәтләүдән баш тартып, аны мәңгелек, гомумкешелек проблемаларны калкытып куюга буйсындыра: аерым кеше, гаилә бәхете, яшәү мәгънәсе, фани дөньяга яратылу максаты һ. б. Әдәби әсәрнең экспозиция өлешендә автор тарафыннан гаилә бәхете ир белән хатынның бер-берсен яратып, бер җан, бер тән булып, муллалык һәм остазбикәлек хезмәтеннән тәм табып яшәүдә, «гомерләре муллыкта, рәхәттә, тынычлыкта, сөешүдә, кадерләшүдә үтү»дә билгеләнгән кебек фикер туа. Бу хакта повестьның бишенче бүлегендә кат-кат әйтелә. Ләкин шул ук вакытта үзәк конфликт барлыкка килүгә җирлек тә әзерләнә башлый; яшьләр игътибар итмәсәләр дә, туганнары ягыннан берничә тапкыр аларның балалары юклык искәртелә.


Галимҗан Ибраһимов.
Галимҗан Ибраһимов – татар әдәбияты классигы, күренекле җәмәгать һәм дәүләт эшлеклесе.
Тормыш юлы.
Галимҗан Ибраһимов 1887 елның 13 мартында Уфа губернасы Авыргазы районы Солтанморат авылында туа. Галимҗан башта туган авылында белем ала, 3 сыйныфлы рус мәктәбенә дә йөри. 1898 елның көзендә әтисе Галимҗан Ибраһимовны һәм аның бертуганын Ырынбурдагы мәдрәсәгә илтә. 1905 елгы инкыйлаб дулкыннары тәэсирендә, шәкертләр, иске тәртипләргә риза булмыйча баш күтәрәләр, һәм Галимҗан мәдрәсәдән куыла.
"Галия" мәдрәсәсе.
Аннары ул Уфага китә һәм "Галия" мәдрәсәсенә укырга керә. Аның әдәби иҗат эшчәнлеге шул вакытта башлана. 1907 елда аның беренче хикәясе – "Зәки шәкертнең мәдрәсәдән куылуы" басылып чыга. "Галия"дән киткәннән соң, Галимҗан Ибраһимов Әстерханда була, Урал якларына бара, казакъ далаларына китеп, балалар укыта башлый.
Казан.
Белемен күтәрү өчен һәм әдәби эш белән шөгыльләнү өчен 1909 елда Казанга килә. Шул елны язучы "Татар хатыны ниләр күрми" повестен иҗат итә. 1910-1911 елларда "Диңгездә", "Йөз ел элек", "Карак мулла" кебек хикәяләрен яза. 1912 елда ул беренче зур күләмле әсәрен – "Яшь йөрәкләр" романын тәмамлый. 1912-1914 елларда "Карт ялчы", "Көтүчеләр", "Табигать балалары" һ.б. бик күп әсәрләрен иҗат итә.
Инкыйлаб эшләре.
1912-1913 елларда Галимҗан Ибраһимов Киевта була. Анда балалар укыта, белемен күтәрү өстендә эшли. Студентларның яшерен оешмасында катнашканга 1913 елның апрелендә кулга алына. Шул елның җәендә төрмәдән чыга, 1917 елның февраль революциясенә кадәр полиция күзәтүе астында яши.
1913 елның көзеннән башлап Галимҗан Ибраһимов Казанда "Аң" журналында эшли.
1914 елның февралендә яңадан Киевка китә.
1915 елның көзеннән 1917 елгы Февраль инкыйлабына кадәрге чорда Галимҗан Ибраһимов "Галия" мәдрәсәсендә укытучы булып эшли.
Язучы 1917 елдан инкыйлаб эшләре белән шөгыльләнә, Учредительное Собраниега делегат итеп, Бөтенроссия Үзәк Башкарма комитеты әгъзасы итеп сайлана. 1918 елда Милләтләр халык комиссариаты каршында төзелгән Үзәк мөселман комиссариатының рәисе Мулланур Вахитовның урынбасары була.
Илдә тыныч тормыш башлангач, әдип иҗат эше белән шөгыльләнә, дәүләт һәм җәмәгать эшләрендә катнаша.
Соңгы еллары.
Язучы каты авыруы сәбәпле, гомеренең соңгы ун елын Ялтада уздыра. Ул анда әдәби иҗат эшен дәвам иттерә.
Галимҗан Ибраһимов, татар халкының башка күп язучылары кебек үк, Сталин төрмәсенә эләгә. 1938 елда ул төрмә шифаханәсендә үлә.


Сәгыйть Рәмиев.
Сәгыйть Рәмиев ("24 февраль 1880 – 17 март 1926") – күренекле шагыйрь, мөгаллим.
Биография.
Сәгыйть Рәмиев 1880 елның 24 февральдә (иске стиль белән 12) Ырынбур төбәгендә Акман авылында туа. Аның гаиләсе бер урында гына тормый, вакыт-вакыт күчеп йөрергә мәҗбүр була. Сәгыйть 1890 елдан 1902 елга кадәр "Хөсәения" мәдрәсәсендә белем ала. Ул бу вакытта гарәп, фарсы, төрек телләрен, әдәбият үрнәкләрен нигезле өйрәнгән. Ул "Хөсәения"дә мөгаллим булып кала.
Сәгыйть Рәмиев 1906 ел башында Казанга килә. Анда "Таң йолдызы" гәзитендә әдәби хезмәткәр булып эшли башлый. Ә 19 июньнән аның мөхәррире итеп билгеләнә. Тиздән гәзит ябыла, С.Рәмиев төрмәдә бер ай утырып чыга. Ул "Тавыш" исемле гәзит тә оештырып карый. "Таң йолдызы" дәвамчысы буларак "Таң мәҗмугасы" исемле журнал чыгару эшенә керешә. Реакция чорында күп гәзит-журналлар ябыла. Сәгыйть Рәмиев, бөтенләй эшсез калгач, "Бәянел-хак" гәзите редакциясендә эшли башлый.
1910 елда Әстерханга китеп, андагы "Идел" гәзитендә сәркатип булып эшли башлый. Дөресендә әлеге басманың мөхәррире хезмәтен үти.
Сәгыйть Рәмиев 1914 елда өйләнә. Гаиләле булып өч ай үткәч, "Идел" гәзитен ябалар һәм Сәгыйть Рәмиевне Әстерханнан сөрәләр. Ул аннан хатынының туган җире Уфага китә. Монда рус телендә чыгучы "Авыл көнкүреше журналы"на эшкә урнаша – аны татарча тәрҗемәсен чыгара.
Гражданнар сугышы башлангач, Уфадан Урал өязенең Ваһапов поселогына китәргә мәҗбүр була. Анда ревком сәркатибе итеп билгеләнә. Магнитка станциясендә мәгариф эшләренә җитәкчелек итә. Верхний Урал шәһәрендә партия комитетының мөселманнар секциясендә хезмәт итә, Чиләбедә чыгучы "Кызыл Урал" гәзитендә дә эшләп ала (1921-1922, андагы педагогия техникумында татар әдәбиятын укыта. Уфага кайткач (1922 ел ахыры), Җир эшләре халык комиссариатында нәшрият эшләре җитәкчесе була. Ләкин сәламәтлеге начарая башлый һәм ул 1926 елның 17 мартында үпкә авыруыннан үлә.


Нурихан Фәттах.
Нурихан Садрилмән улы Фәттах (1928 елның 25 октябре — 2004 елның 18 феврале) — татар әдәбиятында тарихи жанрда әсәрләр язуны башлап җибәргән күренекле язучы, тәрҗемәче, тарихчы.
Тормыш юлы һәм иҗаты.
Нурихан Фәттах 1928 елның 25 октябрендә Башкортстан АССРның Яңавыл районындагы Күчтавыл дип аталучы кечкенә татар авылында крестьян гаиләсендә туган. 1946 елда беренче номерлы Яңавыл урта мәктәбен тәмамлаганнан соң, Казанга килеп, Казан дәүләт университетының татар теле һәм әдәбияты бүлегендә укый. Университетны уңышлы тәмамлаганнан соң, 1951 елдан 1952 елга кадәр Татарстан китап нәшриятының яшьләр һәм балалар әдәбияты редакциясендә редактор, ә 1952-1953 елларда Чистай шәһәрендә "Сталин байрагы" исемле өлкә газетасы редакциясендә тәрҗемәче булып эшли. 1953 елның маеннан, яңадан Казанга кайтып, профессиональ язучылык эшенә күчә.
Нурихан Фәттах балачагыннан ук әдәбият белән кызыксына торган була, мәктәптә укыган чагында ук хикәяләр, шигырьләр яза башлый. Студент елларында халык авыз иҗаты әсәрләрен җыя, халык риваятьләрен, йолаларын өйрәнә. Нурихан Фәттахның беренче шигырьләре 1944 елда "Совет әдәбияты" (хәзерге "Казан утлары") журналында, ә 1948 елда "Безнең хикәяләр" исемле күмәк җыентыкта беренче проза әсәре басыла. 1955 елда студент тормышын чагылдырган "Сезнеңчә ничек?" романын тәмамлый, һәм бу әсәр 1956нчы елда "Совет әдәбияты"нда басылып чыга.
1962 елда язучы "Бала күңеле далада" исемле зур романын яза, һәм берничә елдан соң аның "Мөдир Саҗидә" исемле повесте дөнья күрә.
Алтмышынчы еллардан башлап Нурихан Фәттах үзенең төп игътибарын тарихи әсәрләр ягына таба юнәлтә. Әдип "Ител суы ака торур" (1970), "Сызгыра торган уклар" (беренче китап,1977) романнарын, "Кол Гали" (1973) трагедиясен, "Ерак гасырлар авазы" (1976) исемле фәнни хезмәтен язып, татар әдәбиятында күтәрелмәгән тарих темасын яктырта.
Язучы балалар әдәбиятында һәм әдәби тәрҗемә өлкәсендә дә мирас калдыра. Ул балалар өчен "Тегермәндә", "Ирек, Алмас һәм Җәлил", "Өч туган", "Безнең бабай" хикәя җыентыкларын һәм "Энҗеле үрдәк" пьеса-әкият яза.
Язучы 1965 елдан бирле СССР Язучылар берлеге әгъзасы.
Нурихан Фәттах 2004 елның 18 февралендә Казанда вафат булды.


30 август.
30 август — Милади тәкъвимендә сигезенче айның утызынчы көне. Ел ахырына кадәр 123 көн кала.


Азот.
Азот – Менделеевның периодик таблицасының 7нче санында, 5нче төркемдә урнашкан, чагыштырма атом массасы 14,0067 булган химик элемент. Аның исеме грек сүзе azoos – терексез дигән сүздән ясалган, латыйнча атамасы Nitrogenium. Азот – төссез һәм иссез газ.
Тарихи белешмә.
Азот кушылмалары – селитра, азот кислотасы һәм аммиак – азотны ирекле хәлдә табуга хатле, күптән билгеле булалар. 1772нче елда Д. Резерфорд пыяла савытта фосфор һәм башка матдәләрне яндырып, сулауга һәм януга булышмаучы, ул үзе "буучы һава" дип исем биргән газ таба. 1787нче елда А. Лавуазье һава күләменә керүче бу газның гади икәнен исбатлый, һәм аңа "азот" исемен тәкъдим итә. 1784нче елда Г. Кавендиш азотның селитра составына керүен күрсәтә.
Азот – табигатьтә иң таралган элементларның берсе. Аның төп массасы ирекле килеш атмосферада таралган. Ирекле азот (N 2 молекуласы) һаваның күләм буенча 78,09% ын, ә авырлык буенча 75,6% ын алып тора. Литосферада азотның масса буенча уртача өлеше – 1,9*10< -3 %.
Азот таралышы буенча Кояш системасында 4нче элемент (.водорд, гелий һәм кислородтан кала)
Физик һәм химик үзлекләре.
Азот һавадан бераз гына җиңелрәк; аның тыгызлыгы 1,2506 кг/м 3 (0 С һәм 101325 н/м 2 яки 760 мм. төр. баг. булганда), t эрү -209,86 0 С, t кай -195,8 0 С. Сыек азотның тыгызлыгы 808 кг/м<3. Азот суда аз эри: 0 С та 1м<3 суда 23,3 г азот эри.
Азот чагыштырмача аз температураларда литий, магний, кальций кебек актив металлар белән генә тәэсирләшә. Ә башка элементларның күбесе белән югары температураларда һәм катализаторлар булганда реакциягә керә.
Азот күп кенә бик мөһим органик кушылмаларның өлеше булып тора (аминнар, аминокислоталар, нитрокушылмалар һ.б.)
Кулланылышы.
Табылган ирекле азотның күп өлеше аммиак җитештерү өчен кулланыла. Аммиакны соңыннан азот килотасы, ашламалар, шартлагыч матдәләр җитештерү өсен кулланалар.
Ирекле азотны сәнәнгатьнең төрле тармакларында кулланалар: химик һәм металлургик проөесслар вакытында инерт мохит буларак, терекөмеш термометрларында буш урынны тутырыр өчен, янучан сыеклыкларны суыртканда һ.б. Сыек азотны төрле суыткыч җиһазларда кулланалар. Сыек азотны Дьюар савытларында, ә газсыман азотны кысылган килеш – балоннарда.


Натрий.
Натрий – Менделеевның периодик таблицасының l төп төркемендә, 11нче сан астында урнашкан химик элемент. Натрий селтеле металларга керә, аның атом массасы 22,98977.
Ачу тарихы.
1807нче елда инглиз химигы Г.Дэви, әзрзк юешләтелгән каты селтеләрнең электролиз ярдәмендә, ирекле металлары – натрий һәм калийны таба. Бу вакытта натрийга содий (Sodium) исеме бирелә.
Икенче елны, танылган "Физик анналлары" авторы Гильберт бу металлны натроний (Natronium) дип атарга тәкъдим итә. Соңрак Берцеллиус бу исемне натрийга (Natrium) кадәр кыскарта.
"Натрий" атамасы борынгы Мисырда, грекларда һәм Римда таралаган булган.
Борынгы Мисырда натро, яки нитрон дип, сода күлләреннән һәм үсемлек көләреннән алынган селтене атаганнар.
Физик һәм химик үзлекләре.
Натрий – көмешсу-ак металл, аның тыгызлыгы 0,97 г/см<3. Ул бик йомшак, пычак белән киселә. Ул металлик ялтырауга, пластиклыкка, йомшаклыкка ия, җылылыкшны һәм электр тогын яхшы үткәрә.
Натрий – көчле кайтаручы. Химик тәэсирләшү вакытында, валентлы электронын җиңел бирә һәм уңай корыла.
Натрий бик тиз оксидлаша, шуңа күрә аны керосинда сакларга кирәк.
Башка селтеле металлар кебек үк су белән бик кызу реакциягә керә, селте хасил итә, водород аерыла.


Селтеле металлар.
Бу матдәләр үзле, тиз эрүчән, янучан. Селтеле металларның химик активлыгы башка барлык металларга караганда да көчлерәк һәм аларның гидроксидлары нигез үзлекләрен бик көчле күрсәтәләр. Селтеле металлар Менделеевның периодик таблицасының lнче төп төркемендә урнашкан.
2R + HOH = 2NaOH + H2 + Q


Литий.
Литий (грек. lithos – таш) – Менделеевның периодик таблицасының 1нче төркемендә, 3нче тәртип санында урнашкан химик элемент. Аның атом массасы 6,941, Литий селтеле металларга керә. Табигатьтә аның ике стабиль изотобы очрый: 6 Li һәм 7 Li.
Тарихи белешмә.
Литийны беренче тапкыр 1817 елда швед галиме Ю.А. Арведсон петалит дигән минералдан таба, ә металлик литийны 1818 еда инглиз галиме Г.Дэви ача.
Физик һәм химик үзлекләре.
Литий – көмешсу ак металл. Ул металлар арасында иң җиңеле. Аның тыгызлыгы 539 кг/м 3(20 С та); эрү t – 180,5 С; кайнау t – 1340 С; җылылык үткәрү коэффициенты 70,8 Вт/м,К; чагыштырма җылысыешлыгы 3,31* 10 3 Дж/кг*К; чагыштырма электр каршылыгы 5,6 * 10 -5 К -1.
Литий Һавада Li3 N һәм Li2 N пленкасы белән каплана, җылытканда зәңгәр ут булып яна. Галогеннар, водород, күкерт белән тәэсирләшә. Литийның кайсыбер металлар белән (марганец, цинк, аллюминий) каты кушылмалары, ә кайсыберләре белән интерметаллик кушылмалары (мәсәлән LiAg, LiHg) бар.
Таралышы.
Литий җир кабыгының 3,2*10 -3 % н алып тора. Бөтендөнья океанында литий бик аз күләмдә.
Кулланылышы.
Иң мөһим кулланылыш тармагы – атом энергетикасы. Сыек литийны атом-төш реакторларында җылыташыгыч буларак кулланалар.
Металлургия өлкәсендә литийны төрле эретмәләргә кушалар. Ул эретмәнең пластиклыгын, ныклыгын, коррозиягә бирешмәүчәнлеген арттыра.


Калий.
Калий – Менделеевның периодик таблицасының l төп төркемендә, 19нчы сан астында урнашкан химик элемент. Калий селтеле металлар вәкиле, аның атом массасы 39, 0983.
Ачу тарихы.
1807нче елда инглиз химигы Г.Дэви, әзрзк юешләтелгән каты селтеләрнең электролиз ярдәмендә, ирекле металлары – натрий һәм калийны таба. Ул калийга потассий (Potassium) атамасын бирә.
1808нче елны "Физик анналлары" авторы Гильберт металлга аның хәзерге атамасы "калий"ны
"Калий" исеме гарәб сүзе qila, ягъни Qali (al-Qali) дан барлыкка килә. Бу исем 850нче елда гарәб язучыларында очрый. Бу сүз белән кайсыбер үсемлекләрнең көленнән алынган матдәне атаганнар.
Табигатьтә таралышы.
Калий җир кабыгында таралуы буенча 7нче урынны алып тора. Аның өлеше – 2,6%
Аның төп минераллары: сильвин (хлоридлар төркемчәсе минералы,KCl), карналлит (хлоридлар төркемчәсе минералы, KMgCl3•6H2O), каинит (сульфатлар төркеме минералы, KMg(SO4)Cl•3H2O), полигалит (сульфатлар төркеме минералы, K2Ca2Mg(SO4)4*2H2O) һ.б.
Физик һәм химик үзлекләре.
Калий – көмешсу-ак металл, аның тыгызлыгы 0,8629 г/см3. Ул бик йомшак, пычак белән киселә. Ул металлик ялтырауга, пластиклыкка, йомшаклыкка ия, җылылыкшны һәм электр тогын яхшы үткәрә.
Калий көчле кайтаручы булып тора. Химик тәэсирләшү вакытында, валентлы электронын җиңел бирә һәм уңай корылма ала. Калий һавада бик тиз оксидлаша, һәм кара оксид белән каплана, шуның өчен аны керосинда саклыйлар.
Су белән бик актив тәэсирләшә. судан водород аерылып чыга, селте хасил була.
Кулланылышы.
-суасты көмәләрендә һәм космик корабларда һаваны регенерацияләү өчен;


Галогеннар.
Галогеннар (латинча тоз тудыручы) - Менделеевның периодик таблицасының VIIнче төп төркемендә урнашкан, неметалл үзлеген аеруча яхшы күрсәтүче элементлар. Галогеннар металларга һәм водородка карата химик активлык күрсәтәләр һәм алар белән кушылмаларында гел бер валентлы булып калалар.
Галогеннардан барлыкка килгән гади матдәләрнең гомуми физик үзлеге - алар я газ (фтор, хлор), я газсыман хәлгә җиңел күчәләр.
Галогеннарның водород белән булган кушылмалары - очучан матдәләр һәм аларның судагы эремәләре - кислоталар, ә металлар белән булган кушылмалары - тозлар.


Африка дәүләтләре.
Африка дәүләтләре – Африка кыйтгасында һәм аның янында урнашкан утрауларда урнашкан дәүләтләр.
Искәрмәләр.
*


Хлор.
Хлор – (лат. Chlorum), Менделеевның периодик таблицасының VII төркемендә, 17нче санында урнашкан химик элемент. Аның атом массасы 35,453; галогеннар гаиләсенә керә. Нормаль шартларда сарылы-яшелле газ.
Тарихи белешмә.
Хлорны беренче тапкыр 1774нче елда, хлорид кислотасы белән МnO 2 пиролюзитын реакөиягә кертеп, К.Шееле таба. 1810нчы елда Г.Дэви Шеели тапкан матдәнең элемент булганын ачыклый һәм аны chlorine (грекча chloros – сары-яшел) дип атый. 1813нче елда Ж.Л. Гей-Люссак бу элементны хлор дип атарга тәкъдим итә.
Табигатьтә таралышы.
Хлор табигатьтә кушылмаларда очрый. Җир кабыгында ул масса буенча 1,7 * 10-2%, вулкан токымнарында – гранитта 2,4 *10-2%. Ион хәлендә хлор Бөтендөнья океанында да бар(1,93%). Хлорның 97 минералы билгеле.
Физик һәм химик үзлекләре.
Хлор 34,05 С та кайный. 101 С та эри. Эрү җылылыгы – 90,3 кДж/кг; парьясалу җылылыгы 288 кДж/кг; даими басымда җылысыешлыгы 0,48 кДж/(кг*К).
Атомының тышкы электрон конфигурациясе Зs 2 3р 5.
Хлор химик яктан бик актив, ул барлык металлар (кайсыберләре белән дым булганда яки җылытканда) белән диярлек һәм неметаллар (азот, углерод, кислород, инерт газлардан башка) белән, сульфидлар барлыкка китереп, кушыла. Селтеле металлар, дым булганда, хлор белән ялкын чыгарып тәэсирләшәләр.
Кулланылышы.
Хлорның төп өлешен органик һәм неорганик кушылмалар җитештерү өчен кулланалар.
Шулай ук целлюлоза һәм тукымаларны агарту өчен дә хлор кулланыла.
Хлорны медицинада һәм суны чистарту өчен дә кулланалар.


Фтор.
Фтор (лат. Fluorum), F – Менделеевның периодик таблицасының VII төп төркемендә, 9нчы сан астында торучы химик элемент. Фтор саргылт төстәге газ, галогеннарга керә.
Фтор исеме (грекча phthoros – үлем, җимереклек) урыс телендә генә кулланыла, аны 1810нчы елда А.Ампер тәкъдим итә. Күп телләрдә "флюор" атамасы таралган.
Тарихи белешмә.
Фторның беренче кушылмасы – флюорит CaF2 – XV гасыр ахырында "флюор" (латыйнча fluo – агам) исеме астында язылган.
Ирекле фторны 1886нчы елда, калий гидрофториды KHF 2 булган, сыек фторлы водородның электролизы белән А.Муассен таба
Фтор химиясе 1930нчы еллардан башлана, аны атом-төш сәнәгатендә кулланалар.
Табигатьтә таралышы.
Җир кабыгындагы уртача 6,25 * 10-2% (масса буенча) таралган. Фтор вулкан газларында һәм термаль суларда бар.
Газсыман фтор тыгызлыгы 1,693 г/л, сыекныкы – 1,5127 г/см3. Эрү температурасы -219,610 С, кайнау – -188,130 С.
Фторның тышкы электрон конфигураөиясе 2s 2 2р 5. Кушылмаларында оксидлашу дәрәҗәсе -1.
Фтор металларның күпчелеге белән бик актив тәэсир итешә. Селтеле һәм селтеле-җир металлары белән ялкынланып салкында да, Bi, Sn, Ti, Мо, W белән аз гына җылытканда, Hg, Pb, U, V белән бүлмә температурасында тәэсир итешә.
Кайсыбер металлар (Fe, Сu, Al, Ni, Mg, Zn) белән тәэсир итешкәндә саклаучы элпә хасил була, һәм реакция туктый.
Металларның яки неметалларның галогенидлары фтор белән салкында да тәэсир итешә, фтор галогеннарны алмаштыра.
Металларның гидроксидлары белән тәэсир итешкәндә, шул металлның фториды һәм кислород хасил була.
Фтор органик матдәләр белән бик актив реакциягә керә.
Кулланылышы.
Газсыман фторны өч-фторлы хлорны СlF 3 (фторлаштыручы агент), алтыфторлы күкертне SF 6 (электротехник сәнәгатьтә газлы изолятор) табу өчен кулланалар. Сыек фтор – ракета ягулыгы оксидлаштыручысы.
Шулай ук фосфорлы ашламалар җитештергәндә кулланыла.


Бром.
Бром (лат. Bromum) – Менделеевның периодик таблицасының VII төркемендә, 35нче санында урнашкан химик элемент. Бром галогеннар гаиләсенә керә, аның атом массасы 79,904. Бромны 1826 елда, урта диңгез тоз табу урыннарыннан алынган тозлы суны тикшергән вакытта, француз химигы Антуан Жером Балар ача. Бром исеме грек сүзе bromos – тәмсез истән алынган.
Табигатьтә таралышы.
Бром җир кабыгының 1,6*10-4%ын (масса буенча) алып тора, 1015-1016 т. тирәсе. Бром – хлорның даими юлдашы. Хлор тозлары ятмаларында бром тозлары (NaBr, KBr, MgBr 2) була. Бром диңгез суында эрегән хәлдә була.
Физик һәм химик үзлекләре.
- 7,20 С та, кызыл-коңгырт сары криссталга әйләнеп, бром ката башлый. Кайнау температурасы 58,78 С, бром парлары кызгылт-сары төстә була. Сыек бромның тыгызлыгы (200 С та) 3,1 г/см3. Бром суда аз эри, әмма башка галогеннарга караганда күбрәк (200 Ста 100 г суда 3,58 г бром). Органик эреткечләрдә бром бик яхшы эри. Бром каты, сыек һәм газсыман халәттә ике атомлы молекулалардан тора. 8000 С та сизелерлек диссоциация башлана; шулай ук яктылык тәэсирендә дә диссоциация күзәтелә.
Бром атомының тышкы электрон конфигурациясе 4s 2 4p 5.
Химик яктан бром бик актив. Бром күкерт, селен, теллур, фосфор, мышьяк һәм сөрмә белән тәэсирләшкәндә, бик күп җылылык бүленә, кайвакыт ялкын да чыгырга мөмкин.
Шулай ук бром кайсыбер металлар белән дә (мәсәлән калий һәм алюминий) кызу тәсирләшә. Металлардан, зур температура һәм дым булганда да, көмеш, кургаш, платина һәм тантал аның белән тәэсирләшмиләр. Бром кислород, азот һәм углерод белән зур температурларда да кушылмый. Бу кушылмаларны турытын алып булмый.
Кулланылышы.
Бромның күп микъдары бромлы этил һәм дибромэтан (бензиннарның детонацияле тотрыклыгын арттыра торган этил сыеклыгына керүче матдәләр) җитештерү өчен кулланыла. Бром кушылмаларын төрле химик анализларда, медицинада кулланалар.


Иод.
Иод (лат. Iodium), I – Менделеевның периодик таблицасының VII төркемендә, 53нче санында урнашкан химик элемент. Аның атом массасы 126,9045. Иод – кара-соры төстәге каты матдә, галогеннарга карый. "Иод" исеме грек телендәге iodes, ioeides – шәмәхә сүзеннән алынган.
Тарихи белешмә.
Иодны 1811нче елда франөуз химигы Б.Куртуа ача. Ул, диңгез суүсемнәре көленең концентрацияле сульфат кислотасы белән канашмасын җылытып, соңыннан карасу ялтыравык пластинага конденсацияләнүче, шәмәхә төстәге парның бүленгәнен күзәтә. 1813-1814нче елларда француз химигы Ж.Л.Гей-Люссак һәм инглиз химигы Г.Дэви иодның элемент икәнен исбатлыйлар.
Табигатьтә таралышы.
Иод җир кабыгы массасының 4*10-5%н алып тора. Иод диңгез организмгарында туплана. Диңгез суының 1 литрында 5 * 10-5 грамм иод бар. Иод парга әйләнгә диңгез суы белән континентларга үтеп керә.
Нефть табылган районнарда иодлы-бромлы сулар очрый, бу суның 1 литрында 100 мг га кадәр иод булырга мөмкин.
Физик һәм химик үзлекләре.
Иод тыгызлыгы 4,94 г/см3; эрү температурасы 113,50 С; кайнау температурасы 184,350 С. Иод суда начар (0,33 г/л, 25 С та), ә органик эреткечләрдә (спирт, бензол), иодид ларның сулы эремәләрендә яхшы эри.
Иодның тышкы атом каонфигурациясе 5s 2 5p 5.
Иод металлар белән бик актив тәэсирләшә, иодидлар барлыкка килә. Иод водород белән җылыткагнда гына тәэсирләшә, ләкин тулысынча түгел. Углерод, кислород, азот белән турытын тәэсирләшми. Иод – хлорга һәм бромга караганда көчсезрәк оксидлаштыручы.
Кулланылышы.
Иодны һәм аның кушылмаларын башлыча медицинада һәм аналитик химиядә, шулай ук органик синтезда һәм фотографиядә кулланалар. Сәнәгатьтә иодны аз кулланалар. Иодидларны термик таркатып, үтә чиста металлар табалар.


Астат.
Астат (лат. Astatium) – иң мөһим радиоктив элементларның берсе.Менделеевның периодик таблицасының VII төп төркемендә, 85нче санында урнашкан, галогеннарга кагыла.
Астатның стабиль изотоплары юк. Ә аның радиоактив изотоплары бик тотрыксыз. Иң озак торучы астат-210 изотобының ярымтаркалу периоды 8,3 сәгать.
"Астат" атамасы грек astatos – тотрыксыз сүзеннән алына.
Ачу тарихы.
Астатны чагыштырмача озак түгел генә ачалар: 1940нчы елда Э. Сегре, Т. Корсон һәм У. Мак-Кензи АКШта, висмутны циклотронда кызуландырылган ά-кисәкчекләр белән бомбага тотып, астатның беренче изотобын – 211 At ны табалар.
Физик һәм химик үзлекләре.
Астат нормаль шартларда да, вакуумда да тиз эри. Шулай ук Ag, Au, Pt металларында адсорбирлаша.
Астатның химик үзлекләре иодныкына да, полонийныкына да ошаган. Шуңа күрә ул металлар да һәм неметалларда үзлекләрен күрсәтә.
Астат сероводород белән әче эремәләрдән дә утыртыла. Ул, типик металлар кебек үк, күкертле-әче эремәләрдә цинк белән чыгарыла. Электролизда катодта утыра.


.al.
.al - Албаниянең милли югары дәрәҗәле домены. 1992 елдан кертелде.
al


Күкерт.
Күкерт – Менделеевның периодик таблицасының 6нчы төркемендә, 16нчы санында урнашкан химик элемент. Аның атом массасы 32,064. Күкерт сары ватылучан матдә.
Тарихи белешмә.
Күкертне бик борынгы вакытлардан бирле белгәннәр. Каһиннәр аны дини чараларда "изге тарту"га кертеп кулланганнар. Күкертне билгеле "грек уты"на да кушканнар.
Табигатьтә таралышы.
Күкерт җир кабыгы массасының 0,05% ын алып тора. Ирекле килеш һәм зур микъдарда Италиядә (Сицилия) һәм АКШта бар. Шулай ук Идел буенда, Урта Азиядә, Кырымда һәм башка өлкәләрдә табу урыннары бар.
Күкерт кушылмаларда еш очрый. Аның мөһим кушылмалары: FeS 2 (тимер колчеданы, яки пирит),ZnS, PbS, HgS (гипс) һ.б.
Физик һәм химик үзлекләре.
Күкертнең эрүе 112-119,30 С та (чисталыгы буенча) күзәтелә. Җылылык арткан саен, 1550 С ка кадәр күкертнең үзлелеге кими,155-187 С вакытта үзлелек меңнәрчә тапкыр арта. 1870 С вакытта аның үзлелеге 90 н*сек/м2 була (каты матдәләрнеке кебек үк диярлек). 1870 С тан соң җылылык арту белән үзлелек яңадан кими, һәм сыеклык хәрәкәтләнүчәнгә әверелә.
3000 С та күкерт агучан халәткә күчә, ә 444,6 0С та кайнарга тотына.
Күкерт электр тогын бөтенләй үткәрми, ышкылганда тискәре корылма белән корыла. Күкерт шулай ук җылылыкны да начар үткәрә.
Күкерт җылытканда водород белән кушыла. 6нчы төркемнең барлык вәкилләре кебек үк, күкерт галогеннар белән дә тәэсирләшә.
Селтеләр белән тәэсирләшүе нәтиҗәсендә, сульфидлар һәм сульфитлар барлыкка килә.
Күкерт, кислород кебек үк, алтын, платина, иридийдан башка, барлык металлар белән реакциягә керә, сульфидлар барлыкка килә.
Кулланылышы.
Күкертнең төп кулланучысы булып химия сәнәгате тора. Табылган күкертнең яртысы тирәсе күкерт кислотасын җитештерүгә китә.
Шулай ук күкертнең зур өлешен целлюлоза, кара дары, төрле буягычлар, янучын кушылмалар җитештерүдә кулланалар.
Резина сәнәгатендә, күкертне каучукны резинага әверелдерү өчен кулланалар.
Авыл хуҗалыгында күкертле ашламалар кулланалар. Үсемлекләрнең күкерткә мохтаҗлыгы, фосфорга караганда бераз гына әзрәк.


Магний.
Магний – җир кабыгында таралышы буенча алтынчы урында торучы (кислород, кремний, алюминий, тимер һәм кальцийдан кала) элемент.
Тарихи белешмә.
XIX гасыр башында инглиз галиме Гемфри Дэви (1778-1829) магний табу өчен бик күп тырышлык куя, ләкин аның күп тырышулары уңышсыз була. Ләкин ул уңышка ирешә – Дэви юеш магнезияне (MgSO 4) терекөмеш оксидына белән бутый, катнашманы платина пластинкасына куя һәм аның аша ток үткәрә; амальгаманы җылытып терекөмештән арындыра һәм яңа металл таба.
Металлик магнийны җиңелрәк табу ысулын 1828нче елда А.Бюсси ача. Ул магнийны сусыз MgCl 2 белән калий катнашмасын пыяла көпшәдә җылытып таба. Бу реакциядә калий кушылмадан магнийны этеп чыгара һәм калий хлориды белән магний барлыкка килә.
Бу ысул 19нчы гасыр ахырына кадәр кулланыла, шуннан соң электролитик ысул табыла.
Физик һәм химик үзлекләре.
Магний – көмешсу-ак ялтыравык металл. Ул чагыштырмача йомшак һәм пластик, яхшы электр һәм җылылык үткәргече. Һавада оксидтан торучы пленка белән каплана. Магнийның тыгызлыгы 1,739 г/см3 (200 С та); эрү һәм кайнау температуралары 6510 С һәм 11070 С; электр үткәрүчәнлеге 22 (Hg=1). Магний 600-6500 С та ялкынлана һәм MgO, өлешчә Mg 3 N 2 барлыкка килә. Магний җылытканда галогеннар белән тәэсирләшә. Ул электр тогын начар үткәрә. Магний селтеле-җир металларына керә.
Табигатьтә таралышы.
Литосферада магний 2,1% ны алып тора. Табигатьтә магний кушылмаларда гына очрый. ул карбонатлар, силикатлар һ.б. төзелешенә керә. Җирдәге тереклектә магний 1011 тоннага кадәр.


Бакый Урманче.
Бакый Урманче – татар профессиональ сынлы сәнгатенә нигез салучы, рәссам, график, скульптор һәм архитектор, Татарстанның һәм Русиянең халык рәссамы, Татарстанның Г.Тукай исемендәге дәүләт бүләге лауреаты.
Тормыш юлы.
Бакый Урманче 1897 елның 23 февралендә Казан губернасының Тәтеш өязе Күл-Черкен авылында туа. 1907-1914 елларда "Мөхәммәдия" мәдрәсәсендә белем ала. Беренче Бөтендөнья сугышы вакытында армиягә мобилизацияләнә: Казакъстанга эләгеп, андагы Австрия әсирләреннән рәсем сәнгатеннән беренче дәресләр ала.
1919-20нче елларада Казандагы художество училищесында укый. 1920 елда ВХУТЕМАСка укырга кереп, аны 1926нчы елда тәмамлый. 1926-1941 елларда Казанда, Мәскәүдә, Донбасста, Башкортстанда эшли.
Бу чорда Б.Урманче көнкүреш һәм портрет жанрында күбрәк эшли ("Сепарат янында", "Самавыр янында", "Җилкәнле көймәдә йөзү" һ.б. рәсемнәре).
1941-1958 елларда Алма-Ата, Сәмәрканд, Ташкент шәһәрләрендә яшеп иҗат итә: рәсем сәнгате, графика, театр декорациясе, сынлы сәнгать, архитектура өлкәсендә иҗат казанышларына ирешә.
1958 елда Казанга кайта.
1990 елда вафат.


Шәехзадә Бабич.
Шәехзадә Мөхәммәтзәкир улы Бабич (1895 елның 14 гыйнвары — 1919 елның 28 марты) — татар һәм башкорт халыкларының уртак шагыйре.
Тормыш юлы.
Ш. Бабич элеккеге Уфа губернасының Бөре өязе (хәзерге Башкортстанның Дүртөйле районы) Әсән авылында Мөхәммәт-Закир мулла гаиләсендә туа. 15 яшеннән Казакъ далаларында укытып йөри, 16 яшендә китап яза, 18 яшендә шагыйрь булып таныла. Уфада "Галия" мәдрәсәсендә белем ала. Анда укыган чагында "Шура" журналына языша башлый, Уфа сәхнәсендә чыгышлары, үткен сатирик шигырьләре белән халык мәхәббәтен яулый. "Галия"не тәмамлаганнан соң, бераз вакыт Троицк каласында мөгаллимлек итә, аннары Ырынбурда "Кармак" журналында эшли. Шагыйрьнең гомере бик кыска була: 1919нчы елның 28 мартында ул гражданнар сугышы буталчыгында һәлак була.


Гомәр Бәширов.
Гомәр Бәшир улы Бәширов – татар халкының күренекле язучысы, фольклорчы.
Биография.
1901 елның 7 гыйнварында элеккеге Арча волостеның Яңа Сала авылында крестьян гаиләсендә туа. 7 яшеннән мәзиндә кыш буе белем ала, икенче елны мәдрәсәгә керә. Ләкин ул мәдрәсәне тәмамлый алмый: аның абыйсын солдатка алалар. Әтисе бик еш авырый башлаганга күрә, төп авырлык Г.Бәширов җилкәсенә төшә.
1919 елның җәендә язучы Арча өязенең Урта Бирәзәавылында укытучы булып эшли башлый. 1920 елда яшь укытучы Кызыл Армиягә алына. Армиядә өч ел хезмәт итә, Врангель һәм Махнога каршы сугыша, Кырымны яулауда, Сиваш сазлыгын кичүдә катнаша.
Армидән кайткач, махсус курслар тәмамлап, совет милициясе һәм юстиция органнарында эшли. Ләкин әдәбиятка мәхәббәте аны журналистика өлкәсенә алып килә. 1932 елдан ул "Кызыл Татарстан" гәзитендә, бераздан "Совет әдәбияты" журналында эшли башлый. Аның бик күп мәкаләләре, очерклары, хикәяләре басыла.
1937 елда язучының атаклы "Сиваш" повесте басылып чыга. Бу әсәр бик тиз тарала һәм Г.Бәшировны күренекле язучылар сафына чыгара.
Язучының "Намус" романы аеруча уңыш казана. Ул 1948 елда басыла. Халыкның Ватан сугышы чорындагы фидакарь хезмәтен яктырткан бу әсәр өчен Гомәр Бәшировка, 1951 елда, икенче дәрәҗә ССРБ Дәүләт премиясе бирелә.
1968 елда язучы татар халкының гореф-гадәтләрен яктырткан "Туган ягым – яшел бишек" исемле автобиографик әсәрен тәмамлый.
1978 елда Г.Бәшировның "Җидегән чишмә" романы басылып чыга. Әсәр табигатьне саклау өчен көрәш темасына багышланган.
Г.Бәширов – фольклор әсәрләрен туплап, Бастырып чыгару эшенә дә күп көч куйган язучы. "Туксан тугыз мәзәк", "Мең дә бер мәзәк" исемле китаплар аның хезмәт нәтиҗәсе. Язучы әдәби тәнкыйть үсешенә дә үз өлешен кертә.
Гомәр Бәширов – озак еллар буе җәмәгать эшләре алып барган язучыларның берсе. Ул Татарстан Язучылар берлеге рәисе була. Берничә мәртәбә ССРБ һәм РСФСР Язучылар союзы идарәсе составына кертелә. Ике мәртәбә ССРБ Югары Шурасына депутат итеп сайлана.
1999 елның 7 маенда Казанда вафат була.


Дәрдемәнд.
Дәрдемәнд, чын исеме Закир Рәмиев – танылган шагыйрь, җәмәгать эшлеклесе.
Тормыш юлы.
1859 елның 23 ноябрендә Ырынбур губернасы Эстәрлетамак өязендәге (хәзерге Башкортостанның Мәләвез районы) Җиргән авылында туа. 1862 елның җәендә әтисе, гаиләсен алып, Орск өязенең Юлык авылына күчеп китә. Закирне һәм аның абыйсын башта өйдә укыталар. Аннары Молаккай авылындагы мәдрәсәгә бирәләр. Закир 1880-1881 елларда Истанбулда яши, төрек телен, әдәбиятын өйрәнә.
Орск сәүдәгәре Закир Борнаевның Мәһүбә исемле кызына өйләнә һәм Ырынбурга күчә. Анда җәмәгатьчелек эшенә, мәдәни-агарту шөгыленә керешә.
1905 елдан Шакир белән Закир Рәмиевләр гәзитләр чыгара башлыйлар. 1906 елда "Вакыт" гәзите (башта атнасына өч тапкыр, аннары көн дә чыга башлый), 1908 елдан "Шура" журналын чыгара башлыйлар ("Вакыт"ның мөхәррире Фатих Кәрими, "Шура"ныкы Риза Фәхретдин була). Бу ике гәзит тә 1918 елда ябыла.
Октябрь инкыйлабыннан соң типографиясен, алтын приискаларын яңа хакимияткә тапшыра. З.Рәмиевның шәхси китапханәсен әрәм итеп, яндырып бетерәләр.
1921 елгы ачлык вакытында халыкка ярдәм итү эшен оештыруга керешә, ләкин авырып китә һәм шул елның 9 октябрендә вафат була.


Закир Һади.
Закир Һади – XlX гасыр ахыры XX гасыр башлары язучысы.
Тормыш юлы.
Закир Һади 1863 елның 15 мартында Уфа губернасы Бәләбәй өязе (хәзерге Башкортостанның Шаран районы) Ярәмкә авылында урта хәлле крестьян гаиләсендә туа.
Башлангыч белемне атасыннан ала. 1875 елда Закирны Тымытык мәдрәсәсенә укырга җибәрәләр. 1885 елда З.Һади Түбән Новгород шәһәренә китә. Шунда Касыйм шәһәрендәге яңачарак укыта торган мәдрәсәгә керә. Касим шәһәреннә 5-6 чакрым ары Татар бае дип исемләнгән авылда яңача укыта торган мөгаллимнәр хәзерләүче курслар ачыла. З.Һади, мәдрәсәне ташлап, шул курска керә. курсны тәмамлагач, Мулта авылына барып, укытучы булып эшкә урнаша.
Авылда укытучылык эше алып бару белән бергә, үз белемен арттыру өстендә дә эшли. Шушы уквакытларда ул иҗат эшенә дә керешә. Аның беренче хикәясе "Бәхетле кыз", 1903 елда язылып, 1904 елда Ырынбурда басылып чыга.
1908 елны З.Һади беркадәр вакыт Казанда торып китә.
1914-1918 еллар арасында Харьковта тора һәм анда балалар укыта. Аннары Ярәмкәгә кайта. 1919-1920 елларда Шаран районы Бурсык авылында укытучы булып эшли. 1921-1922 еллардан соң Касыйм ягына китә һәм Бимсала авылына киле урнаша. Анда да укытучылык эшен дәввам иттерә.
Закир Һади 1933 елда үлә, Бимсалада җирләнә.
Иҗаты.
1903 елда беренче хикәясе – "Бәхетле кыз"ны иҗат итә. Аның «Бәхетсез кыз», «Официант», «Хәер дога», «Мәгъсүм» кебек әсәрләре дә шул чорда иҗат ителә. 1908 елда «Яңа әсхабе кәһәф» һәм «Җиһанша хәзрәт» повестьларын бастырып чыгара. Габдулла Тукай белән Фатих Әмирхан аның иҗатын югары бәялиләр.


Исмәгыйль Рәмиев.
Исмәгыйль Габдулла улы Рәмиев "(1895-1969)" – күренекле галим-китапчы, матбугат белгече һәм библиограф.
Тормыш юлы.
Исмәгыйль Рәмиев Уфа губернасының Эстәрлетамак шәһәрендә туа. Әдәбият һәм сәнгатькә мәхәббәт аны Казанга алып килә. Ул татар мәдәниятенең алдынгы вәкилләре(Габдулла Тукай, Фатих Әмирхан, Галимҗан Ибраһимов, Габдулла Кариев һ.б.) белән якыннан таныша, журналистлык эшен башлый. Ул – 1926 елда Казанда басылган "Вакытлы татар мәтбугаты. 1905-1925" исемле китап авторы. Бу уникаль хезмәтендә әдип 1905- 1925 елларда чыккан татар телендәге ике йөз иллегә якын гәҗит-журналларга күзәтү ясый.
60нчы еллар ахырына язучы "Әдәби сүзлек" дигән хезмәтен төгәлли. Бу хезмәттә революциягә кадәрге татар әдәбияты, вакытлы мәтбугат, нәшрият, китапчылык эше, фольклор, милли театр, музыка, нәкыш сәнгате тарихына бәйле мөһим фактлар, вакыйгалар, аерым шәхесләр турында кыскача мәгүлүматлар язылган. Шулай ук анда мәдәниятыбыз тарихында зур роль уйнаган мәдрәсәләр, дин эшлеклеләре турында да мәгълүмат бар.


Ринат Мөхәммәдиев.
Ринат Сафа улы Мөхәммәдиев — танылган татар язучысы.
Тормыш юлы.
Ринат Мөхәммәдиев 1948 елның 10 декабрендә Татарстан АССРның Мамадыш районы Кече Кирмән авылында колхозчы гаиләсендә туа. 1966нчы елда шул районның Түбән Ушмы унберьеллык мәктәбен, ә 1971нче елда Казан дәүләт университетының татар теле һәм әдәбияты бүлеген тәмамлый. Аннан соң казан телевидение студиясендә яшьләр-балалар тапшырулары редакторы булып эшли. 1973-1976 елларда Казан дәүләт университетының журналистика кафедрасы каршындагы аспирантурада укый. Аспирантураны тәмамлагач, 1977 елның февраленнән Татарстан Язучылар союзы органы "Казан утлары" журналы редакциясенең әдәби тәнкыйть бүлегендә редактор булып эшли башлый. 1981 елның маеннан шул ук журналның баш редактор урынбасары була. 1979 елда Мөхәммәдиев филология фәннәре кандидаты дигән гыйльми дәрәрҗә ала.
Язучы 1980 елдан башлап берничә ел Татарстан Язучлар союзыының партия оешмасына җитәкчелек итә, 1987-1989 елларда Татарстан китап нөшрияты директоры булып эшли, Татарстан язучыларының 11нче корылтаенда (1989 елның мае) союз идарәсенең рәисе итеп сайлана.
Ринат Мөхәммәдиев 1979 елдан СССР Язучылар берлеге әгъзасы.


Муса Акъегетзадә.
Муса Акъегет "(Акъегетзадә)" — татар язучысы, мөгаллим.
Тормыш юлы.
Ул 1864 елның 3 декабрендә Пенза губернасының Чембар шәһәрендә урта дәрәҗәле чиновник гаиләсендә туа (Мусаның бабасы Алтынбай Акъегет 1807-1812 еллардагы сугышта күрсәткән батырлыклары өчен аңа прапорщик һәм дворянлык дәрәҗәсе бирелә).
Муса уку яшенә җиткәч, аны атасының туган авылы мачалига җибәргәннәр. Соңыннан Чембарга кайтарылып, 4 сыйныфлы урыс мәктәбенә бирәләр. 1878нче елның 14нче августында Муса, Пензага килеп, аның беренче гимназиясенә укырга керә. Ул анда француз телен дә үзләштерә. 1884нче елда гимназияне бары «яхшы» билгеләренә тәмамлый һәм югары мәктәпкә керү теләге белән Мәскәү университетына үтенеч бирә, ләкин, татар булганга күрә, кабул ителми.
1886 елда Муса Акъегетнең "Хисаметдин менла" повесте Казанда университет типографиясендә басылып чыга. 1887 елда Муса Акъегет Кырымга Бакчасарай шәһәренә барып, «Тәрҗеман» газеты редакциясендә эшли башлый һәм, анда бер елдан артык торып, Төркиягә китә. Шунда – Истанбул шәһәрендә югары мәктәпкә керә. ул Төркиядә Мөлкия (дәүләт учрежденияләрендә эшләүче хезмәткәрләр хәзерләүче) мәктәбен бетерә.
1908 елларда аның «Мәтин» исемле газет чыгаруы, ә соңрак 1914 елдан башлап, Казаннан сатып алынган китапларны тәртипкә салу буенча Истанбул китапханәсендә эшләве турында мәгълүмат бар. Шулай ук икътисад буенча фәнни эшләр яза. Соңгы көннәренә кадәр ул китапханәдә эшли һәм 1923 елның 24 сентябрендә вафат була.


Нәҗип Думави.
Нәҗип Думави – бай мирас калдырган язучы. Шагыйрь буларак, 1905-1907 еллардагы күтәрелеш чорында яза башлый һәм күпсанлы шигырьләр, поэмалар иҗат итә. Болардан тыш, повестьлар, хикәяләр, публицистик һәм әдәби тәнкыйть мәкаләләре дә яза.
Тормыш юлы.
Нәҗип Думави Аксубай районындагы Яңа Дума авылында 1883 елның 19 маенда туа. Башлангыч белемне әтисеннән ала. Унбер яшендә Кизләү мәдрәсәсенә илтәләр. Анда бер кышны укып чыккач, Казандагы Габдулла Апанаев мәдрәсәсенә керә. Аны биредә Һади Максуди да укыта. Нәҗип Думави татар балалары өчен ачылган урыс мәктәбендә дә укый.
Н. Думави акча юнәтү теләге белән казакъ далаларына китә. Чистайда, Кизелдә, Буби мәдрәсәсендә, Рязань губернасының Вәрәки авылында һәм Үзбәкстанда балалар укыта.
1911нче елның башында жандармерия Буби мәдрәсәсен тар-мар китерә, мөгаллимнәрне кулга ала, шәкертләрне тарата. Н.Думавины да кулга алалар һәм Срапул төрмәсендә тугыз айдан артыграк утырып чыга.
Н.Думави 1904-05нче елгы Япун һәм 1914нче елгы империалистик сугышларга алына, яралана.
1921-25нче елларда туган авылында мулла була.
1933 елның 5 маенда Сәмәркандта вафат була.


Хәсән Туфан.
Хәсән Туфан (1900 елның 9 декабре — 1981 елның 10 июне) — мәшһүр татар шагыйре.
Тормыш юлы.
Хәсән Туфан 1900 елның 27нче ноябрендә (яңа стиль белән 9 декабрьдә) Казан губернасы Аксубай өязе Иске Кармәт авылында крестьян гаиләсендә унынчы бала булып туа. 1905 елгы революциядән соң Иске Кармәттә мәктәп ачыла. Хәсән, шушы мәктәпкә йөрү белән бергә, күрше чуаш авылындагы мәктәптә бер ел русча да укый.
1914 елның язында Хәсән Тобол губернасының Ахман авылында яңа җир алган абыйлары янына китә һәм алар белән бергә җир астында бакыр кочеданы чыгару эшенә керешә. Шул ук елны абыйлары аны Уфадагы "Галия" мәдрәсәсенә укырга җибәрәләр.
Анда ике ел укыганнан соң, укуын дәвам итү өчен акча табарга дип, Уралдагы Лысьва заводына эшкә керә.
1918-1923 елларда Урал һәм Себер мәктәпләрендә укыта, үзлегеннән белемен тирәнәйтә.
1924 елда Туфан Казанга килә һәм шунда төпләнеп кала. Башта Бишбалта бистәсендә балалар укыта, аннары "Совет әдәбияты" журналы редакциясендә, радиокомитетта эшли.
Шагыйрь биредә Һади Такташ, Гадел Кутуй, Муса Җәлил, Нигъмәти кебек якын дуслар таба, үзенең олы мәхәббәтен – артист Луиза Салиәсгарованы очрата һәм аның белән тормыш корып җибәрә.
Ил күләмендә барган репрессия афәте Х. Туфанны да читләтеп үтми: 1940 елда аны гаепсезгә кулга алалар һәм Казан төрмәсенә ябалар. Аны, "халык дошманы" дип гаепләп, атарга хөкем итәләр, ләкин тиздән бу карарны ун ел төрмә белән алыштыралар.
Соңрак аны Себергә сөргенгә җибәрәләр. Аңа Казанга кайтырга 1956 елда СССРның Генераль прокуратурасы тарафыннан тулысынча акланганнан соң гына рөхсәт итәләр.
1981 ел елның 10 июнендә шагыйрь вафат була.
Иҗат.
1924 елда "Кызыл Татарстан" газетасында X. Туфанның беренче шигыре басыла. Шуннан соң кыска гына вакыт эчендә ул татар поэзиясенә эчтәлек ягыннан да, форма өлкәсендә дә яңалык алып килгән үзенчәлекле шагыйрь булып таныла.
Фатих Хөсни һәм Хәсән Туфан. Җитмешенче еллар
Тоткынлык елларында аның поэзиясе яңа югарылыкка күтәрелә. Бу елларда язган шигырьләрендә ("Алга барышлый", "Иртәләр җитте исә", "Гөлләр инде яфрак яралар", "Үзеңә бүләк итәсе иде", "Чәчәк сибелә җилдә", "Агыла да болыт агыла", "Сиңа", "Ромашкалар", "Тамчылар ни диләр", "Тургай нигә дәшми", "Әйткән идең", "Кая шулай ашыгасың, йөрәк", "Сүз кушасы килә талларга" һ. б.) аның иҗаты тирән лирик моң һәм киң фәлсәфи аһәң белән байый.
Бүләкләр.
1966 елда Хәсән ага Туфанга "Сайланма әсәрләр"е өчен Габдулла Тукай исемендәге Татарстан Дәүләт премиясе бирелде. Чын мәгънәсендә халык шагыйре булган олы җанлы бу шәхес әдәбиятыбызның үлемсез бер өлеше булып яши.


Шакир Мөхәммәдиев.
Шакир Мөхәммәдиев — 20 гасыр башында иҗат иткән татар язучысы.
Тормыш юлы.
Шакир Мөхәммәдиев 1865 елның 20 мартында Буа шәһәрендә туа. Шакир 14 яшенә кадәр Буада алдынгы мәдрәсәләрнең берсендә укый. Ләкин, тормыш авырлыклары аркасында, аны тәмамламыйча, 1879нчы елда, Ырынбурга барып, байларда хезмәт итә.
Шакир Мөхәммәдиев 1884нче елдан Хөсәеновлар конторасында счетовод булып эшли башлый. Бераздан ул Мәскәүгә китеп, рус сәүдәгәре конторасында эшли, шунда бухгалтерия курсларына йөри. 1900нчы елда ул эш бирүчесенең Маньчжуриядәге конторасына китә.
1900-1901нче елларда Ш.Мөхәммәдиев Харбин шәһәрендә яши һәм иҗат эшен башлый.
1901 елда Казанда аның беренче хикәясе – "Җәһаләт, яхут Галиәкбәр агай" басылып чыга. Шул ук елны Ырынбурда аның икенче хикәясе – "Яфрак асты, яки Мәкәрҗә ярминкәсе" басыла.
1902нче елның көзендә Ш.Мөхәммәдиев Буага кайта.
1903 елда ул яңадан Ырынбурга килә һәм конторага эшкә урнаша. Шул елны "Яңа бәдәвам" сатирик әсәрен яза.
1905 елның башында язучының иң зур әсәре – "Япун сугышы,яки доброволец Батыргали агай" исемле повесте басылып чыга.
Шакир Мөхәммәдиев 1906нчы елның сентябреннән "Карчыга" исемле сатирик журнал чыгара башлый. Журнал 1907 елның июлендә чыгудан туктатыла.
Язучы 1923 елда үлә.


Кан әйләнеше.
300pxКан әйләнеше – канның тамырлар буйлап хәрәкәте. Кан әйләнеше системасы кан тамырларыннан һәм йөрәктән гыйбарәт. Кыскарып, йөрәк насос шикелле эшли һәм, канның туктаусыз хәрәкәтен тәэмин итеп, аны кан тамырлары буйлап этәрә.
Кан тамырлары төзелешләре ягыннан бертөрле түгел. Артерияләр буйлап йөрәктән чыккан, кислородка бай кан хәрәкәт итә. Аларның шома мускуллы стеналары тыгыз, эластик була. Йөрәк, кыскарып, артерияләргә канны зур басым белән кысып чыгара.
Эре артерияләр йөрәктән ераклашкан саен тармаклана баралар. Иң вак артерияәр капиллярларга тармакланалар. Кан плазмасында эрегән матдәләр капилляр стеналары аша күзәнәкләргә үтә. Кешедә якынча 150 миллиард капилляр бар. Капиллярлардан кан веналарга җыела, алар буйлап кан йөрәккә хәрәкәт итә.
Организмда кан кан тамырларының йөрәк белән кушылган ике йомык системасы буйлап йөри – кан әйләнешенең кечкенә һәм зур түгәрәкләре.
Кан әйләнеше түгәрәкләре.
Организмда кан кан тамырларының йөрәк белән кушылган ике йомык системасы буйлап йөри – кан әйләнешенең кечкенә һәм зур түгәрәкләре. Кан әйләнешенең зур түгәрәге буйлап кан – 20 – 23 секунд эчендә, ә кечкенә түгәрәк буйлап 5 тапкыр тизрәк уза. Веноз кан уң йөрәгалдыннан уң карынчыкка эләгә, аннары яңадан кан әйләнешенең кечкенә түгәрәгенә юнәлә.
Кан әйләнешенең кечкенә түгәрәге.
Кан әйләнешенең кечкенә түгәрәге ("үпкә кан әйләнеше") – канның ун карынчыктан үпкә артерияләре, капиллярлары һәм веналары аркылы сул йөрәгалдына кадәр үткән юлы.
Йөрәкнең уң ягына кислородка ярлы веноз кан эләгә. Уң карынчык, кыскарып, канны үпкә артериясенә кысып чыгара. Ике тармакка аерылган үпкә артериясе буйлап кан үпкәләргә юнәлә. Үпкәләрдә алар тагын да ваграк артерияләргә тармакланып, күп санлы үпкә куыкчыкларын чолгап алган капиллярлар хасил итәләр, ул куыкчыкларга атмосфера һавасы кереп тора. Кан үпкә капиллярлары буйлап акканда, аңа кислород керә, бер үк вакытта углекислый газ каннан үпкәләргә тулган һавага күчә, ягъни веноз кан артериаль канга әйләнә. Аннары кан веналарга җыела. Алар бер-берсе белән кушылып, сул йөрәгалдына коя торган дүрт үпкә венасын барлыкка китерәләр.
Кан әйләнешенең зур түгәрәге.
Кан әйләнешенең зур түгәрәге – канның, сул карынчыктан чыгып, гәүдәдәге барлык әгъзаларның артерияләре, капиллярлары һәм веналары буйлап уң йөрәгалдына кадәр үткән юлыю
Сул карынчык, кыскарып, артериаль канны аортага – кешенең иң эре артериясенң кысып чыгара. Аорта барлык әгъзаларны, шул исәптшн, йөрәкнең үзен дә кан белән тәэмин итә торган артерияләргә тармаклана. Артерияләр һәр әгъзада, вак артерияләрнең һәм капиллярларның куе челтәрен барлыкка китереп, тармаклана баралар. Капиллярлардан тәннең барлык тукымаларына кислород һәм туклыклы матдәләр керә, ә күзәнәкләрдән капиллярларга углекислый газ күчә. Бу вакытта артериаль кан веноз канга әверелә. Капиллярлар башта – вак, аннары эрерәк веналарга берләшәләр. Алардагы бөтен кан ике зур күп канлы венага җыела. Өске күп канлы вена канны – баштан, муеннан, куллардан, ә аскы күп канлы вена гәүдәнең калган барлык өлешләреннән йөрәккә китерә. Ике вена да уң йөрәгалдына килеп кушыла.


1 сентябрь.
1 сентябрь — Милади тәкъвимендә тугызынчы айның беренче көне. Ел ахырына кадәр 121 көн кала.


1 гыйнвар.
1 гыйнвар — Милади тәкъвимендә беренче айның беренче көне.
Урта гасырлар дәвамында, Христиан чиркәвенең тәэсире астында күп илләрдә ел башын теге яки бу Христиан бәйрәмнәренә күчергәннәр иде – 25 декабрь (Гайсә тууы), 1 март, 25 март (Мәрьямга Гайсә белән йөкле булуын шатлыклы хәбәр киләгәне көн), яки Пасха заманына. Күбесе ортодокс чиркәвенә караган Көнчыгыш Аурупа илләрендә 988 ел тирәсеннән яңа ел 1 сентябрьдан башланган иде.


2 гыйнвар.
2 гыйнвар — Милади тәкъвимендә беренче айның 2нче көне.
Дини бәйрәмнәр.
12px Католик һәм 12pxПравослав изгеләре
Көн исемнәре.
Абель Ахасий Адэлард Аргея Аргеус Аспатья Аспатий Базила Беатрикс Василий Грегор Даниил Дитмар Добьемир Иван Игнатий Исидор Макар Марселин Мартыниан Нарцис Стефания Стцеслав Сильвестр Сильвестра Телесфор Теодор Филогон


3 гыйнвар.
3 гыйнвар — Милади тәкъвимендә беренче айның 3нче көне.


Хәбәшстан.
Хәбәшстан (рус. "Эфиопия", хәб. ኢትዮጵያ) – Африканың көнчыгышында урнашкан, диңгезгә чыгышы булмаган дәүләт. Рәсми исеме – Хәбәшстан Федератив Демократик Җөмһүрияте (የኢትዮጵያ ፌዴራላዊ ዲሞክራሲያዊ ሪፐብሊክ).
Халык саны буенча Африканың өченче дәүләте. Төньякта Эритрея, төньяк-көнчыгышта Җибути, көнчыгышта Сомали, көньякта Кения һәм көнбатышта Судан белән чиктәш.
Хәбәшстан – Африкадагы бик борынгы нәсарилар дәүләте. 1936-1941 елларда Италия Көнчыгыш Африкасы колониясенең бер өлеше булып тора.
XX йөзнең беренче яртысы.
1930 елның ноябрендә Заудиту үлгәннән соң, рас Тэфэри Хайле Селассие (1930 – 1974) итеп коронацияләнә.
1931 елда Хәбәшстан тарихында беренче констиитуция игълан ителә. Императорның абсолют хакимияте сакалана, ике палаталы мәҗлес ясала. Киләсе 10-20 елда коллыкны бетерелә.
1934-1935 елларда Хәбәшстан белән Италия биләмәләре чикләрендә бәрелешләр була. 1935 елның октябрендә италия гаскәрләре Хәбәшстан җирләренә бәреп керәләр. Берничә ай бке хәбәшлеләр каты каршы торалар, кайвакытта аерым җиңүләргә дә ирешәләр, әмма 1936 елның 31 мартында хәбәшлеләрнең төп гаскәрләре Май-Чоу янындагы сугышта тар-мар ителәләр. 1936 елның 5 маенда маршал Бадольо җитәкчелегендәге италия гаскәрләре Хәбәшстан башкаласы – Аддис-Абебаны алалар, ә 1 июньдә Италия Хәбәшстанның Италия Көнчыгыш Африкасы колониясенә кертелгәнен (Эритрея һәм Сомали белән бергә) игълан итә.
Италия оккупациясе 1941 елның язына кадәр, британ армиясе, африка колонияләренд җыелган ярдәмчел көчләр ярдәмендә, Хәбәшстанны азат иткәнче, дәвам итә.
XX йөзнең икенче яртысы.
ЧСугыштан соң Хайле Селассие император абсолют монарх буларак идарә итүне дәвам итә. 1951 елда Хәбәшстанда коллк бетерелә, нигездә, халыкара җәмгыять басымы астында. Фиркаләр тыела, бастыру монарх күзәтчелегендә була.
1953 елда Хәбәшстан АКШ белән дуслык һәм икътисади ярдәм итешү турында килешү төзи. Киләсе 20 елда АКШ Хәбәшстанга яртымиллиард доллар күләмендәге финанс субсидияләре һәм түләүсез 140 млн. долларлык хәрби кораллар бирә.
70 еллар башына режим бөтенләй одиозга әйләнә: император сәяси киңлекнең бөтен якларыннан тәнкыйтькә тартыла, һәм алдагы вакыгйгаларның катализаторы булып, бик күп кеше үлеменә китергән, 1972-1974 елгы ачлык тора.
Дәүләт төзелеше.
Федератив җөмһүрият, этник бүленеш буенча төзелгән 9 килилдан (штаттан) һәм ике үзидарәле шәһәрдән (Аддис-Абеба һәм Дыре-Дауа) тора.
Дәүләт башлыгы – президент. Мәҗлес (халык вәкилләре палатасы) тарафыннан 6-еллык вакытка (яңадан сайлану хокукы белән) сайлана
Хөкүмәт башлыгы, мәҗлес сайлауларында җиңгән, фиркадән билгеләнән.
Канун чыгару хөкүмәте – икепалаталы мәҗлес: федерация палатасы (5-еллык вакытка штат ассамблеялары тарафынан сайланучы 108 әгъза), конституцион һәм федераль-төбәк мәсьәләләрен чишә, һәм халык вәкилләре палатасы (5 елга халык тарафыннан сайланучы 547 әгъза)
Хәбәш Халык Инкыйлабый Демократик Фронты – 327 урын;
Бердәмлек һәм Демократия өчен коалиция – 109 урын (хәзерге вакытта таралган);
Берләшкән Хәбәш Демократик Көчләре – 52 урын;
Сомали Халык Демократик фиркасе  – 23 урын;
Оромо Федералист Демократик Хәрәкәте  – 11 урын;
Бенишангуль-гумуз Халык Демократик Бедәм Фронты – 8 урын;
Афар Милли-демократик фиркасе – 8 урын.
Халык.
Хәбәшстан халкы 1983 елдагы 33,5 миллионнан 2006 елга 75,1 млн гача арта. Хәбәшстан халкы милли һәм дини бүленеш буенча бик чуар. Күпчелек халык семит телләрендә сөйләшәләр. Амхара, оромо һәм тигре халыклары Хәбәшста халкының 70% тан артыгын алып торалар. Илдә 80 тирәсе төрле этник төркемнәр бар, аларның кайсыберләре 10 000 кешедән азрак.
Әлеге вакытта АКШ та 1,2 млн хәбәшлеләр яши.
2007 елда Хәбәшстан күрше дәүләтләрдән 201700 тирәсе качаклар кабул итә. Бу халыкның төп өлеше Сомалидан (111600 тирәсе), Суданнан (55400 кеше) һәм Эритреядан (23900) килә. Бөтен иммигрантлар диярлек качак лагерьләрендә яшиләр.
Рельеф.
Хәбәшстан – Африканың иң биектаулы иле. Аның ярыйсы өлешен, төньяктан көньякка сузылучы, Хәбәш таулыгы алып тора. Таулыкның иң биек өлеше – төньягы. Монда илнең иң биек нокталары – Рас-Дашен (4620 м) һәм Тало (4413 м) – урнашкан. Көнчыгышта таулык бик тиз Африканың иң түбәән нокталарыннан берсе – Афар иңкүлегенә күчә.
Хәбәш таулыгының көнбатыш өлеше сөзәгрәк рельефка ия һәм судан чигенә зур бклмаган баскычлар белән төшә.
Тигезлекләр дә Хәбәшстанның күп өлешен алып торалар. Иң зур тигезлек илнең көнчыгышында урнашкан.
Урыны белән ул 100 м дан артык биеклекле платога күчә. Монда Хәбәшстанның иң коры урыннарының берсе.
Икътисад.
Хәбәшстан икътисадының нигезе – азкеремле авыл хуҗалыгы. 70нче елларда икътисади үсешг 5% тан артмый. Ә инкыйлабый үзгәрешләр ТМП тагын да тешүенә китерә. Икътисади хәлне Кызыл диңгез буендагы портларны югалту да катлауландыра. Зур корылык һәм уңыш уңмау үткән гасыр ахырында бик зур гуманитар катастрофага китерә. Ләкин бераздан икътисади хәл җайлана башлый. ТМП үсеше 8% тәшкил итә башлый. Таможняга салымнарны киметү чит ил инвестицмяләре артуга китерә. икътисади үсешнең нигезе булып чит ил акчалары һәм гуманитар ярдәм тора.
Диннәр.
1994 елның җанисәбе буенча: христианнар – 60,8 % (монофизитлар – 50,6 %, протестантлар – 10,2 %), мөселманнар – 32,8 %, африка культлары – 4,6 %, башкалар – 1,8 %.


Әлҗәзаир.
Әлҗәзаир "(гәрәпчә الجزائر‎‎, әл-Джаза́ир, фр. Algérie)", рәсми атама Әлҗәзаи́р Халы́к Демократи́к Җөмһүрия́т "(الجمهورية الجزائرية الديمقراطية الشعبية‎, әл-Джумхури́я әл-Джазаири́я ад-Димукрати́я аш-Шааби́я, фр. République Algérienne Démocratique et Populaire)" – Төньяк Африкада урнашкан дәүләт.


2 сентябрь.
2 сентябрь — Милади тәкъвимендә тугызынчы айның икенче көне. Ел ахырына кадәр 120 көн кала.


Википедия.
Википе́дия "(, /ˌwɪkɪˈpiːdɪə/ буларак укыла)" – эченә һәркем яза алган ачык эчтәлекле, күптелле энциклопедия. Википедия проекты табышсыз Wikimedia Фонды тарафыннан оештырылды. "Википедия" исеме "вики" (сайт ясау технологиясе) һәм "энциклопедия" сүзләреннән тора. Википедия мәкаләләре сайтка керү мөмкинлеге булган һәркем тарафыннан үзгәртелә ала. Википедиядә катнашучыларны "википедиячеләр" дип атыйлар.
2001 елның гыйнварыннан Джимми Уэйлс һәм Ларри Сэнгер тарафыннан эшли башлаган Википедия хәзерге көндә Интернетта иң зур һәм иң популяр белешмәләрнең берсе булып тора. Белешмәләр һәм тематик күләме буенча иң тулы энциклопедия булып тора. Википедиянең иң мөһим сыйфатларыннан берсе булып мәгълүматны туган телеңдә җиткерү тора.
Википедия тарихы.
2001 елның 15 гыйнварында Википедияның инглиз бүлеге эшли башлады. 2001 елның 23 мартында башка тел буларак Француз телендә дә бүлек эшли башлады. Шуннан соң ул күптеллегә әверелгән. 2003 елның 15 сентябрендә Татар Википедиясе дә ачыла һәм хәзерге вакытта анда мәкалә җыелган.


Мадагаскар.
"Бәлки, сез Мадагаскар утравы турында мәкаләсен эзлисез."
Мадагаска́р "(малаг. Madagasikara, фр. һәм ингл. Madagascar)" – Һиндистан океанының көнбатыш өлешендә, Мадагаскар утравында һәм якында яткан утрауларда урнашкан дәүләт. Мәйданы 587 мең км², халык саны – 18,4 млн кеше (2005). Башкала – Антананариву шәһәре.


Ливия.
Ли́вия "(гарәпчә ليبيا‎‎)", рәсми атама Бөе́к Социалисти́к Халы́к Ли́вия Гарә́б Җамахири́ясе "(الجماهيرية العربية الليبية الشعبية الإشتراكية العظمى‎)" – Төньяк Африкада, Урта диңгез ярында урнашкан дәүләт, Мәгрибнең иң көнчыгыш иле.
Мәйданы 1 759 540 кв.км, шуның 90 % чүлләр алып тора. Ливия – мәйданы буенча Африкада дүртенче, дөньяда 17 нче ил. Башкалада, Триполида, 6, 3 миллион ливиялеләрнең 1,7 миллионы яши. Ливия традиция буенча, 3 өлешкә бүленә: Триполитания (көнбатыш), Киренаика (көнчыгыш) һәм Феззан (көньяк). Ливия байрагы —яшел төстә, бернинди сурәтсез.
Тәкъвим — ислам тәкъвиме, җәйге һәм кышкы вакытка күчеш юк.
Көнбатышта ил Алжир белән, төньяк-көнбатышта Тунис белән, көньякта Чад һәм Нигер, көньяк-көнчыгышта Судан, көнчыгышта Мисыр белән чиктәш. Ливиянең төнья чиген Урта диңгез юа.
Яр линиясе – 1770 км, Урта диңгез Африка илләре арасында иң зурысы. Урта диңгезнең Ливиягә якын өлешен Ливия диңгезе дип атыйлар. Климат, гадәттә, коры чүл климаты, диңгез буйларында йомшак Урта диңгез климаты, ә Бенгази районында – илнең көнчыгышында – дымлы. Тузан бураннары- сирокко еш. 1922 елда Әл-Газизия шәһәрендә 57, 8 0С (136, 0 оF) температурасы — Җирдә иң зур температура теркәлә.


Көньяк Африка Җөмһүрияте.
Көньяк Африка Җөмһүрияте "(африкаанс Republiek van Suid-Afrika; ингл. Republic of South Africa)" – Африка кыйтгасының көньяк өлешендә урнашкан дәүләт.


Мәрзия Ваһит Дәстҗәрде.
Мәрзия Ваһит Дәстҗәрде (1959 ел, Тәһран) – Иран Җөмһүрияте тарихында беренче министр-хатын-кыз. Мәрзия Ваһит Дәстҗәрде сәламәтлек министры урынына сайланган.


Сәясәт.
Сәясәт "(грекча τα πολιτικά – «полиска (дәүләткә) кагылышлы нәрсә»)" – яшәүнең гомүм кагыйдәләрен тудыру, саклау һәм үстерүгә юнәлгән кеше эшчәнлеге аланы.


Менделеевның периодик таблицасы.
Менделеевның периодик таблицасы – химик элементларның класификациясе.


Водород.
Водоро́д "((,ингл. Hydrogen)" – Менделеевның периодик таблицасының беренче элементы. Табигатьтә киң таралган. Водородның 5 изотоптан өчесе үз исемнәрен йөртәләр: ¹H – протий (Н), ²H – дейтерий (D) һәм ³H – тритий (T).
Водородның гади матдәсе - җиңел төссез газ. Һава йә кислород белән катнашканда янучан һәм шартлаткыч. Агусыз. Этанол һәм тимер, никель, палладий, платина кебек металларда эрүчән.
Исем барлыкка килү.
«Водород» cүзе урысчадан тәрҗемә иткәндә «су тудыргыч» дигәнне аңлата. «Водород» дигән атама М. Ф. Соловьев тарафыннан 1824 елда тәкъдим ителгән. Татарча альтернатив атама - «сутудырма» йә «сутудыргыч».


Миләш кошы.
Миләш кошы "(лат. Turdus pilaris)" – миләш чыпчыгының бер төре.


Телескоп.
Телеско́п (— «ерак» + — «карыйм») — күк җисемнәре күзәтү өчен әсбабы.
Аерым алганда, телескоп сүзе астында, шул исәптән астрономия максатларысыз, оптик телескоп системасы аңлатыла.
Барлык электромагнит спектры диапазоннары өчен телескоплары бар: оптик телескоплар, радиотелескоплар, рентген телескоплары, гамма-телескоплар. Моннан тыш, нейтрино детекторлары еш кына нейтрино телескоплары дип атыйлар. Шулай ук, тартым дулкыннары детекторлары телескоплар дип атарга була.
Оптик телескоп системалары астрономиядә (күк җисемнәрене күзәтүләре өчен) һәм оптикада төрле ярдәмче максатларда (лазер нурланышы таралышыны үзгәртү өчен) кулланалар. Шулай ук, телескопны, күзәтү торбасы булып, ерак объектлар күзәтүе максатында куллану мөмкин. Иң беренче гади линзалы телескоп сызымнары Леонардо Да Винчи язмаларында табылганнар. Телескопны 1608 елда Ханс Липперсхей төзәде. Шулай ук телескопны булдыруы аның замандаш Захарий Янсенга кайтарып калдыралар.


Туфан Миңнуллин.
Туфа́н Габдулла́ улы Миңну́ллин "(Tufan Ğabdulla uğlı Miŋnullin)" "(1935 25 августында Татарстанда туган)" – мәшһүр татар драматургы, язучысы, җәмгыять эшлеклесе, ТР Дәүләт Шурасы депутаты, Г. Тукай исемендәге дәүләт премиясе лауреаты, Казанның Мактаулы гражданины.
Биография.
1935 елның 25 августында Татарстанның Кама-Тамагы районының Олы Мәрәтхуҗа авылында туа. 1952 елда урта мәктәпне тәмамлаганнан соң төрле урыннарда хисапчы, бухгалтер хезмәтен башкара. 1956-1961 елларда Мәскәүдә М.С.Щепкин исемендәге театр училищесында укый. Аны тәмамлап кайткач, башта Минзәлә драма театрында, аннары Г.Камал исемендәге Татар дәүләт академия театрында артист булып эшли. 1964-1967 елларда – Казан телестудиясендә мөхәррир, «Чаян» журналында әдәби хезмәткәр эшендә. 1968 елдан Т.Миңнуллин әдәби иҗат эше белән генә шөгыльләнә. 1975-1977 елларда Мәскәүдәге Югары әдәби курсларда укып кайта. Т.Миңнуллинның әдәби иҗат белән шөгыльләнә башлавы Мәскәүдә укыган елларына туры килә. Баштарак ул юмористик хикәяләр һәм кечкенә күләмле сәхнә әсәрләре яза. Бераздан зурлар өчен чорның актуаль мәсьәләләрен күтәргән, аны драматург итеп таныткан күләмле драмалар иҗат итә башлый.


Свазиленд.
Свазиленд Патшалыгы "(ингл. Kingdom of Swaziland; свати Umbuso weSwatini)" – Африканың көньяк өлешендә урнашкан, КАҖ белән чиктәш булган, кечкенә, дөньяның иң фәкыйрь илләренең берсе.


Әхмәт Уразаев-Кормаши.
Уразаев Кормаши Әхмәт "(1855-1883)" – шагыйрь, романтик сюжетлы, көйле "Бүз егет" һәм "Тахир илә Зөһрә" поэмалары авторы.
Биография.
Бабасы Минзәлә кантоны Иске Кормаш авылында имам була. Атасы Курган өлкәсе Звенигород шәһәрендә төпләнә. Кормаши шунда туса да туганнары янына – Иске Кормашка кайтып йөри. Тәхәллусе шуңа бәйле.
Басылган әсәрләре:.
Бу ике китап та бик күп тапкыр басылганнар. Казан федераль (Идел буе) университетының китапханәсендә Бүз егетнең 19, Таһир илә Зөһрәнең 13 төрле басмасы саклана.


Итальян теле.
Итальян теле "(lingua italiana)" – итальяннарның милли теле. Италиядә, Ватиканда, Сан-Маринода, Швейцариядә дәүләт теле.


Ангола.
Анго́ла Җөмһүрияте́ "(порт. República de Angola)", Анго́ла – көньяк-көнбатыш Африкада урнашкан дәүләт. Намибия белән көньякта, Демократик Конго Җөмһүрияте белән төньяк-көнчыгышта һәм төньякта, Замбия белән көнчыгышта, шулай ук Конго Җөмһүрияте белән (Кабинда анклавы) чиктәш. Көнбатышта Атлантик океаны белән юыла.
Элекеге Португалия колониясе. Күп файдалы казылмалар бар.


Колония.
Колония - империалистик дәүләт тарафыннан басып алынган, изелгән ил. Колониядә сәяси яисә икътисади көч юк.


Төньяк Америка.
Тө́ньяк Аме́рика – төньяк һәм көнбатыш ярымшарларында урнашкан кыйтга. Төньяк Америка халкының саны 500 млн кеше. Кариб диңгезе утрауларында һәм Үзәк Америкада халык тыгызлыгы бик югары (1 км²-га 200дән кеше артык).


Пиза.
Пи́за (итал. "Pisa") - Италия шәһәре, Тоскана провинциясенең административ үзәге.
Төп монументлар арасында - Пизаның авучы манарасы.
Географик мәгълүмат.
Шәһәрнең мәйданы 185 км². Шәһәр диңгездән 4 м биеклектә урнашкан.


Истанбул.
Истанбу́л (төр. "İstanbul") – Төркиянең иң зур шәһәре, диңгез порты, сәүдә һәм мәдәни үзәге.
Тарих.
Б.э.к. 685 елда Грециядәге Мегара шәһәреннән килгән греклар хәзерге Истанбул җирләрендә колонияга нигез салалар, б.э.к. 667 елда исә бу җирдә Византия исемле шәһәр корыла.


Гондвана.
Гондва́на - озак вакыт көньяк ярымшарында урнашкан кыйтга исеме.
Гондвана хәзерге Африка, Көньяк Америка, Антарктида, Австралия кыйтгаларыннан һәм шулай ук Һиндостан утравыннан (Лавразия белән бәрелгәш ярымумутрауга әйләнде) торган.


Лавразия.
Лавра́зия — Мезозой чорында Пангея таркалуы нәтиҗәсендә барлыкка килгән элеккеге ике кыйтганың берсе (көньякта Гондвана урын алган иде). Лавразия хәзерге Авразия һәм Төньяк Америкага таркалган. Алар бер-берсеннән 135тән 200гә млн ел элек аерылган.


Пангея.
Пангея (грекча Πανγαία, бөтен җир) - Альфред Вегенер тарафыннан бирелгән протоконтинент исеме.


Родиния.
Роди́ния (русча "Родина") - элек булган зур кыйтга.


Людвиг ван Бетховен.
Лю́двиг ван Бетхо́вен (алм. "Ludwig van Beethoven") – мәшһүр алман композиторы, дирижеры һәм пианинода уйнаучы. Өч Вена классикларының берсе.


4 гыйнвар.
4 гыйнвар — Милади тәкъвимендә беренче айның дүртенче көне. Ел ахырына кадәр 361 көн кала.
Христианлык.
Анжэль һәм ясалмалары: "Анжела", "Анжелина", "Анжелик", "Анжелоуно", "Анжи", һ.б.


5 гыйнвар.
5 гыйнвар — Милади тәкъвимендә беренче айның 5нче көне. Ел ахырына кадәр 360 көн кала.
Христианлык.
Амата Амелия Василид Влошибор Давид Иван Ковойон Леа
Марселина Наум Нифонт Павел Петр Роджер Симон Телесфор Феодул
Феоктист Эдуард һәм ясалмалары: "Эд", "Эдард", "Эдди, "Тедди", "Тэд", "Эдуарда", "Эдуардина", "Эдвард", "Нэд", "Нэйл", һ.б. Эмилиенне һәм ясалмалары: "Эмилиана", һ.б.
Ян Непомучен


6 гыйнвар.
6 гыйнвар — Милади тәкъвимендә беренче айның 6нчы көне. Ел ахырына кадәр 359 көн.
Христианлык.
Гаспар һәм ясалмалары: "Гаспарда", "Гаспардина", "Яспер", һ.б.
Иакинф һәм Акинф, Акинфий, Акинтий, Гиакинт, Гиацинт, Иакинт
Йордан һәм кыз хатын исеме: "Йордана"
Карол Кацпер Клавдия Кюбра
Маномир Меланиуш Мельхиор
Николай һәм Миколай, Микола Норман
Тифен һәм ясалмалары: "Тиффани" (инглизчә), "Феофания" (грекча), һ.б.
Филипп Фотын Фотына


7 гыйнвар.
7 гыйнвар — Милади тәкъвимендә беренче айның 7нче көне. Ел ахырына кадәр 358 көн кала.
Христианлык.
Копт ортодокс чиркәвендә – Иоанн/Яхъя чукындыручыга багышланган җыелышлар
Исем бәйрәмнәре.
Алдрик һәм ясалмалары: "Альдерик", "Алдред", "Одрик", һ.б.
Виржини һәм ясалмалары: "Верж", "Виржиния", "Виржиньен", "Виржиникс", һ.б.
Раймонд һәм ясалмалары: "Аймон", "Аймона", "Раймон", "Рамон", "Рамун", "Рамунчо", "Рамунтчо", "Рэй", "Раймонда", һ.б.
Тийон һәм ясалмалары: "Тео", һ.б.


9 гыйнвар.
9 гыйнвар — Милади тәкъвимендә беренче айның 9нчы көне. Ел ахырына кадәр 356 көн.
Христианлык.
Явыз Иван царен явызлыгын соборында тәнкыйтләгәне өчен царьның боерыгы буенча хәлакъ ителгән.
Исем бәйрәмнәре.
Алиса һәм ясалмалары: "Алисон", "Элиссон", һ.б.
Аликс һәм ясалмалары: "Аэлит", һ.б.
Ферапонт һәм ясалмалары: "Фарафонт", "Фарафонтий"


10 гыйнвар.
10 гыйнвар — Милади тәкъвимендә беренче айның унынчы көне. Ел ахырына кадәр 355 көн кала.
Исем бәйрәмнәре.
Вавила Вавила Вавил Вавилий Авила
Вильгельм, ягъни (Гийом), һәм ясалмалары: "Гвильхем", "Гвильхемин', яки "Гвийемин", "Гвийометте", "Гвийеметте", "Гвийерм", "Вильма", "Вильгельмин", "Виллем", "Вильям", "Вилли", һ.б.


11 гыйнвар.
11 гыйнвар — Милади тәкъвимендә беренче айның унберенче көне. Ел ахырына кадәр 354 көн кала.


13 гыйнвар.
13нче гыйнвар — Милади тәкъвимендә беренче айның 13нче көне. Ел ахырына кадәр 352 көн кала.
Дөньяви бәйрәмнәр һәм истәлекле көннәр.
Бөтендөнья Диннәр һәм Гомосексуальлек вәкилләре арасында диалог көне


15 гыйнвар.
15 гыйнвар — Милади тәкъвимендә беренче айның унбишенче көне. Ел ахырына кадәр 350 көн кала.
Исем бәйрәмнәре.
Александр Алис Альфред Арнольд Аурэл Борис Видос Витус Гуждо Дабровка Далемир Добрава Доброслав Домаслав Дорис Гавриил Закхей Зорсис Ида Имберт Исидор Итала Итта Иулиания Йоханнес Йухани Кларисца Клариш Колос Кузьма Лаура Лауритс Лив Лоранд Лорант Лоренц Лоттен Майк Макары Максим Мариан(ус) Марк(ус) Маур(ус) Маури Миег Михеаш Модест Мор Морик Паавали Пааво Пал Пальмер Павел Петр Поза Расилия Рахель Рахильда Реми Римма Сандор Серафим Сергей Сзигфрид Сзидор Сивия Сильвестр Солла Солья Феоген Узиэль Узон Узор Фабиан Феликс Феодотия Феопемпт Феопист Францишек Эфизио Эфизия Элигия Элигиуш Ян


16 гыйнвар.
16нчы гыйнвар — Милади тәкъвимендә беренче айның 16нчы көне. Ел ахырына кадәр 349 көн кала.
Вакыйгалар.
Мәгърифәтче галим, фикер иясе, тарихчы, фәлсәфәче һәм дин эшлеклесе Шиһабетдин Мәрҗанине (1818 – 1889) искә алу көне.
Ислам.
2010 ел – Съафар ае башлана.
Исем бәйрәмнәре.
Антоний Арина Ахмед Бенкон Бернард Гермунд Годо Гордей Гордий Готфрид Гудмунд Густав Даниэль Идга Изидор Изор Ильбмар Ильмари Ильмо Индика Ирина Иоана Йоварас Лейкантас Леймантас Кара Карад Карша Кристина Лейла Лейманте Леонилла Лида Лидия Малафей Малахий Малахия Марсийонас Марсе Марселе Марселина Марцелинас Марцелис Марциус Марцыс Норгайлас Норгайле Норгеда Норгедас Норгеле Норгилас Озор Отелло Отто Павла Присцсилла Стефания Стефи Сцидор Тамара Узиэль Узон Узор Утенис Фани Фанни Фульгенсий Хельмер Хендрик Херник Хервор Хердис Хильмар Хьёрдис Хьялмар Цтирад Янина Һонориуш Һонорат Һоноратас


17 гыйнвар.
17 гыйнвар — Милади тәкъвимендә беренче айның унҗиденче көне. Ел ахырына кадәр 348 көн кала.
Исем бәйрәмнәре.
Агав Акила Александр Алла Альба Амма Амплий Анания Андроник Антон Антониус Антония Антти Антто Анттони Апелий Аполлос Аристарх Аристовул Артем Артема Архипп Асинкрит Афанасий Ахаик Беатрикс Варнава Гаий Денис Дионисий Дравис Драхослав Евод Евстафий Ефим Ефимий Евфимия Зосим Зосима Иосиф Йолен Карп Климент Ловиза Луиза Марк Мерул Наташа Никанор Николай Остап Павел Прземил Прохор Розалинда Розелин Рослав Рослава Росцислав Степан Сульпичья Сульпичьюш Тенис Теодоз Теодор Тимофей Тони Тоннес Фаддей Феоктист Хырккө Юлиан Ян


18 гыйнвар.
18 гыйнвар — Милади тәкъвимендә беренче айның унсигезенче көне. Ел ахырына кадәр 347 көн кала.
Исем бәйрәмнәре.
Аммония Аммониуш Андре Андреа Антис Антониетта Антонс Анториус Аполлинарий Апполинария Атанас Атанаска Афанасий Афтаназий Афеноген Ахво Беатрикс Беатрис Богумил Бохдана Варма Венеранд Владислав Волусиано Волусио Гедгаудас Григорий Деикол Десле Джованни Евгения Зенон Йогаиле Йолита Кирил Кирилла Косконий Кристиан Кристина Кристфрид Лавра Лаура Леобард Леонардас Либерата Либерта Лиуберта Лиубертас Лубарт Лукиан Лукьян Лучио Максим Малгорцата Маргарита Мария Марьета Меланип Мессалина Мин Мина Минай Миней Михей Моисей Наско Начо Нонна Охво Орион Паоло Пиотр Полина Полинария Приска Присцила Радыс Радмантас Радмантэ Радмина Радминас Регина Роман Руско Саис Седзивой Секлетея Секлетинья Синклитикия Сучессо Сюзанна Таню Тереза Тинка Ультрид Фаустина Фацио Феличита Феоид Феона Феопемпт Феопент Фома Фостирий Хильд Хильда Хильдор Хильдур Хома Яйме


20 гыйнвар.
20 гыйнвар — Милади тәкъвимендә беренче айның унсигезенче көне. Ел ахырына кадәр 345 көн кала.
Көн белән бәйле исемнәр.
Абадиос Агнес Акулина Алгирдс Алгис Амин Анна Апанас Аскла Афанасий Афанас Бассус Басилио Басилидес Бастиан Бастиен Бенедетто Бенито Бернардо Василий Вульфстан Галактион Гиедриус Гинтвайнас Гинтвайне Гинтвилас Гинтвиле Далибор Даугвида Даугвидас Дидией Донус Захариас Иван Илона Инна Иоанн Калогеро Клементе Лео Лиаубарас Мария Мауро Мигуэль Минасе Молагга Неофит Номеда Номедас Октав Ольгердс Орестс Опанас Петр Пинна Римма Рихард Себастьян Себастиона Сиприан Скайсте Скайстис Стефан Тирсус Фабиан Фабия Фечин Энрике Эсмеральда Эстебан Эусебиус Эустоквия Эутихиус Эутимио


21 гыйнвар.
21 гыйнвар — Милади тәкъвимендә беренче айның унсигезенче көне. Ел ахырына кадәр 344 көн кала.
Көн белән бәйле исемнәр.
Агнес Аквила Анастасий Валериан Евгений Канклид Максим Неофит Тимон


24 гыйнвар.
24 гыйнвар — Милади тәкъвимендә беренче айның егерме дүртенче көне. Ел ахырына кадәр 341 көн кала.
Көн белән бәйле исемнәр.
Агап Агапей Агапий Виталий Владимир Иосиф Маиор Маир Мария Михаил Неофит Николай Ромил Степан Стефан Терентий Тимотео Федор Федос Федосий Феодор Феодосий Франциско


25 гыйнвар.
25 гыйнвар — Милади тәкъвимендә беренче айның егерме дүртенче көне. Ел ахырына кадәр 340 көн кала.
Көн белән бәйле исемнәр.
Апракса Апраксия Галактион Евпраксея Евпраксия Илья Лактион Макар Макарий Мартиниан Мартьян Мертий Петр Савва Селиван Силван Силуан Силуян Сильван Татиана Татьяна Эльвира Энрике


30 гыйнвар.
30 гыйнвар — Милади тәкъвимендә беренче айның егерме алтынчы көне. Ел ахырына кадәр 335 (кәбисә елларда – 336) көн кала.


31 гыйнвар.
31 гыйнвар — Милади тәкъвимендә беренче айның егерме алтынчы көне. Ел ахырына кадәр 334 (кәбисә елларда — 335) көн кала.


1 февраль.
1 февраль — Милади тәкъвимендә икенче айның беренче көне. Ел ахырына кадәр 333 (кәбисә елларда – 334) көн кала.


2 февраль.
2 февраль — Милади тәкъвимендә икенче айның 2нче көне. Ел ахырына кадәр 332 (кәбисә елларда – 333) көн кала.


3 февраль.
3 февраль — Милади тәкъвимендә икенче айның 3нче көне. Ел ахырына кадәр 331 (кәбисә елларда – 332) көн кала.


4 февраль.
4 февраль — Милади тәкъвимендә икенче айның дүртенче көне. Ел ахырына кадәр 330 (кәбисә елларда — 331) көн кала.


5 февраль.
5 февраль — Милади тәкъвимендә икенче айның 5нче көне. Ел ахырына кадәр 329 (кәбисә елларда — 330) көн кала.


6 февраль.
6 февраль — Милади тәкъвимендә икенче айның алтынчы көне. Ел ахырына кадәр 328 (кәбисә елларда – 329) көн кала.


7 февраль.
7 февраль — Милади тәкъвимендә икенче айның җиденче көне. Ел ахырына кадәр 327 (кәбисә елларда – 328) көн кала.


8 февраль.
8 февраль — Милади тәкъвимендә икенче айның сигезенче көне. Ел ахырына кадәр 326 (кәбисә елларда – 327) көн кала.


9 февраль.
9 февраль — Милади тәкъвимендә икенче айның тугызынчы көне. Ел ахырына кадәр 325 (кәбисә елларда — 326) көн кала.


10 февраль.
10 февраль — Милади тәкъвимендә икенче айның 10нчы көне. Ел ахырына кадәр 324 (кәбисә елларда – 325) көн кала.


12 февраль.
12 февраль — Милади тәкъвимендә икенче айның уникенче көне. Ел ахырына кадәр 322 көн кала.


Солтан Әхмәт мәчете.
Солтан Әхмәт мәчете () - 1609-1616 еллар арасында солтан Әхмәт I тарафыннан Истанбулдагы тарихи ярымутрауда архитектор Сәдәфкяр Мәхмәт Агага төзеттерелгән мәчет. 1934 елда Ая София мәчеттән музейга әйләндерелгәч, Истанбулның төп мәчете булып тора.
Риваять буенча, солтан Әхмәт I мәчетнең манараларын башта алтыннан эшләтергә тели. Ләкин манараларны каплауга алтынның җитмәячәген аңлаган архитектор, гүя бу әмерне ялгыш ишеткән булып, "алтын" сүзен "алты"га алмаштыра һәм мәчетне 6 манаралы итеп төзи.


14 февраль.
14 февраль — Милади тәкъвимендә икенче айның ундүртенче көне. Ел ахырына кадәр 320 көн кала.


16 февраль.
16 февраль — Милади тәкъвимендә икенче айның уналтынчы көне. Ел ахырына кадәр 318 көн кала.


17 февраль.
17 февраль — Милади тәкъвимендә икенче айның унҗиденче көне. Ел ахырына кадәр 317 көн кала.


18 февраль.
18 февраль — Милади тәкъвимендә икенче айның унсигезенче көне. Ел ахырына кадәр 316 көн кала.


19 февраль.
19 февраль — Милади тәкъвимендә икенче айның унтугызынчы көне. Ел ахырына кадәр 315 көн кала.


20 февраль.
20 февраль — Милади тәкъвимендә икенче айның егерменче көне. Ел ахырына кадәр 314 көн кала.


22 февраль.
22 февраль — Милади тәкъвимендә икенче айның егерме икенче көне. Ел ахырына кадәр 312 көн кала.


Каюм Насыйри.
Габделкаюм Габденнасыйр улы Насыйров ("Каюм Насыйри, 1825-1902") — күренекле галим, язучы һәм татар халкының мәгърифәтчесе.
Тормыш юлы.
Каюм Насыйри 1825 елның искечә 14 февралендә, элекке Казан губернасы, Зөя өязе (хәзерге Татарстан республикасы, Яшел үзән районы), Югары Шырдан авылында туа. Каюм Насыйриның бабалары һәм атасы үз заманының шактый укымышлы, танылган кешеләре булалар.
Каюм Насыйриның истәлекләренә караганда, аның атасы балаларының укуларына каршы килмәгән, ул вакытларда руханилар авызыннан кат-кат әйтелеп килгән "иҗтиһат заманы монкариз" («Иҗади фикер йөртү заманы үтте») дигән реакцион карашка каршы булган. "Һәркемгә иҗтиһат – кирәк эш", – дип балаларына һәрвакыт ишеттереп торган.
Каюмның балалык вакытлары, заманы өчен, шундый мәдәниятле гаиләдә, туган авылында уза. Башлангыч белемне ул атасыннан ала. 1841 елда Каюмны Казандагы бер мәдрәсәгә укырга бирәләр. 1855 елга кадәр ул мәдрәсәдә укып, гарәп-фарсы телләрен өйрәнү өстенә, үзлегеннән татар телен дә яхшы үзләштерә. Яшерен рәвештә русча да укый.
1855 елда Насыйрины Духовное училище дип аталган мәктәбенә татар теле укытучысы итеп чакыралар. Насыйриның беренче практик эше – укытучылык хезмәте шунда башлана. Соңыннан ул Духовная семинариядә татар теле укытучысы булып эшли. Анда укытучылар белән таныша, алар белән якыннан аралаша, алардан рус телен һәм башка фәннәрне тырышып өйрәнүен дәвам иттерә.
Аннары ул, Казан университетына ирекле тыңлаучы булып йөреп, югары белем ала. Насыйриның университетта укуының әһәмияте турында Петербург университеты профессоры В. Григорьев: «Казан университетында алган гыйлеме Каюм Насыйрины исламга объектив карарлык югары дәрәҗәгә меңгерде. Ул – бу яктан безнең Россия мөселманнары арасында беренче кеше», – дип бәяләп уза.
Каюм Насыйри татар балаларына рус теле укытуга зур игътибар бирә. Аның семинариядә укыту эше 1870 елга кадәр, 15 еллар буенча, бара. 1871 елда Насыйри, семинариядә эшләүдән туктап, татар балаларына рус теле укытуга ныклап керешә. Бу әһәмиятле эшенең башлануы һәм нинди шартларда баруы турында Насыйри үзенең истәлек рәвешендә язган очеркында: «Мин, мин дип мактану, эшең хак булса, урынына күрә ярый. Казан шәһәрен дә мөселман балалары русча укый торган мәдрәсәнең ибтидасы... ушбу мөгаллимнәндер. Асыл бу мәдрәсәнең ибтидасы 1871 елда булды», – ди. Монда мөгаллим дип Каюм Насыйри үзен атый.


23 февраль.
23 февраль — Милади тәкъвимендә икенче айның егерме өченче көне. Ел ахырына кадәр 311 көн кала.


Физика.
Фи́зика (бор. грек. φύσις – табигать)- материаль дөньяның төзелешен һәм үсешен билгеләүче фундаменталь һәм гомуми закончалыкларны өйрәнүче фән.
"Физика" атамасы беренче тапкыр, б.э.к. IV гасырда яшәгән, борынгы грек фикер иясе – Аристотельның хезмәтләрендә кулланыла.
Физика сабагы.
Физика – гомуми мәгънәдә табигать турында фән (Табигать белеме өлеше). Бу фән матдәне (материя) һәм энергияне, һәм, шулай ук, материяне хәрәкәткә китерүче табигатьнең фундаменталь үзара тәсир итешүен өйрәнә.
Кайбер кануннар барлык материаль системалар өчен дә уртак булып тора, мәсәлән, энергия саклану кануны. Физиканы кайвакыт фундаменталь фән дип атыйлар, чөнки башка табигый фәннәр (биология, геология, химия һ.б.), материаль системаларның, физика кануннарына буйсынучы кайбер сыйныфларын гына өйрәнәләр. Мәсәлән, химия атомнарны һәм алардан төзелгән матдәләрне өйрәнә. Ә матдәнең химик үзлекләре атом һәм молекулаларның физик үзлекләре белән билгеләнәләр.
Физика математика белән бик тыгыз бәйләнгән: математика физикага, физик законнарны төгәл китерүче ысул бирә. Физика теорияләре һәрвакытта да диярлек математик аппарат ярдәмендә аңлатыла. (Математик физика)
Теоретик һәм тәҗрибәле физика.
Физиканың мөһим тармаклары булып тәҗрибәле физика (эксперименталь) һәм теоретик физика тора. Бу ике тармак үзара бик тыгыз бәйләнгән. Тәҗрибәле физика тәҗрибәләр ярдәмендә бар булган теорияләрне өйрәнә һәм яңа ачышлар ясый. Теоретик физика бар булган эксперименталь мисалларны аңлата һәм алар буенча яңа нәтиҗәләр ала.


Классик механика.
Класси́к меха́ника ("Ньютон механикасы") – Ньютон законнарына һәм Галилейның чагыштырмалылык теориясенә нигезләнгән механика төре. Инерциаль системалар булуы классик механикада мөһим урын алып тора.
Классик механика көндзлек тәҗрибәләрдә бик төгәл нәтиҗәләр бирә. Ләкин бик зур тизлекләр белән (яктылык тизлегенә якын) хәрәкәт итүче системалар өчен төгәлрәк нәтиҗәләрне релятивистик механика, микроскопик системалар өчен – квант механикасы, ә ике тасвирламаны да үз өченә алган системаларны – кырның квант теориясе бирә.
Радиус-вектор һәм аның чыгарылмалары.
Тизләнеш векторы юнәлеш, яки зурлык үзгәрүе нәтиҗәсендә үзгәрә.
Вектор ускорения может меняться за счет изменения его направления, величины, или и того и другого.
Ньютонның икенче законы.
"Җисемнең көч тәсире нәтиҗәсендә алынган тизләнеше шул көчкә туры пропорцианаль, ә җисемнең массасына кире пропорцианаль һәм тәсир итүче көч юнәлеше буенча юнәлгән".
Ньютонның икенче законы кисәкчекнең массасын һәм тизлеген, көч дип аталучы векторлы үлчәм белән бөйли.
монда a – өстә аңлатылган тизләнеш. Бөтен очракта да массаның вакыттан бәйсезлеге үтәлми. Мәсәлән ракета массасы ягулыкны куллануы буенчв кими. Мондый очракта Ньютон законының тулы варианты кулланыла.
Бу тигезләмә җисемнең тилеге вакыт үтү белән нулгә кадәр төшкәнен күрсәтә.
Соңгы тигезләмәне интеграллаштырып җисемнең r радиус-векторын вакыт функциясе итеп күрсәтеп була.
Бөтендөнья тартылу көче һәм электромагнетизм өчен Лоренц көче бик мөһим көчләр.
Көчләрне табу өчен Ньютонның өченче законын да кулланалар: әгәр бер җисемгә икенче җисем F көче белән тәэсир итсә, икенче җисемдә аңа шул ук зурлыктагы, "реакция көче" дип аталган көч белән тәэсир итә.
Энергия.
кая formula_13 – кинетик энергия.
Каталаулы җисемнең кинетик энергиясе аны төзүче кисәкчекләрнең кинетик энергияләре суммасыннан гыйбарәт.
Әгәр дә потенциаль энергия буларак билгеле булган, formula_16 дип язылучы скаляр функция булса һәм көч formula_17 тигезләмәсен канәгатьләндерсә, ул потенциаль көч дип атала.
Әгәр кисәкчеккә тәэсир итүче барлык көчләр дә консерватив һәм formula_16 тулы потенциаль энегия булса,
Бу нәтиҗә механик энергия саклану буларак билгеле, һәм ул formula_20 консерватив көчләре тәэсир иткән йомык системада тулы механик энергия даими икәнен күрсәтә.


24 февраль.
24 февраль — Милади тәкъвимендә икенче айның егерме дүртенче көне. Ел ахырына кадәр 310 көн кала.


25 февраль.
25 февраль — Милади тәкъвимендә икенче айның егерме бишенче көне. Ел ахырына кадәр 309 көн кала.


27 февраль.
27 февраль — Милади тәкъвимендә икенче айның егерме җиденче көне. Ел ахырына кадәр 307 көн кала.


28 февраль.
28 февраль — Милади тәкъвимендә икенче айның егерме сигезенче көне. Ел ахырына кадәр 306 көн кала.


1 март.
1 март — Милади тәкъвимендә өченче айның беренче көне. Ел ахырына кадәр 305 көн кала.


3 сентябрь.
3 сентябрь — Милади тәкъвимендә тугызынчы айның өченче көне. Ел ахырына кадәр 119 көн кала.


2 март.
2 март — Милади тәкъвимендә өченче айның икенче көне. Ел ахырына кадәр 304 көн кала.


Электродинамика.
Электродина́мика – физиканың электромагнит кырны һәм аның электр корылмасына ия булган җисемнәргә тәэсирен (электромагнит тәэсир итешү) өйрәнүче бүлеге. Электродинамика үз эченә электр һәм магнит күренешләре бәйләнешен, электромагнит нурланышны, электр тогын (алмаш) һәм аның электромагнит кыр белән тәэсир итешүен ала. Һәрбер электр һәм магнит үзара тәэсир итешү электромагнит кыр аша бара, шуңа күрә алар электродинамиканың өйрәнү өлкәсе булып торалар.
"Электродинамика" термины астында күбрәк классик (квант эффектларын үз эченә алмаган) электродинамика карала; электромагнит кырының һәм аның корылган кисәкчекләр белән тәэсир итешүенең хәзерге квант теориясен аңлату өчен квант электродинамикасы термины кулланыла.
Классик электродинамиканың төп эше – электромагнит кырның сыйфатларын һәм аның корылган кисәкчекләр белән тәэсир итешүен тасвирлаудан гыйбарәт. Бу тасвирлау, электр корылмасы, магнит кыры, электр кыры, электромагнит потенциал кебек төп җисем һәм зурлыкларны аңлатудан башка, Максвелл тигезләмәләренә, Лоренц көче формулаларына барып тоташа. Шулай ук бу тасвирлау үз эченә энергия, импульс саклау һәм күчерү һ.б. кебек
Кайвакыт электродинамик эффект астында (электростатикага каршы) электромагнит кырның гомуми очрактагы тотышының статик очрактан аерылуын (мәсәлән, үзгәрүчән электр һәм магнит кырлары арасындагы динамик бәйләнеш) аңлыйлар.
Статик (вакыт белән үзгәрмәүче, яки өстә әйтелгән "электродинамик эффект"ка игътибар итмәү мөмкин булырлык дәрәҗәдә акрын үзгәрүче) электр кырны һәм аның корылган кисәкчекләр белән тәэсирен физиканың аерым бүлеге – электростатика өйрәнә.
Электродинамиканың тагын бер аерым очрагы булып, даими токларны һәм даими магнит кырларын (кырлар вакыт үтү белән үзгәрми, яки алар игътибарга алмаслык итеп акрын үзгәрәләр) өйрәнүче магнитостатика тора.
Электродинамика физик оптиканың, радиодулкыннарның физик таралуының нигезендә тора. Ул шулай ук бөтен физиканы диярлек үтә, чөнки физиканың бөтен бүлекләрендә дә электр кырлары һәм корылмалары белән эш итәргә туры килә дип әйтеп була.
Электродинамика техникада бик зур әһәмияткә ия, һәм ул радиотехника, электротехника, элемтә һәм радионың төрле тармакларының нигезендә ята.
Тарих.
1832 елда инглиз физигы Майкл Фарадей теоретик яктан электромагнит нурланышның барлыгын исбатлый.
1864 елда Дж. К. Максвелл электромагнит кырның һәм аның корылмалар белән тәэсиренең эволюциясен тасвирлаган, «классик электродинамика»ның тулы тигезләмәләрен бастырып чыгара.
? елда Лоренц электромагнит кырның хәрәкәт итүче корылмаларга тәэсирен тасвирлап, классик электродинамиканы төзүне тәмамлый.
XX гасыр урталарында иң төгәл физик теорияләрнең берсе – квант электродинамикасы барлыкка килә.


3 март.
3 март — Милади тәкъвимендә өченче айның өченче көне. Ел ахырына кадәр 303 көн кала.


4 март.
4 март — Милади тәкъвимендә өченче айның дүртенче көне, елның 68 көне. Ел ахырына кадәр 302 көн кала.


Кесә телефоны.
Кесә телефоны – мобил элемтә өчен кулланылган телефон. Иң киң таралган мобил элемтә форматы – GSM.


Татарстан спорт оешмалары.
Татарстанда спорт бик нык алга киткән. Татарстан спорт оешмалары футбол, баскетбол, хоккей, волейбол буенча Рәсәй һәм Аурупада беренче урыннарны алып торалар. 2013 елда Казанда Универсиада узачак.


Термодинамика.
Термодинамика (грек. Therme – җылылык + Dynamis – көч) – физиканың җылылыкның һәм башка төр энергиянең мөөнәсәбәтләрен һәм әверелешләрен өйрәнүче бүлеге. Аерым дисциплинага, җылылык йоту, яки бүлеп чыгару белән бара торган, физик-химик әверелешләрне өйрәнүче химик термодинамика аерыла.
Теоретик физикада, җылылык процессларының феноменологиясен өйрәнүче, феноменологик термодинамика белән бергә, термодинамиканы механик нигезләү өчен барлыкка китерелгән һәм статистик физиканың беренче бүлекләреннән булган статистик термодинамиканы аерып йөртәләр.
Термодинамиканың кирәклеге.
Термодинамика эчке энергияне механик эшкә үзгәртүче эмпирик фән буларак барлыкка килә. Ләкин, үзенең үсеше дәвамында, термодинамика, "температура" термины булган, физиканың бөтен бүлекләренә дә үтеп керә һәм теоретик яктан күп кенә күренешләрне алдан сурәтләргә мөмкинлек бирә.
Законнар – термодинамика башлангычлары.
Термодинамика, тәҗрибә нәтиҗәләре нигезендә язылган һәм шуңа күрә постулат буларак кабул ителергә мөмкин булган өч законга – башлангычларга нигезләнә.
formula_2 – системаның эчке энергиясенең тулы дифференциалы,
formula_3 һәм formula_4 – системага күчерелгән җылылыкның элементар күләме һәм система башкарган элементар эш. formula_4 һәм formula_3 гади мәгънәдәге дифференциал дип санарга ярамый, чөнки бу зурлыклар, системаның торышын үзгәрткән процессның төренә бәйлеләр.
"1 – Клаузиус постулаты." Җылылык кайнар җисемнән салкынга күчүдән башка, бернинди үзгәрешләре булмаган процесс кире кайтмаучы була, ягъни, системада башка үзгәрешләр булмаса, җылылык салкын җисемнән кайнарга күчә алмый. Бу күренешне энегия таралышы, яки дисперсиясе дип атыыйлар.
"2 – Кельвин постулаты." Эш җылылыкка күчүдән башка, бернинди үзгәрешләре булмаган процесс кире кайтмаучы була, ягъни, системада башка үзгәрешләр булмаса, бертөрле температуралы чыганактан алынган бөтен җылылыкны эшкә әйләндереп булмый
Нернст теоремасы: Температураның абсолют нулендә теләсә-нинди системаның энтропиясен нульгә тигез дип алып була.
Һәрбер йомык термодинамик система өчен, теркәлгән тышкы шартларда, вакыт үтү белән килеп җитәчәк термодинамик тигезләнеш халәте бар.
Парадокслар.
Гиббс парадоксы
Моны да карагыз.
Термодинамик тигезләнеш


Майкл Фарадей.
Майкл Фарадей (1791 елның 22 сентябре – 1867 елның 25 августы) – инглиз физигы һәм химигы, электромагнит кыр тәгълиматына нигез салучы.
Биография.
Майкл Лондонда тимерче гаиләсендә туа. Гаиләсенең ярлы булуы аркасында Майкл урта мәктәпне дә тәмамлый алмыйча 13 яшендә китап төпләүче булып эшкә керә һәм анда ун ел буена эшли. Бер үк вакытта ул физика һәм химия буенча үзенә кызыклы булган барлык китапларны укып чыга. Китапларда тасвирланган тәҗрибәләрне үз лабораториясендә кабатлый.
Соңрак Фарадей күренекле физик Гэмфри Дэви белән таныша һәм аның ярдәме белән Европага сәяхәт кыла. Сәяхәт вакытында ул А. Ампер, М. Шеврель, Ж. Л. Гей-Люссак кебек физиклар белән күрешеп таныша.


Статистик физика.
Статисти́к фи́зика – физиканың, ихтималлык теориясе ысуллары белән тигезләнеш, яисә тигезләнештә булмаган халәттәге элементар кисәкчекләр системаларының торышын өйрәнүче бүлеге.
Статистик физиканы тигезләнешле һәм тигезләнешсез (физик кинетика) бүлекләргә бүләләр.
Гадәттә, мондый системаларны тикшергәндә һәрбер конкрет кисәкчекнең үз-үзен тотышы игътибарга лаек. Статистик физика системаның кисәкчекләренең хәрәкәтеннән, тулаем системаның уртачаланган эволюциясе төзелгәнен тасвирлый.
Статистик физика күп реаль системаларның – идеаль газларның, реаль газларның, квант газларның, гади конденсацияләнгән тирәлекләрнең (мәсәлән, идеаль кристаллларның, спин чылбырларының) термодинамика нәтиҗәләрен бирә. Аерым очракта, ул термодинамикада кулланылган термодинамик энтропия, термодинамик эш, эчке энергия тигезләмәләрен бирә һәм энтропиянең кимемәү законын аңлата.
Тигезләнешсез статистик механика һәм физик кинетикасистеманың ничек билгеле тигезләнеш хәленә кергәнен өйрәнә.
Статистик физиканың ысуллары атом һәм молекулаларга гына түгел, ә башка системаларга карата да кулланылырга мөмкин. Статистик физиканың ярашлы бүлекчәсен катлаулы системалар физикасы дип атарга мөмкин.


4 сентябрь.
4 сентябрь — Милади тәкъвимендә тугызынчы айның дүртенче көне. Ел ахырына кадәр 118 көн кала.


Квант механикасы.
Ква́нт меха́никасы – теоретик физиканың квант системаларны һәм аларның хәрәкәт законнарын тасвирлаучы бүлеге.
Квант кинематикасының төп төшенчәләре булып күзәтелүче, халәт, уртача зурлык тора.
Квант динамикасының төп тигезләмләре: Шрёдингер тигезләмәсе, фон Нейман тигезләмәсе, Линдблад тигезләмәсе, Гейзенберг тигезләмәсе.
Математик аппарат – операторлар теориясе, ихтималлык теориясе, функциональ анализ, оператор алгебралары, төркемнәр теориясе.
Тарих.
Немец физик җәмгыяте утырышында Макс Планк үзенең универсаль "h" даимиен кертә, "Нормаль спектрда нурланыш энергиясе бүленеше теориясе" дип аталган тарихи мәкаләсен укый. Бу көнне, 1900 елның 14 мартын, квант тәгълиматы туган көн дип исәплиләр.


Релятивистик механика.
Релятивистик механика – физиканың, яктылык тизлеге белән чагыштырырлык зур тизлектә хәрәкәт итүче җисем һәм кисәкчекләрнең хәрәкәт законнарын өйрәнүче бүлеге.
Яктылык тизлегеннән җитәрлек дәрәҗәдә кечкенә тизлекләрдә классик механикага күчә.
Гомуми принциплары.
Релятивистик механика – классик механикадан аермалы буларак, урын координаталары һәм вакыт бәйсез булып торган (вакыт абсолют, ягъни бөтен исәп системаларында да бертөрле), Галилей үзгәртмәләре тәэсир иткән, вакыйгалар, физик өч-үлчәмле постранство (урын) һәм вакытны берләштергән, дүрт-үлчәмле пространствода (Минковский пространствосы) барган һәм Лоренц үзгәртмәләре йогынтысы эшләгән теория. Димәк, классик механикадан аермалы буларак, вакыйгаларның хәзергелеге исәп системаларын сайлаудан тора.
Релятивистик механиканың төп законнары – Ньютонның икенче законының релятивистик гомумиләштерүе һәм энегия-импульс саклануының релятивистик законы Лоренц үзгәртмәләрендә урын-вакыт координаталарының "буталуы" нәтиҗәсе.
Релятивистик механикада Ньютонның икенче законы.
formula_2 (1).
formula_3, кая
formula_4
formula_5.
formula_6 Ньютон аңлатмасы белән чагыштырсак, релятивизмда, көчнең нормаль төзүчесеннән башка, тангенциаль төзүчесе дә бар икәне күренә.
Релятивистик механикада ирекле кисәкчекнең Лагранж функциясе.
formula_12.
formula_18.
Өстә китерелгән фикерләүләрне, кисәкче өчен генә түгел, ә ирекле җисем өчен дә кулланып була (әгәр дә җисем өлешләре бербөтен буларак хәрәкәтләнсә).
Моны да карагыз.
Махсус чагыштырмалылык теориясе


Тоташ тирәлекләр механикасы.
Тоташ тирәлекләр механикасы – механиканың, газсыман, сыек һәм каты деформацияләнүчән җисемнәрнең хәрәкәтен өйрәнүче бүлеге.
Тоташ тирәлекләр механикасында, теоретик механикада үсеш алган ысуллар нигезендә, бирелгән урынны (пространствоны) тулаем эзлексез тутыручы материаль җисемнәрнең, аларның молекуляр төзелешенә әһәмият бирмичә, хәрәкәте өйрәнелә.
Шуның белән бергә, тыгызлык, тизлек кебек җисемнәрнең характеристикалары эзлексез дип санала. Чөнки тоташ тирәлекләр механикасында кулланылган үлчәмнәр, молекула үлчәмнәреннән җитәрлек зур. Җисемнең бирелгән үзлекләрен өйрәнү өчен кирәк булган минималь күләм билгеләнгән күләм (урыс. Представительный объём), яки физик кечкенә күләм дип атала. Бу гадиләштерү аппаратның эзлексез функцияләре өчен яхшы эшкәртелгән иң югары математиканы тоташ тирәлекләр механикасында кулланырга мөмкинлек бирә.
Эзлексезлек фаразыннан (гипотезасыннан) башка, урын һәм вакыт турында да фараз кабул ителә – бөтен процесслар, нокталар арасындагы ераклык билгеләнгән пространствода карала һәм алар вакыт белән үзгәрәләр. Тоташ тирәлекләрнең классик механикасында вакыт бөтен күзәтүчеләр өчен бертөрле ага, ә релятивистикта – урын һәм вакыт бергә урын-вакытка берләшәләр.
кыр тирәлеге – электромагнит кыр, нурланыш кыры, гравитация кыры һ.б.
Тоташ тирәлекләр механикасы механик мисалларны математик мисалларга, ягъни, математик операөияләр ярдәмендә, ниндидер сан, яки функция табу мисалларына чыгару ысулларын карыйлар.
Шул ук вакытта фән деформацияләнүче җисемнәр өчен гомуми үзлекәр һәм законнар табу ысулларын тикшерә.
Тоташ тирәлекләр механикасы тәэсире астында, "математика"ның комплеслы анализ, интеграль тигезләмәләр һәм аерым чыгарылмаларда дифференциаль тигезләмә өчен кырый мисал лар (урыс. краевые задачи) кебек өлешләре үсеш ала.
Бу бүлекләрнең һәрберсе таррак бүлекләргә бүленә. Мәсәлән, каты җисемнәр механикасы сыгылмалылык теориясенә, пластиклык теориясенә, ярылу теориясенә һ.б. бүленә.


Электр корылмасы.
Эле́ктр корылмасы – җисемнең электр кыры чыганагы булу һәм электромагнит тәэсир итешүләрдә катнашу мөмкинлеге бирүче үзлеге. Корылма микъдар характеристикасы булып тора. СИда корылманың үлчәү берәмлеге – кулон. Корылма беренче тапкыр 1785 елда Кулон законында кертелә. Бер кулонлы корылма бик зур: әгәр вакуумда ике корылма (q1=q2=1Кл) 1 м ераклыкта урнашса, алар үзара 9×109 H көч белән тәэсир итешерләр иде.
Йомык системаның электр корылмасы вакыт үтү белән саклана һәм квантлаша – элементар электр корылмасына кабатлы үзгәрә. Корылманың саклану законы – физиканың төп законнарыннан берсе.
Электр корылмасы зурлыгы (яки, электр корылмасы) – уңай һәм тискәре мәгънәгә ия булырга мөмкин, корылма йөртүчеләрнең һәм корылган кисәкчекләрнең микъдари характеристикасы.
Электр корылмасының билгеле йөртүчеләре булып электр корылган элементар кисәкчекләр – электрон (бер тискәре элементар электр корылмасы), протон (бер уңай элементар корылма) һәм башка азрак таралган кисәкчекләр. Электрон корылмасы −1,602176487(40)×10−19 Кл. Тулаем алганда, табигаттә уңай һәм тискәре корылмалар саны бер үк. Атом һәм молекулаларның корылмалары нулгә тигез, ә уңай һәм тискәре ионнарның корылмалары каты җисемнәрнең кристаллик рәшәткәләре бүлекләрендә үзара компенсацияләнгән.
Тарих.
1729 елда Шарль Дюфе ике төрле корылма булганлыгын ачыклый. Беренчесе пыяла белән ефәк, икенчесе сумала белән йон ышкылганда барлыкка килә. Шуңа күрә Дюфе бу корылмаларны «пыяла» һәм «сумала» корылмалары дип атый. Уңай һәм тискәре корылмалар атамаларын Бенджамин Франклин кертә.


Март.
Март (лат. "mensis Martius", Борынгы Рим сугыш тәңресе Марс исеменнән) - Милади тәкъвименең өченче ае. Татар теленә март сүзе Византиядән килгән.


5 март.
5 март — Милади тәкъвимендә өченче айның бишенче көне. Ел ахырына кадәр 301 көн кала.


6 сентябрь.
6 сентябрь — Милади тәкъвимендә тугызынчы айның алтынчы көне. Ел ахырына кадәр 116 көн кала.


8 сентябрь.
8 сентябрь — Милади тәкъвимендә тугызынчы айның сигезенче көне. Ел ахырына кадәр 114 көн кала.


9 сентябрь.
9 сентябрь — Милади тәкъвимендә тугызынчы айның тугызынчы көне. Ел ахырына кадәр 113 көн кала.


10 сентябрь.
10 сентябрь — Милади тәкъвимендә тугызынчы айның унынчы көне. Ел ахырына кадәр 112 көн кала.


12 сентябрь.
12 сентябрь — Милади тәкъвимендә тугызынчы айның уникенче көне. Ел ахырына кадәр 110 көн кала.


Электростатика.
Электростатика — физиканың, электр корылмаларын өйрәнүче бүлеге.
Бертамгалы корылган җисемнәр арасында электростатик этелү, ә каршы тамгалы җисемнәрдә - электростатик тартылу барлыкка килә. Электр корылмаларын билгеләүче прибор - электроскоп нигезендә бертамгалы корылган җисемнәр арасындагы электростатик этелү күренеше тора.
Электростатика нигезендә Кулон законы ята. Бу закон нокта электр корылмалары арасындагы тәэсир итешүне тикшерә.
Тарих.
Электростатикага нигез булып Кулон эшләре тора (аңа кадәр 10 ел элек, зуррак төгәллек белән, Кавендиш шул ук нәтиҗәгә ирешсә дә. Кавендиш эше нәтиҗәләре гаилә архивында сакланган, һәм 100 елдан соң гына бастырып чыгарылган); соңгы булып табылган электр тәэсирләшүләре законы Гринга, Гаусска һәм Пуассонга математик яктан гади теория төзергә мөмкинлек бирә. Грин һәм Гаусс тарафыннан төзелгән потенциаллар теориясе электростатиканың мөһим өлешен алып тора. Электростатикадан бик күп тәҗрибәле тикшерүләрне Рис үткәрә.
XIX гасырның утызынчы елларында үткәрелгән, Фарадей тәҗрибәләре, электр корылмалары тәгълиматының мөһим өйрәнүләрендә тамырдан үзгәреш китереп чыгара. Бу тәҗрибәләр, элек электрлыкка пассив кагылган дип саналучылар, ягъни изоляцияләүче матдәләр, Фарадей кушкан атама буенча - диэлектриклар, электр процессларында, аерым алганда, үткәргечләрнең электрлашуында билгеләүче урынны алып торганын күрсәтә. Алар конденсаторның ике өслеге арасындагы изоляцияләүче матдәнең конденсаторның электр сыешлыгы зурлыгында мөһим урын алып торганны ачыклыйлар. Конденсаторның өслекләре арасындагы һаваны сыек, яки каты изолятор белән алыштыру, һаваны калдырып, өслекләр арсындагы ераклыкны муафыйк киметүгә тиң. Һава катламын башка сыек яки каты диэлектрикка алмаштыру конденсаторның электр сыешлыгын K тапкыр арттыра. Фарадей бу К зурлыгын бирелгән диэлектрикның "индуктив мөмкинлеге" дип атый.
Хәзер К зурлыгын изоляцияләүче матдәнең диэлектрик үткәрүчәнлеге дип атыйлар.
Электр сыешлыгының шундый ук үзгәрүе, җисемне һавадан үзгә изоляцияләүче тирәлеккә күчергәндә, һәрбер аерым үткәрүче җисемдә дә була. Ләкин җисемне электр сыешлыгының үзгәрүе, андагы бирелгән электр потенциалында, җисемдәге корылма зурлыгының да үзгәрүенә китерә, һәм, киресенчә, бирелгән корылмада потенциалның үзгәрхенә.
Шул ук вакытта ул җисемнең электр энергиясен дә үзгәртә. Димәк, изоляцияләүче тирәлекнең, аңа электрлашучы җисемнәр урнаштырылган булса, яки үзе белән конденсатор өслекләрен аерып торса, әһәмияте бик зур. Изоляцияләүче матдә җисем өслегендә электр корылмасын тотып кына калмый, ә аның электр халәтенә йогынты ясый. Фарадей тәҗрибәләре, аны шундый нәтиҗәгә китерә.
ә C - q, r һәм f зурлыкларын үлчи торган берәмлекләргә генә бәйле булган коэффициент дип каралган. q һәм q' корылмалары арасындагы тирәлекнең f зурлыгына бернинди әһәмияте юк дип уйлаганнар.


Электроскоп.
Электроско́п — электр корылмасының булу-булмавын белү әсбабы.
Электроскопның эшләү принцибы Кулон законына нигезләнгән.


Нокта электр корылмасы.
Нокта́ эле́ктр корылмасы́ – электростатик тәэсирләшү каралган ераклык белән чагыштырганда, йөртүчесенең күләме исәпкә алмаслык дәрәҗәдә кечкенә булган электр корылмасы. Кулон законы нәкъ бу корылмалар өчен төзелгән. Нокта корылмаларын корылган материаль нокта буларак та карыйлар.


Кулон законы.
Куло́н зако'ны – нокта электр корылмалары тәэсирләшүе законы.
Вакуумдагы ике корылган нокталы җисемнәр арасындагы тәэсир итешү көче, бу ике җисемне тоташтыручы туры сызык буенча юнәлгән, һәм ул корылма зурлыкларының тапкырчыгышына туры, ә алар арасындагы ераклыкның квадратына кире пропорциональ.
Ләкин, закон, кайсыбер дөресләүләр белән, тирәлектәге һәм хәрәкәтләнүче корылмалар тәэсирләшүенә дә дөрес.
монда formula_2 – 1 корылманың 2 корылмага тәэсир итү көче; formula_3 – корылмалар зурлыгы; formula_4 – радиус-вектор (1 корылмадан 2 корылмага үткәрелгән, һәм модуле буенча корылмалар арсындагы ераклыкка – formula_5) тигез булган вектор; formula_6 – пропорциональлек коэффициенты.
Шулай итеп, закон бер тамгалы корылмаларның этешкәнен, ә каршы тамгалыларының тартышканын ачык күрсәтә.
k коэффициенты.
СГСта үлчәү берәмлеге шулай итеп алынган ки, коэффициент "k" = 1 һәм, кагыйдә буларак, төшеп кала.
кая formula_8 ≈ 8.854187817·10−12 Ф/м – электр даимие.
Бертөрле изотроп матдәдә формуланың ваклаучысына тирәлекнең диэлектрик үткәрүчәнлеге ε кушыла.
Тарих.
Кулонга хәтле 11 ел элек, корылмалар тәэсир итешүен Г. Кавендиш ача, ләкин аның нәтиҗәләре бастырылмый һәм охак вакыт беленмичә кала.
Кулон үзе җөпләр чиратылу белән шөгыльләнгән һәм чиратылган үлчәүләр уйлап тапкан. Ул үзенең законын, шул үлчәүләр ярдәмендә корылган шарчыкларның тәэсирләшү көчен өйрәнеп, ача.


Фундаменталь физик даимиләр.
Фундамента́ль физи́к даимилә'р ("вар.: конста́нта") – аерым җисемнәрне генә түгел, ә бөтен безнең дөньяны характерлаучы физик берәмлек. Фундаменталь физик даимиләр теоретик физика ярдәмендә әйләнә-тирә дөньяны математик тасвирлаганда килеп чыгалар.
Еш кына монда, аерым җисемнәр белән бәйле булган, физик даимиләрне дә кертәләр.
"Даими" сүзе бирелгән зурлыкның сан мәгънәсе вакыт үтү белән үзгәрмәвен күз алдында тота. Дөреслектә бу алай булмаска да мөмкин (мәсәлән, соңгы вакытта, нечкә структура даимие галәм эволюциясе белән үзгәргәненә дәлилләр китерелде). Ләкин бу зурлыыклар үзгәрсәләр дә, бик акрын үзгәрәләр.
Берәмлекле һәм берәмлексез даимиләрне аерып йөртәләр. Берәмлекле зурлыкның сан мәгънәсе нинди үлчәү берәмлеге сайлауга бәйле. Ә берәмлексез даимләрнең сан мәгънәсе фундаментальрәк, чөнки берәмлекләр системасын сайлауга бәйле түгел.


Оптика.
О́птика ("бор.грек. ὀπτική" "күренү" яки "карау") – физиканың, яктылык тотышын, үзлекләрен, сәбәпләрен һәм табигатен өйрәнүче, аның белән бәйле күренешләрне тасвирлаучы бүлеге. "Яктылык" термины астында күзгә күренүче яктылыкны гына түгел, ә аңа янәшә булган спектрның киң электромагнит нурланышын да аңлыйлар.
Электромагнит спектрны радиодулкыннарга, инфракызыл, күренүче, ультрашәмәхә, рентген һәм гамма-нурланышка бүлеп йөртәләр.
Дулкын һәм квант закончалыклары электромагнит нурланышның бөтен спектрына да уртак.
Дулкын озынлыгы буенча, беренче планга төрле күренешләр, төрле тикшерү ысуллары һәм төрле практик куллану төрләре чыга. Шуңа күрә оптикага, күренүче яктылыкны гына өйрәнүче, башкалардан күренеп торучы чик белән аерылган йомык фәнгә караган кебек карарга ярамый. Үзгә өлкәләрдә табылган закончалыклар һәм нәтиҗәләр спетрныд күренүче өлешендә кирәк булырга мөмкин, яки киресенчә.
Шуңа охшаш күренешләр рентген нурланышы һәм радиодулкыннар таралганда, микродулкынлы мичләрдә, һ.б. күзәтелә. Оптиканы электромагнетизмның өлеше дип тә карарга мөмкин. Кайсыбер оптик күренешәр яктылыкның квант табигатенә бәйле, һәм бу оптиканың кайбер өлкәләрен квант механикасы белән бәйли. Чынлыкта, оптик күренешләрнең бик зур өлешен, Максвелл тигезләмләрендә тасвирланган, электромагнит тирбәнү дип карарга мөмкин.
Оптика фәне – электротехника, физика, психология, медицина (бигрәк тә офтальмология) кебек фәннәрнең өлеше булып тора. Бу өлкәләрдә һәм башка фәнара өлкәдә кулланма оптиканың әһәмияте зур.
Оптика төгәл механика белән берлектә оптик-механик сәнәгатьнең нигезе булып тора.
Классик оптика.
Квант оптикаcы барлыкка килгәнче оптика классик электромагнетизмга нигезләнгән була. Классик оптика икегә бүленә: геометрик оптика һәм физик оптика.
Геометрик оптика.
Төп мәкалә: "Геометрик оптика"
Геометрик оптика яки нур оптикасы, яктылык таралышын нур термины белән тасвирлый.описывает распространение света термином луч. Гюйгенсның, Ньютонның фундаменталь хезмәтләре тәэсирендә язылган, һәм соңрак "Оптика"га кергән, «Яктылыкның дулкын тәгълиматы» хезмәте замандашларына бик зур йогынты ясый. Чыннан да, Гукның төсләр теориясе тарафдары булып, ул, Ньютон хезмәтләреннән соң, аларның тәҗрибәле ягы белән сокланып, ләкин аның теоретик аңлатмасын якламыйча, шундый нәтиҗәгә килә: "физик механизм ярдәмендә төсләрнең күплеген аңлату авр булганга, төскә керү күренеше әле бик серле булып кала". Шуңа күрә, үзенең хезмәтләрендә, ул бу сорауны күтәрми.
Үзенең кечкенә гыйлми әсәрендә, ул беренче яктылыкның турысызыклы таралышын карый, икенче өлешендә – кайтарылу, өченчесендә – яктылык сынуын, дүртенчесендә – атмосфера рефракциясен, бишенчесендә – икеләтә нур сынуын, алтынчысында линза формаларын.
Яктылыкның турысызыклы таралышын канәгатләндерерлек дәрәҗәдә булмаган аңлатуны Гюйгенс өлешчә кайтару, сыну һәм тулы эчке кайтарылу (бу күренешләрне дөрес булмаган аңлату, Ньютонны теориясен катлауландыруга мәҗбүр иткән) механизмы белән яхшы аңлата. Гюйгенсның бу аңлатмалары әле дә бөтен дәреслекләрдә кулланалар.
"Нур" төшенчәсе геометрик оптикада – оптик дукыннарның импульс фронтына перпендикуляр абстракт геометрик җисем.
Геометрик оптика – нурларның оптик система аша үтүенең кагыйдәләрен тасвирлый.
Бу абстракт төшенчәне һәм аның белән бәйле кагыйдәләрне кабул итеп, без оптика мәсәләсен сизелерлек гадиләштерәбез, ләкин әле, дифракция, поляризация кебек күп кенә оптик эффектларны аңлатып булмый.
Параксиаль якынайту.
Геометрик оптикада чираттагы гадиләштерү – параксиаль якынайту, яки почмаклар якынайтуы.
Нурның математик үз-үзен тотышы сызыкчага әйләнә, һәм оптик өлешләрне гади матрицалар итеп күз алдына китерергә мөмкилек бирә. Гаусс оптикасы ысулларын куллану оптик системаларның беренче дәрәҗә үзлекләрен табарга мөмкилек бирә.
Яктылыкның гаусс таралышы – нурларның үз-үзләрен тотышының төгәлрәк ысулын тасвирлаучы, параксиаль оптиканың киңәюе. Параксиаль якынайтуны һәм дифракция күренешен кулланып, әлеге ысуллар җыелмасы, ераклык белән нурлар бөйләменең киңәешен һәм яктылык табы – җыелган нурлар бәйләменең минималь зурлыгын тасвирларга мөмкинлек бирә. Шулай итеп геометрик һәм физик оптика арасында икеара ысул булып тора.
Физик оптика.
Төп мәкалә: Физик оптика
Яктылыкның призмадагы дисперсиясенең ачык күренеше
Физик оптика, яки Дулкын оптикасы Гюйгенс принцибына нигезләнә һәм дулкынның амлитудасы белән фазасын да кертеп, оптик системалар аша катлаулы импульс фронтларының таралышын моделләштерә. Оптиканың бу бүлеге дифракцияне, интерферецияне, поляризация эффектларын, абберацияне һәм башка катлаулы эффектларның табигатен аңлата.
Оптиканың бу бүлегендә, яктылыкның тулы электромагнит таралыш моделе түгел, ә шулай ук якынайтулар кулланыла.
Ләкин гади очракларда төгәл теория буенча тулы исәпләп чыгару мөмкин була, ә исәп куәтләре артканда катлаурырак очракларда да.
Хәзерге оптика.
Хәзерге оптика, 20нче йөздә популярлашкан оптик фәннең һәм хезмәтләрнең киң өлкәләрен алып тора. Бу өлкәләр яктылыкның электромагнит һәм квант үзлекләренә кагылалар, ләкин, дөреслектә, башка өлкәләрне дә алалар.
Физиологик оптика.
Төп мәкалә: Күз белән үзләштерү.
Физиологик оптика – яктылыкны күз белән тоем турындагы фән. Ул биофизика, биохимия һәм күз тоемы психологиясе белешмәләрен брләштерә.


Гармоник тирбәнүләр.
Гармоник тирбәнүләр – аргументтан бәйлелеге синус яки косинус функциясе булган, нинди дә булса берәмлекнең периодик үзгәрү күренеше. Мәсәлән, вакыт үтү белән түбәндәгечә үзгәрүче зурлык,
formula_1 или
кая "х" – үзгәрүче берәмлекнең зурлыгы, "t" – вакыт, "А" – тирбәнү амплитудасы, ω – тирбәнүнең циклик ешлыгы, formula_2 – тирбәнүнең тулы фазасы, formula_3 – тирбәнүнең башлангыч фазачы.


Көзге.
Көзге — яктылыкны чагылдыручы шома өслек. Иң таралган көзге төре - яссы көзге.


Парагвай.
Парагва́й (исп. Paraguay, гуар. "Paraguáype"), рәсми атамасы Парагва́й Респу́бликасы (исп.República del Paraguay, гуар. "Tetã Paraguái") – Көньяк Америкада урнашкан диңгезгә чыгышы булмаган дәүләт. "Парагвай" сүзе гуарани телендә җирле Парана елгасының атамасыннан килеп чыккан.
Сәяси төзелеше.
Республика. Дәүләтнең һәм хөкүмәт башлыгы – халык тарафыннан биш елга сайланып куелган президент. 2008 елдан башлап Парагвайның президенты – сайлаучы тавышларының 41 %ын җыйган Фернандо Луго.
Парламент – халык тарафыннан биш елга сайланучы 45 сенатордан һәм 80 депутаттан торучы ике палаталы Конгресс.
Географик мәгълүмат.
Парагвай Җөмһүрияте Көньяк Американың үзәк өлешендә урнашкан һәм океанга чыгышы юк. Көньякта һәм көньяк-көнбатышта Аргентина, төньякта һәм төньяк-көнбатышта Боливия, көнчыгышта һәм төньяк-көнчыгышта Бразилия белән чиктәш. Ил Парагвай елгасы белән ике тигез булмаган кисәккә бүленгән. Елганың көнбатышында илнең 60 %ын биләп торучы чүлле Гран-Чако өлкәсе урнашкан. Халыкның төп өлеше яшәгән көнчыгышта уңдырышлы далалар һәм субтропик урманнар урнашкан.
Икътисад.
Электр энергиясе тышка чыгарыла. Үз-үзен бодай һәм башка ризык төрләре белән тәэмин итә. Мамык һәм май культуралары (аеруча соя) җитештерелә.
Парагвайның икътисады авыл хуҗалыгына һәм Бразилия белән Аргентиина базарларына нык бәйле. Ягулык җитештерелми. Банк һәм финанс секторлары үсеш алмаган. Икътисад тотрыксыз һәм чит ил инвестицияләре аз.
Төп экспорт товарлары – соя, мамык, ит, үсемлек мае, электроэнергия, агач, күн.
Халык.
Халыкның еллык артуы – 2,4 %.
Уртача гомер озынлыгы – 75,8 ел.
Укый-яза белү – 94 % (2003 ел бәяләмәсе).
Халыкның 88 % артыгы – метислар (испаннар белән индеецларның кушылмасы). Чиста канлы индеецлар – 2 %, ак халык – 9 %. Илдә халыкара аралашуда гуарани теле киң кулланыла. Халыкның 37 %ы бары тик гуаранида аралаша, яртысы испанча һәм гуаранича белә, 7 %ы бары тик испан телен белә һәм 6 % – немецча, японча яки корейча сөйләшә.


Интерференция (физика).
Дулкын озынлыгына һәм чыганаклар арсындагы ераклыкка бәйлелектә, ике әйләнә когерент дулкын интерференциясе рәсеме
Дулкыннар интерференциясе — бер урында кара-каршы дулкыннарның көчәюе, икенче урында - кимүе белән барган дулкыннарның кушылуы. Интерференция нәтиҗәсе кушылучы дулкыннарның фазалар аермасына бәйле.
Тирбәнүләр бер юнәлештә барган(яки когерент) һәм бертөрле ешлыкта булган дулкыннар гына интерференцияләнергә мөмкин. Стаөионар интерференцион сурәтне ике когерент дулкын гына бирә ала. Мәсәлән, ике когерент нокталы чыганактан таралучы, су өслегендәге ике сферик дулкын интерференция вакытында кушылма дулкын хасил итәләр. Кушылма дулкынның фронты булып сфера тора.
Интерференция вакытында дулкыннарның энергияләре кушылмый. Дулкын интерференциясе төрле янәшә урнашкан кисәкчекләр арасында энергиянең бүленүенә китерә. Бу энергия саклыну законына каршы чыкмый, чөнки уртача, зур ераклык өчен, дулкыннаның кушылма энергиясе интерференөияләүче дулкыннарның энегияләре суммасына тигез.
Когерент булмаган дулкыннарның бер-берсе өстенә өелгәндә кушылма дулкынның амплитуда квадратының уртача зурлыгы өелүче дулкыннарның амплитуда квадратларының суммасына тигез. Тирәлекнең теләсә-нинди ноктасындагы тирбәнүләр кушылмасының энергиясе аның, аерымлыкта бөтен когерент булмаган дулкыннары белән шартланучы, тирбәнүләре энергиясе суммасына тигез.
Ике сферик дулкынның кушылуы нәтиҗәсен исәпләү.
ике яки күбрәк дулкын килгән тирәлекнең һәрбер ноктасы, һәрбер дулкын аерым китергән тирбәнүдә катнаша; дулкыннар бер-берсе белән тәэсирләшмиләр һәм аерым таралалар.
B1 и B2 чыганаклары тарафыннан барлыкка килүче, ике бервакыт таралучы синусоидаль сферик formula_1 Һәм formula_2 дулкыннары, суперпозиция принцибы нигезендә formula_3 формуласы белән язылучы тирбәнү барлыкка китерәләр.
Дулкыннарның когерентлыгы.
formula_22 дулкын фазалары аермасы вакытка бәйле булмаганда гына, дулкыннар һәм аларның чыганаклары когерент дип аталалар. Әгәр киресенчә булса, когерент булмаган дулкыннар булалар. Әгәр formula_22 фазалар аермасы вакыт үтү белән үзгәрсә, дулкыннар һәм аларның чыганаклары когерент булалар.
formula_27 – бирелгән тирәлектә ике дулкын өчен дә бертөрле булган таралыш тизлеге. Өстә китерелгән мисалда беренче әгъза гына вакытка бәйле. Әгәр дә ешлыклары (formula_28) бертөле булса, ике синусоидаль дулкын когерент, әгәр ешлыклары аерылса - когерент булмаган.
Когерент дулкыннар өчен:formula_29,
Тирбәнүләр кушылмасының амплитудасы тирәлекнең һәрбер ноктасында вакытка бәйле түгел.
formula_31 (кая, formula_32(m-целое) яки formula_33, (чөнки formula_34)) булган тирәлекнең һәрбер ноктасында косинус бергә тигез, ә тирбәнүләр амплитудасы максималь formula_35
formula_36 зурлыгы B1 и B2 чыганакларыннан тирәлекнең каралган ноктасына дулкын таралышының геометрик аермасы дип атала.
яки:formula_39)) булган, тирәлекнең һәрбер ноктасында кушылма дулкындагы тирдәнүләр амплитудасы минималь formula_40.
Когерент дулкыннарны берсе өстенә берсен кушканда, кушылма дулкынның амплитуда квадраты һәм энергиясе кушылучы дулкыннарның үз амплитуда квадратлары һәм энергияләре суммасыннан аерыла.


Бразилия.
Брази́лия, рәсми атамасы Брази́лия Федерати́в Респу́бликасы (порт. República Federativa do Brasil) – Көньяк Америкада урнашкан дәүләтләр арасында өслек мәйданы һәм халык саны буенча беренче урында торучы дәүләт. Кыйтганың көнчыгыш һәм үзәк өлешләрен алып тора.
Француз Гвианасы, Суринам, Гайана, Венесуэла, Колумбия, Перу, Боливия, Парагвай, Аргентина һәм Уругвай белән чиктәш. Коры җирдәге чикләренең озынлыгы якынча 16 мең км. Көнчыгыштан берничә утравы (иң мөһиме – Фернанду-ди-Норонья) Бразилиянеке булган Атлантик океан белән юыла. Яр сызыгы озынлыгы – 7,4 мең км.
География.
Бразилия – Латин Америкасының иң зур дәүләте, континентның яртысын диярлек биләп тора. Башкаласы – Бразилиа. Территориясе коры җир өслегенең 5,7 %ын тәшкил итә (8 514 215,3 км²). Бразилия – зурлык буенча дәүләтләр арасында бишенче урында тора (Россия, Канада, Кытай һәм Америка Кушма Штатларыннан соң).
Илнең төньгында Амазония үзәнлеге урнашкан. Төньякта ул Гвиана яссы таулыгының төньяк өлешенең калкулыклы тигезлегенә күчә. Калган территория исә тулысынча диярлек Бразилия яссы таулыгында урнашкан.
Бразилиянең иң югары ноктасы – Неблин тау түбәсе (2 994 м).
Сәясәт.
Дәүләт башында халык тарафыннан 4 елга сайланучы президент тора.
Югары закон чыгаручы орган булып ике палаталы (федераль Сената (81 урын) һәм Депутатлар Палатасы (513 урын)) Милли конгресс тора.
Югары мәхкәмә хакимияте Бразилия Конституциясенең дөрес шәрехләнүе һәм кулланылуы өчен җавап бирүче Югары Федераль Суд тарафыннан чынлыкка ашырыла.
Халык.
Халык саны – 198,7 млн (2009 елның июль бәяләмәсе, дөньяда 6нчы урын).
Еллык арту – 1,2 % (фертильлек – бер хатын-кызга 2,2 тудыру).
Уртача гомер озынлыгы – ирләрдә 68 ел, хатын-кызларда 76 ел.
Телләр – португалча (рәсми һәм иң таралган), шулай ук испанча, немецча, итальянча, японча, инглизчә һәм индеец телләре.
Диннәр – католицизм (номиналь рәвештә) 73,6 %, протестантизм 15,4 %, спиритуалим 1,3 %, банту/вуду 0,3 %, башкалар 2 %, атеистлар 7,4 % (2004 елгы исәп буенча).
Укый-яза белү – 89 % (2004 елгы бәяләмә).


Когерентлык.
Когерентлык (латинча "cohaerens" ("бәйләнештә торучы") сүзеннән) — берничә тибрәнүче яки дулкынлы процессның кушылганда ачыкланучы вакыт буенча корреляцияләнгән булуы. Тибрәнешләрнең фаза аермасы даими булганда һәм кушылганда шул ук уртак ешлыклы тибрәнеш килеп чыкканда тибрәнешләр когерент була.
Ике когерент тибрәнешнең классик үрнәге - бер үк ешлыклы ике синусоидаль тибрәнеш.
Когерентлыкны өйрәнү вакыт когерентлыгы һәм пространство когерентлыгы төшенчәләренең килеп чыгуына китерә.
Когерентлыксыз интерференция (физика) күренешен күзәтү мөмкин түгел.


Көньяк Америка илләре.
*


Чили.
Чи́ли (исп. "Chile"), рәсми атама Чи́ли Җөмһүрияте́ (исп. "República de Chile") – Көньяк Американың көнбатышында урнашкан дәүләт. Тын океаны һәм Анд таулары арасында бер тасма булып күренә.
Көнбатышта Тын океан белән юыла, көнчыгышта Аргентина, төньякта Перу белән, төньяк-көнчыгышта Боливия белән чиктәш.
Тарих.
"Төп мәкалә: Чили тарихы."


Аргентина.
Аргенти́на (исп. "Argentina"), рәсми атама Аргенти́на Җөмһүрияте́ (исп. "República Argentina") – мәйданы буенча Көньяк Америкада Бразилиядән соң икенче урында торган дәүләт.


Перу.
Перу́ (исп. Perú, кеч. Piruw, аймара "Piruw"), рәсми атамасы Перу́ Җөмһүрияте (исп. República del Perú, кеч. Piruw Mama Llaqta, аймара "Piruw Suyu") – Көньяк Америкада урнашкан дәүләт. Төньяк-көнбатышта Эквадор белән, төньякта Колумбия белән, көнчыгышта Бразилия белән, көньяк-көнчыгышта Боливия һәм Чили белән чиктәш. Көнбатышта Тын океан сулары белән юыла.
Перу тарихы.
"Төп мәкалә: Перу тарихы"
Иртә чор.
Тарихчылар фикеренчә, бу территорияләрдә беренче кешеләр якынча б.э.к. 9000 еллар тирәсендә килеп чыккан. Иң борынгы торак урыны буларак Норте-Чико санала. Аның килеп чыгу вакыты б.э.к. 3000 ел белән б.э.к. 1800 ел арасына туры килә.
Инклар дәүләте.
Б.э. XII гасырында инклар кабилә булып Урубамба елгасы үзәнендәге Куско тирәсендә оешалар. Инкларның аерым халык түгеллеген, ә бары тик идарә итүче класс икәнлеген искәртеп үтәргә кирәк. 1438 елда алар Сапа Инка җитәкчелегендә дәүләтләрен киңәйтә башлыйлар. Дәүләтнең чәчәк атуы XVI гасырның башына туры килә. Аларның дәүләтләре Тауантинсуйу дип атала. Тауантинсуйу Колумбка кадәрге Американың иң зур империясе була. Төньякта аның чиге хәзерге Колумбиядәге Патия елгасы буенча, көньякта хәзерге Чилидагы Мауле елгасы буенча үтә торган була. Көнчыгышта инклар хакимияте бүгенге Бразилия, Парагвай һәм Аргентина дәүләтләренең җирләрен үз эченә алган була.
Инклар чорында җир эшкәртү киң таралган була. Җирне таяклар белән йомшарталар, сабан билгеле булмый. Кукуруза, маниока, бәрәңге, помидор, борчак, тәмәке, кока һәм мамык үстерелә. Йорт хайваннарыннан лама асрала. Мамыктан һәм йоннан кием туку, чүлмәкчелек, алтын, көмеш, бакыр һәм бронзадан әйберләр ясау гаять зур үсешкә ирешкән була. Кадаклар билгеле булмый. Халыкның төп өлеше булган игенчеләр бергәләп җир эшкәртүче җәмгыятьләр корып яшиләр. Уңышның өчтән бере инкларның милкенә, тагын өчтән бере гыйбадәтханәләргә күчә торган була.
Перуның испаннар тарафыннан яулап алынуы.
Панамада яшәүче Франсиско Писарро, Диего де Альмагро исемле конкистадорлар һәм Эрнандо де Луке исемле рухани 1524 елда Перуны яулап алу эшен башлыйлар. 1531 елда Писарро 227 кешелек гаскәр белән өченче экспедициясенә чыга. 1533 елда Писарро, Перу эчендәге каршылыклардан файдаланып, Перу дәүләтенең башкаласын – Куско шәһәрен ала.
1535 елда ул Лима шәһәренә нигез сала.
Индеецлар берничә тапкыр испаннарга каршы баш күтәрәләр. Алар арасында иң эресе 1780-1781 елларда Хосе Габриэль Кондорканка җитәкчелегендәге баш күтәрү була. Ләкин ул уңышка ирешми, баш күтәрү канга батырыла, Кондорканка исә җәзалап үтерелә.
Бәйсезлек өчен көрәш.
Латин Америкасының бәйсезлек өчен көрәше чорында Перу Испаниянең терәге булып тора, моннан испан гаскәрләре күрше вице-корольлекләрдәге баш күтәрүчеләргә каршы җибәрелә торган була. 1823 елда испаннар Перуны 1821 елда Чилидан килеп Перуның бәйсезлеген игълан иткән Сан-Мартин исемле җитәкченең кулыннан кире тартып алалар.
1824 елда төньяктан Перуга Боливар яклы Сукре гаскәрләре керә. Алар испаннарны тар-мар итәләр. Перу вице-корольлеге бүгенге Перуга һәм Боливиягә бүленә.
Азатлык игълан иткәннән соң 20 ел дәвамында Перуның тарихы Боливия белән сугышларга, халык күтәрелешләренә һәм хакимият алмашынуларына бай була.
Административ төзелеше.
Перу 24 департаментка һәм 159 провинциягә бүленә.
Сәяси корылышы.
Перу – җөмһүрият. Перу конституциясе буенча президент дәүләт һәм хөкүмәт башлыгы булып тора.
Парламент – Перу Җөмһүриятенең халык тарафыннан биш елга сайланып куелган 120 депутаттан торучы бер палаталы Конгрессы.
Географик мәгълүмат.
Көнбатышта, Тын океан ярлары буенча чүлле киң түгел үзәнлекләр тамасы сузылган (Коста дип атала). Көнчыгышта – 6768 мга (Уаскаран тавы) җитүче Анд таулары (Сьерра). Шулай ук көнчыгышта Амазонка үзәнлеге ята.
Елгалар арасында иң зурысы – Амазонка, күлләрдән – Титикака һәм Хунин.
Икътисад.
Өстенлекләр: файдалы казылмаларның, шул исәптән нефтнең дә күплеге. Тын океанда балыкның күплеге. Мамык, кофе и каучук мөһим культуралар булып тора. Алга киткән текстиль сәнәгате.
Кимчелекләр: металларга һәм башка товарларга дөньякүләм бәягә бик нык бәйлелек. Бәяләрнең тибрәнүе сәүдәгә һәм инвестицияләргә комачаулый. Озакка сузылган приватизация. Коррупция һәм артта калган инфраструктура инвестицияләргә каршылык тудыра. Банк өлкәсе көчсез.


Перу тарихы.
Иртә чор.
Тарихчылар фикеренчә, бу территорияләрдә беренче кешеләр якынча б.э.к. 9000 еллар тирәсендә килеп чыккан. Иң борынгы торак урыны буларак Норте-Чико санала. Аның килеп чыгу вакыты б.э.к. 3000 ел белән б.э.к. 1800 ел арасына туры килә.
Инклар дәүләте.
Б.э. XII гасырында инклар кабилә булып Урубамба елгасы үзәнендәге Куско тирәсендә оешалар. Инкларның аерым халык түгеллеген, ә бары тик идарә итүче класс икәнлеген искәртеп үтәргә кирәк. 1438 елда алар Сапа Инка җитәкчелегендә дәүләтләрен киңәйтә башлыйлар. Дәүләтнең чәчәк атуы XVI гасырның башына туры килә. Аларның дәүләтләре Тауантинсуйу дип атала. Тауантинсуйу Колумбка кадәрге Американың иң зур империясе була. Төньякта аның чиге хәзерге Колумбиядәге Патия елгасы буенча, көньякта хәзерге Чилидагы Мауле елгасы буенча үтә торган була. Көнчыгышта инклар хакимияте бүгенге Бразилия, Парагвай һәм Аргентина дәүләтләренең җирләрен үз эченә алган була.
Инклар чорында җир эшкәртү киң таралган була. Җирне таяклар белән йомшарталар, сабан билгеле булмый. Кукуруза, маниока, бәрәңге, помидор, борчак, тәмәке, кока һәм мамык үстерелә. Йорт хайваннарыннан лама асрала. Мамыктан һәм йоннан кием туку, чүлмәкчелек, алтын, көмеш, бакыр һәм бронзадан әйберләр ясау гаять зур үсешкә ирешкән була. Кадаклар билгеле булмый. Халыкның төп өлеше булган игенчеләр бергәләп җир эшкәртүче җәмгыятьләр корып яшиләр. Уңышның өчтән бере инкларның милкенә, тагын өчтән бере гыйбадәтханәләргә күчә торган була.
Перуның испаннар тарафыннан яулап алынуы.
Панамада яшәүче Франсиско Писарро, Диего де Альмагро исемле конкистадорлар һәм Эрнандо де Луке исемле рухани 1524 елда Перуны яулап алу эшен башлыйлар. 1531 елда Писарро 227 кешелек гаскәр белән өченче экспедициясенә чыга. 1533 елда Писарро, Перу эчендәге каршылыклардан файдаланып, Перу дәүләтенең башкаласын - Куско шәһәрен ала.
1535 елда ул Лима шәһәрен нигезли.
Индеецлар берничә тапкыр испаннарга каршы баш күтәрәләр. Алар арасында иң эресе 1780-1781 елларда Хосе Габриэль Кондорканка җитәкчелегендәге баш күтәрү була. Ләкин ул уңышка ирешми, баш күтәрү канга батырыла, Кондорканка исә җәзалап үтерелә.
Бәйсезлек өчен көрәш.
Латин Америкасының бәйсезлек өчен көрәше чорында Перу Испаниянең терәге булып тора, моннан испан гаскәрләре күрше вице-корольлекләрдәге баш күтәрүчеләргә каршы җибәрелә торган була. 1823 елда испаннар Перуны 1821 елда Чилидан килеп Перуның бәйсезлеген игълан иткән Сан-Мартин исемле җитәкченең кулыннан кире тартып алалар.
1824 елда төньяктан Перуга Боливар яклы Сукре гаскәрләре керә. Алар испаннарны тар-мар итәләр. Перу вице-корольлеге бүгенге Перуга һәм Боливиягә бүленә.
Азатлык игълан иткәннән соң 20 ел дәвамында Перуның тарихы Боливия белән сугышларга, халык күтәрелешләренә һәм хакимият алмашынуларына бай була.


Радиофизика.
Радиофи́зика – физиканың бөтен ешлыктагы электромагнит тибрәнүләрне өйрәнүне һәм куллануны үз эченә алган бүлеге. Радиофизиканың төп тикшерү обьекты булып – радиодулкыннар, яки төгәлрәк, аларның тирәлек һәм обьектлар белән тәэсир итешүен, радиодулкыннарның тигезләнештә булмаган тирәлектә һәм системаларда хәрәкәте тора. Радиофизика үз эченә нурланышка һәм радиодулкыннарны теркәүгә кагылган мәсьәләләрне, һәм радиодулкынарның тигезләнешсез тирәлекләрдә таралышын һәм тәэсир итешүен, дистанцион диагностиканың кире мәсьәләләрен ала.
Радиофизика, фән буларак, радиотехникага түбәндәге җиһазларны ясау өчен кулланылган белемне бирә: кабул итүче һәм җибәрүче антенналар, электромагнит дулкын генераторлары һәм кабул иткечләре, көчәйткечләр һәм фильтрлар, модуляторлар һәм демодуляторлар, радиодулкын үткәргечләр, радиолокаторлар, квант җиһазлары һ.б.
Радиофизика тикшергән ешлыклар – берничә ун герцтан алып дистәләгән терагерцларга кадәр. Соңгы вакытта радиофизика мәсьәләре үз эчләренә, бөтен тибрәнүче ешлыклар спектрын алып (ультрафиолет нурланышны да), оптика һәм акустика кебек арадаш фәннәр мәсьәләләрен ала.


Испан теле.
Испа́н яки касти́лия теле (исп. español, castellano) – Кастилия урта гасырлар корольлегендә туган ибер-роман теле. Һинд-Аурупа телләре гаиләсенә керә (роман телләре төркеме). Язуы латин алфавитына нигезләнгән.
Испан теле рәсми булган илләр кызыл белән билгеләнгән


Тоташ тирәлекләр электродинамикасы.
Тота'ш тирәлеклә'р электродина'микасы — тоташ тирәлекләр физикасының тоташ тирәлекләрнең электр, магнит һәм оптик үзлекләрен өйрәнүче бүлеге. Әгәр дә тирәлек өлешчә, яки бөтенләй ионлашкан газ булса, [плазма физикасы] термины күбрәк кулланылышлы.
Тоташ тирәлекнең электроманит характеристкалары.
Тоташ тирәлекнең электр һәм магнит үзлекләре formula_1 диэлектрик үткәрүчәнлеге тензоры, formula_2 магнит үткәрүчәнлеге тензоры һәм formula_3 тирәлекнең чагыштырма үткәрүчәнлеге белән тасвирлана, шул ук вакытта бу зурлыклар вакытка һәм урынга бәйле булырга мөмкиннәр.
Стационар күренешләрдә, диэлектрик һәм магнит үткәрүчәнлеге тензорлары тирәлектә көчәнеш сызыкларының төренә тәэсир ясыйлар, ә чагыштырма үткәрүчәнлек тензоры - тышкы көчләр тәэсире астында, токның агышы юнәлешенә.
стационар булмаган күренешләр өчен formula_4, formula_5 һәм formula_6 урынына formula_7, formula_8 һәм formula_9 Фурье-сурәтләргә кертү файдалырак.
Тирәлекнең нәкъ бу характеристикаларын, тирәлектә таралучы, formula_10 ешлыклы яссы электромагнит дулкын сизә.
Электро- һәм магнитооптик күренешләр.
кагыйдә буларак, formula_4, formula_5 һәм formula_6 зурлыклары вакыттан бәйле рәвештә, симметррик булмаган профильга ия. Бу Фурье-сурәтләренең комлекслы зурлыкларга әйләнүенә китерә. Физик яктан бу, тирәлектә таралучы электромагнит дулкынның экспонциаль сүнүенә китерә.
Әстә тасвирланган барлык тензорлар тышкы электр һәм магнит кырлары тәэсирендә үзгәрергә мөмкиннәр, һәм бу төрле электрооптик һәм магнитооптик эффектларга китерә.
Мәсәлн, тышкы магнит кырын куйганда, кайбер изотроп тирәлекләр (ферромагнетиклар, плазма) үзләрен анизотроп тоталар - магнит һзәм электр үткәрүчәнлекләре тензорларының диагональ булмаган компонентлары барлыкка килә. Электромагнит дулкын буйлы таралганда, дулкын таралышы юнәлеше тышкы кырның магнит көч линияләренә параллель вакытта, Фарадей эффекты күзәтелә. Ул уң һәм сул әйләнә поляризацияле электромагнит дулкыннарның тирәлектә төрле тизлек белән таралуыннан гыйбарәт. Нәтиҗә буларак, сызыкча полярлашкан таралучы, каршы әйләнү юнәлешле әйләнә поляризацияле ике дулкынның суперпозициясе кебек күрсәтелә алган, дулкын вакытында, дулкын поляризациясе яссылыгы тирәлектә таралуы барышында әйләнә.
Башка, шулй ук тензорның диагональ булмаган элементлары барлыкка килү белән бәйле булган, билгеле эффект, даими электр тогы өстәлгәндә, тирәлекнең икеләтә нур-сынуы барлыкка килүеннән гыйбарәт, һәм ул Керр эффекты исемен йөртә.


Магнитогидродинамика.
Магнитогидродинамика — гидродинамика һәм тоташ тирәлекләр электродинамикасы кисешкән урында барлыкка килгән физик дисциплина. Аның тикшерү обьекты булып магнит кырындагы үткәрүче сыеклык (газ) динамикасы тора. Мондый тирәлекләрнең мисаллары: төрле төрдәге плазма, сыек металлар, тозлы су.
Магнитогидродинамиканың беренче тикшеренүчесе дип, бу хезмәтләре өчен 1970 елда нобель премиясенә лаек булган, Ханнес Альфвен таныла.
Магнит гидродинамикасы тигезләмәләре.
Монда formula_2 — тирәлектәге басым, formula_3 — тыгызлык, formula_4 — сыеклыкның үткәрүчәнлеге, formula_5 — күчешле (сдвиговая) үзлелек, formula_6 — икенче үзлелек (күләм үзлелеге) а formula_7 — аның элементларының тизлекләре кыры.
formula_8 — магнит кыры көчәнешлелеге.
Бу система 8 тигезләмәне үз эченә ала һәм, башлангыч һәм чик шартлар бирелгән булса, formula_9 8 билгесезне табарга мөмкинлек бирә.
Максвелл тигезләмәләреннән МГД тигезләмәләрен чыгару.
Максвелл тигезләмәләре системасын СГС системасында языйк.
Релятивистик булмаган очрак (formula_17) белән генә икләнербез, ягъни formula_18
formula_24


Эквадор.
Эквадо́р (исп. "Ecuador"), рәсми атама Эквадо́р Җөмһүрияте́ (исп. "República del Ecuador") – Көньяк Американың төньяк-көнбатышында урнашкан дәүләт. Илнең исеме испан телендә "экватор" сүзен аңлата.
Көнбатышта Эквадор Төньяк океан белән юыла, төньякта Колумбия белән чиктәш, көнчыгышта һәм көньякта Перу белән чиктәш. Эквадор составына Галапагос утраулары керә.


Суринам.
Сурина́м (голл. Suriname), рәсми атамасы Сурина́м Респу́бликасы (голл. Republiek Suriname) – Көньяк Америкада урнашкан дәүләт. Көнбатышта Гайана белән, көнчыгышта Француз Гвианасы белән, көньякта Бразилия белән чиктәш һәм төньякта Атлантик океан сулары белән юыла.
Халык.
Халык саны – 494 347 (2007 ел бәяләмәсе)
Телләр: голландча (рәсми), таки-таки (милләтара аралашу телләреннән иң таралганы, инглиз теленә нигезләнгән), хинди, малай теле, кытайча.
Диннәр: индуистлар 27,4 %, протестантлар (нигездә мораваннар) 25,2 %, католиклар 22,8 %, мөселманнар 19,6 %, калганнар 5 %.


Француз Гвианасы.
Гвиана (еш кына Француз Гвианасы (фран. Guyane Française) дип атала) – Франциянең диңгез арты территорияләреннән иң эресе. Көньяк Американың төньяк-көнчыгышында урнашкан. Административ үзәге – Кайенна шәһәре. Көнбатышта Суринам белән, көньякта һәм көнчыгышта Бразилия белән чиктәш, төньякта һәм төньяк-көнчыгышта Атлантик океан сулары белән юыла.
Сәяси корылыш.
Француз президенты департамент белән идарә итүче префектны билгели.
Гвианы халкы Франциянең парламенты булган Милли Ассамблеяга ике депутат һәм бер Франция сенаторын сайлыйлар.
Җирле хакимиятне Гвиана халкы сайлап куючы Генераль Шура (19 әгъза) һәм Җирле Шура (34 әгъза) башкара.
Халык.
Департаментның халкы яр буенда урнашкан тар җир тасмасында яшиләр. Эчке территорияләр нигездә кешесез.
Халыкның яртысыннан артыгы – мулатлар (креоллар). Алардан соң сан буенча ак кешеләр (12%), һиндстанлылар, кытайлар, негрлар һәм индеецлар бара.
Табигый ресурслар һәм икътисад.
Алтын, бокситлар, нефть, ниобий, тантал запаслары бар, ләкин бокситлар гына табыла, шулай ук аз күләмдә алтын һәм тантал (индивидуаль рәвештә).
Территориянең 90%тан артыгы урманнар белән капланган.
Шикәр камышы үстерелә, тулысынча диярлек ром җитештерүгә китә. Шулай ук бананнар, дөге, маниока, цитруслар үстерелә.


Электрогидродинамика.
Электрогидродинамика (ЭГД) — гидродинамика һәм электрофизика кисекшән урында барлыкка килгән физик дисциплина. Ул электр кыры тәэсирендә корылган сыеклыкның хәрәкәт процессларын өйрәнә. Бу фән юнәлешенә Георгий Андреевич Остроумов нигез сала..
Электрогидродинамика күренешләре.
Әгәр дә яхшы чистартылган май пинтын пыяла савытка салсаң, һәм анда, электрофор машинага тоташтырылган ике үткәргеч төшерсәң, бөтен сыеклык гадәти булмаган бик кызу хәрәкәткә килә.
Электрогидродинамик күренешләрне куллану.
Электрогидродинамик күренешләрне җылылык алмашын иттенсификацияләштерү өчен кулланалар (мәсәлән, табигый конвенция кыенлашканда - космоста). Шулай ук ЭГДны, нечкә полимер җөпләр җитештерү өчен, сыеклыкларны диперс сипетрү өчен(өслекләрне буяганда), электрофильтрларда һәм ионизаторларда кулланалар.


Гайана.
Гайа́на (ингл. Guyana) – Көньяк Американың төньяк-көнчыгышын ярында урнашкан дәүләт. Төньяктан Атлантик океан сулары белән юыла, көнбатышта Венесуэла белән, көньякта Бразилия белән, көнчыгышта Суринам белән чиктәш.
Сәяси корылыш.
Республика. Дәүләт башлыгы – президент. Парламент сайлауларында җиңеп чыккан партиянең лидеры президент була, президент сроклары саны чикләнмәгән. 1999 елдан башлап президент – Бхарат Джагдео.
Парламент – бер палаталы Дәүләт Мәҗлесе, биш елга сайланып куелучы 65 депутаттан тора.
Халык.
Халык саны – 770 мең (2009 елның июль ае бәяләмәсе).
Халыкның 90 %ка якыны диңгез буе районнарында яши.
Еллык халык артуы – 0,2 %.
Уртача гомер озынлыгы – 66,7 ел.
43,5 % – һиндстанлылар, 30,2 % – негрлар, 16,7 % – катнаш раса (метислар һәм мулатлар), 9,1 % – индеецлар, 0,4 % – башкалар (2002 елгы халык саны исәбе буенча).
Телләр: инглиз теле, индеец телләре, креол теле, кариб хиндустаниы (хинди диалекты), урду.
Икътисад.
Табигый ресурслар: бокситлар, алтын, алмазлар, агач, креветкалар, балык.
ТМП буенча Гайана Кариб диңгезе бассейны илләре арасында соңгы урында тора.


Роснано.
Русия нанотехнология корпорациясе ("РОСНАНО") – нанотехнологияләрнең үсеше өчен корылган Русиянең дәүләт корпорациясе.


Боливия.
Боли́вия (исп. "Bolivia"), рәсми атама Күпмилләтле́ Боли́вия Дәүләте́ (исп. "Estado Plurinacional de Bolivia") – Көньяк Американың үзәгендә урнашкан дәүләт.


Венесуэла.
Болива́р Венесуэ́ла Җөмһүрияте́ (исп. "República Bolivariana de Venezuela", «кечкенә Венеция») – Көньяк Американың төньягында урнашкан дәүләт.


6 ноябрь.
6 ноябрь — Милади тәкъвимендә унберенче айның алтынчы көне. Ел ахырына кадәр 55 көн кала.


2009 ел.
2009 ел — Пәнҗешәмбе көненнән башланган, кабисә булмаган ел.


Флүн Мусин.
Флүн Мусин – күренекле әдәбият галиме, профессор, язучылар берлеге әгъзасы, "Мирас" вакыфын оештыручы.
Биография.
Флүн Мөслах улы Мусин 1939 елның 23 февралендә ТАССРның Мөслим районы Иске Карамалы авылында колхозчы гаиләсендә туган.
Үз авылларындагы башлангыч мәктәпне һәм күрше Күбәк авылындагы урта мәктәпне тәмамлаганнан соң, 1957–1962 елларда М. В. Ломоносов исемендәге Мәскәү дәүләт университетының филология факультетында укый.
Университетны уңышлы тәмамлагач, Казанга килә һәм бер ел чамасы «Социалистик Татарстан» газетасы редакциясендә әдәби хезмәткәр вазифасын башкара.
1963 елның маеннан СССР Фәннәр академиясе Казан филиалының Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм тарих институтында башта кече, аннары өлкән фәнни хезмәткәр булып эшли.
1969 елда Флүн Мусин «Алтмышынчы еллардагы татар прозасында уңай герой проблемасы» дигән темага – кандидатлык, ә 1983 елда «Татар совет прозасында сәнгатьчәлек тәҗрибәсенең эзлекле үсеше» дигән темага докторлык диссертациясе яклады.
Флүн Мусин Татарстан Язучылар союзының көндәлек әдәби тормышында актив катнаша, теоретик конференцияләрдә һәм иҗат җыелышларында докладлар белән чыгышлар ясый. 1974 елдан бирле ул Язучылар союзы каршындагы тәнкыйтьчеләр иҗат секциясенә җитәкчелек итә. Ул – СССР Язучылар союзының тәнкыйть һәм әдәбият фәне советы әгъзасы, Татарстан Язучылар союзы идарәсе, «Казан утлары» журналы редколлегиясе әгъзасы.
2009 елның 23 сентябрендә Казанда вафат була.


Каты матдә физикасы.
Кристалл физикасы.
Аморф җисемнәр


Чечня.
Чече́н Респу́бликасы ("Чечня́"; чеч. Нохчийн Республик, Нохчийчоь) — Россия Федерациясе составында җөмһүрият. Көньяк федераль округка керә. Көнбатышта Ингушетия һәм Төньяк Осетия (Алания) белән, көнчыгышта Дагыстан белән, төньякта Ставрополь төбәге белән һәм көньякта Грузия белән чиктәш. Диңгезгә чыгышы юк. Башкаласы – Грозный.
1922 елның 30 ноябрендә барлыкка килгән.
Географик мәгълүмат.
Чечня Кавказ тауларында урнашкан.
Чечнядагы Кавказ тауларының бер тарлавыгының күренеше
Төп елгалар – Терек, Сунжа, Аргун.
Халык.
Җөмһүриятнең халык саны 1 200 000 кеше (2009). Халык тыгызлыгы — 85 кеше/км² (2009), шәһәр халкы өлеше — 35,0 % (2009).


Кристалл.
Криста́ллар (грекча башта бозны, соңрак тау бәллүрен һәм кристаллны аңлаткан κρύσταλλος сүзеннән) – атомнары билгеле бер закончалыкка буйсынып һәм өч үлчәм буенча да периодик кабатланучы кристаллик рәшәткә барлыкка китереп урнашкан каты җисемнәр.


24 сентябрь.
24 сентябрь — Милади тәкъвимендә тугызынчы айның егерме дүртенче көне. Ел ахырына кадәр 98 көн кала.


Көн.
Көн - кояш чыгудан башлап кояш баюга кадәр булган вакыт.


Колумбия.
Колу́мбия (исп. "Colombia"), рәсми атама Колу́мбия Җөмһүрияте́ (исп. "República de Colombia") – Көньяк Американың төньяк-көнбатышында урнашкан дәүләт. Башкала – Богота шәһәре. Бразилия һәм Венесуэла белән көнчыгышта, Эквадор һәм Перу белән көньякта, Панама белән көнбатышта чиктәш.


Дмитрий Медведев.
Дмитрий Анатолий улы Медведев – Русия Федерациясенең өченче президенты.


Хәтер көне.
2008 елда үткән хәтер көне
Хәтер көне – һәр ел билгеләнә торган Казанны алганда аны яклаган гаскәрләрне искә алу көне. Татарстанда 1989 елдан башлап билгеләнә.


Уругвай.
Уругва́й (исп. "Uruguay"), рәсми атама Кө́нчыгыш Уругва́й Җөмһүрияте́ (исп. "República Oriental del Uruguay") – Көньяк Американың көньяк-көнчыгыш өлешендә урнашкан дәүләт.
Төньякта Бразилия белән, көнбатышта Аргентина белән чиктәш, көнчыгышта һәм көньякта Атлантик океан белән юыла.
Коры җирдә урнашкан чикләр озынлыгы 1564 км, су белән чикләр – 660 км.
Тарих.
Хәзерге Уругвай территориясенә Испаниялеләр килгәнче монда чарруа индеецлары кабиләсе яшәде. XVI гасырдан испаниялеләр колонизациясе башланды.
Илнең бәйсезлеге 1825 елда игълан ителде.
Парламент.
Дәүләтнең парламенты – икепалаталы Генераль Ассамблея.


Викиҗыентык.
(ингл. "Wikimedia Commons") - Викимедия фондына кергән рәсемнәр, тавыш язмалары, видеороликлар җыентыгы.


Фолкленд утраулары.
Фолкленд утраулары (ингл. Falkland Islands, исп. Islas Malvinas) – Атлантик океанның көньяк-көнбатышында урнашкан архипелаг. Архипелаг Көньяк Америка ярларыннан 483 км, Британиянең диңгез арты территориясе булган Көньяк Георгия һәм Көньяк Сандвич утрауларыннан 1080 км һәм Көньяк Шетланд утрауларыннан (Антарктика) 940 км ераклыкта урнашкан. Административ үзәге һәм бердәнбер шәһәр – Порт-Стэнли (яки Стэнли).
Ике эре (Көнбатыш һәм Көнчыгыш Фолкленд) һәм 200 тирәсе вак утраудан һәм кыялардан тора. Мәйданы 12,2 мең км². Ярлары нык телгәләнгән. Океаник климат.
Бүгенге көндә утраулар Британиянеке булып санала, ләкин Аргентина аларга шулай ук дәгъва кыла.


Көньяк Георгия һәм Көньяк Сандвич утраулары.
Көньяк Георгия һәм Көньяк Сандвич утраулары – Көньяк Атлантикада урнашкан утраулар. 1775 елдан башлап Бөекбританиягә карый. Аргентина тарафыннан дәгъва кылына.Территориянең домены .gs.
Территория Көньяк Георгия һәм аның тирәсендәге утрауларны, Көньяк Сандвич утраулары архипелагын, шулай ук Шаг, Клерк кыяларын һәм аерым урнашкан Кара кыяны ("Блэк-Рок") үз эченә ала.


Ут.
Ут яну процессының төп фазасы һәм башка янучаy материаллар белән яrын булганда узенән-узе таралучан.
Гәмалдә ут температурасы, януда катнашкан материаллар белән бәйләнгән.
Хәрби эштә «ут» ут атычы коралдан (пуля яки снарядтан) ату тигәнне аңлата.
Тарих.
Кешелекнең иң мөһим табышларының берсе – ут табу ысулы.
Ялкынның җылы бирүе билгеле. Шулай ук утта зыян күргән җимеш һәм хайваннарның тәм сыйфаты югары булуы ут табу ысулын эзләргә мәҗбүр иткән булуы ихтимал.
Көнкүрештә әһәмияте.
Яктыру, җылыту, ашамлык әзерләү, кырги хаваннарны куркыту, шартлы сигналлар бирү өчен ут бик әһәмиятле булганга тәүтормыш кешеләре төрле ут табу ысулларын уйлап чыгарган. Беренче булып утны яшен аткан агачтан алганнар, булса кирәк. Агачларны ышкып ут табу ысулы бик әһәмиятле булмаган, шуңа күрә мамык, имән һәм ясин агачында үскән гөмбәләрне киптереп файдалана башлаганнар.
Яшәү өчен көрәштә утны сүндерми саклау урыны – учак булган.
Соңыннан шырпы, артабан бензин һәм газ кабызгычлары файдалана башлаганнар.
Мифология һәм изотерикада мәгънәсе.
Мифологиядә утка зур урын бирелә. Грек һәм Рим мифологиясенда алиһәләр һәм аллалар (Гефест, Прометей, Веста, Гестия һ.б.) ут белән тиңдәштерелә. Борынгы һинд мифологиясенда утны Агни, борынгы кельт мифологиясында ут алиһәсен Бриг сүрәтли. Төнъяк халыкларында ут хатын-кыз кыяфәтендә «ана», «хужабикә», якут һәм бурятларда ир кыяфәтендә «хуҗа» итеп күрсәтелә.
Гераклит фөлсәфәсендә һәм алхимиядә ут су, җир, һава белән табигатьнең тәүге берәмлеген тәшкил итә.


Парк.
Мәскәүнең «Көньяк Бутово» районы паркы
Парк — ял итү өчен билгеләнгән яшелләндерелгән ачык мәйдан. Кагыйдә буларак, парклар дәүләт тарафыннан тотыла һәм бөтен теләүчеләргә ял итәргә бирелә.
Парклар тарихы.
Парк мәдәнияты Кытайда (Сучжоу) барлыкка килә, ә аннан соң барокко чорында Франциягә кертелә (даими парк). XVIII гасырда романтизм чорында пейзажлы парк барлыкка килә. Гомуми шәһәр парклары Аурупада унтугызынчы гасыр башында гына барлыкка килә. Беренче шундый парклардан - Инглиз паркы (Мюнхен).
Парк төрләре.
Паралельлек һәм семмитриягә нигезләнгән француз паркы гадәте һәм соңрак барлыкка килгән, табигыйлыкка нигезләнгән инглиз паркы бар.
Парк элементлары.
Аллеялар, чатырлар, эскәмияләр, сулыклар, павильоннар.


Бакча.
Бакча' — кеше тарафыннан утыртылган җимеш агачлары һәм куаклыклары булган мәйдан. Шулай ук бакчада декоратив куаклар, чәчәкләр булырга мөмкин.
Авыл хуҗалыгының бакчалар белән шөгыльләнүче өлкәсен бакчачылык дип атыйлар.


Тыюлык.
Тыюлы'к – табигатьнең беренчел күренешен саклап калу максаты белән төзелгән, тулаем хуҗалык эшчәнлегеннән аерылган, аеруча сакланучы территория яки акватория.
Тарих.
a> әйләнә-тирәлекне һәм кыргый табигатьне саклау турында беренче закон б.э. кадәр III гасырда Шри-Ланкада кабул ителгән дип санала. Шул вакытта ук Михинталь дигән җирдә, Деванампиятис патшасы тарафыннан беренче табигый тыюлыкка нигез салына.
Бүген Ишкел милли паркы буларак билгеле булган табигать саклау территориясе турында беренче мәгълүмат XIII гасырга кагыла. Ул вакытта Гарәп хәлифәлеге белән идарә итүче Хафсидлар династиясе күл тирәсендә аучылыкны тыя.
Урта гасырларда Аурупада байлар аучылык урыннары турында кайгыртканнар.
В XIII гасырда галич-волын җирләре кенәзе Даниил Галицкий карар чыгара, аның буенча Беловежск һәм Цуман куе урманнарынвда тыюлык ясала. Алексей Михайлович Романов идарә иткән чорында Мәскәү шәһәре яннарында аучылыкка катгый тыю урнаштырыла.
Русиядә тыюлыклар статусы.
"Аеруча саклана торган табигать терриотрияләре турында" федераль законы буенча дәлүт табигый тыюлыклары, табигый үзгәрешне, үсемлекләр һәм хайваннар дөньясының генофондын саклау һәм күзәтү, максаты белән төзелгән, табигать саклау, фәнни-тикшеренү һәм эколого-мәгърифәтчелек учреждениеләре булып торалар..(урысча)


Галиәсгар Камал.
Галиәсгар Камал, тулы исеме Галиәсгар Галиәкбәр улы Камалетдинов (1879 елның 6 гыйнвары — 1933 елның 16 июне) — татар халкының бөек драматургы, язучысы, егерменче йөз башы татар әдәбияты, мәдәнияте һәм сәнгате тарихында зур урын алып торган әдипләрнең берсе. 1926 елда Г.Камалга рәсми төстә «Татар халык драматургы-әдибе» исеме бирелә һәм ул – «татар драма әдәбиятының зур хезмәтчесе, атасы һәм татар артистларының якын ярдәмчесе» дип бәяләнә. Хәзер исә Казанда урнашкан Татар дәүләт академия театры Галиәсгар Камал исемен йөртә.
Биография.
Галиәсгар Камал 1879 елның 6 гыйнварында ("искечә – 1878 елның 25 декабрендә") Казанда тире эшкәртүче хезмәткәр гаиләсендә туа. Сабый вакытын әнисенең туган авылы Түбән Масрада (хәзер Арча районына керә) бабалары тәрбиясендә уздыра. Алты яшькә җиткәч, шунда мәктәпкә йөри башлый, аннары, Казанга кайтып, укуын иске тәртиптәге «Госмания» һәм «Халидия» мәдрәсәләрендә дәвам иттерә. 1893-1900 елларда шул заманның алдынгы мәдрәсәләреннән саналган «Мөхәммәдия»дә укый, бер ук вакытта өч класслы урысча мәктәптә башлангыч белем ала.
Мәдрәсәдә укыган елларында Г.Камал әдәбият һәм театр сәнгате белән кызыксына башлый: урыс театрында барган спектакльләргә яратып йөри, сәхнә өчен язылган китапларны мавыгып укый һәм үз чорының татар әдәбияты белән якыннан таныша. Ниһаять, аның үзендә дә иҗат дәрте уянып, 1898 елда ул үзенең «Бәхетсез егет» (беренче варианты) дигән тәүге драмасын яза. Күп тә үтми, икенчесе дә языла («Өч бәдбәхет»). Бу ике әсәр һәм шул чорда Г.Камал тарафыннан тәрҗемә ителгән «Кызганыч бала» драмасы (прогрессив төрек язучысы Намык Кәмал әсәре) 1900 елда Казанда аерым китаплар булып басылып чыга.
«Мөхәммәдия» мәдрәсәсен тәмамлагач, Галиәсгар Камал, халык арасында аң-белем таратуга булышлык итү максаты белән, 1901 елда «Мәгариф көтебханәсе» исемендә китап бастыру һәм сату ширкәте оештыра һәм 1905 елгы революция көннәренә кадәр бу ширкәтнең эшенә җитәкчелек итә.
1905 елның 29 октябрендә Казанда беренче татар газетасы «Казан мөхбире» чыга. Галиәсгар Камал бу газетада иң күп катнашучыларның берсе була. «Азат», «Азат халык» газеталарын, «Яшен» сатирик журналын чыгаруда да Галиәсгар Камалның өлеше зур.
1906 елның 5 маенда Казанда беренче рәсми ачык спектакль уйнала. Төрекчәдән Г. Камал тарафыннан ирекле рәвештә татарчага тәрҗемә ителгән «Кызганыч бала» драмасы һәм Габдрахман Кәрам тәрҗемәсендә «Гыйшык бәласе» комедиясе куела. Шул көннәрдән башлап Галиәсгар Камал үзенең төп игътибарын татар театрын үстерүгә бирә.
1929 елда ул «Хафизаләм иркәм» исемле комедиясен яза. «Күзсез мастерлар», «Өч тормыш» кебек пьесалары һәм күп кенә шигъри әсәрләре дөньяга чыга.
Галиәсгар Камал, инде әйтелгәнчә, оста тәрҗемәче дә. Николай Гоголь, Александр Островский, Максим Горький, Мольер һәм башкаларның әсәрләрен татар теленә тәрҗемә итә.
Галиәсгар Камал 1933 елның 16 июнендә вафат була. Аның гәүдәсе Казанда Максим Горький исемендәге мәдәният һәм ял паркындагы туганнар каберлегендә күмелгән.
Иҗат.
"Беренче театр" комедиясенең кулъязма бите (факсимиле)
Бүләкләр.
Халкыбыз һәм хөкүмәтебез Галиәсгар Камалның әдәби һәм иҗтимагый эшчәнлеген югары бәяләде. 1929 елда язучының 30 еллык хезмәт бәйрәме билгеләп үтелде. Аңа «Хезмәт батыры» һәм «Татарстанның халык драматургы» дигән мактаулы исемнәр бирелде.


16 июнь.
16 июнь — Милади тәкъвимендә алтынчы айның уналтынчы көне. Ел ахырына кадәр 198 көн кала.


Драматурглар.
Драматург (грекча dramaturges) - драма әсәрләрен яза торган язучы, пьесалар авторы.
Татар драматургиясе 20нче гасырның башында үсә башлады. Татар драматурглары арасында зур өлешне Галиәсгар Камал, Кәрим Тинчурин, Туфан Миңнуллин керттеләр.


Драматургия.
Драматургия (бор.-грекча δραματουργία «драматик әсәрне уйлап чыгару яки кую») - драматик әсәрне кую теориясе һәм сәнгате.
Драматургия дип шулай ук аерым язучының, халыкның, дәүләтнең яисә чорның барлык драматик әсәрләрен атыйлар.


Галиәсгар Камал исемендәге Татар дәүләт академия театры.
Галиәсгар Камал исемендәге татар дәүләт академия театры (рус. "Татарский государственный академический театр имени Галиаскара Камала") – Казанда урнашкан театр.
Тарих.
1906 елның 22 декабрендә Казанда беренче публик татар спектакле күрсәтелде. Бу дата татарча театрның барлыкка килү датасы булып санала.
1907 елның язында Оренбургта әле 1905 елда ук уйналырга тиеш булып та реакцион көчләр каршылыгы аркасында тыелган «Галимлек вә наданлык» (А. Островский буенча) һәм «Морад Сәлимов» (Фатих Халиди) спектакльләре уйнала. Казанда Татар укытучылар мәктәбен тәмамлаган күренекле шәхес, талантлы музыкант һәм җырчы Ильяс Кудашев-Ашказарский тарафыннан оештырылган алдынгы фикерле татар егетләреннән торган әлеге төркем шул ук елны Идел буйлап беренче гастрольгә чыга. Бу – профессиональ татар театр труппасының яши башлавы була.
Соңрак Түбән Новгородта труппага «беренче татар артисткасы» булып танылачак Сәхибҗамал Гыйззәтуллина-Волжская һәм артист, режиссер, «Сәйяр» труппасының җитәкчесе Габдулла Кариев 21 яшьлек Миңлебай Хәйруллин кабул ителә. «Сәйяр» – 1908 елда труппага Габдулла Тукай кушкан исем (күчеп йөрүче йолдыз мәгънәсендә). Татар театры үзенең беренче исеменә гасыр буе тугрылыклы калып ил гизә; ул Мәскәү, Санкт-Петербург, Баку, Уфа, Идел буе, Урал, Себер, Казакстан, Урта Азия шәһәрләре һәм Балтик буе республикаларында, ерак чит илләрдә гастрольләрдә булып, үзенең милли-мәдәни вазифасын зур фидакарьлек белән башкарып килә.
1918 ел ахырына кадәр «Сәйяр» исемен йөрткән татар театр труппасы артистлары, барлык авырлыкларны җиңеп, чор каршылыклары һәм фәкыйрьлек белән көрәшә-көрәшә нибары 10–12 ел эчендә тормышчан, халыкчан, рухи тәрбия чыганагы булып җитешкән милли театр барлыкка китерәләр һәм аны чын сәнгать югарылыгына күтәрәләр. Драматурглар Галиәсгар Камал, Гаяз Исхакый, Шәриф Камал, Мирхәйдәр Фәйзи, Фәтхи Бурнаш, Кәрим Тинчурин, Мольер, Фридрих Шиллер, Уильям Шекспир, Николай Гоголь, Антон Чехов, Максим Горький, Александр Островский әсәрләрендә Г.Кариев, С.Гыйззәтуллина-Волжская, Н.Сакаев, В.Мортазин-Иманский, Г.Болгарская, Ф.Сәмитова, Б.Болгарский, Ф.Ильская, К.Шамил, З.Солтанов, Н.Таҗдарова, Н.Арапова, Ә.Кулалаев, Г.Мангушев, Камал I, Камал II, С.Байкина, Ш.Шамильский, Ә.Синяева, С.Айдаров кебек яшьләр, күбесенең махсус театр белемнәре булмаса да, талантлы җитәкчеләр һәм рус театрының тормышчан мәктәбе үрнәгендә (монда «Сәйяр» труппасының эшчәнлегендә катнашкан Н.Зимовой, А.Михайленко, А.Загорский, М.Громов һ.б. рус режиссерлары, артистларының да өлеше бар) иҗади яктан үсәләр, профессиональ зур артистлар булып өлгерәләр.
1912 елда С.Гыйззәтуллина-Волжская «Сәйяр» төркеменнән китеп, Уфада «Нур» исемле – икенче татар театры труппасы оештыра. Оренбург шәһәрендә 1915 елда В.Мортазин-Иманский җитәкчелегендә татарча өченче театр – «Ширкәт» труппасы эшли башлый. Шулай итеп, 1917 елгы Октябрь революциясенә кадәр татар театры ил күләмендә танылып өлгерә һәм аның белән кызыксынучылар арта.
1917 елгы революциягә Г.Кариев җитәкчелегендәге «Сәйяр» артистлары Россия күләмендә даны таралган, театр белгечләре, тәнкыйтьчеләр күзлегеннән дә иҗади җитлеккән, иң мөһиме, тамашачыларның мәхәббәтен казанып, матди яктан да иркен сулыш алган труппа булып килеп керә. Бу вакытта театрга махсус бина булдыру чаралары да күрелә башлый. Октябрь революциясе театр тормышына яңа борылыш, яңа сынаулар алып килә. Кыска гына арада берничә исем алыштырып, театр үзгәрешләр чорында үзенең актив эшчәнлеген дәвам итә.
Гражданнар сугышы елларында артистлар төрле фронт бригадаларында кырыс, күчмә шартларда хезмәт күрсәтәләр; Урта Азиядәге тугандаш республикаларның милли театрларына беренче юл күрсәтүчеләр дә, бөтен ил буйлап дистәләгән татар театрлары тууга сәбәпче һәм аларга ярдәм итүчеләр дә татар артистлары була.
1922 елда асылда «Сәйяр» труппасы нигезендә һәм аңа төрле яклардан, төрле труппалардан артистлар, драматурглар, музыкантлар җыелу нәтиҗәсендә дәүләт театры төзелә. Ул «Кызыл Октябрь исемендәге беренче татар дәүләт үрнәк драма театры» дип атала, аның җитәкчесе итеп Г.Кариевның шәкерте – артист, режиссер, драматург К.Тинчурин билгеләнә. 1926 елда театр Академия исеменә лаек була, ә 1939 елда Галиәсгар Камалның 60 еллык юбилее уңае белән театрга аның исеме бирелә.
1920–1930 еллар театр эшчәнлегендә төрле эзләнүләр, тәҗрибәләр чоры. Драматург Ф.Сәйфи-Казанлы сүзләре белән әйткәндә: «Безнең театрда... романтизм да, футуризм да бар, ләкин театрның 99 проценты – реалистик». Халык тормышыннан алып язылган мелодрамалар, чит ил классикасыннан У.Шекспир әсәрләре, чор кадагына кагылышлы милли һәм тәрҗемә пьесалар репертуарның тотрыклы булуына ярдәм итә.
1923 елда Казанда театр техникумы ачыла һәм татар театрына артистлар хәзерләүне башлап җибәрә. 1926 елда труппа техникум тәмамлаган беренче артистлар Галия Булатова, Галия Нигъмәтуллина, Галия Кайбицкая, Хәким Сәлимҗанов кебек яшь талантлар белән тулылана. 1930 елда театрыбыз Мәскәүдә СССР халыклары театрлары Олимпиадасында катнаша. Шуның нәтиҗәсе буларак, режиссурага яңа таләпләр куела һәм махсус югары белемле режиссерлар әзерләү өчен талантлы яшьләр Мәскәүгә укырга җибәрелә. 1928 елда татар театры махсус җиһазландырылган, уңайлыклары булган бинага күчә (Горький урамы, 13нче йорт).
Сылтамалар.
*


Ингушетия.
Ингуше́тия Республикасы (ингуш. "ГІалгІай Мохк") — Россия Федерациясе эчендәге республика, Русия Федерациясе субъекты, Көньяк федераль округка керә.
Башкаласы — Магас шәһәре. Чечен Республикасы, Грузия, Төньяк Осетия белән чиктәш.
1992 елның 4 июнендә барлыкка килә.
Географик урыны.
Зур кавказ сырты тауалдының төньяк тау битендә, аның үзәгендә урнашкан.
Этимология.
Республика исеме халык исеменнән (ингушлар - Ангушт авылы исеменнән) һәм грузин суффиксы -етидан барлыкка килә һәм "ингушлар торган җир" дип тәрҗемә ителә.
Тарих.
Ингушетия Россия империясенә 1770 елда кертелә. 1860 елда Александр II карары буенча төньяк Кавказның көнчыгыш өлешендә Терск өлкәсе төзелә, аңарга Чечен, Ичкерия, Ингуш һәм Таулы округлар кертелә.
Совет хакимияте урнашканнан соң, бу өлкә бетерелә, ә чечен (Ичкерия белән берләштерелеп) һәм Ингуш (Таулы белән берләштерелеп) округлары мөстәкыйль территориаль берләшмәгә әйләндерелә.
Бер елдан соң, 1921 елның 20 гыйнварында Чечня һәм Ингушетия Карачай-Черкесия, Кабардин-Балкария һәм Төньяк Осетия белән яңадан төзелгән Тау АССРына керәләр.
1924 елның 7 ноябрендә Тау АССРы бетерелә, һәм РСФСР эчендә Ингуш АО төзелә.
1934 елның 15 гыйнварында Чечен-Ингуш автоном өлкәсе төзелә, ә 1936 елның 5 декабрендә Чечен-Ингуш АССР үзгәретелә.
1944 елның февралендә чечен һәм ингушларны депортациялиләр, ә автономия бетерелә, Ингушетия Төньяк Осетия АССРына, Назрань районы буларак кертелә.
1957 елның 9 гыйнварында депортаөияләнгән халыклар кайту белән Чечен-Ингуш АССРы торгызыла, ләкин осетиннар күчеп утырган Тау яны районы Төньяк Осетия АССРында кала.
1991 елның 15 маенда ЧИАССР Чечен-Ингуш Совет Социалистик Республика итеп үзгәртелә.
1991 елның 1 октябрендә РСФСРның ЮгарыСоветы карары белән Чечен-Ингуш Республикасы Чечен һәм Ингуш Республикаларына бүленә.
Депортацияләнгән ингушлар кайткач Төньяк Осетиянең Шәһәр яны районына дәгъва белдерәләр, һәм 1992 елның көзендә кораллы осетин-ингуш конфликты була. Бу хәл әле дә чишелмәгән. 1992 елның 10 декабрендә РСФСРның 1978 елгы Конституциясенә үзгәртүләр кертеп, Чечен-Ингушетияне Ингуш һәм Чечен республикаларына бүләләр..
Республикага Чечено-Ингушетиянең өч районы кертелә: Сунжен, Малгобәк һәм Назрань. Башкала итеп элеккеге район үзәге - Назрань сайлана. Республиканың яңа башкаласы - Магас.
Халык.
Халкы — 530 100 кеше (2009).
Халык тыгызлыгы — 150 кеше/км² (2009), шәһәр халкы — 45 % (2009).
Административ бүленеше.
Төп мәкалә: Ингушетиянең административ бүленеше
Чикләр.
Чечня, Грузия, Төньяк Осетия белән чиктәш.
Ике республиканың да рәсми карталарында чиктәшлекләре күрсәтелсә дә, Ингушетия кабардин-Балкария белән чиктәш түгел. Аларны, Төньяк Осетиянең нигездә ингушлар торучы Хурикау торагы урнашкан тар территория аерып тора.
Ингушетия белән Төньяк Осетия арасында бәхәс бара - Ингушетия Владикавказдан көнчыгышта урнашкан Төньяк Осетиянең Шәһәр яны районына дәгъва белдерә.
Ингушетиянең Грузия белән чиге 70 кмга кадәр сузылган. Бу чикьяны территорияләрендә зур ингуш нәсел авыллары урнашкан - Оздовлар, Картоевлар, Барахоевлар, Евлоевлар, Хамхоевлар, Цороевлар, Баркинхоевлар һ.б.
Чечня белән Ингушетия арасында 1934 елгы чик саклана, ләкин территория өчен бәхәсләр бара (мәсәлән, Сунжен районы өчен).
Кайбер ММЧ, аерым алганда EuroNews, карталарында Ингушетиянең Цорейлам сыртыннан көньяктарак территориясен Чечняга кертә.
Ингушетия территориясе буенча Русиянең иң кечкенә регионы(федераль күләмдәге шәһәрләрне санамаганда).
Хәзерге хәлләр.
Ингушетиядә хәлләр киеренке кала бирә. Гади халыкны урлау, үтерү, нәселара конфликтлар һәм политик интригалар көндәлеккә әверелә баралар.
2009 елның июнендә Ингушетиянең элеккеге вице-премьеры - Башир Аушев билгесезләр тарафыннан үтерелә.
2009 елның 15 июлендә Назрань районының Гази-Юрт торак урынында «Кавказ» автомагистралендә Ингушетиянең суд приставының машинасын утка тоталар. Беренче мәгълүматларга караганда машинадагы ике кеше үлә. Яралар алган бала шифаханәгә озатыла.
2009 елның 17 августында Назраннең ГУВД бинасы янында шартлау була, нәтиҗәдә, 20 кеше үлә һәм 140 чамасы кеше яралана.


Сибгат Хәким.
Сибгат Хәким – Татар халкының бөек шагыйре.
Биография.
Сибгат Хәким 1911 елның 4 декабрендә Татарстанның Әтнә районы Күлле-Киме авылында крестьян гаиләсендә туа. 1931 елда Казанга килеп Татрабфакка укырга керә, ә икенче курстан Казан дәүләт педагогия институтына күчә. 1937 елда әлеге институтны тәмамлагач, ул Татарстан китап нәшриятында, аннары "Совет әдәбияты" журналы редакциясендә эшли.
Ватан сугышы башлангач, 1941 елның июнь аенда армиягә алынып, Сибгат Хәким 1946 елның маена кадәр хәрби хезмәттә була. Сугышның башыннан ахырына кадәр диярлек фронтта көрәшә. Армиядән кайткач, ул кабат "Совет әдәбияты" журналы редакциясенә эшкә урнаша, ә 1950 елдан язучылык эше белән генә шөгыльләнә.
Иҗат.
Сибгат Хәким халык шагыйре Тукайга багышланган "Пар ат" һәм "Шагыйрьнең балачагы" исемле поэмалары белән игътибарны үзенә җәлеп итә. Сибгат Хәкимнең иҗат колачы сугыш һәм аннан соңгы елларда тагын да киңәя. Бер яктан, ул, сугыш темасы белән дәвамлы кызыксынып, күпсанлы шигырьләр һәм "Курск дугасы" (1948), "Дала җыры" (1948), "Бакчачылар" (1952), "Дуга" (1968), "Күги" (1983) кебек поэмаларын яза һәм аларда сугыштагы кеше язмышын төрле яклап яктырта. Икенчедән, аның иҗатында туган як темасы торган саен киңрәк урын ала. Күп кенә лирик шигырьләрендә, "Үрләр аша" (1964), "Васыятьләр" (1969), "Кырыгынчы бүлмә" (1971), "Дәверләр капкасы" (1974) поэмаларында туган-үскән җиренең үткәне һәм бүгенгесе, аның аерым күренекле шәхесләре турында уйлана, кызыклы шигъри күзәтүләр ясый. Өченчедән, Сибгат Хәким кешенең нечкә хисләрен үзгә бер моң белән сугарып чагылдырган лирик җырлар авторы булып таныла. Дөрестән дә, аның "Юксыну" (Ш. Мәҗитов көе), "Фазыл чишмәсе", "Таң атканда" (халык көйләре), "Башка берни дә кирәкми", "Кайда да йөрәктә" (М. Мозаффаров көйләре), "Өзелгәнсең сиреньнән" (Н. Җиһанов көе), "Бу кырлар, бу үзәннәрдә", "Кем уйлаган" (Җ. Фәйзи көйләре), "Бер тауда ун чишмә" (Ә. Фәттах көе), "Әй, язмыш, язмыш" (С. Садыйкова көе) кебек җырлары бүген дә үзләренең яңгырашын югалтмыйлар.


Рафаил Хәким.
Рафаил Сибгат улы Хәкимов – язучы, сәясәтче, Шиһабетдин Мәрҗани исемендәге тарих институты мөдире.
Биография.
Рафаил Сибгат улы Хәкимов 1947 елның 12 февралендә Казанда күренекле шагыйрь Сибгат Хәким гаиләсендә туа. Казан университетының физика факультетын тәмамлаганнан соң, ул 1971-1973 елларда Татарстан транспорт идарәсенең проектлау бюросында өлкән инженер булып эшли.
1973-1981 елларда Р.С.Хәкимов Казан университетында эшли: башта ассистент, аннары кафедра мөдиренең урынбасары була, кандидатлык диссертациясен яклый. 1981 елда ул Казан дәүләт мәдәният институтына күчә: философия кафедрасы мөдире, фәнни эшләр буенча проректор була.
1989-1991 елларда Р.С.Хәкимов КПССның Татарстан өлкә комитетында идеология бүлеге мөдиренең урынбасары, аннары КПССның Татарстан Республика комитетында идеология комиссиясе рәисенең урынбасары була. 1991 елдан ул Татарстан Республикасы Президентының фән, халык мәгарифе, мәдәният һәм сәламәтлек саклау мәсьәләләр буенча киңәшчесе. Шул ук вакытта ул 1996 елда ТР Президентының Указы нигезендә Татарстан Фәннәр академиясенең Тарих институты директоры итеп билгеләнә.
Татарстанның мөстәкыйльлеге турында Декларация, ТР Конституциясе, Татарстан һәм Россия арасындагы Шартнамә кебек тарихи документларының барлыкка килүендә Р.С. Хәкимовның тырышлыгы, катнашы һәм йогынтысы зур була. 1995-1997 елларда ул ТР Президенты М.Ш.Шәймиев инициативасы белән барлыкка килгән, советлар хакимиятеннән соңгы конфликтларны җайга салу буенча «Гаага башлангычы» халыкара программасын оештыручы була. Казанда аның җитәкчелегендә «Россиядә һәм АКШта федерализмның сәяси-хокукый нигезләре» дигән темага халыкара фәнни-гамәли конференция булып уза. Р.С.Хәкимовны Россиядә дә, чит илләрдә дә сәясәтче буларак таныйлар, зур-зур киңәшмәләргә чакыралар.
Рафаил Сибгат улы – танылган сәясәтче генә түгел, ә күренекле галим дә. Ул җитәкчелек итә торган Тарих институты дөньякүләм сибелеп яшәгән татар халкының бербөтен тарихын иң борынгы төрки катламнардан алып бүгенге дәүләтчелегебезгә кадәр үз эченә алган 7 томлы китап рәвешендә әзерләп, бастырып чыгарырга әзерли. Бу эштә Тарих институты координацияләү үзәге булып тора. Татар тарихын язуда, Казан галимнәреннән тыш, Мәскәү, Санкт-Петербург, Махачкала, АКШ, Германия, Украина, Казахстан һ.б. шәһәр, ил тарихчылары да катнаша.
Р.С.Хәкимов – ТРның атказанган фән эшлеклесе, федерализм мәсәләләренә, этник мөнәсәбәтләргә багышланган монографияләр, күпсанлы мәкаләләр авторы.
Иҗат.
Рафаил Хәким "Кто ты, татарин?" китабының авторы.


Dağstan Cɵmhüriəte.
Dağstan Cɵmhüriəte (, avarça "Дагъистаналъул Республика", dərginçə "Дагъистанес Республика", qumıqça "Дагъыстан Республикасы" lezginçə "Дагъустандин Республика", laqça "Дагъусттаннал Республика", azeriçe "Dağıstan Respublikası", tabasarança "Дагъустан Республика") - Rusiə Federatsiəsende cɵmhüriət.
Rəsmi tellər - Dağstan rəsmi tellər isemlegen qara.


27 сентябрь.
27 сентябрь — Милади тәкъвимендә тугызынчы айның егерме җиденче көне. Ел ахырына кадәр 95 көн кала.


Хакасия.
Хака́сия Җөмһүрияте ("Хака́сия", хак. "Хакас Республиказы") — Россия федерациясе эчендәге республика (дәүләт), РФ субъекты, Себер федераль округына керә.
Кемерово өлкәсе, Красноярск ягы, Тыва һәм Алтай җөмһүриятләре белән чиктәш.
Җөмһүрият 1992 елда төзелә.
Географик урыны.
Хакасия Көнчыгыш Себернең көньяк-көнбатышында Енисей елгасының сулъяк ярында, Саян-Алтай калкулыгы һәм Минусин сөзәк чокыры территорияләрендә урнашкан. Көньяк-Себер магистралендә, Минусин уңъякъярлыгын Иркутск өлкәсе һәм Кузбасс белән тоташтыручы аның географик торышы уңышлы. Енисей буенча республика Үзәк-Красноярск регионы һәм Енисей төньягы белән бәйләнештә.
Зур елгалары — Енисей, Абакан, Томь, Ак Июс, Кара Июс (Обь бассейны). Енисейда Саян-Шушен ГЭСы һәм Майнск ГЭСы.
Файдалы казылмалар.
Хакасиядә тимер (2 млрд тонна запас, зур табу урыннары — Тейск, Абакан), молибден (Сорск), алтын, ташкүмер (Аскизское, Бейск), неметаллик файдалы казылмалар: барит, бентонит, йөзлек мрамор һәм гранит, төзелеш материаллары табышы бара. Бакыр, полиметаллар, фосфоритлар, асбест, гипс, нефрит, жадеит табу урыннары тикшерелгән. Тикшерелгән чыганакларда РФ буенча ташкүмер — 3 %, тимер рудасы — 1 %, молибден — 11 %, барит — 27 %, бентонит — 6,5 %, өслек таш — 13 %.
Тарих.
Себердә беренче дәүләт б.э.к. IV - III гасырларда барлыкка килә. Борынгы кытай елъязмаларында бу дәүләтне төзүчеләр «динлиннар»(кыт.丁零}, ә дәүләтнең үзен «Динлинго» (丁零国) дип язылган.
Б.э.к. 201 еллар тирәсендә бу дәүләтне һуннар басып ала. Хакас-Минусин сөзәк чокырына төрки телле кыргызлар килә. Кытайлылар моны болай сүрәтлиләр: "динлиннар кыргызлар ырулары белән буталдыдар". Кыргызлар яңа этнополитик җәмгыятьнең хәрби-аристократ башына әйләнәләр.
Кыргызлар, агрессив күршеләре (төрек һәм уйгур каһанлыклары) белән авыр көрәштә, үзләренең мөстәкыйльлекләрен безнең чорның XIII гасырына кадәр саклыйлар.
XIII Саян-Алтайның мөстәкыйль үсешендә халиткеч була. Чынгызхан җитәкчелегендә Бөек Монгол Олысы енисей кыргызларының бәйсезлеген җимерәләр. Халык юань Кытайы тарафыннан юк ителүләргә һәм депортацияләүләргә дучар була.
XVII гасырга хатле Хакасия турында бик аз мәгълүмат сакланган.
XVII гасырда монда урыслар киләләр. Ул вакытта Хакасия, хакаслар һәм шорлар нәселләре торган 4 кенәзлек-олыска таркалган була.
Урыслар һәм хакаслар арасында бәйләнеш 1604 елда, кыргыз бәкләренә салым түләүче зуштин татарлары җирендә Томск бастругы төзелгәч, барлыкка килә. Хакасларны Россия империясенә кушу бик авыр һәм авыртулы бара.
Рәсми рәвештә Хакасия Россиягә 1727 елның 20 августында, Россия белән Кытай арасында чикләрне бүлү трактаты кабул ителгәч, кушылдырыла. Килешү буенча Саяннан төньяк җирләр Россиягә, ә көньяк җирләр Кытайга күчә.
Чынлыкта, Хакасия Россиягә соңрак кушыла. 1758 елда кытай гаскәрләре Алтайга керәләр һәм Джунгарияне җимерәләр. Рәсми кабул ителгән чикләрне бозу куркынычы туа. Патша хөкүмәте кызу рәвештә биредә казак частьләрен урнаштыра.
Хакас автономиясе 1930 елның 20 октябрендә барлыкка килә, күп еллар Красноярск төбәгенә керә; 1990 елда
Хакас АССРына,1991 елда Хакас ССРына үзгәртелә, һәм Красноярск төбәгеннән чыга.
Археология.
Афанасьев мәдәнияте Окунев мәдәнияте Андронов мәдәнияте Карасук мәдәнияте Тагар мәдәнияте Таштык мәдәнияте Салбык курганы Бояр язуы
Халык.
Хакасиядә халык саны — 538 054 кеше (2009 ел), тыгызлыгы — 8,7 кеше/км², шәһәр халкы — 71,1 %.
Административ бүленеше.
Яңадан 8 шәһәр һәм 77 авыл ясалган.
Сәнәгатьнең төп тармаклары.
Бөтен икътисадның нигезе булып технологик бәйләнешкән гидроэнергетика һәм аллюминий җитештерү тора. Хакасиянең энергосистемасына керәләр:Саян-Шушен ГЭС (ГЭС Енисей каскадына керә, Рәсәйдә иң күәтлесе — 6400 МВт), Майнск ГЭС (егәрлеге 321 МВт) и өч ТЭЦ гомуми егәрлеге - 300 МВт. На территории Республика территориясендә Саяногор һәм Хакас алюминий заводлары, шулай ук ОАО «Саянская фольга (барысы да «Российский алюминийга керәләр»).
Шулай уук регтонда ташкүмер табу да бара (ООО ««Разрез Степной» ташкүмер компаниясе һәм ОАО «Сибирская угольная энергетическая компания»нең Черногор филиалы). Ташкүмер табу 6 млн тонна еллык күләме булган ике шахта (Енисей шахтасы, Хакас шахтасы) һәм 5 киселеш тарафыннан башкарыла. Төсле металлургиянең башка берләшмәләре - ООО «Сорский ГОК» (молибден һәм бакыр концентратлары), ООО «Туимский завод по обработке цветных металлов» (бакыр прокаты).
Авыл хуҗалыгы.
Хакасия — Көнчыгыш Себернең алга киткән авыл хуҗалыклы районы. Көтүлекләр һәм печәнлекләр алып торган зур мәйданнар, терлекчелекнең (нечкә йонлы сарыкчылык, сөт төрлекчелеге) үсешенең нигезен тәшкил итә. Атчылык та зур урын алып тора. Үсемлекчелектә төп культуралар - бодай, солы, ячмень?, тары. Техник культуралардан - көнбагыш, шикәр чөгендере. Терлекчелекнең кеше башына җитештерүе -. Авыл хуҗалыгында республика мәйданының 20%тан азрагы.
Эчке аермалар, аерым шәһәрләрнең спелизациясе.
Абакан төене — машинатөзүчелек (ПО «Россия буенча йөк вагоннары җитештерүенең 5%ын алып торучы Абаканвагонмаш», тәрибәле-механик, сталь эретү, контейнер заводлары),авыл хуҗалыгы чималларын эшкәртү (ит комбинаты, сыра кайнату һәм сөт заводлары), аяк киемнәре һәм трикотаж эшләнмәләр җитештерү буенча специализация.
Черногор төене — Минусин ташкүмер бассейнының («Хакас», «Енисей», Черногор ташкүмер киселеше) үзәге, «Степной» киселеше. Шәһәр икътисадының нигезе - Себер ташкүмер энергетик компаниясенең филиалы, шулай ук өй җиһазы фабрикасы, өйтөзү комбинаты. Элегрәк җиңел һәм текстиль сәнәгате берләшмәләре эшләгән.
Саяногор төене — биредә Россиянең өч иң эре алюминий заводының берсе төзелгән — Саян алюминий заводы. Саяногорскта төзелеш индустриясе берләшмәләре төркеме төзелгән («Саянмрамор», өй төзелеше, комбинаты,
җыелма-сүтелмә биналар комбинатлары) Енисей буенча өстәрәк - Саян-Шушен һәм Майнск ГЭСы.


28 сентябрь.
28 сентябрь — Милади тәкъвимендә тугызынчы айның егерме сигезенче көне. Ел ахырына кадәр 94 көн кала.


Молотов һәм Риббентроп килешүе.
Молотов һәм Риббентроп килешүе - Молотов һәм Риббентропның яшерен беркетмәсе.


Микеланджело Караваджо.
Микела́нджело да Караваджо (итал. "Michelangelo Merisi de Caravaggio"; тулы исем Микеланджело Меризи Караваджо) 1571 елның 28 сентябрендә Милан — 1610 елның 18 июлендә Гроссето, Тоскана) — Италия рәссамы, Аурупа рәссамлыгының реформаторы, барокко стиленә нигез салучыларның берсе.


Тимур Муцураев.
Тимур Хамзат улы Муцураев – күренекле чечен барды. Балачагыннан спорт белән шөгыльләнә. 1991 елда каратэ буенча ЧИАССР чемпионлыгын яулый. 1994 елдан башлап Беренче Чечен сугышында катнаша. Сержень-Йорт авылы янында каты яралана.
Иҗат.
Җырлары нигездә исламга һәм Чечняның мөстәкыйльлеге өчен көрәшүенә багышланган.


Ангела Доротея Меркель.
А́нгела Дороте́я Ме́ркель (алм. "Angela Dorothea Merkel"; 1954 елның 17 июлендә туды, Гамбург) – Алмания сәясәтчесе, 2000 елдан башлап Алманиянең христиан-демократик берлеге фиркасе рәисе. 2005 елдан башлап Алмания федераль канцлеры вазыйфасын башкара.


17 июль.
17 июль — Милади тәкъвимендә җиденче айның унҗиденче көне. Ел ахырына кадәр 167 көн кала.


Нидерландлар тарихы.
Нидерландларда инде соңгы Боз чорыннан башлап кешеләр яшәделәр. Кеше эшчәнлегенең иң иске эзенә 100 мең ел. Беренче кешеләр аучылар булдылар, һәм шулай ук азык-төлек җыеп гомер кичерделәр.
Римлылыр килгәндә, Нидерландларда алман кабиләләре яшәделәр(тубантлар, канинефатлар һәм фризлар монда инде безнең эрага кадәр 600 елында килделәр). Рим империясе вакытында Нидерландларның көньяк өлеше римлылар контроле астында булды.
Урта гасырларда Аскы илләр (хәзерге Нидерландлар һәм Бельгия) Изге Рим империясенә кергән төрле графлык һәм герцоглыклардан торды. XVI гасырда Габсбурглар нәселе ярдәмендә алар бер дәүләткә берләштерелгән. Испан патшасы Филиппа II дәүләтне үзәкләштерергә торышты, ләкин Вильгельм I Оранлы җитәкләгән инкыйлаб ярдәмендә дәүләтнең бәйсезлеге игълан ителде. Рәсми рәвештә бу бәйсезлек бары Сиксәнъеллык сугыштан соң гына танылды (1568–1648 еллар).
XIX гасыр башында, француз окупациясе беткәч, Нидерландлар Оран нәселе җитәкчелегендәге патшалыкка әйләнделәр. 1830 елда Бельгия рәсми төстә Нидерландлардан чыкты һәм бәйсез патшалык булды. Люксембург бәйсезлекне 1890 елда алды. Либераль сәясәтчеләр басымы астында 1848 елда дәүләт конституцион монархлы парламент демократиясенә әйләнде. Әлеге сәяси халәт фашист окупациясе чорыны санамыйча, хәзерге көнгә кадәр дәвам итә.
Беренче дөнья сугышы вакытында Нидерландлар нейтралитетны сакладылар, ләкин Икенче дөнья сугышы вакытында 5 ел өчендә Алмания көчләре астында булдылар. Алман окупациясе вакытында Роттердам хөҗүмгә ия булды, аның нәтиҗәсендә шәһәрнең мәркәзе тулысынча җимерелде.
Сугыштан соң ил Америка Кушма Штатлары ярдәме белән тиз үсә башлады. Шуңа күрә Нидерландлар тиз индустриаль дәүләт була алды. Сәяси бәйсезлекне элеккеге колонияләр Индонезия һәм Суринам алдылар. Индонезия, Төркия, Марокко, Суринам илләренән зур иммиграциягә күрә Нидерландлар зур мөселман халкы белән бай булды.
1957 елда Нидерландлар Аурупа Берлегенең нигез салучылары арасында булды. Ләкин 2005 елда Аурупа Конституциясе буенча референдумда Нидерландлар халкының күпчелеге ризасызлык белдерде.


29 сентябрь.
29 сентябрь — Милади тәкъвимендә тугызынчы айның егерме тугызынчы көне. Ел ахырына кадәр 93 көн кала.


Кызыл (шәһәр).
Кызы́л — Россиядагы шәһәр, Тыва Республикасының башкаласы. Халкы — 108,1 мең кеше (2008 елда).
Тарих.
Урянхлар төбәге Россияга кергәчтен үк торак пункт буларак 1914 елда Белоца́рск исеме астында рус колонистлары тарафыннан төзелә. 1918 елда (инкыйлаб белән бәйле рәвештә) атамасы Хем-Бельди́рга үзгәртелә, 1926 елда - Кызылга.
1921 елда шәһәр Тува Халык Җөмһүриятенең башкаласы, 1944 елдан — РСФСРның Тува автоном өлкәсенең, 1961 елдан — Тува АССРның, һәм 1991 елдан — Тыва Җөмһүриятенең башкаласы.
Географик урнашуы.
Шәһәр Тыва казанында Олы Енисейны (Улуг-Хем) барлыкка китерүче Зур Енисей (Бий-Хем) һәм Кече Енисей (Каа-Хем) елгалары кушылган урында урнашкан.
Шәһәрнең идарәсе.
2008 елның 30 июлендә Кызыл шәһәренең мэры буларак биш елга Владислав Товарищтайевич Ховалыг билгеләнә.


Тәңре.
Тәңре – Төрки-монгол чыгышындагы Ауразия халыкларының политеистик пантеонында иң бөек Күк алласы. Аның башка исеме – "Мәңгелек күк".
"匈奴谓天为撑犁”: Һуннар Тяньне (天 – кытайча күкнең, яки күкләрнең исеме) Тәңре дип әйтәләр.
Урта гасырларда терки телле халыклар илләрендә, шулай ук борынгы төрекләрдә дә (төркетләрдә дә), ханнар үзләренең хакимиятләрен Тәңре ризалыгына нигезләнеп корганнар. Бу хакимнәр, аларга аерым бәрәкәт – кот биргән, Тәңре бүләге ияләре кебек кабул ителгәннәр, алар тәхетле исменәр йөреткәннәр (мәсәлән, Тәңрекот, Котлуг, Коталмыш).
Төрки халыкларның ата-бабалары анимистлар булалар, шаман ышануларына карап алар күк алларын һәм табигать көчләрен хөрмәтләгәннәр. Мәхмүт Кашкарый фикеренчә, Тәңре үсемлекләрне барлыкка китерүче һәм яшен атучы буларак билгеле булган. Төрки халыклар, "күкнеке, илаһи" кебек сүзләрне аңлаткан "Тәңре" сыйфатын, аерым мөһим әйберләрне күрсәтү өчен кулланганнар (мәсәлән, Хан-Тәңре тау очы Көнбатыш Саянда). Хәзерге Төркиядә, шулай ук татарларда да "Tanrı" сүзе "алла" сүзенә альтернатива буларак кулланыла.
Могол тәңречелегендә төп илаһи асыл булып Күк-Ата (Тәңре/Тенгер Etseg) һәм Җир-Ана (эдже/Gazar Eej) тора. Чынгызхан үзенең хакимияте чыганагын Тәңре әмере дип аңлаткан, һәм ул үзенең карарларын "Мәңгелек Зәңгәр Күк ризалыгы белән" дип башлаган. Күк алласына вакытка буйсынмаучы һәм мәңгелек зәңгәр Күккә кебек табынганнар.
Атама килеп чыгышын шумер күк алласы Дингр белән бәйлиләр.


Конвертация кагыйдәләре.
Татар телендә латин һәм кирилл язулары бар. Биредә аларның бер-берсеннән конвертация кагыйдәләре җыелган.


Конвертация кагыйдәләре/Урыс телендә (на русском).
Основная статья - Конвертация кагыйдәләре.
е, ю, я в начале слога.
В начале слова, а также после гласных, ь и ъ
Преобразование у,ү.
Если прямо перед буквой идут ә/ө/ü/e/i/а/о/ы, то они заменяются на w.
В остальных случаях на u/ü соответственно.
Преобразование ц.
В начале слова и после согласных заменяется на s. В остальных случаях на ts.


Çitek.
Çitek (Читек) - künnän tegelgän ayaq kieme. Bügenge köndä säxnä ayaq kieme dip sanala.


Çabata.
Çabata (Чабата) - yükä salamınnan ürelgän ayaq kieme.


Айдар Хәлим.
Айдар Хәлим, тулы исеме Борис Нәҗметдин улы Хәлимов (1942 елның 1 гыйнварында туган) – язучы, публицист, җәмәгать эшлеклесе.
Биография.
Айдар Хәлим 1942 елның 1 гыйнварында Башкортстан Республикасының Миякә районы Бәләкәй (Кече) Кәркәле авылында укытучы гаиләсендә туган. Әтисе Бөек Ватан сугышының соңгы айларында Словакия өчен барган сугышларда һәлак булганлыктан, әдип бала чактан ук ярым ятим хәлдә, ачлы-туклы тормышның бөтен авырлыкларын күреп һәм үз җилкәсендә татып үсә. Бәләкәй Кәркәленең башлангыч, күрше Олы Кәркәле авылында җидееллык һәм район үзәге Кыргыз-Миякәдә татар урта мәктәбен тәмамлаганнан соң, 1959–1960 елларда Башкортстанның Октябрьский шәһәрендә техник училищеда укый. Аннан бер ел чамасы калмык далаларында нефть ятмаларын эзләү экспедицияләрендә бораулаучы ярдәмчесе булып эшләп йөри. 1961–1964 елларда – Совет Армиясендә, полк мәктәбен тәмамлап, кече сержант званиесендә урта авырлыктагы танк йөртүче булып хезмәт итә.
1968 елда Казан университетының журналистика бүлеген тәмамлагач, А. Хәлим Татарстанның Түбән Кама шәһәрендә нефть химиясе комбинаты төзелешенең техник хәбәрдарлык бюросында инженер, шәһәр радиотапшырулар редакциясе җитәкчесе булып эшли. Түбән Камада яшьләрнең хакимият җитәкчелегенә буйсынмаган беренче «нәформаль» (формаль булмаган) иҗади-сәяси оешмасын – «Кама таңнары» исемле берләшмәне җанландырып җибәрә һәм шундагы эшчәнлеге өчен эзәрлекләүләргә дучар ителеп, 1971 елны туган җире Башкортстанга кайтып китәргә мәҗбүр була.
1971–1975 елларда А. Хәлим Уфада «Совет Башкортстаны» газетасы редакциясенең мәгълүмат, мәдәният һәм сәнәгать бүлекләрендә әдәби хезмәткәр-журналист булып эшли һәм газетаның иң актив публицист авторларыннан берсе булып таныла. Аннары ул алты ел дәвамында Себер-Урал магистраль нефтьүткәргечләре идарәсендә өлкән инженер вазифасында Түбән Варта – Курган – Әлмәт һәм Түбән Варта – Курган – Самара нефтьүткәргечләре салуда катнаша. 1981 елда аны Уфадагы Мәҗит Гафури исемендәге Башкорт академия драма театрына әдәби бүлек мөдире итеп чакыралар. Анда елдан артык эшләгәннән соң, 1983–1985 елларда Мәскәүдә СССР Язучылар берлеге каршындагы Югары әдәби курсларда драматургия буенча югары белем ала. 1985–1991 елларда Айдар Хәлим – язучы-профессионал, ә 1991 елдан 1996 елга кадәр Татарстанның Чаллы шәһәрендә үзе оештырышкан татарча-русча яңа матбугаи басма – «Аргамак» дигән әдәби-сәяси журналның баш мөхәррире булып эшли.
Иҗат.
Айдар Хәлим татар шигърияте, татар прозасы, татар публицистикасы һәм татар әдәби-эссеистик тәнкыйте өлкәләрендә зур активлык белән эшли. Шагыйрь буларак, аның беренче китабы татар телендә 1969 елны Казанда «Беренче карлыгачлар» сериясендә басылып чыга.
Шигърияттә Айдар Хәлим милли рухлы, ватандарлык хисләре белән сугарылган лирик, лирик-публицистик шигырь цикллары һәм эпик жанрда иҗат ителгән поэмалары, балладалары («Беренчеләр», «Ул елда», «Өмә», «Печән чапканда», «Набат белән Нәфисә турында хикәят», «Яралы бөртек», «Эксперимент-86» һ. б.) белән билгеле. Шагыйрьнең төп поэтик әсәрләре татар телендә 1990, 2001 һәм 2003 елларда чыккан җыентыкларында («Йөрәк ташы», «Милли шигырьләр», «Тилергән сиреньнәр» һ.б.) урын алган.


Тыва.
Тыва́ Респу́бликасы ("Тыва́", "Тува́", тыв. Тыва Республика) — Себер федераль округы составында Русия Федерациясенә керүче җөмһүрият.
1944 елның 11 октябрендә барлыкка килә.
Башкаласы - Кызыл шәһәре.
География.
Көньякта һәм көнчыгышта Монголия белән, төньякта Красноярск төбәге белән, төньяк-көнбатышта Хакасия белән, төньяк-көнчыгышта Бурятия һәм Иркутск өлкәсе белән һәм көнбатышта Алтай Республикасы белән чиктәш.
Халык.
Тыва халкы саны — 313 940 кеше (2009), халык тыгызлыгы — 1,86 кеше/ км² (2009). Шәһәр халкы өлеше — 51,22 % (2009).


3 октябрь.
3 октябрь — Милади тәкъвимендә унынчы айның өченче көне. Ел ахырына кадәр 89 көн кала.


Саҗидә Сөләйманова.
Саҗидә Гаделша кызы Сөләйманова — татар шагыйрәсе, прозаик.
Биография.
Саҗидә Сөләйманова 1926 елда Башкортстанның Яңавыл районы Яңавыл авылында туган. 1944 елда Тәтеш урта мәктәбен тәмамлагач, авылда укытучы булып эшли, аннан соң Уфа педагогика институтында белем ала, мәктәпләрдә тарих фәнен укыта. 1955 елдан аның гомере һәм иҗаты Әлмәт шәһәре белән бәйле: нефть техникумында, шәһәр радиоүзәгендә, Әлмәт әдәбият берләшмәсендә эшли, шигырьләре дә шул чорда басыла башлый.
Шагыйрә озакка сузылган каты авырудан соң 1980 елның 10 маенда Әлмәт шәһәрендә вафат булды.
Иҗат.
Иң беренче чиратта шагыйрә буларак танылса да, матур гына хикәя һәм повестьлар да яза. Саҗидә Сөләймановадан мирас булып калган күңел байлыгы китап киштәләренә җыентыклар булып төзелгән: «Кыр казлары», «Бәхетне үзем табам», «Юллар, юллар», «Яшәү хакы», «Кызыл каурыйлар», «Гөлбадран», «Сабыр канатлары», «Шигырьләр һәм поэмалар».
Сәҗидә Сөләйманова үзе исән чагында Мәскәүдә һәм Казанда русча тәрҗемәдә өч җыентыгы басылып чыкты. Аерым шигырьләре украин, үзбәк, азәрбайҗан һәм башка милли телләргә тәрҗемә ителде.


Бөркетләр фильмы.
"Бөркетләр" фильмы – 2009 елда чыккан татар фильмы.
Сюжет.
Өч дус – бөркеттәй өч ир. Гомер көзенә җиткән картлар үзара бәхәсләшә, тарткалаша. Шул ук вакытта бер-берсе өчен борчылып яши. Алар яшь вакытта үз мәхәббәтләре өчен көрәшкән. Хәзер оныклары бәхете өчен көч сынашалар.
Беренче карашка фильмның сюжеты җитди. Күзне яшьләндергән өлешләре дә бар. Ләкин режиссер монда татар киносы өчен әлегә яңалык булган комедия жанрын да кулланган.
Дөрес, фильмның кытыршы урыннары да бар, ди аны караучылар. Ләкин үсеш юлында шунсыз буламыни. Төп рольләрне башкарган артистлар да әнә үз уеныннан гаеп эзли.
Актерлар.
Төп рольләрдә Камал театрының әйдәп баручы өч артисты – Әзһәр Шакиров, Равил Шәрәфиев, Ринат Таҗетдинов.


Чеченнар.
Чече́ннар (үз аталышы "Нохчий," берлек санда – "Hохчо") – Төньяк Кавказда (нигездә Чечняда) яшәүче вайнах халкы.
Яшәү урыны.
Чеченнар нигездә Чечня Республикасында яшиләр. Чеченнар тарихында берничә күчеш була. Беренче күчеш Кавказ сугышыннан соң 1865 елда Госманлы дәүләтенә була. Мөхаҗирлек дип аталучы күчеш вакытында якынчы 5 000гә якын чечен гаиләсе Госманлы дәүләтендә утырып кала. Хәзерге вакытта аларның оныклары Төркия, Сирия һәм Иорданиядәге чечен диаспорасының төп өлешен тәшкил итә.
1944 елның февралендә ярты миллионга якын чечен үз җирләреннән Урта Азиягә депортацияләнә. 1957 елның 9 январендә аларга кире кайтырга рөхсәт ителә. Күчерелгән халыкның бер өлеше Урта Азиядә кала.
Беренче һәм Икенче Чечен сугышыннан соң күп чеченнар Көнбатыш Аурупа илләренә, Төркиягә китә һәм Россия регионнарына тарала.
Атама тарихы.
"Чечен" этнонимы, зур ихтимал, Чечен авылы атамасыннан килеп чыккан. Чеченнар үзләрен "нохчо", кабарда аларны "шашен", осетиннар – "цæцæн", аварлар – "буртиел", грузиннар – "кистлар", "дзурдзуклар" дип атап йөртә.
Тел.
Чечен теле нах-дагыстан телләренең вайнах тармагына карый.
1925 елга кадәр чечен теленең язмасы гарәп әлифбасына нигезләнгән була. 1925-1938 елларда латин әлифбасы кулланыла. 1938 елда кирилл әлифбасына нигезләнгән графикага күчерелә.
Чечен Республикасының дәүләт теле булып тора.
Дин.
Ислам чеченнар арасында суфилык тарикатларының эшчәнлеге нәтиҗәсендә таралган. Суфи тарикатларыннан чеченнар арасында нәкъшбәнди һәм кадири тарикатлары киң таралган.


4 октябрь.
4 октябрь — Милади тәкъвимендә унынчы айның дүртенче көне. Ел ахырына кадәр 88 көн кала.


Dnepr.
Dnepr (urısça: Днепр; belarusça: Дняпро; ukrainça: Днiпро; qırımtatarça: "Özü") - Belorusiä, Räsäy häm Ukraina cirlärennen aqqan yılğa. Ozınlıq buyınça İdel häm Dunaydan soñ Awrupanıñ öçençe yılğası, ozınlığı - 2290 km.


Коми Республикасы.
Ко́ми Җөмһүрияте́ (коми "Коми Республика") — Русия Федерациясе составында булган җөмһүрият (дәүләт), Русия Федерациясе субъекты.


Кыш.
Кыш - елның дүрт фасылыннан берсе. Яз һәм көз арасында. Кышның үзенчәлеге - түбән температура.
Өч айдан тора: төньяк ярымшарында декабрь, гыйнвар, февраль; көньяк ярымшарында исә июнь, июль һәм август. Астрономик кыш 22 декабреннән 21 мартка кадәр дәвам итә.


Геродот.
Геродо́т Галикарнаслы́ ("Ἡρόδοτος Ἁλικαρνᾱσσεύς, б. э. к. 484 – б. э. к. 425") – Борынгы Греция тарихчысы, беренче тарихи "Тарих" трактаты авторы. Геродотның китаплары антик мәдәниятны өйрәнүдә зур әһәмияткә ия. Цицерон аны «тарих атасы» дип атаган. Бөек Скифия тарихы буенча эше бик мөһим булып санала.


5 октябрь.
5 октябрь — Милади тәкъвимендә унынчы айның бишенче көне. Ел ахырына кадәр 87 көн кала.


Борынгы Греция.
Борынгы Греция (Эллада; грекча "Αρχαία Ελλάδα") – тарихографиядә кабул ителгән Балкан ярымутравы, Эгей диңгезе утрауларында, Фракия ярында урнашкан иртәкласслы җәмгыятьләрнең уртак исеме.
Борынгы Греция башлангыч периодында бу территорияләрнең этник составы төрле була: пеласгалар, лелегалар һәм башкалар, аннары аларны протогрек кабиләләре – ахейцлар һәм ионийцлар – ассимиляциягән. Беренче ахейцларның иртәкласслы дәүләтләр (Кносс, Фест, Микеналар, Тиринф, Пилос, Афиналар һ. б.) инде б. э. кадәр II мең ел башында барлыкка килгән.


2008 ел.
2008 ел – чәршәмбе көненнән башланган ел.


Футбол.
Футбо́л (, «аяк тубы») — такымлы спорт төре. Футбол уеның максаты – көндәш такымның капкасына тупны көндәшләрдән күбрәк ату (гол ату).
Футбол тарихы.
Футболга охшаган уеннар төрле халыкларда элек-электән булган. Хәтта Борынгы Мисыр һәм Борынгы Кытайда да хәзерге футболга охшаган уеннар булдылар.
Футболның туган җире дип Англия санала. Анда 1863 елда Футбол ассоциациясе төзелгән иде.
1908 елдан бирле футбол Олимпия уеннары программасына кертелә.
Уен кагыйдәләре.
Футбол уйный торган мәйдан футбол кыры дип атала. Аның озынлыгы 90-120 метр, киңлеге 45-90 метр.
Футбол уенында ике такым катнаша. Бер такым 11 уйнаучыдан тора, шуларның берсе капкачы. Капкачылар гына кул белән дә уйный алалар.
Ике такымның да максатлары бер: көндәш такымның капкасына күбрәк туп кертү һәм үз капкаңны туп кертүдән саклау. Күбрәк туп керткән такым җиңүче була.
Уен башланыр алдыннан капка сайлау һәм уен башлау хокукын алу өчен жирәбә уздырыла.
Уенның дәвамы 90 минут (матч). Матч 45 минуттан торган ике таймнан тора. Таймнар арасында 10 минутлык тәнәфес бар. Тәнәфестән соң такымнар капкалары белән алышыналар.
Футбол дөньяда.
Хәзерге вакытта футбол дөньяда иң популяр спорт төрләренең берсе буларак санала. Җиңел атлетикадан соң киң таралу буенча ул икенче урында тора дигән фикерләр дә бар.
Футбол уенын дөньякүләм үстерү, төрле футбол оешмаларын берләштерү, зур футбол ярышлары уздыру белән Футбол Ассоциацияләрең Халыкара Федерациясе шөгыльләнә. Аның карамагында 208 милли ассоциация тора.
Футболның башка атамалары.
Тулы исеме башка аяк уеннарынан аеру өчен уйлап чыгарырган. 1880-елларда «соккер» аталышы туып чыккан. Ул Англиядән башка бөтен инглиз телле дәүләтләрдә таралган.
«Football» сүзен ФИФА һәм Бөтендөнья Олимпия Комитеты кулланалар.


6 октябрь.
6 октябрь — Милади тәкъвимендә унынчы айның алтынчы көне. Ел ахырына 86 көн кала.


Мадагаскар утравы.
Мадагаскар (җир. "Nosin Dambo" – кабаннар утравы) – зурлыгы буенча Җирдә дүртенче утрау. Һиндстан океанында урнашкан, Африканың көнчыгыш ярыннан Мозамбик бугазы белән аерылган.
Утрауның мәйданы – 590 мең км². Озынлыгы – якынча 1600 км, киңлеге – 600 кмдан артык.
Утраудагы елгалар: Бетсибока, Манчака һ.б.
Мадагаскар Африкадан ерак булмаса да, аның фаунасы һәм флорасы уникаль: утрауга дөньядагы хайваннар һәм үсемлекләр төрләренең 5%ы туры килә, шуларның 80% бары тик Мадагаскардан башка җирдә үсми һәм яшәми. Аларның иң күренеклесе – лемурлар.
Тропик климаты, утрауның көньягын еш кына субтропик климатлы дип исәплиләр.


Мозамбик бугазы.
Мозамбик бугазы – Һинд океанының Мадагаскар утравы белән Африка арасында урнашкан өлеше. Иң тар җире якынча 460 км тәшкил итә. Иң тирән урыны – 3 292 м, иң сае – 117 м.


Коръән.
Коръән яки Коръән Кәрим, Коръән Шәриф (гар.: القرآن яки القرآن الكريم) – Ислам галәменең ышануы буенча, Ислам пәйгамбәре Мөхәммәткә Аллаһ тарафыннан Җәбраил арадашчылыгы аркылы вәхиләр рәвешендә иңдерелгән изге китап. Беренче тапкыр VII гасырда китап буларак тупланган.
Коръән шулай ук Кәламуллаһ, Китабуллаһ, Фуркан, Тәңзил, Мөсхәф, Китап, Нур һәм Зикер исемнәре астында билгеле. Фатиха сүрәсе белән башлана, Нәс сүрәсе белән тәмамлана.
Мөселманнар, Коръән укуның саваплы булуына ышанганга күрә, гади хәрефләр белән генә язылган очракта нәселдән нәселгә Коръәннең тапшырыла алмаячагын аңлаганнар, шуңа күрә Коръән тәҗвид кагыйдәләрен аңлатучы билгеләр белән язылган килеш безнең көнгәчә килеп җиткән.
Коръән сүрәләрдән тора. Аларның саны 114. 86сы Мәккәдә, 28е Мәдинәдә иңгән. Сүрәләр үз чиратында аятьләрдән торалар. Сүрәләр башындагы бисмиллаларны санамаганда, аятьләр саны 6236 (бу сан буенча башка фикерләр дә бар).


Казан дәүләт медицина университеты.
Казан дәүләт медицина университеты - Казанның медицина югары уку йорты. 1814 елда нигезләнгән.


Бердәм Русия.
Бердә́м Руси́я (рус. "Единая Россия") - Русиянең сәяси фиркәсе.


Австралия һәм Океанлык.
Австралия вә Океанлык – Австралия кыйтгасы, янында урнашкан утраулар һәм Океанлыкка кергән утраулардан торган дөнья кисәге.


Океанлык.
Океанлы́к — Тын океанында урнашкан йөздән артык утраулардан һәм аттоллардан торган географик һәм геосәяси дөнья кисәге, регионы.
Географик урнашу.
Дөньяда Океанлык иң зур утраулар җыелмасы. Шул утраулар Тын океанның үзәк һәм көнбатыш өлешендә урнаша. Кайбер вакытларда Океанлыкны Австралия белән берлектә бер дөнья кисәге булып күрсәтәләр, кайбер вакытларда аерым.
Тулаем утраулар мәйданы 1,26 млн км² тәшкил итә (Австралия белән бергә 8,52 млн км²). Халык саны якынча 10,7 млн кеше (Австралия белән бергә 32,6 млн кеше). Географик яктан Океанлыкны дүрт регионга бүләләр: Меланезия, Микронезия, Полинезия һәм Яңа Зеландия.
Океанлык утраулары күп диңгезләр белән юыла: Тын океанның Корал диңгезе, Тасман диңгезе, Фиджи диңгезе, Коро диңгезе, Соломон диңгезе, Яңагвинея диңгезе, Филиппин диңгезе) һәм Һинд океанның Арафур диңгезе.


Арча районы.
Арча районы () — Татарстан Республикасының төньягында урнашкан муниципаль район, төньякта Мари Ил белән чиктәш. 1930 елның 10 августында барлыкка килә. 1963 елда Арча районына Татар АССРның Тукай районы кертелә. 1990 елда районнан Татарстанның Әтнә районы аерып чыгарыла. Мәйданы — 1843,6 км². Район үзәге — Арча.
Халык саны: 51,6 мең кеше (шул испәтән ирләр — 23,9, хатыннар — 27,7). Халыкның 92,7 % — татарлар, 6,3 % — руслар, 0,5 % — марилар.
Районның рельефы — Казансу һәм кушылдыклары, Ашыт, Шушма елгалары белән телгәләнгән калкулыклы үзәнлек (биеклек 170–266 м).
Авыл хуҗалыгы зур үсеш алган. Авыл хуҗалыгының нигезен ит-сөт һәм бөртеклеләр (уҗым арышы, бодай, сабан ашлыгы, кузаклылар) юнәлеше тәшкил итә. Эре балык хуҗалыгы бар.


Удмуртлар.
Удму́ртлар (удм. "Удмуртъёс" мар. "одо",) — Удмурт Республикасында һәм күрше регионнарда яшәүче фин-угор халкы. Рус һәм удмурт телләрендә сөйләшәләр, диннәре – православие һәм җирле ышанулар.
Бәйрәмнәр.
Толсур — кышкы кояш торгынлыгы көне (вожодыр) бәйрәме, бу көнне туйлар үткәрелгән.
Гырыны потон яки акашка — Пасха, язгы урак өсте башы.
Выль ӝук — яңа уңыштан ботка һәм икмәк пешерү.
Сӥзьыл юон — уңыш җыюның тәмамлануы.
Выль шуд, сӥль сиӗн — хайван суюның башлануы.
Шулай ук елгаларның боздан (йёкелян) һәм җирнең кардан ачыла башлавы (гуждор шыд) бәйрәм ителгән.


7 октябрь.
7 октябрь — Милади тәкъвимендә унынчы айның җиденче көне. Ел ахырына 85 көн кала.


Рәшит Бәшәр.
Рәшит Гаффар улы Бәшәр — татар шагыйре, балалар язучысы, Татарстан Язучылар берлегенең Абдулла Алиш исемендәге бүләк лауреаты, Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы (1985 елдан).
Биография.
Рәшит Бәшәр 1949 елның 7 октябрендә Кукмара районы Янил авылында колхозчы гаиләсендә туган. Урта мәктәпне тәмамлаганнан соң, 1967—1972 елларда Казан дәүләт университетының татар филологиясе бүлегендә югары белем ала, аннары хезмәт юлын башлый: Татарстанның Лениногорск районы Куакбаш авылы сигезьеллык мәктәбендә тел-әдәбият укытучысы һәм укыту бүлеге мөдире (1972—1975), Лениногорск шәһәренең 32 номерлы профессиональ-техник училищесында мөдир урынбасары (1975—1976), «Ильич васыятьләре» исемле район газетасында корректор (1977) һәм Лениногорск тимер-бетон җиһазлар заводында мастер (1977—1979) хезмәтләрен башкара. 1979 елда ул Чаллы шәһәренә күчеп килә һәм шул вакыттан бирле КамАЗның рам заводында инженер-диспетчер булып эшли.1991-1995 елларда КамАЗ нәшрияты мөхәррире, 1996-2000 елларда "Аргамак" журналында татар поэзиясе һәм прозасы бүлеге мөхәррире, җаваплы сәркатип.
1989 елда Мәскәүдә М.Горький ис. Әдәбият институты каршындагы Югары әдәби курсны тәмамлый.
Иҗат.
Рәшит Бәшәрнең беренче әдәби тәҗрибәләре — шигырьләре һәм хикәяләре — республика матбугатында алтмышынчы елларның ахырларында күренә башлый. Укучыларга ул нигездә балалар шагыйре буларак билгеле. 1975—1981 еллар арасында Татарстан китап нәшриятында аның нәниләргә һәм кече яшьтәге мәктәп балаларына адресланган өч шигъри җыентыгы («Әйлән-бәйлән», «Бәйрәм», «Яшел океан») басылып чыкты. Шул өч китабы өчен Рәшит Бәшәр 1985 елда СССР Язучылар берлегенә әгъза итеп алынды.
Рәшит Бәшәр укучыларга нигездә балалар язучысы буларак билгеле. Аның балалар өчен язган шигырьләре һәм хикәяләре республика матбугатында алтмышынчы елларның ахырларында күренә башлый, һәм шул вакытларда ук ул «Яшь ленинчы» газетасы, «Ялкын» журналы оештырган шигырь конкурсларында җиңүче булып таныла.
Рәшит Бәшәр проза жанрында да уңышлы гына эшли. Аның эшче яшьләр, укучы балалар, яшүсмерләр тормышына, заманның төрле фаҗигале, гыйбрәтле вакыйгаларына ба¬гышланган, кеше шәхесенең рухи дөньясын социаль-әхлакый, тәрбия, табигатьне саклау мәсьәләләре белән тыгыз бәйләнештә гәүдәләндергән, күләмнәре белән җыйнак-кыска повестьлары да бар («Акбалык», «Ачык капка», «Яшел поезд», «Иртәгә дә яшисе бар», «Миләш», «Бер өйдә җиде кеше», «Минем әтиемне сугышта үтерделәр», «Җилдә тирбәлүче бишекләр»). Алар әдипнең аерым җыентыкларында һәм, барысы бергә тупланып, «Мәйдан» журналының махсус Рәшит Бәшәр иҗатына багышлап чыгарылган 2002 елгы 4 санында урын алганнар.


8 октябрь.
8 октябрь — Милади тәкъвимендә унынчы айның сигезенче көне. Ел ахырына 84 көн кала.


Марсель Галиев.
Марсель Галиев — татар шагыйре, язучы, Г. Тукай исемендәге Татарстан дәүләт премиясе лауреаты.
Ул 1946 елның 8 октябрендә Азнакай районы Балтач авылында туган. Үз районындагы татар урта мәктәбен тәмамлаганнан соң, берникадәр вакыт төзү–монтаж идарәсендә эшли. 1965-1968 елларда армиядә хезмәт итә, анда кече авиабелгечләр хәзерли торган хәрби мәктәпне тәмамлый. 1969 елда Марсель Галиев Казан дәүләт университетының журналистика бүлегенә укырга керә; 1974 елдан 1983 елга кадәр Татарстан Язучылар берләшмәсендә әдәбиятны пропагандалау бюросында әдәби хезмәткәр һәм «Казан утлары» журналы редакциясендә проза бүлеге редакторы булып эшли.
Марсель Галиев шигърият һәм проза жанрында иҗат итә. Матбугатта аның әсәрләре 70нче еллар башында күренә башлый. 1979 елда «Еллар чалымы» исеме белән мөстәкыйль шигырьләр җыентыгы, ә 1980 елда ике повестен эченә алган «Ул чакта» исемле проза китабы дөнья күрә. Аның әсәрләре, кагыйдә буларак, интеллектуаль укучыны күздә тотып языла һәм ассоциатив чагыштыруларга, яңача көтелмәгән образлы тәгъбирләргә бай булуы белән аерылып тора.


9 октябрь.
9 октябрь — Милади тәкъвимендә унынчы айның тугызынчы көне. Ел ахырына 83 көн кала.


Халыкара йомырка көне.
Тавык йомыркасы – кулинариядә иң популяр.
Халыкара йомырка көне – тавык йомыркасы белән эшләнгән барлык ризыкларны яратучыларның рәсми булмаган бәйрәме. Октябрь аеның икенче җомгасында билгеләнә.
Бәйрәм итү тарихы.
1996 елда Венада җыелган International Egg Commission комиссиясе вәкилләре йомырка һәм аның белән эшләнгән ризыклар өчен аерым бәйрәм эшләргә уйлаганнар.


Салават Юлаев.
Салават Юлаев (, 1754 – 1800) – башкорт халкының милли батыры, шагыйрь, Емельян Пугачёвның көрәштәше, 1773 – 1775 еллардагы Крестьян сугышы җитәкчеләренең берсе.
Биография.
Салават Юлаев 1754 елның 16 июнендә Ырымбур губерниясе, Уфа провинцияһы, Шайтан-Кудәй волосте, Тәкәй авылында туган. Тәкәй авылы 1775 елда яубасарлар тарафыннан яндырылган, хәзерге выкытта урыны Башкортостанның Салават районына туры килә. Атасы Юлай Азналин Шайтан-Кудәй волосте старшинасы, халык арасында ихтирам яулаган, вакытына күрә алдынгы карашлы кеше була. Салават бала чагында ук төрки телдә укырга һәм язарга өйрәнгән. Яшьтәшләре арасында әйдәүче башлык буларак билгеле. Мәсәлән, Сим заводын беренче тапкыр, яшьтәшләре белән үсмер чагында үк туздыра һәм яндыра.


Заһидулла Яруллин.
Заһидулла Яруллин — татар музыканты, танылган гармунчы, оста пианист, композитор-методист, күп кенә җырлар авторы, музыка мастеры.
Заһидулла Яруллин 1888 елның 10 октябрендә Татарстанның Мамадыш районы Кече Сөн авылында ярлы крестьян гаиләсендә туган. Аларның гаиләсе ишле һәм ифрат ярлы булып, үз җирләре һәм мал-туарлары булмаганлыктан, алар ел әйләнәсе байларга бил бөгәләр.
Ун яше тулгач, өяз шәһәре Чистайга еш йөрүче бер күршеләре Заһидулланы шәһәргә алып китә. Көне буе алар эш эзлиләр, ниһаять, Заһидулла кичкә таба бер гаиләгә урнаша. Бу гаиләдә малай үзенең тырышлыгы һәм җитезлеге белән дә аерылып тора.
1901 елда ул Яр Чаллыга күчеп килә һәм чәйханәгә аш өләшүче малай булып урнаша. Шул ук елның көзендә аңа Минзәлә ярминкәсендә булырга туры килә. Монда ул чын җырчыларны, гармунчыларны, скрипкачыларны, "бик тә сәер" коралларда уйнаучы артистларны күрә. Андагы музыкантлар һәм җырчыларның осталыгы малайны таң калдыра. Шушында алган тәэсирләр йогынтысында ул музыкага юл эзли. Аның музыкага булган мәхәббәте шул дәрәҗәдә көчле була ки, ул кер юучы рус хатыннарының да, тимерчеләрнең эш вакытында җырлаганнарын да сәгатьләр буе качып-посып тыңлый торган була.
Бөек шагыйрь Габдулла Тукайның үлемен ул бик авыр кичерә. Шул вакытта Заһидулла шагыйрь истәлегенә иң тәэсирле, тирән мәгънәле көен багышлый. Башта бу әсәр «Тукай истәлегенә» дип атала һәм инструменталь әсәр буларак иҗат ителә. Аннары аңа Тукайның иң әйбәт элегик шигырьләреннән берсе булган «Өзелгән өмид» (1910) шигыре сайлап алына.
Шул чорда алдынгы татар демократик зыялылары Галиәсгар Камал, Гафур Коләхметов, Габдулла Кариев белән еш очрашулар да Яруллинның рухи үсешенә зур йогынты ясыйлар. «Сәйяр» труппасының музыкаль ансамблендә пианист һәм җитәкче булып эшләү дә йогынтысыз калмаган, әлбәттә.
Беренче империалистик сугыш башлана. 1916 елда Заһидулла Яруллин да фронтка озатыла. Монда да ул музыкага булган мәхәббәтенә турылыклы булып кала. Үпкәсенең сәламәт булмавы аркасында, аны армия хезмәтеннән азат итәләр. Ул Казанга әйләнеп кайта. Революциядән соң Казан гарнизонының хәрби коллегиясе каршындагы драма труппасының катнаш оркестрына даими эшкә керә. Биредә ул, гармунчы, пианист, композитор буларак, үзенә таныш элеккеге "Сәйяр" труппасы коллективына эләгә. Алар Казан тирәсендәге мөселман Кызыл Армия частьларында концертлар куялар.
1934 елда, сәламәтлеге бик нык какшау сәбәпле, Заһидулла Яруллин туган авылы Кече Сөнгә кайтып, гомеренең ахырына хәтле шунда яши. Биредә ул авылдашлары өчен гармуннар ясау һәм төзәтү белән мәшгуль була. Шулай ук иҗат эше белән дә шөгыльләнә.
Заһидулла Яруллинның «Вальс», «Колхозчылар җыры», «Элегия», «Авыл көе» кебек музыкаль әсәрләре бүгенге көндә дә милләтебезнең йөзек кашы булып санала.
Заһидулла Яруллин үзе татар халкының бөек шагыйре Габдулла Тукайның үлеменә «Тукай маршы» белән җавап биргән булса, улы – композитор Фәрит Яруллин инде Тукайның халык әкиятләренә нигезләп язылган әсәренә балет репертуарында иң яхшы әсәрләрнең берсе булган «Шүрәле» балетын иҗат итә.
Заһидулла Яруллин 1964 елда 75 яшендә вафат була. Аны туган авылы – Мамадыш районы Кече Сөн авылында җирлиләр.


10 октябрь.
10 октябрь — Милади тәкъвимендә унынчы айның унынчы көне. Ел ахырына 82 көн кала.


Афро-Ауразия.
Афро-Авразия – коры җирнең иң зур кисәге, барлык кешелекнең 85% яшәгән суперконтинент. Суэц каналы белән Африка һәм Авразия кыйтгаларына аерыла. Авразия үз чиратында ике дөнья кисәгенә – Аурупа һәм Азиягә бүленә.


11 октябрь.
11 октябрь — Милади тәкъвимендә унынчы айның унберенче көне. Ел ахырына 81 көн кала.


2006 ел.
2006 ел — якшәмбе көненнән башланган, кабисә булмаган ел.


Азат Аббасов.
Аза́т Зиннә́т улы Абба́сов (1925 елның 19 гыйнвары – 2006 елның 11 октябре) – татар опера җырчысы, тенор. СССРның халык артисты.


Габделфәт Сафин.
Габделфәт Сафин – татар җырчысы, Татарстанның Халык артисты, нәшриятче.
Тормыш юлы.
Габделфәт Габдрахман улы Сафин 1962 елның 11 октябрендә Татарстан республикасы Арча районы Симетбаш авылында туа. Бөек шагыйрь Габдулла Тукай яшәгән һәм иҗат иткән Кырлайдан нибары биш чакрым ераклыкта гына аның туган авылы.
Кырлай урта мәктәбен тәмамлаганнан соң Габделфәт Сафин Казан төзүче–инженерлар институтына укырга керә. Аны тәмамлагач төзүче-инженер белгечлеге буенча биш ел төзелештә эшли. Ләкин Габделфәт төзүче түгел, ә артист булып китә. «Ак күлмәгем» (И. Дәүләтшин муз., Ш. Җиһангирова сүз.) җыры аңа зур популярлык китерә. Аннан яңа җырлар, көтеп алынган альбомнар, шау-шулы җырлар, зур исемнәр… Габделфәт Сафин 20 альбом чыгара, 200дән артык җыр башкара, Татарстанда, Мәскәүдә, Санкт-Петербургта, Себердә, Пермьдә, Ижевскида, Саратовта, Йошкар-Олада, Башкортстан шәһәрләрендә, Чиләбедә, Ектеринбургта, Самарада һәм башка күп шәһәрләрдә концертлар бирә.
2001 елның 23 февралендә Татарстан республикасы Президенты указы нигезендә, Габделфәт Габдрахман улы Сафинга татар музыкаль-эстрада сәнгате өлкәсенә керткән өлеше өчен «Татарстанның атказанган артисты» дигән мактаулы исем бирелә.
Габделфәт Сафин бүгенге көндә уңышлы эшләп килүче эшмәкәр дә. Менә инде берничә ел ул нәшрият эше белән шөгыльләнә. Аның «Акчарлак» исемле газетасы иң күп укылучы газета булып санала.
Габделфәт Сафин гаилә җанлы кеше. Яраткан хатыны Рузилә белән кызлары Әдилә һәм уллары Зөлфәтне тәрбияләп үстерәләр. Җырчы өчен гаилә – төп терәк.


Иске Балтач.
Иске Балтач – Татарстан Республикасы Актаныш районында Шәбез елгасы буенда (Агыйделнең сул кушылдыгы) урнашкан авыл. 1989 елда 146 кеше, 1997 елда 135 кеше яши. Авылда бары татарлар гына яши. Авыл халкы "Әнәк" агрофирмасының "Чишмә-су" бүлекчәсендә эшли. 1732 елда барлыкка килә.


Исламның биш баганасы.
Исламның биш баганасы (гар. أركان الإسلام) – һәрбер мөселман тарафыннан үтәлергә тиешле биш фарыз.
«Аллаһның Илчесе, саләллаһу галәйхи үәсәлләм, әйткән: "Ислам биш баганага нигезләнә – Аллаһтан башка илаһ юклыгына һәм Мөхәммәд (с.г.ү.) – Аның илчесе булуына шәһадәтлек китерүгә, намаз укуга, зәкәт түләүгә, Хаҗ кылуга һәм Рамазан аенда ураза тотуга"».
Иман таныклыгы – Шәһадә.
Шәһадә – мәгънәсен йөрәк белән аңларга hәм тел белән әйтергә кирәк булган кәлимә тайибә яки кәлимә шәhадәт.
Бу сүзләрне әйткәннән соң, һәм күңеле белән ышанганнан соң кеше мөселман булып санала.
Саләт – Намаз.
Бу намазлар көннең билгеле вакытларында укылалар. Бу намазларны үтәмәүче бик зур гөнаһ иясе була, ә аларның мәҗбүрилеген инкар итүче – кәфер. Намаз уку бик саваплы эш санала.
Зәкәт.
Һәр мөселман елына бер тапкыр зәкәт түләргә тиеш. Аның күләме кешенең малына һәм кеременә карап билгеләнә. Акча кеременең 2,5 % өлеше зәкәт буларак түләнелә.
Рамазан ае уразасы.
Һәрбер мөселман Рамазан аеның 30 көнендә ураза тотарга, ягъни көннең якты вакытында ашау-эчүдән, җенси якынлыктан һәм кешенең тәкъвалыгын бозарга мөмкин булган нәрсәләрдән тыелып торырга тиеш.
Мәккәгә Хаҗ кылырга бару.
Мөселманнар, гомерләрендә бер генә тапкыр булса да, хаҗ кылырга тиешләр. Аны Һиҗри тәкъвименең соңгы ае – Зөлхиҗҗәнең беренче декадасында башкаралар. Кешеләрнең саулыклары яки матди хәлләре төрле булганга күрә, хаҗ кылу бөтен кешегә дә мәҗбүри түгел.


Аллаһ.
Аллаһ – (Аллаһ тәгалә, гар. الله), исламда югары илаһи зат. Ул дөньяны яратучы, бар нәрсәгә кодрәтле һәм Кыямәт көне хөкемдары булган бердән-бер илаһи көч. Кешеләрнең акылы Аллаһның затын, табигатен аңларлык дәрәҗәдә түгел.
Ләм йәлиде вә ләм йүүләде. Вә ләм йәкүлләһүү күфүән әхәде".
"Ул – Аллаһ – бер. Аллаһ мәңге.
Ул тудырмады һәм тудырылмады. Һәм бер кем дә Аңа тиң булмады".


Фернан Магеллан.
Ферна́н Магелла́н (порт. Fernão de Magalhães, исп. Fernando (Hernando) de Magallanes; якынча 1480, Траз-уж-Монтиш өлкәсе, Португалия – 1521 елның 27 апреле, Мактан утравы, Филиппиннар) – португал һәм испан диңгезчесе. Аны дөнья тирәле беренче сәяхәт кылган кеше дип санау кабул ителгән.
Магелланның дөнья тирәли сәяхәте.
Чыгышы буенча Магеллан португал булган. Франсишку де Алмейда җитәкчелегендә ул 1509 һәм 1511 елларда Малаккага (хәзер Малайзиядә) кадәр барып җитә.
Магеллан Молук утрауларына көнбатыш юл эзләү проектын Португалия короленә тәкъдим итә, ләкин Васко да Гама ачкан көнчыгыш юл кыскарак булганга күрә, король аның тәкъдимен кире кага.
Шуннан Магеллан Испаниягә күчеп китә һәм корольнең хезмәтенә күчә. 1517 елда Испания короле Карл I аның көнбатыш юл проектын кабул итә.
Экспедиция кораблары.
Адмирал Магеллан җитәкчелегендәге сукуышы 110 т булган "«Тринидад»"; "«Сан-Антонио»", 120 т, капитаны – Хуан де Картахен була; "«Консепсьон»", 90 т, капитаны – Гаспар де Кассада; "«Виктория»", 85 т, капитаны – Луис де Мендоса һәм "«Сантьяго»", 75 т, капитаны – Жуан Серрано.
Экспедициянең башы. Атлантик океан. Бразилия.
1519 елның 20 сентябрендә команда саны 265 кеше булган биш корабтан торган Магеллан флотилиясе Санлукар-де-Баррамеда портыннан (Гвадалквивир елгасы тамагы) чыга.
Ике айдан кораблар Бразилия ярларына барып җитәләр һәм Америка материгы ярлары буйлап көньякка юл тоталар. 1520 елда алар Сан-Хулиан бухтасында кышлыйлар. Монда Магеллан Испаниягә әйләнеп кайту ягында торган фетнәчеләрне авырлык белән бастыра.
Магеллан бугазын ачу.
1520 елның сентябрендә дүрт корабка калган экспедиция ("«Сантьяго»" юлда һәлак була) көньякка юл тота. 1520 елның октябрь ахырында алар соңрак Магеллан бугазы дип аталган бугазга барып ирешәләр. Бугазны үтү авыр була, "«Сан-Антонио»" корабы, бугазны үткәч, үз белдеге белән Испаниягә кайтып китә.
Тын океан.
Бугазны кичкәч, экспедиция Азиягә юнәлә. Аңа кадәр "«Көньяк диңгез»" дип аталган океанны Магеллан "Тын океан" дип атый. Экспедициядә катнашучылардан берсенең әйтүе буенча, бу атама бирүнең сәбәбе йөзү дәверендә анда бер давылның да чыкмавы булган. Өч айга сузылган кичүдә экипажның бер өлеше үлә. Яңадан фетнә кубарга тора.
Филиппин утраулары. Магелланның үлеме.
1521 елның язында Магеллан соңрак Филиппиннар дип аталган утрауларга барып җитә. Магеллан ике идарәче арасында туган җирле конфликтта берсенең ягына күчә һәм 27 апрельдә сугышта һәлак була. Испания короле хакимияте астына күчкән Себу утравының раджасы, Магелланның үлеменнән файдаланып, испаннарны мәҗлескә чакыра һәм берничә дистә кешене үтертә. Берничә айдан кораблар Молук утрауларына барып җитәләр.
Экспедициянең бүленүе. Кире кайту.
Молук утрауларында тәмләткечләр сатып алына. Анда булганда испаннар Португалия короленең Магелланны качкын буларак игълан итүе турында ишетәләр. Шуңа күрә аның кораблары әсирлеккә алынырга тиеш була. "«Консепсьон»" ташланып ут төртелгән була. Бары тик ике кораб калган була. "«Тринидад»" көнчыгышка, испаннарның Панамадагы биләмәләренә юнәлә, ләкин каршы җил чыгып, алар кире кайтырга мәҗбүр булалар һәм португалларга әсирлеккә төшәләр. Испаннарның күпчелеге Һиндстанда сөргенлектә үлеп бетә. Хуан Себастьян Элькано җитәкчелегендәге "«Виктория»" корабы көнбатышка юл тота. Африканы көньяктан урап узып, 18 кеше өйләренә әйләнеп кайта.
Экспедициянең нәтиҗәләре.
"«Викториядә»" китерелгән йөкне сатудан килгән акча белән чыгымнар капланып кына калмый, тагын гаять зур табыш китерә. Кешелек тарихында беренче дөнья тирәли сәяхәт кылынган була. Географик ачышлар ясала.


Гакыйдә.
Гакыйдә (гар. عقيدة) – ислам ышануы, иманны ачу төре. Сөнниләрнең гакыйдәсе иманның алты шартына нигезләнгән. Гакыйдәдә сөнниләрнең төп мәзхәбләре – Әбүл-Хәсән әл-Әшгари һәм Әбу Мансур әл-Матуриди имамнар исемнәре белән аталган Әшгарилек һәм Матуридилык дип санала. Шулай ук сәләфичелек гакыйдәсе таралган.
Сөнниләрнең төп ышанулары чагылган китап булып хәнәфи мәзхәбе галиме Әбу Җәгъфәр әт-Тахавинең (һ. 239-һ. 321) «Бәян әс-Сүннә уәл Җәмәга» («Гакыйдә Тахавия» исеме астында билгеле) китабы санала.
Гакыйдәнең бер мисалы.
«Әмәнтү би-л-Ләхи вә мәләикәти-һи вә-кутуби-һи вә-русулиһи вә-л-йәүми-л-ахири вә-би-л-кадари хәйриһи вә-шәрриһи мин Аллаһи тәгалә вә-л-бә`су бә`да-л-мәүти хаккун әшхәдү ән(л) ләә иләһә иллә-л-Лаһу вә-әшһәдү әннә Мүхаммәдән габдү-һү вә-расулү-һү»
- Иман китердем Аллаһка, аның Фәрештәләренә, Аның Китапларына, Аның Пәйгамбәрләренә, Кыямәт көненә, язмышның Аллаһ тәгаләдән икәнлегенә, яхшылыкның да яманлыкның да Аллаһтан килүенә, үлемнән соң кабат терелүнең дөреслегенә. Аллаһтан башка илаһ юклыгына һәм Мөхәммәд Аның рәсүле һәм колы икәнлегенә шәһадәтлек бирәм.


Мәчет.
Мәчет (гар. مسجد – "мәсҗид" – гыйбадәт кылу урыны) – мөселманнарның гыйбадәт кылуы өчен төзелгән архитектура корылмасы.
Еш кына мәчет – аерым торучы гөмбәзе булган бина, шулай ук эчке ишегалды булган мәчетләр дә бар (Әл-Хәрам мәчете).
Мәчетнең, кагыйдә буларак, манаралары да була, аларның саны бердән алып тугызга кадәр (Әл-Хәрам мәчетенә ихтирам йөзеннән манаралар саны аныкыннан азрак булырга тиеш). Мәчет бүлмәләрендә сурәтләр юк, әмма диварларында Коръән сүрәләреннән өзекләр булырга мөмкин. Мәккәгә таба юнәлгән диварда буш куыш – михраб бар. Михрабтан уң якта мөнбәр урнашкан. Аңарга басып имам вәгазь-хөтбәләр укый. Мәчетләр янында еш кына мәдрәсәләр эшли.
Мәчет төрләре.
Җомга мәчете Әмәвиләр дәверендә чәчәк ату чорын кичерә. Бу вакытта мәчетнең архитектур төзелешләре һәм байлыгы мөселман җәмгыятенең – өммәтнең бөеклеген күрсәтү өчен кирәк булган.
Моның белән параллель рәвештә гади мәчетләр формаларның зур төрлелегенә ия булалар, көндәлек намаз үтәү урыны булып торалар һәм җирләү үткәрү ролен үтиләр.
Мөселман гыйбадәт биналарының бөтенесенең дә бер үзлеге бар – алар Мәккә, ягъни Кәгъбә юнәлешенә каратып төзеләләр. Бу юнәлеш кыйбла ("каршы якта урнашкан" дип тәрҗемә ителә) дип атала.
Сүзнең этимологиясе.
"Мәчет" сүзенең беренчел варианты – "мәсҗид". "Мәсҗид" сүзе "сәҗәдә" (йөзтүбән егылу, сәҗдә кылу) сүзеннән ясалган һәм гарәпчәдән сәҗдә кылу урыны дип тәрҗемә ителә. Ягъни намаз вакытында Аллаһка сәҗдә кылу урыны дигәнне аңлата.
"Мүсаллә" сүзе – намаз (саләт) кылу урыны дигәнне аңлата.


12 октябрь.
12 октябрь — Милади тәкъвимендә унынчы айның уникенче көне. Ел ахырына 80 көн кала.


Гарифҗан Мөхәммәтшин.
Гарифҗан Мөхәммәтшин — татар шагыйре, тәрҗемәче, Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре, СССР Язучылар берлеге, Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы.
Ул 1941 елның 12 октябрендә Балтачта туа. 1957 елда Арбор җидееллык мәктәбен, 1960 елда көмеш медаль белән Балтач районының Чепья урта мәктәбен тәмамлый. Мәктәп елларында ук җәйге-көзге чорларда туган авылындагы «Татарстанның 30 еллыгы» колхозында атлы йөк ташучы, комбайнчы ярдәмчесе, бер ел комбайнчы булып эшли. 1964 елда Казан Дәүләт педагогия институтының физика-математика факультетын тәмамлый, физика һәм производствога өйрәтү укытучысы белгечлеге ала. 1964—1968 елларда Мамадыш районының Үсәли урта мәктәбендә физика, математика укытучысы, мәктәп директоры урынбасары булып эшли. 1968—1975 елларда — Чепья урта мәктәбенең физика укытучысы, укыту-тәрбия эшләре буенча директор урынбасары. 1975—1977 елларда — Яңгул урта мәктәбе директоры. 1977 елның июлендә Гарифҗан Мөхәммәтшин хезмәт ияләре депутатларының район Советы башкарма комитеты рәисе урынбасары итеп сайлана. 1991 елдан – район хакимияте башлыгы урынбасары. Ул озак еллар дәвамында район тормышының социаль-мәдәни тармагына, төзелеш эшләренә җитәкчелек итте. Шушы чорда районның барлык авылларына заманча юллар, елгалар аша тимер-бетон күперләр төзелде, район тулысынча газлаштырылды, социаль-мәдәни объектларның киң челтәре барлыкка килде. Халык мәгарифе, сәламәтлек саклау, мәдәният һ. б. тармакларда тирән структур үзгәрешләр булды, аларның географиясе киңәйде, эчтәлеге баеды, сыйфаты яхшырды. Социаль яклау оешмаларының яңа, киң челтәре барлыкка килде.
Гарифҗан Мәхәммәтшин мәктәп елларыннан ук әдәби иҗат белән шөгыльләнә. Шигырьләре республика матбугатында 1970 елларда еш басыла башлый. «Килегез, дусларым!», «Гомерлек язым», «Керим әле урманнарга», «Бәхет» кебек шигырь җыентыклары укучылар тарафыннан җылы кабул ителде. Балаларга багышланган «Уеннан уймак», «Серләвек», «Сүтелгән йомгак» китаплары дөнья күрде. Аның иҗатында җырлар аерым урын алып тора. Рөстәм Яхин, Фасил Әхмәтов, Сара Садыйкова, Луиза Батыр-Болгари, Азат Хөсәенов, Әнвәр Шаһиморатов, Мәсгудә Шәмсетдинова һ. б. танылган композиторлар аның шигырьләренә 60тан артык җыр иҗат иттеләр. Күп җырлары халык арасында киң популярлык казанды. «Керим әле урманнарга», «Яшьлегем кайтавазы», «Аулак өй», «Яшь сылуга» кебек җырлары төрле елларда «Татар җыры» фестивальләрендә лауреат булды. Аның җырлары Хәйдәр Бигичев, Зөһрә Сәхабиева, Зилә Сөнгатуллина, Зөһрә Фәрхетдинова, Зөфәр Билалов, В.Гыйззәтуллина, С.Фәтхетдинов, Г.Рәхимкулов, Габделфәт Сафин, А.Фәйзрахманов һ. б. җырчыларыбызның репертуарында булды.
Тәрҗемә өлкәсендә дә актив эшли. Төрек һәм немец шагыйрьләрен татар теленә тәрҗемә итә. Төрекчәдән тәрҗемә ителгән «Газаплы күченү» романы, «Утыз рамазан вәгазе», «Пәйгамбәребез сөннәтендә тәрбия» кебек китаплар басылып укучыларга иреште.
Гарифҗан Мөхәммәтшинның үткен публицистик язмалары еш басыла. Халык иҗаты әсәрләрен җыю, барлау, укучыларга ирештерү буенча актив эшли. Район һәм туган авылы тарихын өйрәнү һәм пропагандалау юнәлешендә зур эш башкара.
ГГарифҗан Мөхәммәтшин 1989 елда СССР Язучылар берлегенә кабул ителде. Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы.
Халык депутатларының уналтынчы-унтугызынчы чакырылыш район Советы депутаты, аның башкарма комитеты әгъзасы. Күп мәртәбә КПССның район комитеты әгъзасы итеп сайланды. Татарстан халыкларының беренче, Татарстан укытучыларының бишенче съездлары делегаты. Беренче һәм икенче Бөтендөнья татар конгресслары эшендә делегат булып катнашты.
Хезмәтләре өчен берничә медаль белән бүләкләнде. «РСФСРның халык мәгарифе отличнигы», Татарстан Мәгариф министрлыгының «Мәгарифне үстерүдәге хезмәтләре өчен» билгеләре иясе. 1991 елда Татарстан ССРның атказанган мәдәният хезмәткәре исеме бирелде.
Икенче класслы баш дәүләт киңәшчесе (советнигы).


Япония.
Япо́ния (яп. "日本 Нихон, Ниппон") — Көнчыгыш Азиядә урнашкан утрау-дәүләт. Тын океанда, Япон диңгезеннән көнчыгышта урнашкан. Охот диңгезеннән алып Тайваньгә кадәр территорияләрне ала.
Япония 6 852 утраудан торган Япон архипелагында урнаша. Дүрт эре утрау — Хонсю, Хоккайдо, Кюсю һәм Сикоку — архипелаг мәйданының 97 %ын алалар. Күпчелек утраулар таулы, шактыйлары вулканик. Япониянең иң югары ноктасы, Фудзи тавы — вулкан. Халык саны буенча (127 млн кеше) Япония дөньяда унынчы урында. Үз эченә башкаланы һәм тирә ягындагы префекторияләрне алучы Зур Токио дөньядагы иң зур агломерацияне (30 млн кеше) төзи.
Зур икътисадый мәмләкәт буларак, Япония номиналь ТМП буенча дөньяда икенче урынны ала. Япония дөньяда экспорт буенча дүртенче, ә импорт буенча алтынчы.
Япония — югары яшәү дәрәҗәле алдынгы ил (кеше потенциалы үсеше индексы буенча унынчы). Япониядә иң озын гомерле кешеләр яшиләр, 2009 елда тормыш дәвамлыгы 82,12 яшь тәшкил итә.
Япония Зур сигез һәм APEC илләләре әгъзалыгына керә. Шулай ук ул БМО Иминлек Шурасының даими булмаган әгъзасы. Япония рәсми рәвештә сугышны игълан итү хакыннан баш тартса да, аның зур, заманча армиясе бар. Шул армия үзен яклау һәм тынычлык операцияләре максатында кулланыла.
Япония аңа каршы атом коралы кулланылган бердәнбер ил.
Исем.
Татар исеме «Япония» — экзоним, татар теленә ул рус теленнән күчкән, үз чиратында рус теленә ул алман ("Japan") яки француз ("Japon") теленән күчкән булган.
Японнар үзләре илләрен «Ниппон» яки «Нихон» дип атыйлар. Беренче вариант күбрәк рәсми булып кулланылса, икенчесе гади сөйләшүдә кулланыла.
«Нихон» исеменең турыдан туры тәрҗемәсе — «Кояш ватаны», бу исемне күбесенчә «Чыгучы Кояш иле» буларак тәрҗемә итәләр.
Тарих.
Азия белән сәүдә өчен кулланылган япон корабы.
Япон архипелагында беренче кешеләр 40 меңъеллыкларда (б. э. к.) яши башлыйлар. Бу япон палеолит дип аталган чор 12 меңъеллыкка (б. э. к.) кадәр дәвам итте. Борынгы Япония халкы күбрәк ау һәм җыю белән шөгыльләнгән, беренче хезмәт коралын таштан ясаганнар. Бу чорда керамик савыт-саба булмаган, шуңа күрә бу периодны шулай ук "керамикага кадәр чор" буларак атыйлар. 12 000 елдан (б. э. к.) мезолитка һәм неолитка туры килгән дзёмон чоры башлана. Шул чорның иң зур үзенчәлекләре — керамиканы куллану һәм Япон архипелагы формалашуы.
Якынча 500 елда (б. э. к.) яёй чоры старт ала. Бу вакытта рисны утырту башланды, тегү станогын куллану, металларны үзләштерү, диварлы шәһәрләрне төзү башлана. Бу яңалыкларны Япониягә Кытай һәм Кореядән килгән иммигрантлар кертәләр.
Япон халкы беренче тапкыр Кытайның тарихи хроникасында — "Ханьшу"да сүзгә алына. Кытайлар Японияне Ва Җире дип атаганнар һәм «Өч патшалык тарихы» китабында алар турында байтак мәгълүмат язалар. Шул чыганак буенча, өченче гасырда иң көчле кенәзлек Яматай кенәзлеге була.
250 елда яёй чоры тәмамлана һәм Кофун чоры башлана. Шул период вакытында иң мөһим вакыйгаларның берсе — Ямато дәүләте барлыкка килү. Кофун әкрен генә 538 елда Асука чорына күчә. Аның үзенчәлекләре — Пэкчедан килгән буддизм таралышы, кытайлардагы сыман үзәкләштерелгән дәүләт барлыкка килү, «"рицурё"» исемле беренче кануннар җыентыгы барлыкка килү. Шулай ук бу чорда япон мәдәнияты үсүе тизләнә башлый.
8 гасырда, Нара чорында беренче тапкыр, башкаласы Хэйдзё-кёда булган, көчле үзәкләрштерелгән дәүләт барлыкка килә. Шул чор тарихка кытайлаштыру һәм беренче тарихи хроникалар барлыкка килүе белән керде.
784 елда Император Камму башкаланы Нарадан Нагаока-кёка күчерә, ләкин инде 794 елда ул хәзерге Киотога күчә. Шулай итеп Хэйан чоры башлана, шул чор өчен япон милли мәдәнияты үсеше хас. Кана исемле әлифбаны уйлап чыгару кытай теле урынына япон телендә язу мөмкинчелеген бирде. Шул чорда әдәбият та үсә башлый: «Кокинвакасю» шигъри әсәр языла.
Япон феодализмы самурайлар — идарә иткән хәрби класс — барлыкка килү белән үсә башлады. 1192 елда Минамото-но Ёритомо сёгун статусын алды. Бу исә яңа, Камакура чоры башлануын аңлата. 1199 елда аның үлеме белән фактик хакимлек Ходзё нәселенә күчә. 1274 һәм 1281 елларында Камакура Сёгунаты уңышлы монголларга каршы сугышларда җиңде. Сёгунатның рәсми дине буларак дзэн игълан ителә. Монголларны җиңүдән соң япон хәрбиләре үз арада сугышларны башлап, Камакура режимын бетерәләр. 1318 елда тәхеткә Годайго килә, ләкин хакимлекне үз кулында тота алмый. Аның улы Асикага Такаудзи сёгун статусын ала һәм Япониядә 1392 елга кадәр көрәшкән ике император һәм сёгун системасы барлыкка килә. 1467 елда зур граждан сугышы башлана. Шулай итеп смута вакыты — Сэнгоку чоры башлана.
1543 елда Япониягә беренче тапкыр голланд сәүдәгәрләре килеп җитә. Бу Япония һәм Аурупа илләре арасында сәүдә һәм мәдәни хезмәттәшлеккә юл куйды. Аурупа технологияләре ярдәмендә Ода Нобунага күпчелек даймёларны җиңде һәм илне берләштерү дәрәҗәсенә җитте. Аның варисы Тоётоми Хидэёси 1590 елда илне берләштереп бетерде.
17 гасырда Япония изоляция юлына баса.
1854 елда американ коммодор Мэттью Перри Японияне изоляция сәясәтен туктатырга өнди. Бакумацу чорында Япония берничә тигез булмаган килешүне имзалый һәм икътисадый вә сәяси кризиска эләгә. 1868 елда булган граждан сугышы нәтиҗәсендә сёгунат бетерелеп, үзәкләштерелгән император идарәсе астында булган дәүләт барлыкка килде. Шул вакытларда Япония дөнья мәмләкәтенә әйләнә, күп кенә территорияләрен үзенә куша.
XX гасыр башында озак булмаган демократик Тайсё чоры милитаризм һәм экспансионизм вакыты белән алышынды. Беренче дөнья сугышында Япония Антанта ягында сугыша.
1937 елда Япония Кытайның күпчелек территорияләренә керә һәм япон-кытай сугышын башлый. Моннан соң АКШ Япониягә икътисадый эмбаргоны белдерә. 1941 елның 7 декабрендә Япониягә Пёрл-Харборга хөҗүм ясый һәм АКШка сугыш игълан итә. Бу АКШны Икенче дөнья сугышында катнашырга мәҗбүр итә. 1945 елның 6 һәм 9 август көннәрендә булган Хиросима һәм Нагасакига каршы атом коралын кулланганнан соң Япония сугышта катнашуын туктату турындагы акт имзалый.
1947 елда Япония яңа пацифистик конституцияне кабул итә. 1956 елда Япония БМОга керә.
Дәүләти-сәяси төзелеш.
Япония — конституцион монархия. 1947 елның 3 маенда гамәлгә кергән Конституция буенча Япония императоры — «дәүләт һәм халык бердәмлеге символы», бөтен карарларны министрлар кабинеты кабул итә. Дипломатик очрашуларда император дәүләт башлыгы ролен үти. 1989 елдан Япония императоры — Акихито, аның варисы принц Нарухито.
Хөкүмәт рәисе — Япония премьер-министры. Шушы урынга бер парламент вәкилен император сайлый. Премьер-министр — министрлар кабинетын төзи. 2009 елдан бу вазыйфаны үтәгән Юкио Хатояма халык арасында абруе төшү сәбәпле хакимияттән үз теләге белән киткәч, Япония парламенты хакимияттәге Демократик фирканең яңа җитәкчесе Наото Канны яңа премьер-министр итеп сайлады.
Япониянең мәхкәмә системасы 4 дәрәҗәдән тора: Югары, апелляцион, төп һәм дисциплинар мәхмәләре. Югары мәхкәмә, башка илләрдәге Конституцион мәхкәмәләре кебек үк, Конституциягә каршы килгән нормаларны үз көченнән чыгарырга хокуклы. Югары мәхкәмә әгъзәләрен император хөкүмәт тәкъдиме белән сайлый, башка мәхкәмә әгъзәләрен исә Министрлар кабинеты билгели.
Парламент.
Япониянең югары дәүләт хакимлеге органы һәм бердәнбер канун чыгару органы — парламент. Ул ике пулаттан (Киңәшчеләр һәм вәкилләр пулаталары) тора. Вәкилләр пулаты һәр 4 ел сайланган 480 депутаттан, киңәшчеләр пулаты исә һәр 6 ел сайланган 252 депутаттан тора. Япониядә 20 яшьтән башлап сайлауларда һәркем тавыш бирергә хокуклы.
Япониядә ике төп партия бар. 2009 елда Япониянең Социаль-либераль демократик партиясе парламентта либераль-демократик партияне җиңеп, күпчелек урынны алды.
Хәрби көчләр.
Хюга — Япония хәрби көчләренең вертолеты.
Япония Конституциясенең тугызынчы маддәсе Япониягә хәрби көчләрне тотырга һәм сугышларда катнашырга рөхсәт итми. Хәзерге Япония хәрби көчләре иминлек көчләре буларак атала һәм аларның эшчәнлеге катгый контроль астында. Гадәттән тыш хәлләр сәбәпле премьер-министр парламент ризалыгы белән кайбер хәрби көчләр белән идарә итә ала. Экстремаль хәлләрдә андый ризалык постфактум (ягъни хәлләрдән соң) алынырга мөмкин.
2006 елда коры җир хәрбиләре саны 148 302 кеше булды, диңгездә исә 44 528 кеше хезмәт итте. Һава хәрби көчләрендә исә 45 913 кеше. 1992 елдан башлап, Япония хәрби көчләре БМОның тынычлык тарату операцияләрендә катнаша.
Тышкы сәясәт.
Япония Америка Кушма Штатлары белән якын икътисадый һәм хәрби хезмәттәшлектә тора. 1956 елдан башлап, Япония БМОга керә, шулай ук ул БМО Иминлек шурасының даими булмаган әгъзасы (2010 елга ул анда 19 ел). Зур сигез, Ун төркеме, АТЭС оешмалары әгъзасы буларак, Япония актив рәвештә халыкара килешүләрне төзүдә катнаша.
Япония күрше илләр белән берничә территориаль бәхәстә катнаша. Рәсми Япония хөкүмәте позициясенә күрә, Русия составына кергән Курил утраулары Япония территориясенә керә. Шул сорау аркасында Япония һәм Русия арасында тынычлык килешүе һаман имзаланмаган. Шулай ук Япония Көньяк Корея территориясенә кергән Лианкур утрауларын үзенеке буларак саный. Япониягә кергән Сэнкаку утрауларын исә Кытай һәм Тайвань үз территориясе буларак дәллиләргә тели.
География.
Япония Азиянең Тын океан ярында урнашкан зур архипелагта урнаша. Географик координаталарга күрә Япония экватордан 36°ка төньякта һәм Гринвич меридианыннан 138°ка көнчыгышта урнаша.
Архипелангның иң зур утраулары: Хоккайдо, Хонсю, Сикоку һәм Кюсю. Шулай ук ил составына 6 848 кечкенә утрау керә.
Япония якынча 377,9 мең км² (2006) мәйданын ала, алардан 364,4 мең км² коры җир тәшкил итә. Япония үз зурлыгы буенча Алмания, Малайзия, Яңа Зеландия һәм Бөекбританиядән зуррак, ул Кореядан 1,7 тапкыр зуррак.
Административ-территориаль бүленеш.
Япония регионнары һәм префектуралары харитасы
Япония беренче чиратта 47 префектурага бүленә. Һәр префектура префект тарафыннан идарә ителә (Хоккайдо очрагында — губернатор белән). Аларның үз канун чыгару һәм административ аппаратлары бар. Җиңеллек өчен префектуралар еш кына аерым административ берәмлек булмаган регионнарга берләшәләр.
Үз чиратында префектуралар округларга, махсус шәһәрләргә һәм уездларга бүленәләр.
Шулай ук илдә муниципаль дәрәҗәсендә булган административ берәмлекләр бар. Бу — махсус районнар, шәһәрләр, авыллар һ. б.
Халык.
2009 елда Япониядә якынча 127,47 млн кеше яшәде. 2007 ел мәгълүматларына караганда халыкның 89,07 %-ы шәһәрләрдә яшиләр. Халыкның 98 %ы – японнар. Милли азчылыкларны монда рюкюсцлар, кореялеләр, кытайлар, филиппиннар, япон бразилияләр һәм япон перулылар тәшкил итә. 2005 елда Япониядә якынча 1,56 млн кеше чит илләрдән килгән.
Япониядә иң озын гомер итүчеләр яши. 2009 елда урта яшәү озынлыгы 82,12 яшьне тәшкил итте. Ләкин Япониядә иң зур төркем – 65 яшьне узган картлар. Бу күп социаль проблемаларна тудыра.
Япония халкының абсолют күпчелеге буддистлар (71,4 %) һәм синтоистлар (83,9 %).
Икътисад.
Япония — дөньяның иң зур икътисадый мәмләкәтләрнең берсе. ТМП буенча Япония дөньяда АКШнан соң икенче. ТМПның дүрттән өч өлешен хезмәт күрсәтү секторы тәшкил итә.
2007 елда экспорт буенча Япониянең төп партнерлары АКШ (20,4 %), Кытай (15,3 %), Көньяк Корея (7,6 %), Тайвань (6,3 %), Гонконг (5,4 %), импорт буенча исә — Кытай (20,5 %), АКШ (11,6 %), Согуд Гарәбстаны (5,7 %), БГӘ (5,2 %), Австралия (5 %), Көньяк Корея (4,4 %) һәм Индонезия (4,2 %) булдылар.
Транспорт.
Япония күп акчаны юллар төзелешенә тота. Төп транспорт монда автомобильләр. Япониядә сулъяк йөрү хәрәкәте.
Шулай ук Япониядә тимер юллар нык популяр. Монда җиде төп ширкәт бар. Якынча 250 тиз йөрүче поезд бар. Япон машинистлары үз пунктуальлеге белән мәшһүр.
Шулай ук Япониядә 173 һава аланы бар. Иң зур милли һава аланы — Халыкара Токио Һава аланы.


Кыркаентүбә.
Кыркаентүбә – Татарстан республикасының Актаныш районында урнашкан авыл. Агыйделнен кушылдыгы Шәбез елгасы буенда урнашкан. 1997 елда 118 кеше яши, тулысынча татарлар. Авыл халкы игенчелек һәм терлекчелек белән шөгыльләнә


Казан дәүләт университеты.
Казан дәүләт университеты – ("Qazan dəwlət universitetı", рус. "Казанский государственный университет") – Казан шәһәренең югары уку йорты. Русиянең иң борынгы университетларының берсе. 1925 елдан бирле В. И. Ленинның исемен йөртә.
Идел буе федераль университеты.
2009 елның 21 октябрендә имзаланган Дмитрий Медведев фәрманы нигезендә Казан дәүләт университеты нигезендә яңасы – Идел буе федераль университеты корыла.


Гаага.
Га́ага (нидерл. Den Haag / 's-Gravenhage, [dɛnˈɦa:x] / [ˈsxra:və(n)ˌɦa:ɣə]) — Нидерландларның көнбатышында, Төньяк диңгез ярында урнашкан шәһәр.


Урта гасырлар.
Урта́ гасырла́р – Борынгы дөньядан соң һәм Яңа вакытка кадәр булган тарих чоры. Урта гасырларның башы V гасырда Көнбатыш Рим империясе җимерелүе белән башлана дип санала. Урта гасырларның ахыры турында исә тарихчыларның уртак фикере юк. Фикерләр арасында Константинопольны алуы (1453), Америка ачылуы (1492), Реформация башлануы (1517), Инглиз инкыйлабы башлануы (1640) кебек вакыйгалар бар. Шулай ук бу чорда яңа империя - Госманлылар империясе (1299) барлыкка килә. Бу дәүләт куәтле чагында өч континентны (Еврапаб Азия һәм Африка) иңләп алган.
*


Җир тетрәү.
a> нәтиҗәсендәге җимерекләрне карап йөрүче кешеләр
a> җир тетрәү нәтиҗәсендә юл икегә ярыла
Җир тетрәү яки Зилзилә — Җир кабыгында энергиянең кинәт бүленеп чыгуы нәтиҗәсендә җир өслегенең тибрәнүе. Җир тетрәвенең сәбәпләре я табигый (тектоник процесслар), я кеше эшчәнлеге нәтиҗәсендә (шартлаулар, тауда казылган чокырларның убуы, сусаклагычларны тутыру) булырга мөмкин. Зур булмаган этүләр шулай ук вулкан атканда лаваның күтәрелүе нәтиҗәсендә дә килеп чыгарга мөмкин.
Ел саен бөтен Җирдә миллионга якын җир тетрәү була. Ләкин аларның күбесе кеше сизмәслек дәрәҗәдә көчсез була. Зу җимерүләр тудыра алган тетрәүләр якынча ике атнага бер тапкыр була. Бәхеткә каршы, аларның зур өлеше океаннар төбендә була, шул сәбәпле аларның нәтиҗәләре кешелек өчен куркыныч түгел (алар цунами барлыкка китермәгән очракта).
Халыкара җир тетрәүләре артыннан карау системасы хәтта иң кечкенәләрен дә теркиләр.
Кереш.
Җир тетрәвенең табигый сәбәбе булып Җир кабыгының бер өлешенең кискен хәрәкәткә килүе тора. Тетрәүләрнең учагы нигездә Җирнең өслеге янында була. Җир кабыгының күчеше сәбәбе – аның сыгылмалы деформацияләренең кимүендә һәм тигезләнеш хәленә кайтуында. Физика теле белән әйткәндә, җир тетрәү ул тау токымнарының деформациясендә тупланган потенциаль энергиянең геологик масштабларда кыска вакыт эчендә сейсмик дулкыннар энергиясенә күчүе. Бу күчеш тетрәү учагында токымнарның ныклык чигенең ашылуы мизгелендә килеп чыга.
Шушы ук көчләр плитәләрнең күчүенә сәбәпче булып, токымнарның сыгылмалы деформациясенең потенциаль энергиясе артуына китерә. Санап үтелгән көчләрнең беренче икесе 3нче һәм 4нче көчләрдән күпкә зурра, ләкин аларның үзгәрү тизлеге атмосфера басымының яки су күтәрелүнең үзгзрү тизлегеннән күпкә түбәнрәк. Шуңа күрә җир тетрәвенең барлыкка килүенең төгәл вакыты (елы, көне, минуты) атмосфера басымының һәм су күтәрелү дәрәҗәсенең үзгәреше буенча билгеләнергә мөмкин. Архимед һәм ышкылу көчләре буенча исә тетрәү вакытын гасырлар һәм мең еллыклар төгәллеге белән билгеләп була.
Сейсмик дулкыннар һәм аларны үлчәү.
Җир тетрәгәндә килеп чыгучы сейсмик дулкыннар тавыш дулкыннары сыман ук учактан бөтен якка таралалар. Токымнарның күчеше башланган нокта "фокус","учак" яки "гипоцентр" дип атала. Учак өстендә урнашкан җир ноктасы "эпицентр" дип атала.
Сейсмик дулкыннарның төрләре.
Сейсмик дулкыннар "кысылу дулкыннарына" һәм "күчеш дулкыннарына" бүленә.
Сейсмик дулкыннарның тизлеге якынча 3 км/с белән 13 км/с арасында ята. Каты матдәдә P-дулкыннарның тизлеге 6км/с тан 7 км/с ка кадәр тәшкил итә, мантия эчендә тизлек ~13 км/с ка кадәр җитә. Җиңел утырма матдәләрдә S-дулкыннарның тизлеге 2–3 км/с интервалында һәм Җирнең кабыгында 4–5 км/с интервалында ята. Мантиядә тизлек 7 км/с кадәр җитәргә мөмкин.
Җир тетрәүләрнең көчен һәм тәэсирен үлчәү.
Бәяләмәләр һәм чагыштырмалар өчен магнитуда шкаласы һәм интенсивлык шкаласы кулланылырга мөмкин.
Магнитуда шкаласы.
Магнитуда шкаласы җир тетрәүләрен аларның чагыштырма энергетик тасвирламасы булган магнитуда зурлыгы буенча аера. Берничә магнитуда һәм аларга карап үз шкаласы бар: җирле магнитуда (ML); өслек дулкыннар буенча билгеләнгән магнитуда (Ms); күләмле дулкыннар буенча билгеләнгән магнитуда (mb); мизгел магнитудасы (Mw). Җир тетрәүләрнең энергиясен бәяләр өчен иң таралган шкала булып Рихтер магнитуда шкаласы тора.
Интенсивлык шкаласы.
Интенсивлык җир тетрәвен якынча тасвилаучы характеристика булып тора. Ул җир өслегенә, кешеләргә, хайваннарга һәм табигый һәм табигый булмаган корылмаларга тәэсирнең рәвешен һәм зурлыгын билгели. Дөньяда берничә интенсивлык шкаласы кулланыла: АКШда – Меркалли шкаласының (MM) модификациясе, Аурупада – Аурупа макросейсмик шкаласы (EMS), Япониядә – Шиндо шкаласы (Shindo).
Үлчәгеч әсбаблар.
Сейсмик дулкыннарның барлык төрләрен сизеп алыр һәм билгеләр өчен махсус әсбаблар – "сейсмографлар" кулланыла. Күпчелек очракта сейсмограф сиртмәгә эленгән йөктән гыйбарәт була. Җир тетрәгәндә йөк үз урынында кала, әсбабның калган өлеше исә хәрәкәткә килә һәм җир тетрәү кәгазьдә теркәлә. Шулай ук электрон сейсмографлар да бар (алар кәгазьсез була).
Вулканик тетрәүләр.
Вулканнар эчендәге көчәнеш нәтиҗәсендә барлыкка килгән җир тетрәүләр. Мондый терәүләрнең сәбәпчесе – лава һәм вулканик газ. Бу төр тетрәүләр көчсез, ләкин туктап, яңадан башланып атналар, айлар буена дәвам итәргә мөмкин. Алар кешеләргә янамыйлар.
Техноген тетрәүләр.
Бу төр тетрәүләр кешенең эшчәнлеге нәтиҗәсендә килеп чыга. Мәсәлән, зур сусаклагычлардагы су тау токымнарына зур басым ясый, аларга үтеп кергән су исә токымнарның ныклык чиге түбәнәя. Шулай ук карьерлардан, шахталардан күп токымнар чыгару, читтән материал китереп торак пунктлар төзү дә җир тетрәүләре китереп чыгарырга мөмкин.
Ишелү тетрәүләре.
Тетрәүләр шулай ук убылулар һәм ишелүләр нәтиҗәсендә килеп чыгарга мөмкин. Алар гадәттә көчсез булалар.
Ясалма җир тетрәүләр.
Җир тетрәү кешенең теләге белән булырга мөмкин: мәсәлән, зур микъдарда шартлагыч матдәләрнең яки атом бомбасы шартлавы нәтиҗәсендә. Үрнәк буларак, КХДР 2006 елда атом бомбасы шартлатканнан соң күп илләрдә теркәлгән уртача көчле җир тетрәве барлыкка килә.
Татарстан.
Кайбер вакытларда җир тетрәүләр очраклары Татарстанда да теркәлә. Аларның саны ешая дип хәбәр ителә.


13 октябрь.
13 октябрь — Милади тәкъвимендә унынчы айның унөченче көне. Ел ахырына 79 көн кала.


Җамал Вәлиди.
Җамал Вәлиди, тулы исеме Җамалетдин Җәләлетдин улы Вәлидов — татар тел галиме, тәнкыйтьче, әдәбият тарихчысы, педагог, җәмәгать эшлеклесе.
Җамал Вәлиди 1887 елның 13 октябрендә Казан губернасының Тәтеш өязе (хәзерге Татарстанның Апас районы) Апас авылында мулла гаиләсендә туа. Авыл мәктәбен һәм Буби мәдрәсәсен тәмамлаганнан соң, 1911-1918 елларда «Хөсәения» мәдрәсәсендә укыта, шулай ук «Шура» журналы һәм «Вакыт» газетасына актив языша. 1918 елда Җамал Вәлиди Казанга килә. 1918–1923 елларда мәктәпләрдә, татар рабфагында, Көнчыгыш Академиясендә укыта. Шул ук вакытта Татарстан Җир эшләре халык комиссариатында, терминология комиссиясе җитәкчесе вазыйфаларын башкара. 1923–1931 елларда Казан Көнчыгыш педагогика институты доценты.
Җамал Вәлидинең исеме матбугатта узган гасырның унынчы еллар башында ук күренә башлый. «Вакыт» газетасы һәм «Шура», «Аң» журналларында басылган беренче мәкаләләрендә үк ул үзен әдәбиятта һәм сәнгатьтә тирән аңлаган, киң эрудицияле, сәләтле тәнкыйтьче итеп таныта. Шул чорның күренекле язучылар иҗаты турында әдәби-тәнкыйди мәкаләләрен яза. 1923 елда чыккан «Очерк истории образованности и литературы татар» исемле китабында татар иҗтимагый фикеренең борынгы заманнардан алып 1917 елга кадәр үсешенең төп этапларына сыйфатнамә бирә, XIX–XX гасыр татар фәненең, мәдәниятының күп кенә вәкилләре эшчәнлегенә бәя бирә.
Җамал Вәлидинең әдәбият белеме һәм тәнкыйте өлкәсендәге хезмәтләре. аерым җитешсезлекләре һәм каршылыклы фикерләре булуга карамастан, Габдулла Тукай, Фатих Әмирхан, Галимҗан Ибраһимовлар нигез салган егерменче йөз башы татар демократик тәнкыйтенең үзенчәлекле бер өлешен тәшкил итә. Тәнкыйтьченең эстетик карашлары системасында үзәк урынны биләгән әдәби осталык, тормышчанлык һәм халыкчанлык, дөнья әдәбиятының алдынгы үрнәкләре белән багланыш мәсьәләләре хәзерге заман эстетикасының да төп принципларыннан санала.
Җамал Вәлиди шулай ук күренекле тел галиме дә. Бу өлкәдә аның «Татар теленең грамматикасы» (1919), 1919-1931 елларда төрле журнал һәм җыентыкларда басылган күпсанлы мәкалә – тикшеренүләре бар. 1927-1929 елларда икешәр зур том булып басылып чыккан «Татар теленең тулы сүзлеге» аеруча зур кыйммәткә ия. Ул В.Бартольдның «Краткая история мусульманской культуры» дигән хезмәтен тәрҗемә итә.
1931 елда Җамал Вәлиди гаепсезгә репрессияләнә, 1932 елның җәендә Беломорканал төзелешендә вафат була, аннары реабилитацияләнә.
Җамал Вәлиди исемендәге Татарстан Язучылар берлегенең премиясе оештырылган.


Фәхри Әсгать.
Фәхри Әсгать — татар язучысы.
Биография.
Фәхри Әсгать Татарстанның Әлки районы Алпар (Иске Алпар) авылында туган. Башлангыч белемне авыл мәктәбендә алгач, унике яшендә Казанга килеп, «Мөхәммәдия» мәдрәсәсенә укырга керә. Революциядән соң, 1917–1921 елларда, укуын Чистай шәһәрендә педагогика һәм авыл хуҗалыгы техникумнарында, аннан соң Казан авыл хуҗалыгы институтында дәвам иттерә. Институтның ике курсын тәмамлагач, авыруы көчәю сәбәпле, ул укуын ташларга мәҗбүр була. Шуннан соң Фәхри Әсгать иҗат эше белән генә шөгыльләнә һәм Казан дәүләт университеты каршындагы әдәбият түгәрәгенә җитәкчелек итә.
Ләкин рәхимсез үпкә авыруы аның сәламәтлеген какшатканнан-какшата барып, 1926 елның 25 сентябрендә, егерме биш яше тулар-тулмас, Фәхри Әсгать вакытсыз вафат була.
Иҗат.
Фәхри Әсгатьнең иҗат гомере нибары биш-алты ел дәвам итә – ул үзенең иҗат планнарын гамәлгә ашыра алмый кала. Аның тәүге хикәяләре һәм нәсерләре 1919-1920 елларда «Кызыл яшьләр» газетасы һәм «Безнең юл» журналы битләрендә күренә, «Тормыш кочагында» исемле беренче җынтыгы 1925 елда, ә икенчесе, «Сүзләрдән чәчәкләр» дигәне, авторның вафатыннан соң 1927 елда басылып чыга. Боларның беренчесенә – тугыз, икенчесенә унсигез хикәя һәм нәсер урнаштырылган. Ләкин шул аз санлы хикәя, нәсерләрдә Фәхри Әсгатьнең язучылык таланты, образлы фикерләү, сюжет кору осталыгына ия булуы, күзәтүчәнлеге, теленең халыкчанлыгы ачык сизелеп тора. Гражданнар сугышы эпизодлары, авылдагы сыйнфый көрәш, НЭП заманы күренешләре – болар һәммәсе авторның үткен каләме тотып алган тормышчан детальләр аша хикәяләрдә җанлы, үзенчәлекле гәүдәләнеш таба. Менә шушы хасиятләре белән Фәхри Әсгатьнең зур булмаган иҗат мирасы егерменче еллар башы татар прозасы хәзинәсендә үзенең хөрмәтле урынын били.


Азат Әхмәдуллин.
Азат Гыйльмулла улы Әхмәдуллин — татар әдәбият белгече һәм тәнкыйтьче, филология фәннәре докторы, профессор, Татарстан Фәннәр Академиясенең мөхбир әгъзасы (1994 елдан), ТАССРның атказанган сәнгать эшлеклесе (1982 ел).
Биография.
Азат Әхмәдуллин 1932 елның 13 октябрендә Татарстанның Саба районы Байлар Сабасы авылында туа. Шунда урта белем ала. Аннан соң Казан дәүләт университетында укый. Ике ел Тубыл пединститутында укыта. 1958—1961 елларда Казанда Тел, әдәбият һәм тарих институтында аспирантурада укый, Татарстан радиокомитетында эшли. Аны тәмамлагач, шунда ук фәнни эшкә калдырыла. 1981—1999 елларда КДУда эшли, 1999-2004 елларда КДПУда татар әдәбияты кафедрасын җитәкли.
Азат Әхмәдуллин 1964 елда — кандидатлык, ә 1987 елда докторлык диссертациясен яклый.
Әдәбиятка ул тәнкыйтьче буларак килә. Соңрак әдәбият тарихы, бигрәк тә драматургия белгече буларак таныла.


Җәүдәт Дәрзаман.
Җәүдәт Харис улы Дәрзаманов — күренекле татар шагыйре, язучы, журналист.
Биография.
Җәүдәт Дәрзаман Лениногорск районының Сугышлы авылында туа. 1972 елда Казан дәүләт университетын тәмамлый. Татарстан радиокомитетында – редактор, 1987-1994 елларда «Ялкын» журналы редакциясендә баш мөхәррир була. Хәзерге вакытта Татарстан радиосында әдәбият – сәнгать тапшыруларының шеф мөхәррире булып эшли.
Җәүдәт Дәрзаманның беренче шигырьләре район газетасында, «Яшь ленинчы»да (хәзер «Сабантуй») дөнья күрә. 1975 елда – «Илтабар» исемле әкиятләр җыентыгы, 1977 елда «Солдат булдым» дигән шигырьләр китабы басылып чыга. Соңрак аның «Гөлназ мәктәпкә бара», «Безнең әлифба», «Күзле кычыткан», һ.б. шундый егермеләп китабы дөнья күрде. Җзүдәт Дәрзаман шигырьләре мәктәп дәреслекләренә дә кертелгән.


Мөдәррис Әгъләмов.
Мөдәррис Әгъләмов, тулы исеме Мөдәррис Зөфәр улы Әгъләметдинов — күренекле татар шагыйре, СССР Язучылар берлеге әгъзасы.
Биография.
Мөдәррис Әгъләмов 1946 елның 13 октябрендә Татарстанның Зәй районы Биш Субашы (Пуст-Ашыт) авылында колхозчы гаиләсендә туган. 1965 елда Түбән Биш авылының урта мәктәбен тәмамлаганнан соң, ике ел Казан дәүләт университетының татар теле һәм әдәбияты бүлегендә укый. 1968-1973 елларда Тукай районының Яңа Гәрдәле урта мәктәбендә тарих укытучысы, аннары Чаллы шәһәрендәге Халык театрында режиссер ярдәмчесе булып эшли. 1974 елдан Казанда яши һәм язучы-профессионал сыйфатында әдәби иҗат эше белән шөгыльләнә.
Мөдәррис Әгъләмовның беренче шигырьләре 1959 елда Татарстан һәм Башкортстан пионер газеталарында һәм журналларында басылып чыга. Ә 1968 елда «Казан утлары»нда басылган «Еракка китеп кара» исемле шигырьләр циклы әдәби җәмәгатьчелектә кызыксыну уятып, Хәсән Туфан, Сибгат Хәким кебек олы әдипләрнең мактавына лаек була. 1970 елда «Кыңгырау» исемле мөсәкыйль китабы дөнья күрә. Аның поэзиясенә музыкальлек, классик поэзия, халык иҗатыннан үсеп чыккан табигыйлек һәм эчке бер моң хас. Кечкенә генә поэтик деталь аша ул туган ил, халык язмышы, аның үткәне һәм киләчәге турында фәлсәфи гомумиләштерүләр ясарга омтыла, һәм күп очракта моңа ирешә дә.
Мөдәррис Әгъләмов сюжетка корылган күләмле шигырьләр һәм публицистик монолог, поэмалар язу юнәлешендә дә эзләнүләр алып бара («Онытма, Европа!..», «Тукайдан хатлар» исемле поэмалар һ.б.)
Мөдәррис Әгъләмов 1973 елдан Язучылар берләшмәсе әгъзасы.


1932 ел.
1932 ел - җомга көненнән башланган кәбисә елы.


14 октябрь.
14 октябрь — Милади тәкъвимендә унынчы айның ундүртенче көне. Ел ахырына 78 көн кала.


15 октябрь.
15 октябрь — Милади тәкъвимендә унынчы айның унбишенче көне. Ел ахырына 77 көн кала.


Мәгъсүм Насыйбуллин.
Мәгъсүм Нәҗип улы Насыйбуллин — татар язучысы.
Биография.
Үзенең детектив әсәрләре белән киң катлау укучыларга танылган язучы Мәгъсүм Насыйбуллин Татарстанның Кукмара районы Байлангар авылында туа. Җидееллык мәктәпне тәмамлагач, башта МТСта эшли, аннары башлангыч мәктәптә укыта. 1943 елның сентябрендә ул Кызыл Армия сафларына алына, хәрби аэродромда хезмәт итә. Аннары, алты айлык хәзерлектән соң, фронтка җибәрелә, Көнчыгыш Пруссиядә барган сугышларда катнаша.
Сугыштан соң Мәгъсүм Насыйбуллин, юрист һөнәрен алып, башта Свердловск өлкәсендә, аннары Казакстан һәм Башкортстанда, ә 1970—1981 елларда Татарстан Республика прокуратурасында хезмәт итә.
Иҗаты.
Үз иҗатын ул очерклар язудан башлап җибәрә, соңга таба әдәбиятның проза жанрына килә. Аның 1968 елда русча "Конец опасной тропы" дигән беренче китабы, ә 1970 елда Башкортстан китап нәшриятында "Юрист язмалары" исемле икенче китабы дөнья күрә. Аннан соң язучының бер-бер артлы "Без капчыкта ятмый", "Телсез шаһитлар", "Төнге ату", "Алтын алка", "Яшерен касса", "Йөрәк таш түгел", "Кайтаваз", "Капкын", "Тукран тәүбәсе" һ.б. исемле китаплары басылып чыкты.
Мәгъсүм Насыйбуллин 1979 елдан Язучылар берләшмәсе әгъзасы.


Зилә Вәлиева.
Биография.
Вәлиева Зилә Рәхимҗан кызы 1952 елның 15 октябрендә Уфа шәһәрендә туа.
Мәскәү дәүләт университетының журналистика факультетын тәмамлый (1978 ел). 1970-1980 еллар – Уфа шәһәре «Ленинчы» республика яшьләр газетында корреспондент, әдәбият һәм сәнгать бүлеге мөдире. 1980-1982 еллар – Казан шәһәре «Вечерняя Казань» газеты корреспонденты. 1982-1990 еллар – Казан шәһәре "Советская Татария" газетында корреспондент, социаль мәсьәләләр бүлеге мөдире. Казан шәһәре "Известия Татарстана" газетында сәясәт бүлеге редакторы.
1992-1995 еллар – Татарстан Республикасы Югары Советы рәисенең беренче урынбасары. 1995-1999 еллар – Татарстан Республикасы Дәүләт Советы рәисе урынбасары. 1999 елның сентябрь ае – 2001 елның апрель ае – Татарстан Республикасының Матбугат, телерадиотапшырулар һәм массакүләм коммуникация чаралары министры. 2001 елның май ае һәм 2005 елның апрель ае – Татарстан Республикасы Премьер-министры урынбасары. 2005 елның 29 апреленнән Татарстан Республикасы Премьер-министры урынбасары – мәдәният министры.
«Фидакарь хезмәте өчен» һәм "Казанның 1000 еллыгы истәлегенә" медальләре (2005 ел) белән бүләкләнгән.
Гаилә хәленә килгәндә: кияүдә, бер улы бар.


Әхмәт Юныс.
Биография.
Әхмәт Юныс 1916 елда Татарстанның Кукмара районы Әсән Елга авылында туа. Җидееллык мәктәпне тәмамлагач, башлангыч сыйныфларда – укытучы, 1937 елда Казанга килеп, Татарстан китап нәшриятында – мөхәррир, «Кызыл Татарстан» һәм «Яшь сталинчы» газеталарында әдәби хезмәткәр булып эшли. Ак финнарга каршы сугышта, аннары Ватан сугышында катнаша. Сугыштан соң Казан университетында югары белем ала, «Яшь сталинчы» газетасы һәм «Пионер» журналы редакцияләрендә, Татарстан китап нәшриятында эшли.
Әдәбиятка ул 30 еллар ахырында килә. 1936 елда аның «Гүзәл яшьлек» дигән беренче шигъри җыентыгы басылып чыга. Аннары «Тантана», «Әсән Елга», «Без кайтырбыз», «Уңыш», «Яз килә», «Кырларга сәяхәт», «Көн артыннан көн» һ.б. китаплары дөнья күрә.
Ә.Юныс К.Чуковский, С.Маршак, А.Барто, Я.Коллас шигырьләрен, М.Миршәкәрнең «Ленин Памирда» әсәрен татарчага тәрҗемә итә.
Ә.Юныс, озакка сузылган каты авырудан соң, 1976 елның июлендә Казанда вафат була.


Русия, СССР, РФ җитәкчеләре.
Русь, Русия, СССР, Русия Федерациясе җитәкчеләре (862–2009).
1917 елга кадәр даталар иске стильдә бирелгән.
РФ президентлары.
*


"Иман" нәшрияты.
"Иман" - Татарстан Республикасында эшләүче нәшрият.1990 нчы елда "Иман" мәркәзе каршында оештырыла. Милли, дини темага кагылышлы китаплар, догалыклар чыгара. Нәшрияттә нәшер ителгән китаплар саны 1000 нән артып китә. 2010 нчы елда нәшриятның интернет-каталогы ачылды. Хәзерге вакытта нәшрият чыгарган китапларның сыйфаты арта бара, мәсәлән, яңа чыккан "Мофассалл-гыйлме-хәл" китабы шуңа мисал булып тора. Шулай ук хәзер дини тематикадан башка, матур һәм тарихи-документаль әдәбият нәшер итү көчәйде.


Фәйрүзә Мөслимова.
Фәйрүзә Әсгать кызы Мөслимова - татар шагыйрәсе.
Биография.
Фәйрүзә Мөслимова 1954 елның 9 июлендә Татарстанның Актаныш районы Иске Балтач авылында туа. Иске Кормаш, аннары Актаныш урта мәктәбендә белем ала. Мәктәпне тәмамлагач, Казан дәүләт университетының журналистика факультетына укырга керә. Уку дәверендә ул "Әллүки" әдәби берләшмәсендә актив катнаша башлый.
Университетны тәмамлагач, яшь журналист "Яшь Ленинчы" (хәзерге "Сабантуй газетасы") газетасы редакциясендә эшли башлый. Соңрак берничә ел завод газетасында эшли. 1982 елда кабат олы матбугатка кайта,«Ялкын» журналының әдәбият-сәнгать бүлегендә җиң сызганып эшли башлый.
Хәзерге вакытта «Ялкын» журналының җаваплы сәркатибе.
Фәйрүзә Мөслимова 1993 елдан Татарстан һәм СССР Язучылар берлекләре әгъзасы.


Салих Баттал.
Салих Баттал, чын исеме Салихҗан Вазыйх улы Батталов (1905 елның 5 августы — 1995 елның 12 марты) — татар язучысы, шагыйрь, прозаик, драматург.
Биография.
Ул 1905 елның 5 августында элекке Казан губернасы Спас өязе (хәзерге Татарстанның Алексеев районы) Зур Тигәнәле авылында урта хәлле крестьян гаиләсендә туа. Алты яшендә үзлегеннән укырга-язарга өйрәнә, соңыннан күрше авыл мәдрәсәсендә һәм гражданнар сугышы чорында Чистайдагы Шиһап мәдрәсәсендә укый. 1921 елгы кытлык вакытында урта хәлле крестьян хуҗалыгы тәмам бөлеп, хәлсезләнеп калгач, уналты яшьлек Салих, апасы һәм җизнәсенә ияреп, Мәскәү өлкәсенә чыгып китә. Анда ул төрле көнлекче эшләрдә эшли: совхоз һәм хосусый хуҗалыкларда икмәк, яшелчә җыеша, вагоннардан утын, күмер, торф бушатыша, җир казый, көтү көтә һ.б. 1924 елда, Мәскәү өлкәсендәге Соболево-Щёлково туку фабрикасында эшләгәндә, фабрика янындагы татар клубы стена газетасында аның В.И.Ленин үлеменә багышланган беренче шигыре дөнья күрә. Тиздән шигырьне Мәскәүдә татар телендә чыга торган «Эшче» газетасында да бастыралар. Салих Батталның әдәби иҗат юлы шулай башланып китә.
1924—1926 елларда Салих Баттал татар-башкорт эшче яшьләренең Мәскәүдәге ике еллык гомуми белем курсларында укый. Бер үк вакытта шигырьләр язуын да дәвам иттерә. Шигырьләр шул замандагы Мәскәү татар көндәлек матбугатында даими басылып торалар. Курсларны тәмамлагач, Салих Баттал Мәскәү өлкәсендәге Вербилка фарфор фабрикасында эшли башлый, берьюлы татар эшчеләре арасында мәгариф-агарту эшләрен оештыручысы вазифасын да үти. 1928 елда фабрикада эшләгәндә алган тәэсирләре нигезендә ул беренче сәхнә әсәрен — «Организатор» исемле комедиясен яза. Комедия 1928—1929 елларда Мәскәү Үзәк татар эшче театры сәхнәсендә күп мәртәбәләр уйнатыла. Ул шулай ук башка театрларда да уңыш белән бара.
1927 елда Салих Баттал комсомол путёвкасы белән эшче-крестьян Кызыл Армиясе хәрби һава көчләренең Ленинградтагы хәрби теория мәктәбенә укырга керә. Аны уңышлы тәмамлагач, укуын Оренбург очу мәктәбендә дәвам иттерә (1928—1929), аннан соң өч елдан артык Брянск һәм Казан шәһәрләрендә очучы булып эшли. Бу чорда язучының әдәби иҗаты да активлаша. 1929 елда СССР халыкларының Үзәк нәшриятында әдипнең «Еллар җыры» дигән беренче шигырьләр җыентыгы басылып чыга, ә колхозлашу чоры авылындагы сыйнфый көрәшне калку итеп сурәтләгән «Язулы яулык» (1930—1931) драмасы Татар дәүләт академия театры (ТДАТ) сәхнәсендә куела.
1933 елның языннан башлап 1934 елның ахырынача Салих Баттал һава көчләренең махсус конструкторлык бюросы янындагы сынау отрядында хезмәт итә. 1935 елда исә, хәрби хезмәттән китеп, Бөек Ватан сугышы башланганга кадәр әдәби иҗат эше белән генә шөгыльләнә. Бу елларда аның эшчеләр, крестьяннар, Кызыл Армия, очучылар тормышына бәйле күп кенә шигырьләре, поэмалары («Кешелек һәм күселек», 1933; «Очучылар турында баллада», 1935; «Авиамарш», 1940 һ.б.), проза әсәрләре («Очучылар» романы, 1935) һәм «Сынау» (1938) исемле пьесасы языла. Соңгысы, 1939 елда Татар дәүләт академия театрында куелып, әдәби тәнкыйтьнең уңай бәясенә лаек була. Ул шулай ук аерым китап булып та басылып чыга.
Ватан сугышы чорында Салих Баттал Хәрби Һава Көчләренең Тын Океан флотында хәрби очучы булып хезмәт итә (1941—1945), япон империалистларына каршы сугышта катнаша, шәхси батырлыклары өчен сугыш медальләре белән бүләкләнә. Сугыш елларында әдип патриотик рухтагы шигырьләр һәм «Капитан Гастелло» (1942) исемле поэмасын яза.
Сугыштан соңгы иҗаты.
Салих Батталның сугыштан соңгы иҗат эшчәнлеге күләмле поэтик әсәрләре белән характерлы. Алар арасында «Олы юл буйлап» («Газзә», 1953) шигъри повесте язучы иҗатының гына түгел, гомумән илленче еллардагы татар совет поэзиясенең күренекле әсәрләреннән саналырга хаклы. Сугыштан соңгы авыл тормышын драматик ситуацияләрдә яктырткан бу повесть шул ук елны рус теленә тәрҗемә ителә һәм «Новый мир» журналында басылып чыга. Шагыйрьнең күләмле эпик әсәре — «Чирмешән якларында» (1934—1970) исемле шигъри романы да игътибарга лаек. Халык җырларының форма үзенчәлекләреннән оста файдаланып язылган, шигъри детальләргә, үзенчәлекле күренешләргә, отышлы драматик ситуацияләргә бай булган бу әсәр татар авылының 1905—1921 еллар арасындагы катлаулы тормышын, кискен сыйнфый каршылыкларын, халык массаларының азатлык өчен көрәшә-көрәшә Октябрь революциясенә килүләрен сурәтли.
Сугыштан соңгы чорда әдип драматургия һәм проза жанрларында әһәмиятле эшли. Аның драматик әсәрләреннән әхлак-этика мәсьәләләренә багышланган «Бер карар тирәсендә» (1950), «Киртә» (1959), «Яңа өйгә күчкәч» (1959), «Үтеп барышлый» (1960), «Бәрәкәтле чәй» (1969) кебек пьесаларын атап үтәргә мөмкин. Проза жанрында Салих Баттал үзенең балаларына атап язылган «Очучы язмалары» (1951) китабы һәм «Сигезенче кем?» (1965), «Баштан үткәннәр» (1972) исемле повестьлары белән билгеле. «Сигезенче кем?» повестенда Совет иле төзелешенең иң киеренке чорлары — беренче бишьеллыклар һәм Бөек Ватан сугышы чоры фонында бер очучының катлаулы язмышы тасвирлана. «Баштан үткәннәр» дигән автобиографик әсәрендә исә автор, узган гомеренең беренче яртысына күзәтү ясап, туган җир һәм чор турында уйлануларын, Валерий Чкалов, Александр Фадеев, Галимҗан Ибраһимов кебек күренекле замандашлары белән очрашуларын яза.
Салих Баттал әдәби тәрҗемә эше белән дә шөгыльләнә. Ул Александр Пушкинның күп кенә шигырьләрен һәм «Поп һәм аның хезмәтчесе Балда турында әкиятен», Владимир Маяковскийның «Владимир Ильич Ленин» поэмасын, рус Совет язучысы Н. Никитинның «Төньяк Аврора» исемле күләмле романын тәрҗемә итте.
1934 елда Салих Баттал Язучылар союзы әгъзасы булды. Әдәбиятны үстерүдәге хезмәтләре өчен Салих Баттал Хезмәт Кызыл Байрагы ордены белән бүләкләнде (1957).
Салих Баттал 1995 елның 12 мартында 89 яшендә өендә янгыннан үлә.
Мәкалә чыганагы.
Мәкалә Казанда 1986 елда Татар китап нәшриятында чыккан «Совет Татарстаны язучылары» библиографик белешмәсе нигезендә язылды.


16 октябрь.
16 октябрь — Милади тәкъвимендә унынчы айның уналтынчы көне. Ел ахырына 76 көн кала.


Океанлык илләре.
Океанлык илләре – Океанлыкта урнашкан дәүләтләр һәм территорияләр.


Мөсәгыйть Хәбибуллин.
Мөсәгыйть Мөдәррис улы Хәбибуллин – күренекле татар язучысы.
Биография.
Мөсәгыйть Хәбибуллин 1927 елның 25 декабрендә Оренбург өлкәсенең Абдуллин районы Габдрахман авылында крестьян гаиләсендә туа. Башлангыч белемне үз авылларындагы мәктәптә ала, аннары Татарстанның Баулы районы Шалты җидееллык мәктәбендә укый. Бөек Ватан сугышы елларында, уку белән бергә, колхоз эшендә актив катнаша. 1944 елда М.Хәбибуллин Чиләбе өлкәсенә китә, һөнәр мәктәбен тәмамлап, 1946–1953 еллар арасында Магнитогорск металлургия комбинатында токарь, Башкортстанның Октябрьский шәһәрендәге бораулау конторасында мастер булып эшли. 1953 елда туган авылына кайта. 1958–1966 елларда Баулы эшчеләр поселыгында эшли һәм яши. 1961–1962 елларда Баулы, 1966–1968 елларда Азнакай район газетасы редакцияләрендә эшли. 1969–1971 елларда Таҗикстандагы Рудәкый исемендәге урта мәктәптә тарих һәм җәмгыять белеме фәннәре укыта. 1971 елда, читтән торып укып, Казан дәүләт университетының татар теле һәм әдәбияты бүлеген тәмамлый.
1971елның июненнән бирле М.Хәбибуллин Казанда яши.
Бүләкләр.
1996 елда татар халкының күпгасырлык тарихи-мәдәни мирасын тергезү өлкәсендә ирешкән уңышлары өчен М.Хәбибуллинга Кол Гали исемендәге халыкара премия бирелде.


Lordi.
Lordi рок төркеме. Өч катнашучыдан тора: (Tomi Putaansuu), Awa (Leena Peisa), Ox (Samer el Nahhal), Kita (Sampsa Astala), Amen (Jussi Sydänmaa).


17 октябрь.
17 Октябрь — Милади тәкъвимендә унынчы айның унҗиденче көне. Ел ахырына 75 көн кала.


Гали Хуҗиев.
Гали Хуҗиев — татар шагыйре.
Гали Хуҗи 1912 елның 17 октябрендә Татарстанның Апас районы Карамасар авылында туа. 1937—1941 елларда, эштән аерылмыйча, Казан дәүләт педагогика институтының кичке бүлегендә укый, 1932-1934 елларда «Кызылармеец» газетасында — әдәби хезмәткәр, 1934 елдан — «Яшь ленинчы» газетасының җаваплы сәркатибе, соңрак редактор урынбасары һәм редакторы була. Үзе теләп сугышка китә һәм фронт газетасында җаваплы сәркатип булып хезмәт итә.
Гали Хуҗи әдәбиятка утызынчы елларда килә. Аның «Шатлык» исемле беренче шигъри җыентыгы 1936 елда басылып чыга. Шуннан соң дистәләрчә китаплары («Яшьлек тавышы», «Комсомолка», «Сабан тургайлары», «Зоя», «Туган җир», «Чын күңелдән», «Мин сөям сезне, дуслар!», «Кояшлы иртә», «Идел хикәясе» һ.б.) дөнья күрә.
Шагыйрь 1966 елның 13 октябрендә вафат була.


Роза Туфитуллова.
Роза Рәхмәтулла кызы Туфитуллова — татар журналисты.
Тормыш юлы.
Роза Туфитуллова 1945 елның 17 октябрендә Татарстанның Аксубай районы Яңа Узи авылында дөньяга килә. Яшьтән үк тырыш, зирәк һәм акыллы булуы ярдәм иткәндер, кыз урта мәктәпне алтын медальга, ә Казан дәүләт университетының тарих-филология факультетын кызыл дипломга тәмамлый.
Аның хезмәт юлы да гел биеклекләр яулаудан гына тора. Ул башта «Татарстан» телерадиотапшырулар дәүләт комитетының балалар һәм яшьләр тапшыруы редакциясе редакторы, аннары «Яшь ленинчы» газетасы һәм «Ялкын» журналының баш мөхәррире булды. 1988 елда исә «Сөембикә» журналына баш редактор итеп билгеләнде. Татарстан Дәүләт Шурасында даими комиссия рәисе урынбасары булып эшләү чорында Роза Туфитуллованың һәр сессиядә ялкынлы чыгышларын күпләр хәтерлидер. Ана һәм бала, гаилә, яшь буын язмышы турында булды алар.


Әнис Галимҗанов.
Әнис Фоат улы Галимҗанов — татар галиме, физика-математика фәннәре кандидаты.
Галим 1959 елның 17 октябрендә Чутай авылында туган. Мәктәптә укыган елларында ук үтә сәләтле, кызыксынучан, эзләнүчән бала булып таныла. 1976 елда ике сыйныф экзаменнарын берьюлы биреп, вакытыннан алда алтын медаль белән Чепья урта мәктәбен тәмамлый. Мәктәп елларында республика олимпиадаларында катнашып, физика һәм математика фәннәре буенча җиңүче, призер була. Казан һәм Мәскәү дәүләт университетлары каршындагы физик-математик юнәлештәге мәктәпләрдә читтән торып укый.
1976-1981 елларда Казан дәүләт университетының механика-математика факультетында укый. Университетны тәмамлагач, берара инженер булып эшли. Соңрак – механика-математика факультеты ассистенты, аспиранты. Шушында диссертация яклап физика- математика фәннәре кандидаты гыйльми дәрәҗәсе ала.
Казан университетының исәпләү математикасы һәм кибернетика кафедрасы доценты. Фәнни эшчәнлеген дәвам итә.


Яңа Балтач.
Яңа Балтач – Татарстан республикасы Актаныш районындагы авыл. Ул Агыйдел елгасының сул кушылдыгы Шәбез елгасы буенда урнашкан.
1997 елда монда 113 кеше яшәгән.. Авылга 18 гасырда нигез салына. Авылда Җәмәгать үзәге бар. Анда медицина пункты, клуб һәм башлангыч мәктәп урнашкан.


Вануату.
Вануату Җөмһүрияте – Меланезиядә урнашкан дәүләт.


Һиллари Клинтон.
Хи́ллари Ди́ан Ро́дэм Кли́нтон (ингл. "Hillary Diane Rodham Clinton"; 1947 елның 26 октябрендә, Чикагода туды) – Америка сәясәтчесе, АКШ демократик фиркасе әгъзасы, 2009 елның 21 гыйнварыннан АКШ дәүләт секретаре вазифасын башкара. Ире – элекеге Америка президенты Билл Клинтон.
Казанга сәфәр.
14 октябрь көнне, Русия сәфәре вакытында Һиллари Клинтон Казанга килде. Сәфәргә чыгар алдыннан дәүләт департаменты сүзчесе Ян Келли, Русияне яхшырак аңлар өчен, Мәскәүдән читкәрәк китеп карарга кирәк. Казан исә күпмилләтле Русияне чагылдырган иң кулай урын, дигән иде. Казан һава аланында аны Татарстан президенты Миңтимер Шәймиев, премьер-министр урынбасары, мәдәният министры Зилә Вәлиева һәм Казан шәһәр башлыгы Илсур Метшин каршыладылар.
Сәфәр барышында Һиллари Клинтон Кол Шәриф мәчетен, Благовещенский соборны карап чыкты, шулай ук Миңтимер Шәймиев белән сөйләште.


18 октябрь.
18 октябрь — Милади тәкъвимендә унынчы айның унсигезенче көне. Ел ахырына 74 көн кала.


19 октябрь.
19 октябрь — Милади тәкъвимендә унынчы айның унтугызынчы көне. Ел ахырына 73 көн кала.


Заһидә Бурнашева.
Заһидә Бурнашева ("Гыйффәт туташ") — татар шагыйрәсе.
Тәрҗемәи хәл.
Заһидә Бурнашева Рязань өлкәсенең Әҗе авылында туа. Башта — туган авылында, аннары күрше авылда укый. Белемен арттыру максаты белән читкә китә.
1913–1914 елларда Гаяз Исхакый нәшерендә чыккан «Ил» газетасында аның беренче шигырьләре басыла башлый, ә «Гыйффәт туташ шигырьләре» дигән беренче җыентыгы 1915 елда дөнья күрә. Тагын да тулыландырып, 1916 елда ул аны ике кисәк итеп кабат бастырып чыгара. 1919 елда шагыйрәнең «Балалар күңеле» дигән китабы нәшер ителә. Шул китабында «Зөһрә йолдыз» исемле поэмасы урын ала.
Октябрь инкыйлабыннан соң Сәмәркандта яши. Берничә ел партиянең Төркистан Үзәк Комитетында, аннан соң Үзбәкстан китап нәшриятында эшләп ала. 1933–1951 елларда Кыргызстан партия оешмасында җаваплы эшләрдә була. 1951 елдан гомеренең соңгы көненә кадәр Казанда яши һәм татар хатын-кызлар хәрәкәте турында китап яза. Ул 1971 елда басылып чыга.
Шагыйрә Казанда 82 яшендә вафат була.


Яз.
Яз - елның дүрт фасылыннан берсе. Кыш һәм җәй арасында.


Җәй.
Җәй — яз һәм көз арасындагы ел фасылы.
Өч айдан тора: төньяк ярымшарында июнь, июль һәм август; көньяк ярымшарында исә декабрь, гыйнвар, февраль.


Көз.
Көз - елның дүрт фасылыннан берсе. Җәй белән кыш арасында килә.
Өч ай буенча дәвам итә: Төньяк ярымшарда сентябрь, октябрь һәм ноябрь, Көньяк ярымшарда — март, апрель һәм май.


Ел фасыллары.
Ел фасыллары - шартлы рәвештә елның дүрт фасылга бүленеше.
*


Рамил Төхфәтуллин.
Рамил Төхфәтуллин – Галиәсгар Камал исемендәге Татар дәүләт академия театры артисты, режиссер.
Тормыш юлы.
Рамил Төхфәтуллин 1966 елның 2 октябрендә Аксубайда туа. 1987 елда Казан театр училищесын тәмамлый һәм Татар академия театрында эшли башлый. Читтән торып Казан дәүләт университетын тәмамлый. Төп рольләрдә яшь геройларны уйный. Ул иҗат иткән тормышчан образларга күтәренке йомшак романтик рух хас.
Рамил Төхфәтуллин - Татарстанның халык артисты.


20 октябрь.
20 октябрь — Милади тәкъвимендә унынчы айның егерменче көне. Ел ахырына 72 көн кала.


Нәбирә Гыйматдинова.
Нәбирә Гыйматдинова – татар язучысы.
Биография.
Нәбирә Гыйматдинова 1956 елның 20 октябрендә Татарстанның Аксубай районы Караса (Карасу) авылында туа. 1971 елда сигезъеллык урта мәктәбне тәмамлап, Иваново шәһәрендә урнашкан һөнәри училищеда укый. 1973 елда Казан шәһәренә күченеп килә. Төзүче-буяучы булып эшли башлый һәм шулай ук, эштән аерылмыйча, Казан дәүләт университетында белем ала.
Язучының беренче әсәрләре матбугатта 70нче елларда күренә башлый. 1974 елда «Йолдызлы кичтә», «Таңсылу» хикәяләре «Азат хатын» һәм «Идел» журналларында басылып чыга. Шуннан соң бик күп китап бастырып чыгара, хәзер исә «Идел» журналы редакциясендә эшли. 1985 елда Ш.Маннур исемендәге әдәби премиянең лауреаты, 2001 елда Ф.Хөсни исемендәге әдәби премиянең лаураты була. 1996 елда Татарстан рестубликасының атказанган сәгать эшлеклесе дигән исем ала.
Әсәрләрендә төп темаларның берсе – хатын-кызның язмышы. Геройлары уңай да, тискәре дә түгел, аларда яхшы да, начар сыйфатлар да бергә үрелеп яши, ләкин кайбер персонажларда я усаллык, я шәфкатьлелек артыграк.
Язучының төп геройлары үзләренә көчне табигатьтән алалар. Алар – табигать балалары. Әдип кешеләрне табигать кочагына кире әйләнергә өнди, табигать белән тыгыз бәйләнештә булмаганда адәм баласы шәфкатьлелек, бер-береңне аңлау, ягымлылык, хөрмәт итү һәм башка шундый сыйфатларны югалта баруын күрсәтмәкче була.
Нәбирә Гыйматдинова шулай ук укучыларда татар тарихын, гореф-гадәтләрен өйрәнүгә кызыксыну уятмакчы була. «Сихерче», «Бүре каны» һ.б. шундыйлардан.
Хәзерге көндә Нәбирә Гыйматдинова иң яратып укыла торган авторларның берсе булып санала.


Вахит Юныс.
Вахит Закир улы Юнысов – дипломат, язучы, Мәскәү татар милли-мәдәни автономиясенең матбугат органы «Татарские новости» газетасында баш мөхәррир урынбасары.
Биография.
Вахит Юныс тумышы белән Татарстанның Баулы районы Исергәп авылыннан. Бөгелмәдә Укытучылар институтын тәмамлаганнан соң ул, Мәскәүгә китеп, 1953 – 1959 елларда СССР Чит ил эшләре министрлыгы каршындагы Халыкара мөнәсәбәтләр институтында укый һәм, аны уңышлы тәмамлап, озак еллар Гыйрак, Мисыр, Әфганстан, Сурия кебек илләрдәге СССР илчелекләрендә хезмәт итә. Эксперт буларак, күп кенә икътисади киңәшмәләрдә, рәсми сөйләшүләрдә катнаша, башка бик күп илләргә рәсми сәяхәтләр кыла. Чит илләрдә алган тәэсирләрен ул көндәлек дәфтәренә теркәп бара. Соңыннан бу язмалар аның әдәби әсәрләренә ышанычлы нигез материал булып яталар. 2001 елда Татарстан китап нәшриятында «6000 көн чит илләрдә» исемле әдипнең күләмле китабы басылып чыкты. 1997 елдан бирле Вахит Юныс Мәскәү татар милли-мәдәни автономиясенең матбугат органы «Татарские новости» газетасында баш мөхәррир урынбасары вазифасын башкара. Ул – Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы.


1930 ел.
1930 – чәршәмбе көненән башланган ел.


Шәбезбаш.
Шәбезбаш – Татарстан Республикасы Актаныш районындагы авыл. Агыйделнең сул кушылдыгы – Шәбез елгасы буенда урашкан.
2010 елда 67 кеше яшәгән. Авыл халкы игенчелек белән шөгыльләнә. 1740 елдан билгеле.


"Хизбут-тәхрир әл-Ислами".
"Хизбут-тәхрир әл-Ислами" - сәясиләшкән дини фирка.
Тарих.
1953 елда Фәлистиндә барлыкка килә. Аңа Тәхиетдин Нәбәхәни нигез сала. Фирка пирамида формасында өлешләрдән тора. Иң түбәндә - атнага бер укыту алып баручы "мөшриф" җитәкчелегендәне түгәрәк. Партиягә кандидат кабул иткәндә ул партия серләрен сатмыйм дип ант бирә. Әгъзаларның матди хәленә бәйле рәвештә һәр әгъза кертем түли. Җыелган акча техник чараларга, хезмәт хакы, әдәбиятне нәшер итүгә һ.б. китә.
Җитәкчелек.
Фиркане Тәхиетдин Нәбәхәни оештыра.Ул аның беренче җитәкчесе була.1979 елдан фиркане Габдел Кадим Заллум җитәкли.2003 елда идарә Ата Әбү Рәшиткә күчә.
Таралышы.
Фирка Иордания, Тунис, Күвәйт, Фәлистыйн, Көнбатыш Аурупада киң таралган. Таҗикстанда, Үзбәкстанда, Кыргызстанда һ.б. илләрдә дә әгъзалары һәм оешмалары бар дип санала.
Россиядәге халәте.
2003 елда бу фирка Россиядә рәсми рәвештә тыелган.


Тәхиетдин Нәбәхәни.
Тәкыетдин Нәбәһәни (1909 ел, Иҗзим, Фәлистыйн – 20 декабрь, 1977 ел, Бәйрут) – җәмәгать эшлеклесе, фәлсәфәче һәм теолог. Каһирәнең "Әл-Әзһәр" университетын тәмамлый. Иерусалимның шәригать суды әгъзасы була. Иорданиянең "Ихванүн-мөслимүн" сектасында була.
1953 елда "Хизбут-тәхрир әл-Ислами" партиясен оештыра.


Конфуций.
Конфуций ("28 сентябрь 551 б.э.к. – 479 б.э.к.") – Кытай галиме һәм социаль фәлсәфәчесе. Аның дәресләре һәм фәлсәфәсе Кытай, Корея, Япон һәм Вьетнамлыларның фикер йөртүенә һәм яшәү рәвешенә зур йогынты ясаган. Фәлсәфәсенең төп төшенчәләре: шәхси һәм хөкүми әһлак, социаль тугърылык, гаделлек һәм ихлас.


Alina Ibragimova.
__NOTOC__


RSS.
RSS – ул Really Simple Syndication кыскартмасы. Бу технология мәгълүматны уңайлы итеп үз санагыңа даими алып торырга мөмкинлек бирә. Махсус програмны көйләп куйсаң, яраткан сайтта яңа мәгълүмат пәйда булмадымы икән дип аны вакыт-вакыт тикшереп торасы булмаячак. Яңа мәгълүмат сайтта чыгу белән шундук сезнең санакка да киләчәк.
Программалар.
Башлап, RSS агымын укый ала торган махсус программа кирәк. Ул я мөстәкыйль программа, я Mozilla Firefox, Internet Explorer, Opera кебек гизгечләрнең (browser) бер өлеше була ала.
Мөстәкыйль программалар.
Андый програмнарны Google кебек эзләү хезмәтләрендә җиңел табып була. Кайберләре бушка таратыла. Шундый программаны санакка урнаштырганнан соң, берәр кызыксындырган агымын табып, аңа языласы гына кала.
Гизү системалары.
Mozilla Firefox, Internet Explorer, Opera кебек гизү системнарында RSS агымнары белән идарә итү мөмкинлеге бар. Мисал өчен, Opera белән эш иткәндә махсус тамгага төртү җитә. Система сезгә сорау бирәчәк. "Әйе" дип җавап биргән очракта, RSS агымы системага тоташтырылачак һәм хәбәрләр сезгә даими килеп торачак.


Подкаст.
RSS логотибы, гомүми буларак, подкастны билгеләү өчен кулланыла.
Подкаст ("инг. podcasting") сүзе Apple ширкатенең iPod исемле MP3 уйнаткычларыннан килә. Подкаст технологиясе, кыскача әйткәндә, шуннан гыйбәрәт: MP3 форматында язылган радиотапшырулар интернет аша үзеннән-үзе сезнең санакка йөкләнелә. Сез үзегезгә уңайлы вакытта теләгән тапшыруыгызны тыңлый аласыз. Моның өчен йөкләү программасы һәм MP3 уйнаткыч кына кирәк.
Эшләү тәртибе.
Подкаст RSS технологиясенә нигезләнгән. Тапшыру эфирда яңгыраганнан соң, MP3 форматындагы язма сайтка урнаштырыла, ә тапшыруның исеме һәм адресы күрсәтелгән хәбәр RSS агымында пәйда була. Сезнең санакта урнаштырылган подкаст йөкләүче махсус программа яңартуларны даими тикшереп тора һәм яңа язма табылу белән аны сезнең санакка йөкли. Сез бу язманы санакның үзендә яисә берәр кесә җайланмасына (MP3 уйнаткыч, кесә телефоны йә кесә санагына) күчереп тыңлый аласыз.
iTunes.
Подкаст технологиясенең башында торган һәм куллануда иң уңай програмның берсе – iTunes дип атала. Аны санакка урнаштырганнан соң, сезне кысыксындырган каналларга язылырга кирәк. Бер көйләп куйганнан соң iTunes программасы iPod уйнаткычларына язмаларны автоматик рәвештә үзе күчерә. Хәтерне тутырмас өчен, программа иске язмаларны сөртеп бара ала.
iPodder.
Санак белән дусрак булган кулланучылар iPodder программасын сайлый ала. Аның мөмкинлекләре тагы да күбрәк. Әйтик, анда яңартуларны тикшерү вакытын төгәл билгеләп куеп була. Бу программа Windows белән бергә җигелә һәм сиздермичә генә үз эшен башкара.


Алексеевск районы.
Алексеевск районы () – Татарстан Республикасының урта өлешендә, Кама елгасының сул ягында урнашкан муниципаль район. Административ үзәге – Алексеевское шәһәр тибындагы авылы.
Район башлыгы – Козонков Владимир Константинович, районның башкарма комитеты җитәкчесе – Мифтахов Равгат Завгатович.
Географик мәгълүмат.
Район территориясе – 2080,1 км². Су өстеннән урта биеклеге – 100-150 м.
Тарихы.
Алексеевск районы 1930 елның 10 августында оештырыла. 1963елның 1 февралендә район территориясе Чистай районы составына күчеп, бетерелә һәм 1964 елның 4 мартында яңадан төзекләндерелә.
Халыгы һәм дине.
Районда үз составына бөтенесе 59 торак пункт керткән 20 җирле үзидарә советы бар. Аларда, 2009 ел халык исәбе нәтиҗәләре буенча, 26264кә якын кеше яши, шул хакта: руслар – 15158 (57,7%), татарлар – 8063 (30,7%), чуашлар – 1717 (6,6%), мордвалар – 944 (3,6%) һ.б. халыклар. Аларның күбесе район үзәгендә (9742 кеше) һәм Биләрдә (2179 кеше) тупланган.
Районда мөселман һәм православие диннәре киң таралган.
Экономикасы.
Сабан бодае, уҗым арышы, арпа, солы, тары, борчак үстерелә. Терлекчелекнең баш төрләре – ит-сөт терлекчелеге һәм дуңгыз асрау. Биләр урманчылыгы.
Мәдәнияты.
Алексеевскида рус һәм татар телләрендә «Заря» һәм «Таң» район газеталары чыга. Кыр Шенталасында яшь курайчылар ансамбле бар.
Шәхесләр.
Алексеевск районы – күп кенә атаклы шәхесләрнең туган җире. Бу районнан шагыйрь Салих Баттал, җәлилче Абдулла Баттал, академиклар Александр Бутлеров, Александр Арбузов, шулай ук генераллар, врачлар, сугыш геройлары чыккан.


Rinat Ibragimov.
__NOTOC__


Тукай районы.
Тукай районы () – Татарстан Республикасының төньяк-көнчыгышындагы муниципаль район. Район башлыгы – Хөрмәтуллин Таһир Нуруллович.
География.
Тукай районының территория мәйданы – 1744 км². Су өстеннән урта биеклеге – 245 км.
Табигать саклана торган территорияләре.
«Түбән Кама» һәм «Боровецк чишмәләре» милли парклары.
Халык.
Халык саны – 36 006 кеше.
Тарих.
Район 1930 елда Яр Чаллы районы исеме белән барлыкка килә. РСФСРның Югары Советы Президиумының 1976 елның 20 апреле Указы белән Чаллы районына Тукай районы исеме кушыла.


Каһвә.
Каһвә (ингл. "Coffee", рус. "Кофе") - каһвә агачларның кыздырылган бөртекләреннән эшләнгән эчемлек. Үзендә булган кофеин ярдәмендә стимуллаштыру эшен башкара.
XIV гасырга кадәр Хәбәшстан территорияләрендә кулланудан тыш үсә. Соңарак каһвә агачы Гарәбстан ярымутравына күчте. 16 гасыр ахырында Аурупа сәүдәгәрләре гарәб портларында каһвәне сатып ала башлап Аурупага китерә башладылар. 90 ел соңарак голланд сәүдәгәрләре каһвә агачын Ява һәм Суматра утрауларына алып киттеләр, һәм болай каһвәгә гарәб монополиясе тәмам булды.
Табигатьтә каһвә агачларның 70 төре бар - кечкенә агачлардан 10 метрлы гигантларга кадәр. Ботаника буенча каһвәнең ике төп төре бар: гарәбика һәм робуста. Дөньяда каһвә җитештерүнең дүрттән өче гарәбикага («"Coffee arabica"») нигезләнгән.
Тарих.
Иң киң таралган риваять буенча, беренче тапкыр каһвә сыйфатларын хәбәш көтүчесе тапкан. Ул кәҗәләр аны ашагач, үзләрен нормаль рәвештә тотмаганын күргән.
Элек бөртекләрне кыздырмаганнар, бары тик агачтан алып ашаганнар. Соңарак Йәмәндә каһвәгә охшаган «гешир» исемле эчемлек эшли башлаганнар. Хәзер аны «ак йәмән каһвәсе» дип атыйлар.
Гарәбистан ярымутравыннан хәбәшләр тулысынча XI гасырда куылдылар. Алар идарә иткән вакыт эчендә гарәбләр күп файдалы гадәтләрне үзләренә алалар, шул исәптән каһвә эчү. Башта гарәбләр аны хәзерге вакыттан аерылган метод белән әзерләделәр. Алар каһвә бөртекләрен сытып, аларны сөт һәм атлан мае белән былгаттылар. Барлыкка килгән массадан алар шарлар эшләп, үзләре белән юлга алганнар.
Бары тик XII гасырда каһвә бөртекләреннән эчемлек эшли башладылар, ә тагын гасыр соңрак бөртекләрне кыздырып, ватып, барлыкка килгән порошокны кайнар су белән булгатып, кайнар каһвә эчә башладылар. Гарәбләр шулай ук каһвәгә төрле тәмләткечләрне куштылар, шул исәптән имбирь һәм корица. Эчемлекне шулай ук сөт белән булгатырга өйрәнделәр.
Үстерү.
Башта, махсус шартлар булдырып, бөртекләрне утырталар. Ярты елдан соң, алдын туфракны чермә белән баетып, үсемлекләрне кырга утырталар. Каһвә үсемлекләрен рәтләр белән утырталар.
Үсемлекләр артыннан бөтен ел буенча карарга кирәк, шул исәптән төрле авырулардан, чүпләрдән һәм паразитлардан саклау.
Үсемлек игенне иң азы ике елдан соң бирә. Коста-Рико, Колумбия һәм башка илләрдә булганча, каһвәне кул белән җыю яхшырак. Бу илләрдә каһвәне җыйганда махсус төркем эшчеләрне чакыртып, бары тик өлгергән каһвә бөртекләрен җыялар.
Җыелган каһвә бөртекләре кул белән югеш чистартуга ия. Аның ярдәмендә каһвә бөртекләре юыла. Соңыннан бөртекләр бер-өч көнгә махсус шартлардагы савытларга салына. Анда ферментация процесы урын ала.
Каһвә булдыру буенча дөньяда беренче урында булган Бразилиядә derriça исемле җыю методы кулланыла. Бөртекләрнең өлгерүенә карамастан аларны барысын да җыялар. Соңга вакытларда урожай күләмен күтәрү өчен механизацияне куллана башладылар. Пневматик инструментны кулланып бөртекләрне җиргә төшертәләр.
Төшкән бөртекләрне җыялар һәм чистарталар. Аннары каһвә җиләкләрен 60 литрлы савытларга җыялар. Юылган каһвә бөртекләрен 15-20 көнгә бетонлы терассага салалар. Алар тулысынча корылсын дип, аларны һәр 20 минут булгаталар. Шулай ук механик корыткычлар кулланыла. Шулай ук су турында онытырга ярамый, чөнки бөртекләр корый алалар. Аннары бөртекләрне капчыкларга салып төрле предприятияләргә җибәрәләр.
Болгату.
Болгату ярдәмендә төрле сыйфатларның тискәре якларын башка сыйфатлар ярдәмендә тулыландырган һәм каплаган каһвә бөртекләре барлыкка килә. Шулай ук төрле сыйфатларны арттыралар, шул исәптән тәм, ис, тышкы кыяфәт һ. б.
Кыздыру.
Яхшы каһвә булдыруның иң мөһим этаплардан берсе - кыздыру. Кыздыру вакытында яшел каһвә бөртекләре күләме буенча зураялар һәм үз төсләрен үзгәртәләр.
Каһвә тәме төрле химик процесслар нәтиҗәсендә булдырыла. Кайсы химик процесс кирәк булуына карап, кыздыручы шулкадәр бөртекләрне кыздыра.
Гомумән кыздыруның дүрт төрен аералар. Иң җиңел кыздыру ысулын скадинав ысулы дип атыйлар, авыррагын вена ысулы, тагын карарагын - француз, ә иң авыр ысулны итальян ысулы дип атыйлар.
Аурупа каһвә гореф-гадәтләрендә, кагыйдә буларак, итальян ысулын эспрессо хәзерләү өчен кулланалар. Җиңел кыздыру ысулын исә ешрак каһвәне френч-пресста әзерләү өчен кулланалар.
Төю.
Кыздырылган каһвә бөртекләрен төяләр ("мо`лят"). Һәрбер каһвә төренең үз төю үзенчәлеге бар. Иң серт төю каһвәне френч-пресста әзерләү өчен кулланыла. Йомшаграк төю эспрессо-машиналар өчен кулланыла.
Төелгән каһвә үз тәмен һәм исен тиз югалта, шуңа күрә бөртекләрне бары тик эчу алдыннан төергә киңәш ителә.


Алексеевское.
Алексеевское — шәһәр тибындагы поселок, Татарстанның Алексеевск районының административ үзәге. Сала Куйбышев су саклагычының уң ярында Казаннан көньяк-көнчыгышка 108 км ераклыкта тимер юл станциясе янында урнашкан. Сала аша Р239 автотрассасы үтә. 2000-нче елларда сала тирәсендә су саклагычның Кама өлеше аша 11 километрлы күпер ачылды.
Район үзәгендә - авыл хуҗалыгы машиналарын төзү (ААҖ «Алексеевская СХТ»), ГУП «Алексеевский молочно-консервный комбинат», кирпеч заводы, асфальт заводы, нәфис туку фабрикасы.
Тарихы.
Алексеевское саласы XVII гасыр уртасында нигезләнә. Аның беренче хуҗасы майор А. И. Змиев була, үз утарын ул 1712 елда Пётр I көрәштәше Казан губернаторы һәм Әстерхан графы П. М. Апраксинга сата. Апраксин шулай ук тагын ике биләмә - Лебяжье һәм Саконы биләмәләрен нигезли. Бу чордан башлап авыл тарихы җирле рухани Василий Нечаев төзегән елъязмада языла. Елъязма безнең көннәргә кадәр сакланган.
Яңа җирләрне яшәү өчен җайлаштыру максаты белән Апраксин монда крепостной крестьяннарны гына түгел, төрле качып киткәннәрне дә китерә. Моның сәбәпле XIX гасыр уртасына кадәрле Кама арты ягы үтеп баручылар өчен әйләнә-тирәдә тыныч булмаган һәм куркыныч җир итеп санала.
Авыллар кулдан кулга еш күчә: бояр Апраксиннан — урал чугун кою заводлары хуҗасы промышленник А. Н. Демидовка, аннан — Екатерина II иркәсе эре җир биләүче сенатор А. И. Сахаровка.
1965 елда сала Шәһәр тибындагы посёлок халәтен ала.
Кеше саны.
2007 елга кеше саны — 10 352 кеше (2002 елда - 9720 кеше).


"Ракета" сәгать заводы.
«Ракета» – Рәсәйнең күптәнге сәгать заводларының берсендә – Петродворец сәгать заводында чыгарыла. Предприятие Советлар Союзының сәгатьләрне персональ куллану өчен массалап җитештерүе буенча 13 иң зур заводы санына керә иде. Петродворецта чыгарыла торган «Ракета» сәгатьләре дөньяның 30дан артык илендә сатыла иде.
Исемнең барлыкка килүе.
«Ракета» маркасы сәгатьләренең беренче партиясе 1962 елда чыгарыла. Бу исем сәгатькә 1961 елның 12 апрель Юрий Гагаринның Восток-1 корабында космоска очуына атап бирелә. Бу – «Ракета» исеме килеп чыгышының чын аңлатмасы. Ләкин Көнбатыш Ауропа һәм Америка илләрендә бу марканың бу исемгә негатив яктан караганнар. Салкын сугыш чорында «Ракета» исеме Р-16 яңа буын ракетасы белән ассоциацияләнә иде. Шулай ук ул ракетаны 1962 елда СССР да үз куллануына алды.
Марканың барлыкка килүе.
Үз маркасы астында сәгатьләр чыгара башлаганда Петродворец сәгать заводына инде 200 елдан артык иде. Сәгать механизмнары чыгара башлаганчы ул ташларны техник эшкәртү белән шөгыльләнә иде. 1949 елда читтән китерелгән детальләрдән «Звезда» һәм «Победа» кул сәгатьләренең беренче партияләре чыккан иде. Ләкин завод чит шаблоннарда эшлисе килмичә үз оригиналь моделе өстендә актив эш алып бара иде. Заводта барлык сәгатьләр өчен бердәм «Ракета – 2609Н» механизмы барлыкка китерелә һәм 1964 елда инде заводның «Ракета» дигән үз оригиналь сәгать маркасы килеп чыга. «Ракета – 2609Н» илдә иң яхшы механизмнардан санала. Аның нигезендә «Ракета» сәгатенең ике дистә модификациясеннән артык чыга: автоматик заводлы, календарь белән, 24 сәгатьле шкала белән, магнитка чыдам, сукырлар өчен модельләр һ.б. 1980 елга заводта елына 4 600 мең экземпляр чыгарыла иде.
Беренче модельләр.
«Ракета» маркасы астындагы беренче сәгатьләр «Россия», «Рекорд», «Петродворец» исемнәре белән чыга. «Рекорд» сәгатьләре исә оригиналь төзелешле сәгатьләр була. Бу сәгатьләр безнең илдә чыккан сәгатьләрдән бүгенге көндә дә иң яссылары булып кала. Аларның биеклеге – 2,7 миллиметр, бу берсе өстенә берсе куелган ике совет биштиенлекләре биеклегеннән дә артык түгел. 1965 елда «Рекорд» халыкара Лейпциг ярминкәсендә алтын медаль яулап ала.


Байлар Сабасы.
Байлар Сабасы - Саба муниципаль районының үзәге. Казаннан 100 км ераклыкта урнашкан.


23 октябрь.
23 октябрь — Милади тәкъвимендә унынчы айның егерме өченче көне. Ел ахырына 69 көн кала.


Zulya Kamalova.
__NOTOC__


Дөнья дәүләтләре исемлеге.
2008 елның августына күрә БМО эченә 192 дәүләт керә. Тагын бер танылган дәүләт – Ватикан БМО вәкиле түгел, ләкин халыкара хокук субъекты статусына ия.
Дистәләгән дәүләти берәмлекләр де-факто бәйсез дәүләтләр, ләкин башка дәүләтләр тарафыннан танылмаган яисә статусы бәхәсле.
Аурупа Берлеге дәүләт һәм конфедерация сыйфатын йөртә, ләкин халыкара хокукта дәүләт буларак каралмый.


Хиҗаз.
Хиҗа́з (Гарәпчә الحجاز) — Гарәп ярымутравының көнбатыш өлешендә урнашкан, Сәгуд Гарәбстаны территориясе. Ислам барлыкка килүенең тарихи урыны - монда мөселманнарның изге Мәккә һәм Мәдинә шәһәрләре урнашкан. Административ үзәге — Җиддә.
1916—1925 елларда - гарәп кабилләренең Госман империясенә каршы баш күтәрүе нәтиҗәсендә барлыкка килгән бәйсез дәүләт. Хиҗазның беренче короле - Хөсәен бин Гали (1916—1924), икенчесе - аның улы Гали бин Хөсәен (1924—1925).


24 октябрь.
24 октябрь — Милади тәкъвимендә унынчы айның егерме дүртенче көне. Ел ахырына 68 көн кала.


Габдулла Камал.
Габдулла Камал — татар режиссеры, актер, татар драматургиясе һәм театрына нигез салучыларның берсе. Галиәсгар Камалның бертуган энесе.
Габдулла Камал 1893 елда Казанда туа. Кече яшьтән үк байларда хезмәт итә. 17 яшендә инде Габдулла приказчик була. 1910 елда Казанда «Шәрык клубы» ачыла. Шунда режиссер булып эшләүче Галиәсгар Камал энесе Габдулланы да театрда уйнарга җәлеп итә. Шулай итеп, читек-кәвеш кибете приказчигы 17 яшендә сәхнәгә чыга һәм бер-ике елдан профессиональ артист булып китә.
«Сәйяр» труппасында Габдулла Кариев кул астында 8 ел эшләп чыныгу алган Габдулла Камал үзенең иҗатын төрле шәһәрләрдә дәвам иттерә. Ташкент шәһәрендә үзе татар театры оештыра, үзбәк халкының театр сәнгатенә юл яра, таҗик, төркмән театрларына да булыша. Новосибирск, Әстерхан, Оренбург, Царицын шәһәрләре театрларында да хезмәт куя. Татарстан хөкүмәте чакыруы буенча Камал I, 1931 елда Казанга кайтып, радиодрама коллективының баш режиссеры була һәм гомеренең соңгы көненә кадәр шунда эшли.
1933 елда вафат.


Софья Гобәйдуллина.
Софья Гобәйдуллина (чын исеме Сания Гобәйдуллина) — мәшһүр татар композиторы.
Биография.
Софья Гобәйдуллина 1931 елның 24 октябрендә Чистай шәһәрендә дөньяга килә, ә балачагы һәм яшьлеге Казан шәһәрендә уза. Мәктәпне тәмамлап, Казан консерваториясенә фортепьяно бүлегенә укырга керә. Монда ул Салих Сәйдәшев, Нәҗип Җиһанов, Альберт Леман, Семен Казачков, Леопольд Лукомский кебек зур талантлы укытучылардан белем ала. 1954 елда Софья Гобәйдуллина Мәскәүгә күченә һәм шунда ук консерваторияне дә бетерә. Шул ук елларда ул документаль, нәфис, мультипликацион фильмнарга музыка яза: «День ангела», «Маугли», «Анна Голубкова», «Чучело», «Кошка, которая гуляет сама по себе» һ.б.
1969 – 1970 елларда Мәскәү эксперименталь электрон көйләр студиясендә эшләп ала, 1975 елда «Астрея» группасы белән бергә эшли. 1992 елда композитор Алманиягә – Алпен-Унтерглиде шәһәренә күченеп яши башлый.
Софья Гобәйдуллина күптөрле илкүләм премияләргә ия булган шәхес, композиторның исеме бөтен дөньяга да билгеле.


Ризван Хәмид.
Ризван Хәмид, тулы исеме Ризван Мирхәбибулла улы Хәмидуллин — татар драматургы, язучы.
Биография.
Ризван Хәмид 1941 елның 24 октябрендә Башкортстанның Ярмәкәй районы Усман-Ташлы авылында колхозчы гаиләсендә туган. Урта мәктәпне тәмамлагач, 1959 елда Октябрьский шәһәрендәге «Нефтеавтоматика» заводына күчеп, слесарь булып эшли башлый. 1962 елда Уфага барып, түбән вольтлы электр аппаратуралары заводында елга якын слесарь булып эшләгәннән соң, югары белем алу нияте белән Казанга килә һәм педагогика институтының татар мәктәпләре өчен рус теле һәм әдәбияты укытучылары әзерли торган бүлегендә укый башлый. Бер елдан, хәрби хезмәткә чакырылуы сәбәпле, аңа укуын вакытлыча өзеп торырга туры килә. Институтны 1971 елда гына тәмамлый. Шул ук елда «Чаян» журналына эшкә чакыралар, анда башта фельетонист, соңрак хатлар бүлеге мөдире булып эшли.
Иҗат.
Ризван Хәмид — җитмешенче еллар ахырында әдәбият мәйданына чыга. Аның беренче җитди әсәре — «Синең урынына кайттым...» драмасы 1977 елда языла, 1978 елда Г.Камал исемендәге Татар дәүләт академия театрында, 1981 елны Әлмәт дәүләт драма театрында куела, һәм, Мәскәүдә русчага тәрҗемә ителеп, берничә рус драма театрларында сәхнәләштерелә. «Иске йорт кешеләре», «Каен җиле», «Кайтыр идем», «Китәм инде...», «Озын юлның тузаны» һ.б. әсәрләре илебезнең төрле театрларында куела.
Драматург юмористик хикәяләр һәм балалар өчен кечкенә күләмле сәхнә әсәрләре авторы буларак та билгеле. Авторның беренче пьесалар җыентыгы («Кайтыр идем...») 1982 елда Татарстан китап нәшриятында басылып чыкты.
Ризван Хәмид шулай ук Гариф Ахунов белән берлектә «Тукай» фильмның сценариен яза.


Рәшит Ахунов.
Рәшит Ахунов — татар язучысы, тәрҗемәче.
Биография.
Рәшит Гарифҗан улы Ахунов 1953 елның 24 октябрендә Казан шәһәрендә язучы Гариф Ахунов гаиләсендә туган. Бала чагы Татарстанның Әлмәт шәһәрендә уза, шунда гомуми белем мәктәбенең сигез сыйныфын, шулай ук башлангыч музыка һәм рәсем сәнгате мәктәпләрен тәмамлый. 1968 елда гаиләләре белән Казанга кире кайткач, башта урта мәктәптә, аннары 1971–1976 елларда Казан дәүләт университетының тарих-филология факультетында белем ала.
Рәшит Ахунов – татар язучыларының проза әсәрләрен русчага тәрҗемә итүдә актив эшләүчеләрдән берсе. Аның уңышлы тәрҗемәләреннән Г.Ахуновның «Хәзинә» («Клад»,1976) романы белән «Ардуан батыр» (1976), «Чикләвек төше» («Ядро ореха»,1982), М.Мәһдиевнең «Без – кырык беренче ел балалары» («Мы – дети сорок первого года", 1981) повестьларын, Ш.Камал новеллаларын, Ш.Маннурның «Муса» романын күрсәтеп үтәргә мөмкин.
Р.Ахунов оригиналь әсәрләр дә яза. 1981-1983 еллар арасында ул, каләмдәше Виктор Кузнецов белән бергә, «Иртә кичтән хәерлерәк», «Камыр батыр», «Дөньяга караш» исемле өч пьеса һәм «Ут эчендә» исемле бер повесть тәмамлады.


Нурфия Гафиатуллина.
Биография.
1976 елның 24 октябрендә Чутай авылында туган. 1983 елда Нөнәгәр урта мәктәбен тәмамлый һәм Казан Дәүләт университетының татар филологиясе, тарих һәм көнчыгыш телләр факультетына укырга керә. 1998 елда университетны кызыл диплом белән тәмамлый. Мәктәп елларында ук төрле республика конкурсларында катнашып призлы урыннар яулаган Нурфия студент чагыннан фәнни эшкә керешә. 1997 елда аның хезмәте студентларның фәнни эшләре арасында өстенлек ала һәм Н.Лобачевский исемендәге махсус премиягә лаек була, гомумроссия конкурсында «Әдәби тәнкыйтьтә Г.Исхакыйның «Мөгаллимә» драмасы» исемле хезмәте югары бәя ала.
Университетны тәмамлагач та Н.Гафиатуллина фән юлын сайлый – укуын аспирантурада дәвам итә. «Татар матур әдәбиятында Г.Тукай» темасына диссертация яклап 2002 елда филология фәннәре кандидаты гыйльми дәрәҗәсе ала. Шул ук елны «Егерменче гасыр татар шигъриятендә Г.Тукай» исемле монографиясе басылып чыкты.
Н.Гафиатуллина Казан университеты студентларына татар әдәбиятын укыта. Киң фәнни эшчәнлеген, эзләнүләрен дәвам итә.


1931 ел.
1931 ел – пәнҗешәмбе көненнән башланган ел.


Айрат Рифкать улы Арсланов.
Айрат Рифкать улы Арсланов – Галиәсгар Камал театры актеры.
Биография.
1967 елның 9 апрелендә Казан шәһәрендә туа. 1988 елда Мәскәүдә Щепкин исемендәге Югары театр училищесын (татар студиясе) тәмамлый. 1990 елдан – армиядә хезмәт иткәннән соң – Татар академия театрында.


Гарри Поттер.
" "Бу әдәби персонаж турындагы мәкалә. Китаплар сериясе турында мәкалә Гарри Поттер (романнар сериясе) дип атала.'
Гарри Джеймс Поттер (ингл. "Harry Potter") – Джоан Роулингның атаклы романнар сериясенең төп герое.


Инглиз әдәбияты.
Инглиз әдәбияты - инглиз телендә булган әдәбият.
Англ-саксон әдәбияты.
Инглиз әдәбияты башы буларак Англ-саксон чорын атыйлар.
Беренче әдәбият һәйкәлләрен дин әһелләре иҗат иткәннәр.
Сылтамалар.
*


Ризаэддин Фәхреддин.
Ризаэтдин Фәхретдин ("13 гыйнвар 1859 ел, Кичүчат, Самара губернасы – 12 апрель 1936 ел, Уфа") – иң күренекле затларның берсе буларак татар тарихында исеме уелган бөек шәхес. Ул – тарихчы да, әдип тә, педагог һәм күренекле дин эшлеклесе дә. Аның иҗади мирасы гаҗәеп бай.
Бала чагы.
Ризаэтдин Фәхретдин 1859 елның 13 гыйнварында Самара губернасының Бөгелмә өязе (хәзер Татарстанның Әлмәт районы) Кичүчат авылында туган. Әтисе Фәхретдин Сәйфетдин улы шул авылның имамы булган. Ризаэтдин иң беренче сабакларын 5-6 яшьлек вакытында әнисе Мәһүбә абыстайдан алган. 1867 елның көзеннән 1868 елның язына кадәр, җизнәсе Гыйльман Кәримигә ияреп барып, Чистай мәдрәсәсендә укыган. Гыйльман хәзрәт Миңлебай авылына имам итеп билгеләнү сәбәпле, Ризаэтдин башка елларда ерактагы Чистайга укырга бармаган, үзләренә якынрак Түбән Шәлчәле авылы мәдрәсәсенә 1869 елда барып, анда нигезле белем алган. Мәдрәсәнең югары сыйныфларына җиткәч, кечерәк сыйныф шәкертләренә үзе дә сабак укыта башлаган. 1889 елның язына хәтле ул Шәлчәле мәдрәсәсендә хәлфәлек итеп, шәкертләргә белем биргән.
Казан.
Ризаэтдин Фәхретдин 1886 елда Казанга сәяхәт итеп, заманының олуг тарихчысы һәм дин галиме Шиһабетдин Мәрҗани белән очраша. Аннан соң, 1887 елның 19 июнендә Уфада имтихан тапшырып, имам-хатыйплык шәһадәтнамәсе – указ ала. Шул ук 1887 елда Ризаэтдин Фәхретдиннең гарәп теле грамматикасы буенча язган беренче китабы басылып чыга.
Санкт-Петербург.
1888 елның җәендә Петербургка барып, анда ике ай чамасы яши, заманының танылган ислам философы Җәмалетдин Әфгани белән очраша. Мондый күренекле затлар белән очрашулары һәм аралашулары Ризаэтдин Фәхретдингә бик зур тәэсир ясаган. Ул Шиһабетдин Мәрҗани, Җәмалетдин Әфгани һәм Исмәгыйль Гаспралыны үзенең рухи остазлары дип санаган.
Илбәк авылы.
1889-1891 елларда Ризаэддин Фәхретдин Бөгелмә оязенең Илбәк авылында имам һәм мөдәррис вазыйфаларын башкарган. 1891 елда ахунлык дәрәҗәсен алган.
Уфа, казыйлык.
Уфа шәһәрендәге Мәхкәмәи Шәргыягә (Диния Нәзарәтенә) беренче мәртәбә 1891 елда казый итеп сайлана һәм өч ел саен шул ук вазыйфага кабат-кабат сайланып, 1906 елга хәтле казыйлык хезмәтен башкара. Ризаэддин Фәхретдиннең казыйлык вакытында башкарган иң зур эшләренең берсе – Диния Нәзарәтенең таркау хәлдәге архивын тәртипкә китерү булган. Фидакяр хезмәтләре өчен ул 1894 һәм 1897 елларда патша хөкүмәте тарафыннан көмеш һәм алтын медальләр белән бүләкләнгән.
Уфага килгәнче Ризаэддин Фәхретдиннең берничә дәреслеге басылып чыккан була. Уфада исә ул тулаем фәнгә чумып, иҗат эшчәнлеген арттыра. Бер-бер артлы «Тәрбияле бала», «Тәрбияле ана», «Шәкертлек адабе» кебек дәреслекләре,  шулай ук  «Сәлимә,  яки Гыйффәт»  (1899),  «Әсма,  яки Гамәл вә җәза»  (1903) кебек әдәби җәүһәрләре, «Асар»  кебек тарихи хезмәтләре нәшер ителә. 1907 елга хәтле Р.Фәхретдиннең барлыгы 29 исемдәге әдәби, тарихи, гыйльми педагогик, дини хезмәтләре һәм әсәрләре басылып чыккан. Аларның кайберләре дүртәр-бишәр, хәтта алты мәртәбә басылганнар. Казыйлык Вазыйфасындагы намуслы хезмәте һәм иҗат әсәрләре белән Риза казый исеме барлык төрки-татар һәм мөселманнар арасында шөһрәт таба.
Оренбург, «Шура» журналы.
Оренбург шәһәрендә чыга башлаган «Вакыт» газетасының наширләре – бертуган Шакир һәм Закир Рәмиевләр, мөхәррире Фатыйх Кәримиләрнең чакыруы буенча Риза казый 1906 елда Уфадан китә. Шул елның язында ул гаиләсе белән Оренбург шәһәренә күчеп килә һәм «Вакыт» газетасы идарәсендә эшли башлый, төрле мәсьәләләргә караган мәкаләләр язып бастыра.
Бертуган Рәмиевләр 1907 елның декабрендә татар телендә яңа журнал нәшер итәргә рөхсәт алалар.  «Шура» («Киңәш») дип исемләнгән яңа журнал 1908 елның гыйнварында чыга башлый, баш мөхәррире итеп Ризаэтдин Фәхретдин билгеләнә. Журнал 1918 елда ябылганчыга хәтле Ризаэтдин Фәхретдин «Шура»ны, мөхәррир буларак, җитәкли. Ун ел дәвамында нәшер ителгән бу журналда аның йөзләгән мәкаләләре дөнья күргән. Тематика ягыннан алар киң даирәне – әдәбият, тарих, сәнгать, мәгариф,  дини-иҗтимагый мәсьәләләр һ.б. колачлаган. Журналның искиткеч бай эчтәлекле һәм кызыклы булып чыгуы да – баш мөхәрриренең армый-талмый хезмәт итүенең матур нәтиҗәсе. Журналда эшләү чорында да Р.Фәхретдин әдәби һәм гыйльми эшчәнлеген дәвам иткән, хезмәтләре китаплар булып чыгып торган. Шул ук елларда Оренбургтагы «Хөсәения» мәдрәсәсендә дәресләр дә укыткан.
Совет чоры.
«Шура» журналы совет хөкүмәте тарафыннан ябылганнан соң, 1918 елның язында Р.Фәхретдин гаиләсе белән Уфага күчеп килә һәм Диния Нәзарәтендә казыйлык вазыйфасында эшли башлый. 1921 елның 6 декабрендә мөфти Галимҗан Баруди вафат булгач, Диния Нәзарәтендә мөфтилек вазыйфаларын башкара. 1923 елның 10 июлендә мөфти итеп рәсми рәвештә сайлап куела һәм вафатына хәтле мөфти булып хезмәт итә.
Совет хакимлеге елларында Р.Фәхретдин, авыр дини вазыйфасы белән берлектә, гыйльми эшчәнлеген дә дәвам иткән. 1925 елда СССР Фәннәр академиясенең Ленинград шәһәрендә үткәрелгән 200 еллык тантаналарына рәсми рәвештә чакырылган һәм катнашкан булуы – аның галим буларак зур абруйга ирешкәнлеген дәлилли.
Ризаэтдин Фәхретдин 1936 елның 12 апрелендә Уфада дөнья куйган һәм 15 апрельдә шәһәрнең мөселман зиратына җирләнгән.
Дингә карата сугышчан атеистик мөнәсәбәт саклаган совет елларында казый һәм соңгы дәвердә мөфти булып эшләгәнлеге сәбәпле Ризаэтдин Фәхретдиннең исеме нахакка рәнҗетелеп, дистә еллар онытылып торган. Фәкать 1960нчы елларның ахырларында гына аның исеме матбугатта яңадан чыга башлый.
Ризаэтдин Фәхретдиннең басылып чыккан хезмәтләре һәм әсәрләре.
Ризаэтдин Фәхретдин йөзләгән хезмәтнең авторы. «Тәрбияле бала», «Тәрбияле ана», «Шәкертлек адабе» кебек дәреслекләре, шулай ук «Сәлимә, яки Гыйффәт» (1899), «Әсма, яки Гамәл вә җәза» (1903) кебек әдәби җәүһәрләре, «Асар» кебек тарихи хезмәтләре нәшер ителә. 1907 елга хәтле Ризаэтдин Фәхретдиннең барлыгы 29 исемдәге әдәби, тарихи, гыйльми педагогик, дини хезмәтләре һәм әсәрләре басылып чыккан. Шулай ук «Шура» журналында аның йөзләгән мәкаләләре дөнья күргән.


25 октябрь.
25 октябрь — Милади тәкъвимендә унынчы айның егерме бишенче көне. Ел ахырына 67 көн кала.


Рашат Гайнанов.
Рашат Габдерәшит улы Гайнанов — татар әдәбият белгече.
Ул 1925 елның 25 октябрендә Башкортстанның Салават районы Нәсибаш авылында туган. Ул – яшьлекләрен сугыш уты кисеп үткән буыннан. 18 яшьлек егет каты яраланып кайта. Казанда университет тәмамлап, өлкә газета-журналларында эшли. Габдулла Тукай, Фатих Әмирхан, Һади Такташ, Муса Җәлил, Галимҗан Ибраһимов, Фатих Кәрими, Гадел Кутуй, Нәкый Исәнбәт, Заһидә Бурнашева һ.б. иҗатлары турында фәнни мәкаләләр яза.
Шулай ук ул Валентина Осеева, Марк Твен, Мариэтта Шагинян һәм башкаларның әсәрләрен тәрҗемә итә.
Рашат Гайнанов, XX йөз башында дөнья күргән газета-журналлардан гомере буе җыйган материалларга нигезләнеп, Габдулла Тукайның дүрт һәм биш томлыкларын, Галимҗан Ибраһимов сигез томлыгының алты томын хәзерләп бастырды. Ул аларда классикларның әсәрләрен төзүнең, искәрмә-аңлатмалар бирүнең иң уңышлы системасын – фәнни концепциясен төзеп калдырды. Галим био-библиографик сүзлек өчен сигез йөзгә якын язучы, журналист турында мәгълүмат туплады. 1918 елга кадәр чыгып килгән газета-журналларны карап чыгып, зур карта төзеде, бу материаллар «Татар вакытлы матбугаты» дигән китапка нигез булды.
Рашат Гайнанов 1990 елда вафат.


2001 ел.
2001 ел - дүшәмбедән башланган ел.


1925 ел.
1925 ел - пәнҗешәмбе көненнән башланган ел.


1928 ел.
1928 ел - якшәмбе көненнән башланган кәбисә елы.


Борынгы дөнья.
Борынгы́ дөнья́ – Тарих булмаган чор һәм Урта гасырлар арасында булган тарихи чор.
Америка.
*


Шәрык клубы.
Шәрык клубы – Казанда татар яшьләренең аралашу клубы.
Тарих.
1907 елның 1 декабрь көнендә мәшхүр "Болгар" кунакханәсендә беренче тапкыр татар мөселман яшьләре җыелып "Шәрык" клубы кичәләрен оештыра башлыйлар. 1907-1908 елларда "Болгарның" 20нче бүлмәсендә җыелалар.
1909 елда "Шәрык" клубы яңа 3 катлы бинага күчә (хәзерге Татарстан урамы, 8). 1нче катта – клуб идарәсе, гардероб һәм касса, 2нче катта- 150 кешелек тамаша залы, лото уены бүлмәсе һәм укучылар бүлмәсе булган, рус–мөселман китапханәсе урнашкан. Клуб белән аксакаллар советы идарә иткән. Озак еллар дәвамында атаклы мәгърифәтче Ибраһим Вәлиулла улы Терегулов әлеге идарәнең рәисе булган. Идарәгә тарихчы Г. Ахмаров, тел белгече М. Корбангалиев, драматурглар Г. Камал һәм Г.Колэхмәтов, язучы Г. Карам, Г. Шараф, Ш. Ахмаров, һ.б кергән.
Эшчәнлек.
"Шәрык" клубы лекцияләр, диспутлар, концертлар уздырган, бәйрәм чаралары оештырган. "Сәяр" труппасы да шунда оеша. Атнага ике спектакль куела ("Банкрот", "Безнең шәһәр серләре", "Бәхетсез егет", "Уйнаш", "Кызганыч бала"). Шулай ук русча да спектальләр дә уйналаган. Клубка язучылар, нәширләр, студентлар, курсисткалар, мәктәп укучылары, укытучылар, приказчиклар, бай уллары һәм башкалар киләләр. Җәмгысы 30-40 әгъзә. Ә киенүгә килгәндә, милли күлмәкме, Аурупа костюмымы – әмма калфак, кәләпүш мәҗбүри. "Шәрык" клубының хәтта үз уставы булган. Ә аксакаллар советы аеруча данлыклы казанлалырга хөрмәт билгесе – "Почетлы бюлет" биререгә хокуклы булганнар. Әлеге билет спектальләргә, бакша күңел ачу чараларына керү мөмкинлеген дә тәэмин иткән. Клубта кыллы оркестр да була. Г. Тукай "Әүвәлде итальян гармуннынан башка күрмәгән татарларга әллә нинди оркестралар җыеп, әллә нинди көйләр уйный башлаганнар... Казандагы Шәрык клубына бу хезмәте өчен милләт исеменнән рәхмәт укымаска мөмкин түгел",- дип язган.
Әгъзалар.
Клуб эшендә төрле елларада Г. Тукай, Ф. Амирхан, Г. Камал, С. Рәмиев, Г. Коләхмәтов, С. Рахманкулов, Н. Юшков (язучылар), Г. Кариев, С. Гыйзатуллина-Волжская, В.Мортазин-Иманский (артистлар), В. Апанаев, И. Галиәкберов, Г. Зайпин, И.Козлов, Г. Трейтер катнашканнар.


Кока-Кола.
Кока-Кола - алкогольсез, газлы эчемлек. Coca-Cola компаниясе тарафыннан эшләнә. 2006 һәм 2009 елларда, дөньяда иң кыйммәт бренд булып санала.


Татарстан — Яңа Гасыр.
Татарстан - Яңа Гасыр — Татарстанның ике дәүләт телендә тапшыручы телерадиокомпания. Үзенә Татарстанның бердәнбер иярчен каналын, «Яңа Гасыр» радиосын, «Love-радио»сын, «На волне Татарстана — Татарстан дулкынында» газетасын кертә. Ачык акциянерлар җәмгыяте 2001 елның 17 маенда теркәлде.
Тарих.
Канал 2002 елның 26 августында эшли башлады.
Логотибы.
Телеканал үзенең эшләү барышында бер логотибны алмаштырды инде, хәзергесе — икенчесе булып тора.
2002 елдан 2007 елга кадәр логотип югары, сул почмакта урнашкан булса, 2007 елдан башлап ул уң югарыгы почмакта урнаша.
Аудитория.
ТЯГның потенциаль аудиториясе - 35 миллион кеше. Иярчен аша ТНВ Русия регионнарына, БДБ илләренә, Азия белән Аурупа илләренең күпчелегенә үз сигналын тарата.


Opera mini.
Opera mini – кәрәзле телефоннар өчен браузер. Программа Java телендә j2me платформасы өчен язылган. Web битләрне ачу өчен махсус прокси серверлар куллана, шул сәбәпле трафик әзрәк тотыла hәм тизлек арта.
Хуҗасы.
Opera Software. Хәзерге вакытта программаның күп кенә версияләренә модификацияләр (Опера Мини Мод) язылган, аларга файл-менеджер, ftp-клиент, текст буферы hәм башка функцияләр өстәлгән. Модификацияләрнең 2.06 версиясе хәзер татарчага тәржемә ителгән.


Азнакай районы.
Азнакай районы — Татарстан Республикасындагы муниципаль район. Үзәк — Азнакай шәһәре.
Медицина.
Районда 760 урынлы 6 шифаханә бар.
Матбугат.
Татар һәм рус телләрендә «Маяк» газетасы басыла.


«Ак Барс» хоккей клубы.
"Ак Барс" хоккей клубы - Казан шәһәренең хоккейспорт оешмасы. Континенталь хоккей лигасында катнаша.
Тарих.
Команда 1956 елында "Машстрой" исеме белән нигезләнгән. Башта "Урицкий исемендәге СК" исеме белән Казан бәйгесендә катнаша. Русия чемпионатларда 1958 елдан катнаша. 1995 елда, дүрт исем алыштырып, клубында "Ак Барс" исеме ныгып урнашырган.
2008/2009 елда клуб Гагарин кубогын алды.


Агата Кристи.
Агата Мэри Кларисса Маллоуэн (ингл. "Agatha Mary Clarissa, Lady Mallowan"), ирнең фамилиясе буенча мәгълум булган Агата Кристи (1890 елның 15 сентябре – 1976 12 гыйнвары) – инглиз язучысы.
Дөньяда детектив прозасының иң мәшһүр язучылардан берсе. Иң күп чыгарган китаплар арасында аның китаплары өченче урында (Библия һәм Шекспир китапларыннан соң).
Кристи 60 детектив роман, 6 мәхәббәт роман, 19 хикәя җыентыгы чыгарды. Аның 16 пьессасы Лондонда куелган.
Агата Кристи китаплары 100дән күбрәк телгә тәрҗемә ителделәр, 2 миллиард данә тиражы бедзн чыктылар.
Шулай ук Агата Кристи театр спектакльләр буенча рекордлы язучы. «Мышеловка» пьессасы (ингл. "The Mousetrap") беренче тапкыр 1952 елда куелган иде, һәм хәзер дә күрсәтелә.


Alsu.
__NOTOC__


Ravil Isyanov.
__NOTOC__
Remarka: * - Isyanov dominant orphographia buyinsa, alternativ variant Isaynov.


Октябрь.
Октябрь (лат. "October") - Милади тәкъвимендә унынчы ай. Үз исемен латин octo (сигез) сүзеннән алды, чөнки Цезарь реформасы алдыннан сигезенче ай булган иде. Кышкы вакытка күчү сәбәпле иң озын ай булып санала (745 сәгать).


30 октябрь.
30 октябрь — Милади тәкъвимендә унынчы айның утызынчы көне. Ел ахырына кадәр 62 көн кала.


Адольф Һитлер.
Адольф Һитлер (алм. "Adolf Hitler") 1889 елның 20 апреле, Австро-Венгрия – 1945 елның 30 апреле, Берлин, Алмания) – национал-социализмга нигез салучы, Өченче рейх тоталитар диктатураның нигезчесе, Милли-социалистик алман эшчеләр фиркәсенең җитәкчесе (фюрер), 1934 елның 2 августыннан башлап Алманиянең рейхсканцлеры, Икенче дөнья сугышы вакытында Алмания хәрби көчләренең баш җитәкчесе.


Гаяз Исхакый биографиясе.
Гаяз Исхакый 1878 елның 23 февралендә (иске стиль белән 10 февральдә) җомга көн кояш чыкканда Яуширмә авылында дөньяга килә. Казан губернасы Чистай өязенә кергән әлеге авылның күпләргә билгеле зыялылар гаиләсендә туа ул. Замандашлары әйтүенчә, әтисе Гыйләҗетдин «Чистай тарафларында гыйлеме белән шөһрәт тапкан» мулла, ә әнисе Камәрия ул якларда шулай ук аң-белеме һәм азатлык идеялары белән танылган Морат мулла улларының берсе – Мөслимвәли хәзрәт кызы була. Г.Исхакый искәртүенчә, Морат мулла, Кырым ханы Гәрәй улларыннан берсе булып, Идел буйларына бәхет эзләп килеп чыга һәм Чистай белән Бөгелмә төбәкләрендә «морадчылар хәрәкәте»н (1770-1771) оештыра һәм үзенең милли азатлык өчен көрәш программасын чагылдырган «Мулла Морат китабы»н (1772) яза. Әйтергә кирәк, Морат мулла тагын икенче күренекле бер нәсел – Әмирханнар нәселендә дә мөмкин урын тоткан.
Кайбер балалары дөньядан иртә китү сәбәпле, Гыйләҗетдин белән Камәрия бөтен өметләрен Гаязга баглыйлар, аңа аң-белем һәм тәрбия бирү турында кайгырталар. Гаяз үзе дә бик зирәк бала булып чыга, бик яшьли үзе кебек балалар арасында үткенлеге белән аерылып торган һәм атасыннан ишеткән пәйгамбәрләр тарихын сөйләп йөри торган булган. Инде биш яшендә өйләрендә укый-язарга өйрәнеп, әбисе Мәхфүзә остазбикәдән «Иман шарты»ннан сабак ала һәм гарәп китапларыннан ул вакытта танылган «Кырык хәдис»кә җитә. Аннары әтисеннән гарәп-фарсы китапларын укырга өйрәнә, морфология, синтаксис буенча һәм «Кәвагыйд әл-игъраб» («Сүзләрнең төрләнү кагыйдәләре») белән «Гамавир»дән («Сүз төрләнеше»ннән») дәресләр алып, 1890 елда Чистай мәдрәсәсенә укырга керә һәм анда «Нәхүхан», ягъни мантыйкка (логикага) төшмәс борын нәхү (синтаксис) укый башлаган шәкерт булып китә. Бик зирәк һәм инде шактый белемле булуы сәбәпле, аны бу мәдрәсә бирә торган белемнәр генә канәгатьләндерә алмый һәм ул үзен укыткан Закир хәзрәтнең вафатыннан файдаланып (әгәр бу хәзрәт үлмәсә, әтисе Гаязны хәзрәт фатихасыннан башка беркая да җибәрмәкче булган икән) яшь егет «шәмсияхан», ягъни «Шәмсия» дигән грамматикасын укучы булып, 1893 елда Казандагы Күл буе мәдәрәсәсенә күчеп килә. Аның зирәклеге, аң-белемгә хирыслыгы биредә дә үзен сиздерә һәм тиз арада ул мәдрәсәдәге иң яхшы укучы шәкертләрнең берсе булып таныла. Шул ук вакытта ул һич тә мәдрәсә программасы белән канәгатьләнми, үзлегеннән белемен күтәрү белән шөгыльләнә. Аерым алганда, төрки дөньяда танылган «Тәрҗеман» газетасын даими укып бара, төрек телендәге әсәрләр белән дә таныша башлый. Мондый белемнәр яшь Гаязның дөньяга карашын киңәйтәләр, аңа тормыш максатларын ачыкларга булышалар. 1897 елда башта остазы Һ.Максудига ияреп Печән базары мәхәлләсенә, аннары Яңа Бистәдә Ф. Әмирханның әтисе Зариф хәзрәт яңа ачкан мәдрәсәгә күчә һәм анда бераз акча эшләү нияте белән хәлфәлек тә итә башлый.
Белемнәрен тагын да киңәйтергә теләү аңарда рус һәм Көнбатыш әдәбиятлары белән танышу ихтыяҗын тудыра. Ә моның өчен рус телен әйбәт белергә кирәк була. 1898 елда ул рус мәктәбенә укырга керүгә ирешә.
Татарлар арасында миссинерлык итү нияте белән ачылган Татарская учительская школа бераздан алдынгы карашлы татар яшьләрен үзенә җыйган уку йортына әверелә. Г.Исхакый белән бергә анда Һ. Максуди, Х. Ямашев, Ш. Мөхәммәдьяров, Г. Колахмәтов һ.б. булачак күренекле шәхесләр – алга таба татар дөньясының әйдәп баручы көчләренә әверелгән көчләр укый. Биредә Гаяз үзенең белем алу даирәсен киңәйтә бара. Рус һәм Көнбатыш әдәбиятлары белән ныклап кызыксынып китеп, ул И. Тургенев, Л. Толстой, Ги де Мопассан, Оскар Уайльд кебек күренекле әдипләрне бирелеп укый. Мондый белемнәр аның рухи дөньясын, эстетик зәвыкларын баетып, үстереп кенә калмый, бәлки аңарда әдәби иҗат белән шөгыльләнү теләген дә тудыра. Һәм ул яза да башлый. Нәтиҗәдә, әлеге мәктәптә укыган елларында булачак әдипнең беренче иҗат җимешләре булган «Тәгаллемдә сәгадәт, яки Гыйлем үгрәнүдә рәхәт гомер» (1899), «Кәләпүшче кыз» (1900), «Бай углы» (1903) повестьлары, «Өч хатын берлә тормыш» (1900) пьесасы языла.
Татарская учительская школаны бетергәч, Гаяз 1902 елда Оренбургтагы «Хөсәения» мәдрәсәсенә мөгаллим булып килә. Андагы эшчәнлеге турында әдип үзе соңрак болай искә ала: «Мәдрәсәдә бер-ике атнадан соң дәресләр башланды һәм мөгаллимнәр дәресләрне үзләренә бүлеп алып, калганнарын миңа бирделәр. Бөтен сыйныфларда хисап, һәндәсә, гомуми тарих, табигать, әдәбият дәресләре – һәммәсе миңа эләкте. Башка мөгаллимнәрнең дәресләре көн дә өч, бик күп булса дүрт сәгать булса һәм атнаның бер көне буш булса, миңа атнаның бөтен көннәренә алтышар сәгать дәрес туры килә һәм бөтен көннәрем иртәдән ахшамга кадәр мәдрәсәдә мәшгуль иде (өйләгә кадәр дурт, өйләдән соң ике дәресем бар иде). Моннан башка атнаның ике көнендә, нәүбәтче буларак, кичләрен дә мәктәптә калмакта идем. Бу программа аз кеби, әүвәлге мәдрәсәнең бер почмагына өелгәе китапхпнәне тәртипкә салып кулыма алдым һәм югары сыйныф укучылары белән әдәбият институты ысулында эшли башладым».
Шундый бик киеренке мөгаллимлек эше белән бергә, Г. Исхакый мәдрәсәнең җәмәгать тормышында актив катнаша. Андагы ашханәдә, йокы бүләмәләрендә тәртип урнаштыра. Шәкертләрнең аң-белемен арттыру максатында аларга яңа фәннәр укытуны кертә, атна саен әдәби кичәләр үткәрә. Бер үк вакытта ул, «Хөсәения» мәдәрәсәсенә нигез салган Әхмәт Хөсәеновның васыятьнамәсен раслау комиссиясе әгъзасы буларак, әлеге бай васыять итеп калдырган ярты миллион сум акчаны мәгариф эшләрендә файдалануда катнаша.
Гаязның һәр нәрсәдә гаделлеккә, хакыйкатькә омтылуы шәкертләргә дә тәэсир итә. Туры сүзле һәм яңалыкка омтылучы яңа мөгаллимнәре йогынтысында алар да мәдрәсәдәге хәлләргә аеграк карый башлыйлар, чын дөресен сөйләргә өйрәнәләр. Гомүмән, үзенең актив һәм инициативалы шәхес булуы белән Гаяз үз хәятыннан канәгать булып йокымсыраган хәлдәрәк яшәгән мәдрәсәне ничектер уятып җибәрә һәм аның яшәешенә заман рухы өрә кебек. Мәдәрәсәдәге күнегелгән тәртип буенча үз җайларына гына яшәргә күнеккән мөгаллимнәргә Исхакыйның мәдрәсә тормышын болай болгатып җибәрүе, аларның тынычлыгын алуы ошамый, әлбәттә. Һәм алар үзе дә тынгысыз, башкаларга да тынгы бирмәгән бу «ала карга» мөгаллимнән тизрәк котылу ягын карыйлар. Һәм бераздан Гаяз мәдрәсәдән чыгарыла, кабат эшсез кала. Әмма ул күңел төшенкелегенә бирелми, янә иҗат эшенә чума. Аерым алганда, Казанда рус мәктәбендә укыганда яза башлаган «Ике йөз елдан соң инкыйраз» дигән әсәрен төгәлли һәм аны дөньяга чыгару эшенә күп вакытын һәм тырышлыгын сарыф итә.
«Ике йөз елдан соң инкыйраз»ның эчтәлеге һәм формасы татар әдәбияты өчен яңа булу сәбәпле, заманында аның ничек язылуы да игътибарны җәлеп иткән иде. Әлбәттә, монда әдәби йогынты мәсьәләсе калкып чыкты. Мисал өчен бу әсәргә аеруча җентекле анализ ясаган әдәбиятчы һәм тарихчы Г.Гобәйдуллин 1911 елда басылган «Ике йөз елдан соң инкыйраз» дигән күләмле мәкаләсендә аңа америкалы Э. Белламиның «Йөз ел соңра» дигән социаль-утопик романы (1888) йогынтысы булуы турында белдергән бу тәэсирне форма өлкәсендә күреп, Г.Исхакый әсәрен Америка язучысына охшатып «иҗтимагый-хыялый роман» дип атаган иде.
Бу әсәре дөнья күргәч, һәм «Хөсәения» мәдрәсәсеннән китәргә мәҗбүр булгач, Г. Исхакый 1903 елның җәендә Казанга кайта һәм анда университетка керергә әзерләнә башлый. Әмма аның бу теләгенә әти-әнисе каршы чыга һәм аны көчләп диярлек авылга алып кайтып китәләр. Авылда бер елы үтеп китә. 1904 елда ул кабат Казанга китә һәм анда ул вакытта көчәеп киткән революцион хәрәкәттә катнаша башлый. Шул ук елны Чистайдан сайланган мөселман делегатлар составында Петербургта да була. 1905 ел вакыйгалары йогынтысында ул илдә тагын да көчәйгән азатлык хәрәкәтендә бөтен күңелен биреп катнаша, шуның рухы белән яши башлый. 1905 елның октябрендә Исхакыйны «Казан мөхбире» газетасына эшкә чакыралар. Әмма ул газетаның мәсләге белән килешеп бетмәгән Гаяз әлеге чакыруны кабул итми. Үз мәсләгендә, үзе теләгәнчә язар өчен ул иптәшләре Ф. Туктаров, Ш. Мөхәммәдьяров, С. Рәмиев һәм башкалар белән үз газеталарын чыгару ниятенә килә. Алар башта «Хөррият» исемле яшерен газета чыгаралар, әмма ул бераздан ябыла. Аннары аларда «Таң» исемле газета чыгару теләге туа. Аңа рөхсәт сорап властьларга мөрәҗәгать итәләр.Әмма ике айдан соң рөхсәт бирелмәве турында кәгазь алалар. Моннан соң Гали Путиляков дигән танышлары нәширлегендә «Таң йолдызы» исемле газета чыгаруга рөхсәт сорыйлар. Бу юлы аларның үтенече канәгатьләндерелә. Гәрчә яңа газета «Таң йолдызы» исеме алса да, аны көндәлек тормышта гадәттә «Таң» дип йөрткәннәр, ә аны чыгаручы социалист-революционерлар тарихка «таңчылар» булып керделәр. Аның рәсми редакторы С. Рәмиев була. Матбугатның чын җитәкчесе һәм рухландыручысы булган Г. Исхакыйга исә бу вакытта полициядән качып яшәргә туры килә. Нәкъ менә ул газетаның төп юнәлешен һәм эчтәлеген билгели. «Таң йолдызы» 1906 елның 18 маенда чыга башлый. Табигый, аның битләрендә Исхакый үзенең иҗтимагый-сәяси омтылышларын чагылдыра.
«Таң йолдызы» битләрендә яктыртырган күптөрле мәсьәләләр арасында әдәбиятка караганнары да шактый була. Анда әдәби әсәрләр дә басыла. Бу газета бигрәк тә Г. Исхакыйның «Өч хатын берлә тормыш» пьесасының һәм «Теләнче кыз» романыннан өзекләрен анда беренче мәртәбә басылулары белән игътибарга лаеклы.
Актив әдәби һәм журналистик эшчәнлеге белән бер рәттән Г. Исхакый иҗтимагый тормышта да көрәшчеләрчә катнаша. Әйтик ул «Таң йолдызы» киң яктырткан «Мөселман иттифакы» съездында әйдәп йөрүчеләрнең берсе була. Анда берничә мәртәбә чыгыш ясап, ул үзен хезмәт халкы мәнфәгатьләрен кыю яклаучы итеп күрсәтә. Бу халыкка ирек һәм бәхетне бары көрәш юлы белән бирергә мөмкинлеген аңлатып, Г. Исхакый съездда «Тартышуда гына табарсың үз халкыңны!» дигән көрәш лозунгысын алга куя.
Съезддан кайткач, ул үзенең җәмәгать эшчәнлеген тагын да активлаштыра, матбугат битләрендә, һәртөрле җыелышларда, митингларда патша властьларына каршы чыгышларын дәвам итә. Шунлыктан властьлар аны эзәрлекләүне тагын да көчәйтәләр. Һәм 1906 елның 30 октябрендә ул дустысы С. Рәмиев фатирында кулга алынып төрмәгә ябыла.
Төрмәдә утыру Г. Исхакыйның революцион хәрәкәттә катнашуын тагын да активлаштыруына гына булыша. Мондый эшчәнлеге өчен ул янә кулга алына һәм 1907 елның октябрендә Архангель губернасына өч еллык сөргенгә җибәрелә.
Үзенең «Тартышу» пьесасы геройлары кебек үк иреккә, халыкка хезмәткә омтылган Гаяз тизрәк үзәктән, иҗтимагый актив яшәештән читтә торган провинциаль Пинеганың тынчу һавасыннан котылу ягын карый. Үзенең үтенеченең властьлар тарафыннан канәгатьләндерелүен көтеп тормыйча, ул Пинегадан качарга була. Һәм 1908 елның урталарында сөргендәге ике яһүд белән көймәдә Пинегадан качып Петербургка килә. Һәм биредә – Россиянең мәркәзендә яңа дәрт белән язу эшенә керешә. Чөнки аңарда күп кенә иҗат планнары өлгереп җиткән була. Биредә ул тиз арада «Теләнче кызы»ның икенче өлешен яза, Пинегада языла башлаган «Кыямәт» комедиясен төгәлли һәм «Җәмгыять» комедиясен иҗат итә.
Петербургта сөргеннән качкан хәлдә әлеге әсәрләрен язганнан соң, Г.Исхакый үзенең чит илгә китү ниятен тормышка ашыра, ягъни 1909 елның язында яшерен рәвештә Төркиягә барып чыга. Анда ул Истанбулда була һәм бу шәһәрдә «Тормышмы бу?» дигән романын яза. Чит җирләрдә булып күпне күрү әдипнең дөньяга карашлары киңәя һәм тирәнәя баруга булыша. Шулар йогынтысында ул кеше яшәешенең тагын да мөһимрәк мәсәьәләренә игътибар итә. «Тормышмы бу?» әсәрендә андый мәсьәләрнең аеруча мөһиме итеп шәхеснең яшәү максаты һәм мәгънәсе карала. 1909 елның көзендә Г.Исхакый яшерен рәвештә Төркиядән Петербургка кайта. Властьлардан качып яшәргә мәҗбүр булуы белән бергә аның матди хәле дә авырлаша. Чөнки язылган әсәрләрен бастырып чыгара алмый. Шунлыктан язудан гайрәте чиккән кебек, ул Петербургта язучылык эшен туктатып тора. Моның урынына рус әдәбияты һәм мәдәнияты белән ныклап кызыксынып китә. Рус язучыларының әсәрләрен күпләп укый, аларның һәртөрле җыелышларына йөри, конференцияләрдә катнаша, вольный университетларда үзен кызыксындырган фәннәр, бигрәк тә юриспруденция һәм фәлсәфә буенча лекцияләр тыңлый. Болар барысы да аның рухи культурасы үсүгә булышалар. 1910 елның язында ул Петербургтан шулай ук яшерен рәвештә Финляндиягә чыга һәм анда җәен уздыра. Финляндиядәге милләттәшләренең җылы мөнәсәбәте аның күңелен күтәреп җибәрә. Һәм монда ул тагын дәртләнеп иҗат эшенә керешә, нәтиҗәдә, кыска гына вакыт эчендә «Мулла бабай» романы, «Фамилия сәгадәте» исемле хикәяләр циклы языла.
Финляндиядә вакытта Г.Исхакый иҗатының элгәрерәк еллардан килә торган тармагын – хикәяләр язуын дәвам иттерә. Моңа кадәр аның 1909 елда «Җыентык» исемле китабы дөнья күргән була. Ул «Күк капусы», «Хәлимә туташ», «Мансур», «Корбан гаете», «Калуш» һәм «Корсак» дигән кечкенә күләмле хикәяләрдән тора.
Финляндиядәге милләттәшләренең үзенә бик җылы һәм кайгыртучан мөнәсәбәтләреннән дәртләнеп иҗат итү белән бергә, Г.Исхакый анда чакта язылган әсәрләрен бастыруны оештыру белән дә шөгыльләнә. Аерым алганда, ул Казандагы «Гасыр» нәшрияте белән эшлекле мөнәсәбәт урнаштыра һәм әлеге нәшрият хуҗалары аның «Сайланма әсәрләр»ен чыгарырга алыналар.
Иҗатта да, наширлектә дә эшләре җайланып китүдән күңеле күтәрелгән хәлдә Г.Исхакый 1910 елның көзендә янә Истанбулга килә һәм анда бер-бер артлы «Сөннәтче бабай», «Кияү» повестьларын, «Шәкерт» абый хикәясен яза.
Г. Исхакыйның Истанбулдагы кыска вакытлы, әмма шактый нәтиҗәле иҗатының соңгы җимеше «Зөләйха» трагедиясе була.
Сөргендә дә шундыйрак уй-ниятләр белән яшәгән Исхакыйга бераздан тарих үзе мәрхәмәтлелек күрсәтә кебек. Эш шунда: 1913 елның мартында Россиядә Романовлар хакимиятенә 300 ел тулу уңаеннан сәяси тоткыннарга амнистия игълан ителә. Шушы амнистиягә эләгеп, 4 апрельдә Исхакый да азат ителә. Бу хактагы хәбәр тиз арада киң таралыш ала һәм җәмгыятьчелек тарафыннан шатланып кабул ителә. Россиянең төбәкләрендәге күпсанлы укучылары белән бергә, Ф.Кәрими, Й.Акчура кебек күренекле шәхесләр дә Исхакый иреккә чыгуы белән тәбрик итәләр.
Россиядәге башка халыклар кебек, татарларга да күптәнге милли азатлык һәм үсеш хыялларын тормышка ашырырга юл ачылу сәбәпле, 1917 елгы Февраль революциясен Г.Исхакый да зур өметләр белән хуплап каршы ала. Һәм аның бу өметләре аклана да башлый. Барыннан да элек, әдип үзе күптән хыялланган сүз иреге бирелә, матбугатка цензура бетерелә.
Революция биргән мөмкинлекләрдән файдаланып, ул ике ел элек властьлар тарафыннан тыелган «Ил» газетасын 23 марттан кабат чыгара башлый. Һәм, ниһаять, моңа кадәр рәсми тыелып килгән «Зөләйха»пьесасына да сәхнәгә юл ачыла. Ул беренче тапкыр «Сәйяр» труппасы тарафыннан аның җитәкчесе – күренекле артист һәм режиссер Г.Кариев бенефисы рәвешендә 1917 елның 17 мартында Казанның Зур драма театры сәхнәсендә күрсәтелә. Җәмәгатьчелек бик җылы кабул иткән бу спектакль матбугатның да игьтибарын бик тиз җәлеп итә.
Г.Исхакый Казанга «Зөләйха» спектаклен карарга Мәскәү «Мөселман комитеты» рәисе сыйфатында Россия мөселманнарының беренче съездын әзерләү белән шөгыльләнгәндә килә. Россиядә Февраль революциясе тудырган шартларда татар милләтенең алга барыр юлларын билгеләячәк бу Съезд эшендә ул үзенең иҗаты белән дә катнаша һәм аңа рух бирә.
Россия мөселманнарының икенче съезды шул ук елның августына кадәр үткәрелергә тиеш була. Һәм ул июнь аенда Казанда үткәрелә. Әмма илдә иҗтимагый-сәяси хәлнең киеренке һәм катлаулы булуы аркасында, анда Урта Азия, Кавказ һәм Кырым вәкилләре катнаша алмый. Шунлыктан икенче съезд Идел-Урал төбәге мөселманнарын, ягъни татарлар белән башкортларны күздә тотып эш итә
Икенче съезд белән бер үк вакытта Казанда мөселман руханилары җыены һәм Бөтенроссия мөселманнарының хәрби cъезды да эшли. Һәркайсы үз мәсьәләләрен тикшергәннән соң, өч съезд бергә берләшеп, Идел-Урал өчен милли-мәдәни мохтариат игълан итәләр. Шунда ук милли-мәдәни мохтариатның төп кануннарын билгеләү өчен анда да Милли мәҗлес чакыру турында карар кылына.
Әлеге Милли мәҗлес инде бөтенләй яңа иҗтимагый-сәяси шартларда, илдә Октябрь революциясе булып, власть большевиклар кулына күчкәч үткәрелә. Ул Уфада 1917 елның 22 ноябреннән 1918 елның 11 гыйнварына кадәр эшли. Анда тикшерелгән күпсанлы мәсьәләләр арасында иң мөһиме милли дәүләтчелекне ничек итеп төзү мәсьәләсе була.
Әмма бераздан болшевиклар татарларның да милли азатлык һәм мөстәкыйльлек хәрәкәтенә чик куялар. 1918 елның 3 мартында Германия белән Брест солыхын төзеп хәл алганна соң, яңа властьлар ил эчендә ныклап үз тәртипләрен урнаштырырга керешәләр. Татар-башкортларның хәрби үзәге булган Казанны (анда мөселман Хәрби шурасы эшли) һәм милли үзәге булган Уфаны (анда Милли идарә эш итә) колчаклылардан яулап алу белән алар, Г.Исхакый язганча, «нәкъ большевикларга хас булганга, милли казнаны үзләштерәләр, качарга өлгермәгән милли юлбашчыларны кулга алалар».
Нәтиҗәдә Милли мәҗлес белән Милли идарәнең большевиклардан качып котыла алган депутатларны һәм әгъзалары Себердәге Кызылъяр (Петропавловск) шәһәренә барып чыгып, анда кече Милли мәҗлес оештыралар, Милли идарәнең эшен дәвам итәләр. Биредә Г.Исхакый «Маяк» исемле милли газета да чыгара башлый. Шушы ук шәһәрдә әдип үзе туган илендәге соңгы әдәби әсәре дип исәпләнгән «Юлсызлар» пьесасын да яза.
Әсәрендәге персонажлары кебек Г.Исхакый да Туган илендәге соңгы әсәре язылган Кызылъяр шәһәреннән китеп, ул большевиклар кулыннан котыла алган татар милләтчеләре белән 1918 елда Россиянең Ерак Көнчыгыштагы чигеп үтеп чыга. Шулай аның гомеренең мөһим бер чоры тәмамлана. Алда исә милләтпәрвәр әдипне нәкъ менә милләтче булганы өчен үтә авыр, катлаулы һәм хәтта фаҗигале төс алачак язмыш көтә иде...


Ramila Iskander.
__NOTOC__


31 октябрь.
31 октябрь — Милади тәкъвимендә унынчы айның утыз беренче көне. Ел ахырына кадәр 61 көн кала.


Мирхәйдәр Фәйзи.
Мирхәйдәр Фәйзи — татар драматургы.
Биография.
Мирхәйдәр Фәйзи 1891 елның 31 октябрендә Оренбург губернасы Орск өязе Күкшел авылында туа. Бу авыл миллионер Хөсәеновларның утары дип санала. Әдипнең әтисе Мостафа шунда управляющий булып эшли. Димәк, булачак драматург укымышлы һәм һәр нәрсәсе җитешле гаиләдә тәрбияләнгән. Бераздан Мостафа Орск шәһәренә күчеп килә һәм шунда йорт төзеп яши башлый.
Кечкенә Мирхәйдәр авылда чакта ук абыстайлардан сабак ала. Шәһәргә күчкәч, ике ел Орск мәдрәсәсендә укый. 1905 елда иң алдынгы мәдрәсәләрнең берсе саналган Оренбургтагы «Хөсәения» мәдрәсәсендә белем ала. Кечкенәдән сәламәтлеккә туймаган Мирхәйдәр ике елдан укуын ташларга мәҗбүр була һәм Күкшел авылына кайтып китә. Монда ул кулына төшкән китаплар укып белемен күтәрә.
Башта шигырьләр яза. 1912, 1913 елларда шигырьләрдән генә торган ике китап та бастыра. Шул ук елларда Орскидагы драмтүгәрәк өчен «Яшьләр алдатмыйлар» исемле беренче пьесасын иҗат итә. 1913 елда «Кызганыч» һәм «Тәкъдирнең шаяруы» исемле ике пьеса яза. Пьесаларының икесен дә яшьләр мәхәббәтенә багышлый. Әдип гомеренең соңгы көненә кадәр иҗат итә, ләкин драматург буларак «Галиябану» драмасын язгач кына дан казана. Бу – театр сәхнәсендә иң күп куелган әсәрләрнең берсе.
Мирхәйдәр Фәйзи үзенең кыска иҗат дәверендә 16 оригиналь сәхнә әсәре яза, 7 пьеса тәрҗемә итә, халык җырлары җыентыгын төзи, 200 дән артык шигырь, дистәләгән хикәя яза, 70 көндәлек дәфтәре калдыра.
Кече яшьтән үк килгән йөрәк авыруы, соңрак башланган үпкә туберкулезы язучының сәламәтлеген тәмам какшата һәм гомерен чикли – Мирхәйдәр Фәйзи 1928 елның 9 июлендә Башкортстан Республикасының Баймак шәһәрендә вафат була һәм шунда җирләнә. Монда аның музее эшли, бюсты куелган.


Ноябрь.
Ноябрь (лат. "November") - Милади тәкъвимендә елның унберенче ае. Римның иске тәкъвиме буенча елның тугызынчы ае, шуңа исеме, латин novem, тугыз сүзен аңлата.


Үһән.
Үһән (кыт. 武汉/武漢) – Кытайның Хубэй провинциясенең административ үзәге, үзәе Кытайның иң күп халык санлы шәһәр. Ике елга (Янцзы һәм Ханьшуй) кушылу урынында урнашкан. Халык саны якынча 9 100 000 кеше.
Үһәндә У И – КХР вице-президенты туган.


Гай Юлий Цезарь.
Гай Юлий Цезарь (лат. "Imperator Gaius Iulius Caesar" [ˈɡaː.i.us ˈjuːli.us ˈkaɪsar]) – Борынгы Рим императоры, дәүләт һәм сәясәт эшлеклесе, гаскәр башлыгы, язучы.
Галлияне яулап алуы белән Цезарь Рим дәүләтенең чикләрен төньяк Атлантикага кадәр киңәйтә һәм Рим хакимиятенә хәзерге Франция җирләрен буйсындыра, шулай ук Британ утрауларына һөҗүмне башлап җибәрә. Цезарьның эшчәнлеге Көнбатыш Аурупаның мәдәни һәм сәяси күренешен тамырдан үзгәртә.


1 ноябрь.
1 ноябрь — Милади тәкъвимендә унберенче айның беренче көне. Ел ахырына кадәр 60 көн кала.


Риза Ишморат.
Риза Ишморат — татар драматургы.
Биография.
Әдип Башкортстанның Янаул районы Бәдрәш авылында туа. Мәктәп–мәдрәсәләрдә укып белем алганнан соң, Уфадагы педагогик курсларны тәмамлый.
1923 елда Р.Ишморат Казанга килә һәм театр техникумына укырга керә. Аны тәмамлагач, Татар Дәүләт академия театрына режиссер булып эшкә урнаша, әдәбият–сәнгать бүлеге җитәкчесе була.
1927–1930 елларда Ленинград сәнгать тарихы институты каршындагы театр сәнгате буенча югары курсларда укый. Бөек Ватан сугышында катнаша. Аннан соң тулысынча әдәби иҗат эшенә күчә.
Драматургның беренче әсәрләре 1926 елда дөнья күрә. Шуннан соң ул үзенең «Данлы чор», «Ил өчен», «Ватан», «Гөлзадә», «Бүләк», «Кайту», «Яңа Бистә», «Үлмәс җыр», «Давылга таба», «Якты юл», «Якын дус», «Алар дүртәү иде» һ.б. әсәрләрен иҗат итә.
Ул Хезмәт Кызыл Байрагы һәм «Почет билгесе» орденнары белән бүләкләнде.
Риза Ишморат 1995 елда вафат булды.


Сара Садыйкова.
Сара Гариф кызы Садыйкова — бөек татар композиторы.
Биография.
Сара Садыйкова 1906 елның 1 ноябрендә Казан шәһәрендә туа. Шул заманның данлыклы кызлар мәктәбе – Фатиха Аитова мәктәбендә белем ала. Аны тәмамлагач, ул Казан педагогика техникумында укый. Техникумда җыр дәресләре алып барган остазы – татар халкының беренче композиторы С. Габәши Сараны хорда җырларга чакыра. 1921 елда Сара Садыйкова «Бүз егет» драмасында беренче тапкыр сәхнәгә чыгып, җырлап уйнала торган Сәхибҗамал ролен башкара. 1922 елларда С.Садыйкова П.И.Чайковский исемендәге Мәскәү дәүләт консерваториясендә укый. Аны уңышлы тәмамлап Казанга кайта, беренче татар опералары «Сания» һәм «Эшче»дә төп партияләрне башкара, монда аның җырчы буларак гаҗәеп таланты ачыла.
Утызынчы елларда С. Садыйкова Татар академия театры спекткльләрендә Салих Сәйдашевның бик күп музыкаль әсәрләрен башкара, җырлап башкарыла торган күп кенә образлар тудыра.
1934 – 1938 елларда Сара Садыйкова Мәскәү консерваториясе каршындагы Татар опера студиясендә укый, аны тәмамлагач, яңа оешкан Татар дәүләт опера һәм балет театрының беренче солистлары арасында була. Опера театры сәхнәсендә күп кенә онытылмас образлар иҗат итә: Нәҗип Җиһановның «Качкын» һәм «Илдар» операларында Рәйханә, Саҗидә, Җәүдәт Фәйзинең «Башмагым» музыкаль комедиясендә Сәрвәр, Мансур Мозаффаровның «Галиябану» операсында – Галиябану, Г. Хаҗибәковның «Аршин мал алан»ында – Асия һәм башкалар.
Сара Садыйкова – Татарстанда беренче хатын-кыз композитор. Салих Сәйдәшев аның үзенә көйләр язып карарга киңәш бирә. Ул 1942 елда Ә. Ерикәй сүзләренә «Көтәм сине» тангосын язуы белән композитор буларак эшен башлап җибәрә. Үзенең иҗат гомерендә ул 400гә якын җыр, 30дан артык спектакльгә музыка, инструменталь әсәрләр яза, ике музыкаль комедия иҗат итә. Аның әсәрләре халык арасында киң популярлык казана һәм татар музыкасының алтын фондына керә.
Сара Садыйкова 1986 елның 7 июнендә вафат була.


Шәрәф Мөдәррис.
Шәрәф Хасиятулла улы Мөдәррисов — татар шагыйре.
Биография.
Шәрәф Мөдәррис 1919 елның 1 ноябрендә хәзерге Татарстанның Чүпрәле районы Түбән Каракитә авылында крестьян гаиләсендә туган. Башлангыч белемне үз авылында ала, җидееллык мәктәпне күрше Мунчәли авылында тәмамлый һәм 1935 елда Казанга килеп, педагогика институты каршындагы рабфакка укырга керә. Аннары ике еллык укытучылар институтында укый. 1933 елдан ук шигырьләре белән матбугатта күренә башлаган Ш. Мөдәррис студентлык чорында аеруча дәртләнеп иҗат итә. 1937 елда ук инде «Үскәндә» исемле беренче шигырьләр җыентыгы дөнья күрә. Шагыйрьнең әдәби тәрҗемә өлкәсендәге беренче тәҗрибәләре дә шушы чорда башлана. 1941 елда аның тәрҗемәсендә чуваш әдәбияты классигы Константин Ивановның атаклы «Нарспи» поэмасы басылып чыга.
1941 елда Шәрәф Мөдәррис Кызыл Армия сафына алына. Шул ук елның җәендә Смоленск өлкәсендә барган канлы сугышларның берсендә Ш. Мөдәррис яраланып, контузия ала һәм Мәскәү госпиталенә озатыла, аннан сәламәтлеген ныгыту өчен Казанга һәм туган авылына кайта. 1942 елда ул яңадан сугышка китә, минометчы-солдат булып Төньяк – Көнбатыш фронтында сугыша, шул ук фронтта татар телендә чыга торган «Ватан өчен» газета редакциясендә хәрби корреспондент булып хезмәт итә. 1944–1945 елларда Ш. Мөдәррис бу эшен «Җиңү байрагы», «Фронт хакыйкате» исемле фронт газеталарында дәвам иттерә. Ш. Мөдәрриснең бу чор поэтик иҗатының да төп эчтәлеген тәшкил итә. «Тупчы Ваһап» (1943) исемле күләмле эпик поэмасында шагыйрь үзе аралашып яшәгән гади совет кешеләренең хисләрен, сугыштагы батырлыкларын, аларның гуманизмын, фашизмга үтергеч нәфрәтләрен тасвирлый.
Армиядән кайткач, төрле газета редакцияләрендә әдәби хезмәткәр булып эшли. 1956 елда ул Максим Горький исемендәге әдәбият институтын тәмамлый.
Әдип зур күләмле поэмалар, шигъри повестьлар яза, лирик һәм публицистик шигырьләр, юмор-сатира әсәрләре, хикәяләр һәм памфлетлар иҗат итә, матбугатта халыкара темаларга үткен эчтәлекле мәкаләләр бастыра. Татар поэзиясендә беренчеләрдән булып, ул сонет жанрына юл ача, аның матур үрнәкләрен язып күрсәтә. Шагыйрь тәрҗемә өлкәсендә дә актив эшли.
Шәрәф Мөдәррис шигъри талантының ачылып җиткән чорында, 1963 елның 28 апрелендә вафат булды.
Иҗаты.
Моннан тыш аның “Дуслар күңеле”(1963), “Йолдыз атыла”(1963), “Ильич нурлары”(1969) исемле китаплары басылды. 1980 елда “ Дуслар күңеле” исемендә лирик шигырьләрен, юмор- сатирик әсәрләрен һәм поэмаларын туплаган сайланма әсәрләре, 1989 елда “ Тупчы Ваһап” исеме белән шигырьләре, поэмалары һәм сонетлары кабат дөнья күрде.


2 ноябрь.
2 ноябрь — Милади тәкъвимендә унберенче айның икенче көне. Ел ахырына кадәр 59 көн кала.


Нур Гайсин.
Нур Гайсин, чын исеме Нурулла Әхьяр улы Гайсин — татар шагыйре.
Биография.
Нур Гайсин 1914 елның 2 ноябрендә Башкортстандагы Чакмагыш районы Әхмәт авылында ярлы крестьян гаиләсендә туган. Җиде яшеннән ул әти-әнисез кала һәм чит кеше кулында тәрбияләнә. Башлангыч белемне үз авылында ала, 1930 елда Уфадагы телеграфистлар курсына китә. Аны тәмамлагач, ике ел телеграфист һәм орлыкчылык совхозында элемтә бүлеге мөдире булып эшли. 1933 елда Татарстанның Зөя шәһәрендәге төзелеш институты рабфагында укый, шунда әдәби иҗат эше белән дә шөгыльләнә башлый. 1934 елда Казан педагогика институтына укырга керә, укыганда яшь шагыйрьнең «Ватаным өчен», «Яшьлек таңы» исемле беренче шигырь җыентыклары басылып чыга.
1940—1941 елларда Нур Гайсин Татарстанның Ютазы районы Кәрәкәшле урта мәктәбендә татар теле һәм әдәбияты укыта. Бөек Ватан сугышы башлангач, армиягә алынып, башта зенитчы артиллеристлар курсында укый, ә 1942 елның апреленнән сугыш беткәнчегә кадәр һава оборонасы гаскәрләрендә взвод һәм батарея командиры булып хезмәт итә. Сугыштан соң Уфада «Кызыл таң» газетасы редакциясендә әдәби хезмәткәр, 1946—1952 елларда Казан татар театр училищесында директор урынбасары булып эшли. 1952—1953 елларда яңадан Совет Армиясе сафларында хезмәт итә. 1955 елда язучылык эше белән генә шөгыльләнә.
Илле елга якын иҗат хезмәте дәверендә Нур Гайсинның ике дистәгә якын шигырь һәм проза китаплары басылып чыга. Нигездә мәктәп һәм балалар тормышыннан алып язылган бу китапларда язучы күмәк хезмәт, дуслык, туган җирне ярату кебек олы төшенчәләрне әдәби образлар аша яшь буынга сеңдерергә, аларны патриотик рухта тәрбияләргә омтыла. Әдипнең яшьләргә багышланган «Давыллы көннәрдә»(1947), «Айсылуның мәхәббәте» (1947), «Юл ачык» (1950), «Гаилә киңәшмәсе» (1952), «Ялгышу» (1968), «Югалган макет» (1967) кебек драма әсәрләре дә бар. 1981 елда Нур Гайсинның автобиографик материалга нигезләп язылган проза әсәре — «Кызыл ыштанлы малай» исемле документаль повесте дөнья күрде.


Дүшәмбе.
Дүшә́мбе - атна башлаучы, якшәмбе һәм сишәмбе арасында урын алган атна көне.


Атна.
Атна (грекча άπρακτος) - җиде көннән торган вакыт үлчәү чарасы.
Җиде көннән тора: Дүшәмбе, Сишәмбе, Чәршәмбе, Пәнҗешәмбе, Җомга, Шимбә, Якшәмбе.


Өчпочмак (ризык).
Өчпочмак – татар милли ризыгы. Гадәттә, эченә сарык (шулай ук каз, сыер) ите, суган һәм бәрәңге тутырыла.
Башкорт кухнясында да бар, ләкин аларда ул "учпочмак" дип языла.


3 ноябрь.
3 ноябрь — Милади тәкъвимендә унберенче айның өченче көне. Ел ахырына кадәр 58 көн кала.


Гренада.
Грена́да (ингл. Grenada [ɡrɪˈneɪdə]) — Кариб диңгезенең көньяк-көнчыгышында гы утрау-дәүләт, Гренада утравын һәм Кече Антиль утраулары төркемендәге Гренадина утрауларының көньяк өлешен алып тора, Тринидадтан 120 км төньякта урнашкан.
Тарих.
Гренада утраулары 1498 елда, Америкага өченче йөзүе вакытында, Хритофор Колумб тарафыннан ачылалар. Утрау индеец-кариблар тарафынан үзләштерелгән була. Беренче аурупалылар тораклары испанлылар тарафыннан төзелә, соңрак французлар һәм инглизләр тарафыннан.
1650 елда Франция утрауны сатып ала. Мартиника губернаторы утрауда, соңрак Сент-Джорджеска әйләнгән, аурупалыларның эре торак урынын төзи. Җирле халык 1655 елга аурупалылар тарафыннан тулысынча корылып бетерелә. Французлар Гренадада тәмәке һәм индиго, соңрак мускат чикләвеге һәм мамык үстерә башлыйлар. Плантацияләрдә хезмәт итү өчен Африкадан кол-негрларны китергәннәр.
1763 елда утрауны инглизләр басып алалар, ләкин французлар аны 1779 елда кире кайтаралар. Утрау инглизләргә тулаем 1783 елда, Версаль солыхы буенча күчә.
1967 елда Гренадага эчке үзидарә бирелә. Британия берлеге эчендә бәйсезлек 1974 елда бирелә.
1970 елларда сәяси тормышында, авторитар идарә ысулларына торган саен күчә баручы Эрик Гейри фиркасе өстенлек итә. 1979 елда ярасыз путч була, нәтиҗәдә хакимияткә, Морис Бишоп җитәкчелегендәге коммунистик идеологияле НДМ фиркасе килә. Гренада бик тиз СССР һәм Куба белән тыгыз бәйләнешләр урнаштыра.
1983 елда Гренаданың коммунистик җитәкчелегендә аерылу килеп чыга, һәм нәтиҗәдә Бишоп фракционерлар тарафыннан үтерелә, аннан соң америкалылар һөҗүме була («Urgent Fury» операциясе). Утрау оккупацияләнә, кораллы каршылык күрсәткән куба төзүчеләре коралсызландырылалар һәм Кубага депортацияләнәләр.
1894 елда сайлаулар үткәрелә, һәм анда Герберт Блэйз җиңеп чыга. Шул вакыттан безнең көннәргә хәтле, илнең сәяси тормышында уң-үзәк фиркаләр алда торалар; 1983 ел вакыйгаларыннан соң тулы сул оппозиция төзелә алмый.
Дәүләт төзелеше.
Британия Берлегенә доминион хокуклары астында керүче, конституцияле монархия (корольлек). Дәүләт һәм башкару хакимияте башлыгы – Елизавета II короле. Сайлауларда җиңү яулаган фирка тарафыннан тәкъдим ителгеп, Король исеменнән билгеләнелгән генерал-губернатор хакимият исемненнән тора.
Канун чыгару хакимияте Король һәм, Сенаттан (13 әгъза, 10 сы генерал-губернатор, 3 се – оппозиция тарафыннан билгеләнә)һәм Вәкилләр Палатасыннан (15 депутат, 5 елга чайланалар) торган, икепалаталы мәҗлес вазыйфалылыгында.
Хөкем Король мәхкөмнәрендә; хөкем системасында Король идарә итә.
Гренаданың Берләшкән Лейборист фиркасе (парламентка кермәгән).
Административ бүленеше.
"Төп мәкалә: Гренаданың административ бүленеше".
География.
Гренада — вулканик чыгышлы утрау. Диңгез яры өлеше – үзәнлек. Утрауның үзәк өлешен таулар һәм калкулыклар алып тора. Вулканик түбәләрнең максималь биеклеге 840 м га җитә (Сент-Катҗерин тавы). Елгалар әз, ләкин чишмәләр һәм инешләр күп.
Климаты – майдан октябрьгә хәтле яңгыр вакытлы тропик, пассатлы.Еллык явым-төшем – 1500 мм дан артык. Июльдән октябрьгә хәтле давыллар вакыты. Уртача айлык температура – 26°.
Утрауда – үңдырышлы вулканик җир. Өлешчә агачларның бәяле төрләре белән дымлытропик мәңгеяшел урманнар сакланган. Хайваннар дөньясында нигездә кошлар. Утрау янындагы диңгез сулары балык, кысласыманнар һәм моллюскларга бай.
Гренадага шулай ук, иң зур Кариока утравы белән, Гренадина утраулар чылбырының көньяк өлеше дә керә.
Халык.
Халык саны — 90,7 мең (2009 ел июленә, чама белән).
Этно-расалы бүленеш: негрлар 82 %, мулатлар 13 %, аклар һәм һиндлылар 5 %, шулай ук индеец халыклары калдыклары. Гренаданың күп халкы Бөекбритания, АКШ һәм Вест-Һиндстанның башка илләренә китә.
15 яшькә тиклеләр төркеме — 32 %; 15 тән 65 кача — 65 %; 65 тән олылар — 3 %.
Уртача яшь – 22,4. Уртача яшәү озынлыгы – 66 яшь. 2008 елда халык саны үсеше – 0,4 %. Яңа туганнарның үлеме – 1000 гә 13,2.
Диннәр:католиклык (53 %), англиканлык (14 %) и протестант конфессияләре (33 %).
Рәсми тел — инглиз теле. Шулай ук патуа — француз теленең вест-Һинд диалекты таралган.
Икътисад.
"Төп мәкалә: Гренада икътисады".
Гренада икътисады туризмга, һәм шулай ук оффшор финанс эшмәкәрлелегенә нигезләнә.
2006 елда экспорт – 38 млн долл. Төп экспорт тауарлары — банан, какао, мускат чикләвеге.
2006 елда импорт — 343 млн долл. Азык-төлек, сәнәгый тауарлар, ягулык һ.б. кертелә.
Хәрби көчләр.
1983 елгы вакыйгалардан соң Гренаданың хәрби көчләре таркатыла.


Ризаэтдин Фәхретдиннең библиографиясе.
Библиографиягә Ризаэтдин Фәхретдиннең үз әсәрләре вә хезмәтләренең китап һәм жыентык рәвешендә басылып чыкканнары кертелде. Библиографияне төзегәндә һәр китап, нигездә, кулга алып, ягъни de visu каралып эшләнде. Ризаэтдин Фәхретдиннең үз хезмәтләреннән 3, 31, 44, 53, 54, 80, 84, 86, 108, 135, 144 номердагылар de visu каралмадылар. Библиографиянең аның турындагы өлешенә дә, асылда, үзебезгә мәгълүм һәм de visu каралган хезмәтләр, мәкаләләр кертелде. Болардан тыш, галимнең 1917 елга кадәр "Тәржеман", "Шәркый рус", "Әлгасрел-җәдит", "Вакыт", "Шура" һ. б. төрки-татар газета һәм журналларында күп санлы мәкаләләре дөнья күргән. "Творчество Ризы Фахретдинова" (Уфа,1988) исемле китапта М.Рәхимкулова тарафыннан Ризаэтдин Фәхретдиннең "Шура" журналында чыккан мәкаләләренең библиографиясеннән башка милли матбугат битләрендәге бихисап мәкаләләре хәзерге вакыткача тәфсыйльләп тупланып һәм җыйналып бетмәгән. Шуна күрә Ризаэтдин Фәхретдиннең 1917 елга кадәргә татар вакытлы матбугатында һәм 1920нче елларда "Ислам мәжәлләсе"ндә дөнья күргән күп санлы мәкаләләре бу библиографик күрсәткечкә кертелмәделәр. Киләчәктә РизаэтдинФәхретдин хезмәтләренең тулы, камил библиографик белешмәләре дә нәшер ителер дип өметләнәбез.


4 ноябрь.
4 ноябрь — Милади тәкъвимендә унберенче айның дүртенче көне. Ел ахырына кадәр 57 көн кала.


Гали Рәхим.
Гали Рәхим — язучы, тел галиме, тарихчы.
Биография.
Гали Рәхим 1892 елда Казанда туа. Башта «Мөхәммәдия» мәдрәсәсендә, аннары Казандагы коммерция училищесында белем ала. Шуннан соң Мәскәү сәүдә институтын тәмамлый. 1919-1930 елларда фәнни-педагогик хезмәт белән шөгыльләнә. Төрле педагогик курсларда, Көнчыгыш академиясендә һәм педагогика институтында укыта. 1936–1938 елларда Казандагы Дәүләт банкында эшли.
Г. Рәхимнең 1909 елда «Җир йөзе» дигән беренче фәнни-популяр жанрдагы китабы дөнья күрә. 1913 елдан башлап, «Ак юл» журналында аның байтак кына әкият-хикәяләре басыла. Октябрь революциясеннән соң әдип шигырьләр, «Җанвар» дигән пьеса, «Бер шагыйрьнең өйләнүе» исемле хикәя һәм «Идел» дигән повесть яза.
Гали Рәхим фәнни эш белән дә шөгыльләнә. Бу өлкәдә ул «Татар әдәбияты тарихы өчен материаллар җыю юлында бер тәҗрибә», «Татар әдәбияты тарихы» (Г. Газиз белән бергә язылган), «Утыз еллык хезмәт», «Беренче тюркология корылтае һәм аның тикшергән мәсьәләләре» дигән хезмәтләр калдырды.
Ул 1943 елда вафат булды.


Мексика.
Ме́ксика Кушма́ Штатлары́ (исп. "Estados Unidos Mexicanos") – Төньяк Америкада урнашкан дәүләт. Төньякта АКШ белән, көньяк-көнчыгышта Белиз һәм Гватемала белән чиктәш.


Доминика.
Домини́ка (ингл. "Dominica"; dəˈmɪnɨkə дип әйтелә, утрауның үзендә – ˌdɒmɪˈniːkə), Домини́ка Берлеге (ингл. "Commonwealth of Dominica") – Кариб диңгезенең Кече Антиль утраулары төркемендәге шул ук атамалы утрауда урнашкан дәүләт. Төньяк көнбатышка таба Гваделупа, көньяк-көнчыгышка – Мартиника урнашкан. Бу 754 км² мәйданлы утрауда 72 500 кеше яши (2008 елга чама белән). Башкаласы – Розо шәһәре (ингл. Roseau).
География.
Доминика – вулканик чыгышлы, берничә вулканы булган таулы утрау. Иң биек тау – Дьяблотен (1447 м). Хәзерге вакытта вулканнары эшләми, ләкин вулканик эшләрнең булуы гейзерлар, кайнар чишмәләр һәм кайнап торучы сулы берничә күл аша күренә. Яр буенда кара һәм сары комлы пляжлар.
Биредәге климат тропик, дымлы, кызулык пассат җилләр белән әзәйтелә. Уртача айлык температуралар – 25 тән 27° гә хәтле. Иң яхшы һава торышы – ноябрьдән марткача. Июльдән сентябрьгәчә – давыллар вакыты.
Үсемлекләр дөньясы бик зур. Тропик урманнар сакланып калганнар. Хайваннар дөньясында күпчелекне кошлар тәшкил итәләр. Тирәдәге диңгезләр балыкка бай.
Тарих.
"Төп мәкалә: Доминика тарихы".
Беренче яшәүчеләре булып араваки индеецлары тора. XIV гасырда кариблар кабиләләре тарафыннан яуланып алыналар.
Христофор Колумб бу утрауны 1493 елның 3 ноябрь көнендә ача.
1632 елда, сугышчан карибларны җиңеп, французлар монда беренче аурупалылар торагын төзиләр. Алар, африкадан кара колларны китереп, плантацион хуҗалыкны үстерә башлыйлар.
Җидееллык сугышка нокта куйган 1763 елгы Париж солыхы нигезендә, Доминика Бөекбританиягә күчә.
1967 елның 1 мартында Бөекбритания белән асоцияцияләшкән эчке үзидарәле дәүләт хокукын ала. 1978 елның 3 ноябрендә бәйсезлек игълан ителә.
Сәяси төзелеше.
"Төп мәкалә: Доминика дәүләт төзелеше".
Җөмһүрият, президент, 32 депутаттан торучы (21 – гомуми тавыш бирү, 9 – билгеләнү нәтиҗәсендә куелалар, 2- аерым вазифа) мәҗлес тарафыннан сайлана
Шулай ук Доминиканың Ирек Фиркасе һәм Доминиканы Азат итү Хәрәкәте бар.
2008 елның гыйнварында Доминика, элегрәк антиамерик сәясәт алып баручы Венесуэла, Куба, Боливия, Гондурас һәм Никарагуа кушылган, ALBA (Alternativa Bolivariana para las Americas) берләшмәсенә керә.
Администрати бүленеше.
"Төп мәкалә: Доминика администрати бүленеше".
Халык.
"Төп мәкалә: Доминика халкы"
Халык саны – 72,7 мең (2009 ел июленә чама белән).
Еллык артым– 0,2 % (илдән эмиграция дәрәҗәсе зур).
Этно-раса бүленеше: кара тәнлеләр – 86,8 %, мулатлар – 8,9 %, индеец-кариблар – 2,9 %, аклар – 0,8 %, башкалар – 0,7 % (2001 ел исәбе буенча).
Диннәр: католиклар 61,4 %, адвентистлар 6 %, пятидесятниклар 5,6 %, баптистлар 4,1 %, методистлар 3,7 %, Илаһ чиркәве 1,2 %, Иегова шаһитлары 1,2 %, башка нәсарилар 7,7 %, растафарианнар 1,3 %, башкалар 1,6 %, атеистлар 6,1 % (2001 ел исәбе буенча).
Дәүләт теле – инглиз, шулай ук патуа – француз теле нигезендә ясалган җирле креоль диалекты. Инглизнекеннән башка, утрауда француз топонимнары күп.
Олыларның укымышлылык дәрәҗәсе – 94 % (2003елга чама белән).
Икътисад.
"Төп мәкалә: Доминика икътисады"
Доминика икътисады авыл хуҗалыгына (40 % эшчеләр) – нигездә, банан үстерүгә нигезләнә. Шулай ук цитруслылар, манго, тамыразыклар, кокослар, какао үстерелә. Урман һәм балык хуҗалыгы эшләнми.
Җирле сәнәгать сабын, кокос мае, аяк киеме җитештерә.
Хакимимят туризм сферасын һәм финанс эшмәкәрлеген үстерергә тырыша. Шулай ук энергетик тармакны – геотермаль чыганакларны үстерү максаты куелган.
Төп тышкы сәүдә партнерлары – Япония, АКШ, Кытай.


Ибраһим I.
Ибраһи́м I (осм. ابراهيم اول‎ – İbrâhîm-i evvel, төр. Birinci İbrahim) (1615 елның 5 ноябре – 1648 елның 12 августы) – Госман имериясе солтаны, 1640–1648 елларда идарә иткән.


5 ноябрь.
5 ноябрь — Милади тәкъвимендә унберенче айның бишенче көне. Ел ахырына кадәр 56 көн кала.


Петр I.
Пётр I Бөе́к (рус. "Пётр Алексе́евич Великий"; 1672 елның 30 мае (9 июне) – 1725 елның 28 гыйнвары (8 феврале)) – Романовлар нәселенән булган беренче Русия императоры.


Казан «Мөхәммәдия» мәдрәсәсе.
«Мөхәммәдия» мәдрәсәсе – Казандагы дини укыту йорты.
Тарих.
Беренче мәдрәсә 1882 елда Галимҗан Баруди тарафыннан оештырыла. Ул 36 ел эчендә зур күләмдә шәкертләр укытып чыгара. Кайбер еллраны шәкертләре 1000нән дә арта. 1918 елда ябыла. Бинасы башка оешмаларга бирелә. 1993 елдан мәдрәсә татар руханилары тарафыннан ачыла. Башта мәдрәсә Ленин исемендәге мәдәният йортында урнашкан була. Аннары төрле биналарга күченеп йөри, 1998 елда элеккеге бинага күчерелә. Хәзерге вакытта Казанда, Г.Тукай урамында урнашкан.
Факультетлар.
Уку көндез, кичке һәм читтән торып уку бүлекләрендә бара
Мәдрәсәнең оештыручылары.
Мәдрәсәнең оештыручылары булып Татарстан Диния нәзараты, ТР һәм РФ мәгариф министрлыклары тора.
Ял вакыты.
Шәкертләр көндезге аштан соң санакта эшли алалар. Еш кына бәйрәмнәр оештырыла.
Җитәкчесе.
Мәдрәсәнең ректоры Наил Яруллин. Аңарчы Вәлиулла Якупов иде.


Куба.
Ку́ба (исп. "Cuba"), рәсми атама – Ку́ба Җөмһүрияте́ (исп. "República de Cuba" [reˈpuβlika ðe ˈkuβa]), рәсми булмаган атама – Азатлык утравы) – Кариб диңгезенең төньяк өлешендә урнашкан утрау-дәүләт.
Башкала һәм иң зу шәһәр – Гавана шәһәре.


Гондурас.
Гондура́с Җөмһүрияте (исп. "República de Honduras" [reˈpuβlika ðe onˈduɾas]) – Үзәк Америкада урнашкан дәүләт. Башкала – Тегусигальпа шәһәре.


Территория.
Террито́рия (лат. "territorius") – чикләнгән җир шары өслеге өлеше.


Санак.
Сана́к, Компью́тер (ингл. "computer" – «санап чыгаручы») – мәгълүматны саклау, җибәрү һәм туплау өчен эшләнгән санау машинасы.


7 ноябрь.
7 ноябрь — Милади тәкъвимендә унберенче айның җиденче көне. Ел ахырына кадәр 54 көн кала.


Марсель Сәлимҗанов.
Марсель Хәким улы Сәлимҗанов — мәшһүр татар режиссеры, СССР халык артисты, РФ һәм ТАССРның атказанган сәнгать хезмәткәре, Г.Тукай исемендәге Дәүләт премия лауреаты.
Марсель Сәлимҗанов 1934 елның 7 ноябрендә Казан шәһәрендә актерлар гаиләсендә дөньяга килә. Урта мәктәпне тәмамлагач, Казан дәүләт университетының юридик факультетына укырга керә, соңыннан, әти-әниләре, дусларының йогынтысы астында А.В.Луначарский исемендәге дәүләт институтына режиссерлар әзерли торган факультетка укырга керә. Институтны тәмамлагач, Казанга кайта һәм ТЮЗның режиссеры итеп билгеләнә. 1962 елда Г.Камал исемендәге татар дәүләт академия театрына баш режиссер вазифасын башкара башлый. Шул ук елдан Казан театр училищесында укытырга тотына, 1992 елда Казан дәүләт сәнгать һәм мәдәният университетында профессор исемен ала. 2001 елда аны Татарстан Республикасы Фән Академиясенең әгъзасы итеп сайлана.
М. Сәлимҗановның таланты татар профессиональ театрының үсеп китүе, милләт драматургиясенең үсеше белән нык бәйләнештә. Режиссер, республиканың театр сәнгатенең алтын фондына кергән йөздән артык төрле жанрдагы спектакльләрне куеп, урта һәм өлкән буын актерларының талантларын яңа ракурсларда ачарга ярдәм итә.
Театр сәнгатенә зур өлеш керткән өчен, М.Сәлимҗановка СССРның халык артисты, РФ һәм ТАССРның атказанган сәнгать хезмәткәре исемнәренә, Г.Тукай һәм К.С. Станиславский исемендәге Дәүләт премияләренә, «Алтын битлек» премиясенә лаек була.
Марсель Сәлимҗанов 2002 елның 26 мартында вафат була.


Уйланма берле.
Уйланма́ берле́ -квадраты тискәре берлегә тигез булган сан. Математикада, физикада уйланма берле formula_1 яки formula_2 хәрефләре белән билгеләнә. Ул бөтен саннар кырын комплекслы саннар кырына кадәр киңәйтергә мөмкинлек бирә. Төгәл билгеләмәсе бу киңәйтүне чишү ысулына бәйле.
Уйланма берлене кертүнең төп сәбәбе - чын коэффициентлы formula_3 полиномиаль тигезләмәләренең бөтенесенең дә бөтен саннар кырында чишелеше булмавында. Мәсәлән, formula_4 тигезләмәсенең чын тамырлары юк.
Ләкин, тамырлары булып комплекслы саннар тора дип күз алдына китерсәк, тигезләмәнең, башка теләсә нинди полиноминаль тигезләмәләрнеке кебек үк, чишелеше бар.
Еш кына, уйланма берле - «-1 нең квадрат тамыры» дип санала, ләкин −1 ике квадрат тамырга ия (аларның берсен formula_1, ә икенчесен formula_6 дип билгеләргә мөмкин).
Билгеләмә.
Уйланма берле - квадраты -1 гә тигез булган сан. Шулай итеп, formula_1 — formula_8
Әгә без formula_1не шулай итеп билгеләсәк һәм аны билгесез ("уйланма") үзгәрешле дип санасак, тигезләмәнең икенче чишелеше булып formula_6 тора (моны урынына куеп тикшереп була).
Уйланма берле дәрәҗәләре.
биредә "n" — теләсә нинди бөтен сан.
биредә "mod 4" - 4 кә бүлүдән калдыкны күрсәтә.


Крит.
Крит (грек.Κρήτη) — Грециянең иң зур, ә Урта диңгезнең зурлыгы бенча 5нче диңгезе, Аурупадан 110 км, Азиядән 175 км, ә Африкадан 300 км ераклыкта урнашкан. Утрау өч диңгез тарафыннан юыла - Ионик, Ливия и Эгей диңгезләре.
Критның туристик истәлекле урыннары үз өчен ала: Кносс, Малья, Фест, Гортина һ.б.археологик казылмалар; Ретимнондагы венециан сарае, Самарий тарлавыгы, Лассити яссытаулыгы һәм Зевс мәгарәсе.
Крит, Аурупада иң борынгылардан саналган Миной цивилизациясенең (б.э.к. 2600 - 1400 еллар) үзәге булган.
Тарих.
Гортинада Тимпаки һәм Агиа Варвара арасындагы «Зур Язу» таш тактасы
Гортинадан 12 баганалы шәһәр кануннарының комплектлы күчерелмәсе
"Төп мәкалә: Крит тарихы"
Критта кешеләр тарихы б.э.кэ 7000 елларда, неолит чорында башлана. Шул вакытларда, яшәүчеләре авыл хуҗалыгы һәм терлекчелк белән шөгыльләнгән, беренче тораклар барлыкка килгән. Алар таш өйләрдә, сирәк кенә мәгарәләрдә яшәгәннәр. Илифииас (Ειλειθυίας), Стравомити (Στραβομύτη), Эллиноспилио (Ελληνοσπήλαιο) мәгарәләрендә эш, сугыш кораллары, таштан һәм сөяктән пычаклар, шулай ук, уңдырышлылык алиһәсенә багышланган дини әсбаплар да табыла.
Б.э.к. II ел башына Крит утравында, Кносс, Фесте, Малья һәм Зарко шәһәрләрендә үзәкләре булган, дүрт җирле патшалык барлыкка килә.
География.
Крит — Грециянең 13 өлкәсенең берсе. Грециянең иң зур, ә Көнчыгыш Урта диңгезнең икенче утравы. Эгей диңгезенең көньяк өлешендә урнашкан. Критның башкаласы - Ираклион. Утрауның мәйданы - 8336 км². Диңгез ярлары сызыгының озынлыгы - 1046 км. Критта 650000 кеше яши (2005 елгы мәгълүмат буенча).
Критта, эшкәртү өчен җитәрлек сулы һәм уңдырышлы туфраклы, тауда урнашкан җирләр күп. Аларның иң эреләре: Ласифий, Омалос һәм Нида яссытаулыклары. Шулай ук тауларда, элек культ урыны буларак кулланылган, мәгарәләр күп.Иң мөһим мәгарәләрдән түбәндәгеләрне атап була: Диктей, Идей, Мелидон (Апокорон виләятендә), Омалос (ном Ханья) һәм Сентони (ном Ретимно) мәгарәләре.
Меңәрләгән тегермәннәре белән Лассити яссытаулыгы - Крит авыл хуҗалыгы үзәге - диңгез өслегеннән 850 га хәтле биеклектә төзелгән, тау авыллары белән әйләндереп алынган. Анда Диктееон Андрон мәгарәсе урнашкан(анда риваятьләр буенча борынгы грек иләһләренең атасы - Диас (Зевс) туган).
Критта елгалар әз һәм алар кечкенәләр, берничә күл бар, иң зурысы - Курна, Апокорон виләятендә.
Крит ике климатик өлкәдә урнашкан - Урта диңгез һәм Төньяк-Африка зоналары. Утрауда климат уртача, дымлылык - диңгезгә якынлыкка карап, югары булырга мөмкин. Кыш җылы, ләкин җилле. Тигезлекләрдә кар яумый диярлек, ә таулы өлкәләдә ул еш күзәтелә. Җәй дәвамында җылылык 20 дән 30 °кача. Критның көньяк яр буенда Төньяк-Африка климатик зонасы булу сәбәпле, җәен температура югарырак, ә кышлар җылырак.
Икътисад.
Элек Крит икътисады, нигездә, авыл хуҗалыгына нигезләнгән була, ләкин 70 еллар үзгәртеп корулары нәтиҗәсендә, хәл үзгәрә башлый. Сәнәгый өлкәдә төшү, ә хезмәт күрсәтү өлкәсендә үсеш күзәтелә. Крит икътисадының 3 өлкәсе дә(авыл хуҗалыгы, эшкәртү һәм хезмәт күрсәтү өлкәләре) үзара берләшкәннәр һәм бер-берсенә бәйлеләр. Эшсезлек 4 % тирәсе (Греция буенча 8 %). Грециянең башка өлкәлрендәге кебек үк, монда да зәйтүн үстерү икътисадта мөһим урын алып тора.
Диңгез транспорты.
Күпсанлы паромнар Критның төньяк яр буен Пирей һәм Эгей диңгезенең башка утраулары белән тоташтыралар. Төп портлар - Ираклион һәм Ханья. Шулай ук, Кроме того, Палеохора һәм Критның көньяк-көнбатышындагы Хора Сфакион һәм Гавдос утравы арасында диңгез юллары бар.
Автомобиль транспорты.
Критның төп автоюлы - бөтен утрау буенча, төньяк яр буеннан үтүче Яңа Милли юл. Ул Киссамостан алып Ситиягә хәтле төп шәһәрләрне тоташтыра. Аңа, утрауның үзәгендәрәк урнашкан, торак урыннарына җирле юллар чыга.


Халыкара хокук.
Халы́кара хоку́к – чит ил элементлары һәм тәртип актлары катнашындагы хокук бәйләнешләрен үз эченә алучы һәм аларны тәртиптә тотучы гомуми термин. Халыкара хокукта 3 төп юнәлешне билгелиләр: Халыкара гомуми хокук, Халыкара шәхси хокук, Милләтләр өсте хокукы.
Халыкара гомуми хокук.
Халы́кара гомуми́ хоку́к – дәүләтләр, алар төзегән хөкүмәтара оешмалар һәм халыкара гомуми хокукның башка субъектлары арасындагы мөнәсәбәтләрне тәртиптә тотучы аерым хокукый система.
a>ләр һәм халыкара хокуклар үсешендә әйдәп баручы оешма
Шулай ук, халыкара хокук фәнендә аерым институтлардан читтә Халыкара гомуми хокукның гомуми өлешен аерып йөртәләр.
Халыкара шәхси хокук.
Халы'кара шәхси' хоку'к (ХШХ) – гражданлык хокукын, хезмәт һәм, чит ил элементлары белән катлауландырылган, башка мөнәсбәтләрне тәртиптә тотучы, дәүләт эчендәге кануннар, халыкара килешүләр һәм хокукый гореф-гадәтләр кагыйдәләренең җыелмасы.
Халыкара шәхси хокук гамәленең төп сәбәбе – тәртипкә китерүче хокукый мөнәсәбәтләрдә чит ил элементлары булу һәм коллизион кагыйдәләрне куллану.
Халыкара гомуми хокукның һәм халыкара шәхси хокукның бәйләнеше.
Халыкара гомуми хокук өчен халыкара сүзе мәнәсәбәтләрне милләттән аерым хокукый тәртипкә салуны аңлата (кагыйдә буларак дәүләтара мәнәсәбәтләрне). Халыкара шәхси хокук өчен ул тәртипкә салына торган хокукый мөнәсәбәтләр бер ил кысаларыннан чыга һәм башка илләрнең хокукый системалары белән бәйле дигәнне аңлата.
Милләтләрьөсте хокукы.
Милләтлә́р өсте хокукы́ – дәүләтләр, аңлы рәвештә, үзләренең кайбер хокукларын чикләгәндә һәм кайбер вазифаларын милләтләр өсте оешмаларына күчергәндә күзәтелгән халыкара хокукның төре. Милләтләр өсте оешмалары тарафыннан төзелгән норматив актлар, кагыйдә буларак, милли кануннар актларына караганда, күбрәк юридик көчкә ия. Милләтләр өсте хокукының бер мисалы булып Аурупа берлеге хокукы тора.


Хронологик таблица.
Бу биттә кешелеккә билгеле тарихның хронологиясе күрсәтелгән.


Багамалар.
Багамалар – Төньяк Америкада урнашкан дәүләт.


Рональд Уизли.
Рональд Уизли – Гарри Поттер турындагы романнар сериясенең бер герое. Гарри Поттерның дусты.


Муса Җәлил биографиясе.
Бу исемне телгә алуга, күз алдына ниндидер гадәттән тыш кеше килгәндәй була. Ул – ялкынлы шигырьләр язган шагыйрь дә, илнең азатлыгы өчен курку белмәс көрәшче дә, үлемне ирләрчә батыр каршылаган каһарман да.
Муса Җәлил (Муса Мостафа улы Җәлилов) 1906 елда Ырынбур өлкәсе Мостафа авылында туа. Ул кече яшьтән үк зирәк һәм хыялга бай бала була. Күп укый, һәр нәрсәне белергә тырыша. Оста итеп мандолинада уйнарга өйрәнә. Рәсем ясарга ярата.
Муса Оренбургта «Хөсәения» мәдрәсәсендә укый. Җәйне туган авылында үткәрә. Табигать матурлыгы аның күңелен узенә тарта, соңыннан ул бу күзәтүләрен рәсем итеп төшерә.
Муса 10-11 яшьләрендә шигырьләр дә язып карый. Ләкин алар югала. Матбугатта иң беренче булып унөч яшендә язылган «Бәхет» шигыре (1919) басыла. 1922 елда ул Казанга килә һәм 1923-1925 елларда Казан педагогия институтының рабфагында укый. 1925 елда Җәлилнең «Барабыз» исемле беренче китабы чыга. «Иптәшкә» (1929) дигән шигырь җыентыгы аның шагыйрь булып җитлегеп килүен тагын бер тапкыр раслый.
Ул 1931 елда Мәскәү университетының әдәбият бүлеген тәмамлый. 1939 елда Җәлилне Татарстан Язучылар берлегенең җитәкчесе итеп сайлыйлар. Сугышка кадәрге елларда шагыйрь бик күп шигырьләр, җырлар, «Хат ташучы» поэмасын, «Алтынчәч», «Илдар» исемле опера либреттоларын яза.
"«Моны язды татарның билгеле шагыйре М. Җәлил. 1942 елны сугышка килде һәм әсир төште. Әсирлектә күп газаплар чигеп, сәяси яшерен оешмага катнашуда гаепләнеп кулга алынды, төрмәгә ябылды. Бәлкем, аны үлем җәзасына хөкем итәрләр. Ул үләр. Ә аның әсирлектә һәм тоткынлыкта язган 115 шигыре бар. Ул шулар өчен кайгыра. Шуның өчен 115 енең 60 ын гына булса да күчереп калдырырга тырышты. Әгәр бу китап кулыңа төшсә, акка күчер, сакла һәм сугыштан соң, Казанга хәбәр итеп, улгән шагыйрьнең шигырьләре итеп дөньяга чыгар. Минем васыятем шул. "
Бу дәфтәрне 1944 елның февралендә Тегель төрмәсеннән Габбас Шарипов исемле әсир алып чыга. Аннан ул аны Нигъмәт Терегулов дигән кешегә тапшыра. 1946 елны Н. Терегулов дәфтәрне Татарстан Язучылар берлегенә китереп бирә.
Икенче дәфтәрне Муса Җәлил саклар өчен Бельгия партизаны Андре Тиммерманска биргән. Әлеге намуслы кеше 1947 нче елда аларны безнең илебезгә җибәрә.
Җәлилнең өченче дәфтәре дә булган дигән фикер бар. Ләкин әле ул табылмады, аны эзләү дәвам итә. 1944 елның 25 августында фашистлар М. Җәлилне һәм аның көрәштәшләрен җәзалыйлар. Җәлилчеләр соңгы сәгатьләрендә дөнья белән кулларына мөселманнарның изге китабы – Коръән тотып хушлашалар.
Шагыйрьне үтерсәләр дә, фашистлар аның ялкынлы җырларын, көчле рухын юк итә алмадылар. Муса Җәлил илгә җыр булып кайтты.
Аның исемен халкыбыз мәңгеләштерде. Казандагы Татар дәүләт опера һәм балет академия театры Муса Җәлил исемен йөртә. Башкалабызның үзәгендә аңа һәйкәл куелды. Ул яшәгән фатирда музей ачылды. Татарстанда Җәлил исемендәге бистә бар. Муса Җәлилгә багышлап романнар, поэмалар, опера, җырлар, сынлы сәнгать әсәрләре иҗат ителде.
Җәлил исемен илебез халкы горурлык белән искә ала. Һәр буын аны йөрәгендә саклый. Аның көрәше һәм эшчәнлеге – күпләр өчен кыюлык һәм батырлык үрнәге.


Габдулла Тукай биографиясе.
Габдулла Тукай биографиясе
Балачак.
Булачак шагыйрь хәзерге Арча районының (ул вакытта Казан губерниясе, Мәңгәр волосте) Кушлавыч авылында 1886 елның 26 апрелендә (иске стиль буенча 14 апрельдә) Мөхәммәтгариф мулла гаиләсендә дөньяга килә. Малай туып дүрт ай ярым үткәч, Мөхәммәтгариф хәзрәт үлеп китә. Тол калган Мәмдүдәне (Габдулланың әнисен) [Сосна ПүчинкәсеСасна мулласына кияүгә бирәләр. Бәләкәй Габдулланы авылның Шәрифә исемле фәкыйрь бер карчыгына вакытлыча асрамага калдыралар. Шунда аның газаплы, авыр тормышы башлана.
Бераз соңрак әнисе баланы үзе янына ала. Ләкин бәхетле чаклар озак булмый: әнисе дә вафат була. Үги атасы-мулла Габдулланы, озак та тормастан, әнисе ягыннан бабасына - Өчиле авылына кайтарып җибәрә. Ә инде бу гаиләдә балалар болай да күп була, шуңа Апуш күп кыенлыклар кичерә.
Бәләкәй Габдулла монда ятимлекне генә түгел, ачлыкны да татый. Бабасы, күрше авыллардан икмәк сыныклары теләнеп алып кайтып, балаларын ач үлемнән саклый. Ә бервакыт баланы, Казанга баручы бер ямщиккә утыртып, ерак, билгесез сәфәргә озаталар. Теге ямщик исә Печән базарына килгәч: «Асрарга бала бирәм, кем ала?» — дип кычкырып йөри...
Халык арасыннан бер кеше чыгып малайны үзләренә алып кайта. Яңа бистә һөнәрчесе Мөхәммәтвәли абзый белән Газизә абыстай шулай итеп малайлы булалар. Тукай өчен бу исә — бишенче оя. Бәләкәй Габдулла бу гаиләсендә ике ел буена ярыйсы гына яшәгәч, тагын артып кала; әти-әнисе авырып китә һәм: «Без үлсәк, бу бала кем кулына кала, ичмасам, авылына кайтарыйк...» — дип, аны яңадан Өчилегә озаталар. «Инде миннән мәңгелеккә котылдык дип уйлаган бу семьяның мине ничек каршы алганлыкларын уйлап белергә мөмкин». Тырыша торгач, малайны Кырлай исемле авылдан ир баласыз Сәгъди абзыйга уллыкка озаталар. Шулай ул ал­тынчы гаиләгә күчә.
Оядан ояга күчеп җылылык эзләп йөргән бу сабыйга Кырлай мәрхәмәтлерәк булып чыга. Беренчедән, бәләкәй Габдулла монда башка урыннарга караганда озаграк яши, хәтта сабакка йөри башлый. Икенчедән, Кырлай авылында ул үзенең киләчәк иҗаты өчен нигез булачак бик күп рухи байлык туплый.
Рухи яктан авыл, крестьян тормышын тәмам күңеленә сеңдергән Тукайны көннәрдән бер көнне Кушлавыч авылының Бәдретдин исемле кешесе эзләп таба да Уральскига алып китә.
Шулай Тукайның авыр, хәсрәтле балачак чоры тәмамлана. Ул Җаекка юнәлә.
Уральск чоры.
Тукай барып урнашкан нигез Казан артыннан була: апасы Газизә, җизнәсе Галиәсгар Госманов. Бу вакытта Уральск шәһәрендә өч мәдрәсә булган: «Мотыйгыя», «Рәкыйбия» һәм «Гайния». Җизнәсе Тукайны «Мотыйгыя»га урнаштыра. Мондагы тормыш яшь Габдулланың рухына зур тәэсир ясый. Мәдрәсәдә әдәби рух бик көчле була, мәдрәсә хуҗасы Мотыйгулла хәзрәтнең өендә рояль тора. Тукай аның улы Камил белән тиз дуслаша. Камил исә — европача тәрбияле, Коръән Хафиз (яттан белүче), җырчы, соңгы модада киенә, русчаны яхшы белә, гарәпчәне «су урынына эчә»...
Белемгә сусаган Тукай параллель рәвештә өчьеллык рус мәктәбенә кереп укый башлый. Мәдрәсәдә гарәп, төрек, фарсы телләрен бик яхшы үзләштергән малай кинәт кенә рус һәм Аурупа әдәбияты дөньясына чума.
1905 ел революциясе дулкыннары Уральскига килеп җиткәндә, Тукайга 19 яшь була. Уральск халкы тарихта беренче мәртәбә ачыктан-ачык Беренче май демонстрациясен уздыра. Аннан җәй уртасында, көздә тагын берничә мәртәбә халык җыелышлары бу­лып ала. Замандашларының сөйләвенә караганда, халык демонстрациясен куып таратканда, Тукайның җилкәсенә жандарм офицерының камчы очы да эләгә.
Революция биргән мөмкинлекләрдән файдаланып, Камил Мотыйгый «Уралец» дигән газета нәшриятын типографиясе белән сатып ала. Тукайның тормышында яңа этап башлана, һәм ул типографиягә наборщик булып эшкә урнаша. Уральск боль­шевиклары бу типографияне революцион листовкалар тарату өчен файдаланалар. Ихтимал, шулар йогынтысындадыр, Тукай 1905–1907 елларда бик кыю публицистик мәкаләләр белән чыгыш ясый. Уральск төбәгендәге кадимчеләр, байларны тәнкыйть итә, тынгысыз журналист буларак таныла.
Җаек — шагыйрьнең журналист һәм шагыйрь буларак канат ныгыткан урыны. 1905 елның сентябрендә үк аның «Әл-гасрел җәдид» журналының реклама җыентыгында шигырьләре басыла. Ноябрьдә «Фикер» газетасы чыга башлый. Бераздан «Әл-гасрел җәдид» күренә. Тукай инде монысында фактик редактор. Хыялда сатирик журнал чыгару. 1906 елның июнендә анысы да («Уклар») дөнья күрә. Монда да фактик редактор — Тукай. Кыска­сы, ул үз диңгезенә чума. Типографиядә кунып-төнеп эшли, берөзлексез шигырь, мәкалә яза, тәрҗемә итә. Уральск шагыйре Габдулла Тукайны инде Казанда, Оренбургта, Петербургта яхшы беләләр.
Әмма туган туфрак шагыйрьне Казанга тарта. Сигез яшендә калдырып чыгып киткән Казан шәһәре аңа белем учагы, мәдәният учагы булып күренә һәм Уральскида язган «Пар ат» шигырендә аның инде рухы белән Казанда яши башлаганлыгы күренә.
Казан чоры.
1907 елның сары яфраклар белән түшәлгән Казан урамына атлы повозкага утырып Тукай килеп керә.
Ул Казан газета-журналларында эшләү өчен татар әдәби һәм сөйләм телен, рус, гарәп, фарсы, төрек телләрен белгән тәҗрибәле шагыйрь һәм публицист кайтты.
1907 елның көзеннән Тукайның Казан чоры — халкына, Ватанына шигъри сүзен әйтер өчен бирелгән биш ел да сигез айлык дәвере башлана. Тукай Казанга килүгә «Әл-ислах» газетасында, «Яшен» журналында актив катнаша башлый. Яңа дуслар да табыла. Болар: Фатих Әмирхан, Хөсәен Ямашев, Кәбир Бәкер, В.Бәхтияров, Галиәсгар Камал, С.Рахманколый, Гафур Коләхмәтов, бераз соңрак — Сәгыйть Сүнчәләй. Габдулла үзе теләгән әдәбият, журналистика өлкәсенә чума.
Шул чорда Тукай белән Фатих Әмирхан арасында кыска, ләкин мәңгелек дуслык урнаша. Тукайның дөньяга карашларын алга таба үстерүдә иң зур рольне, әлбәттә, акыллы, тәҗрибәле Фатих Әмирхан уйнаган. Фатих Әмирхан, Галиәсгар Камал ерак Җаектан килгән Тукайны Казан һәм аның эчке дөньясы белән таныштыралар, эчкерсез күңелле яңа дуска эшлекле киңәшләр бирәләр...
Тукай килгәнче Казанда халык әдәбияты, балалар әдәбияты мәсьәләләре беркайчан да проблема итеп күтәрелмәгән була әле. Дөрес, халык кулында балалар яратып укый торган Каюм Насыйри, С.Рахманколый, Т.Яхин китаплары, аерым хрестоматияләр була. Казанның әдәби көчләре дә инде байтак танылган. Галиәсгар Камал, Фатих Әмирхан, Гафур Коләхмәтовлар инде билгеле талантлар. Казан – университетлы, институтлы, берничә гимназияле, күп сандагы реальное училищелы, мәдрәсәле, бик күп клублы, әллә ничә төрле җәмгыятьле шәһәр. Әллә ничә газета-журнал, әллә ничә басмаханә бар анда. Тукай Казанга килгәч тә, әнә шул мәдәният-мәгьрифәт атмосферасына чумып, иң кирәкле ике юнәлешне сайлап ала: халык әдәбиятын күтәрү һәм яшь буын өчен әсәрләр, уку китаплары, дәреслекләр язу. Тукай балалар әдәбиятына һәм халык әдәбиятын өйрәнү, бастырып чыгару эшенә нигез сала. Аның Казандагы кыска гомерендә балалар өчен булган унөч, халык иҗаты буенча дүрт, барлыгы утыздан артык китабы басылып чыга.
Тукай поэзиясенең чәчәк аткан вакыты, әлбәттә, Казан чоры. Китап нәширләре алдан ук аның әсәрләрен басарга вәгъдә биреп торалар, аның әсәрләрен Оренбургтагы «Шура» белән «Вакыт» та, Казандагы «Йолдыз» да көтеп кенә тора. Ихтимал, Галиәсгар Камал йогынтысындадыр (ул «Йолдыз» редакциясендә эшли), Тукайның социаль характердагы бик күп шигырьләре либераль юнәлештәге «Йолдыз»да басыла. Социаль-сәяси эчтәлекле «Хөрмәтле Хөсәен ядкяре», «Көзге җилләр» кебек иң көчле шигырьләренең бу газетада басылуы шулай уйларга нигез бирә. Тукайның шагыйрь буларак дәрәҗәсе шулкадәр зур югарылыкка менә ки, байлар акчасына чыгып килгән дини-фәлсәфи-әдәби-сәяси журнал «Шура» Тукайның байларны тәнкыйть иткән үткен социаль мотивлы «Сайфия» шигырен дөньяга чыгара. Татар театрының эшчәнлегенә дә Тукай зур игътибар бирә. Театрның үзәгендә төп фигура – Тукайның яшьтәше һәм Уральскидагы сабакташы Габдулла Кариев. Театрда әсәрләрен куйдыручы, кайбер спектакльләрдә үзе дә уйнаучы – Г.Камал. Тукайның Казанга килгәч язган иң әүвәлге шигырьләреннән берсе театр турында. Театрның әһәмиятен Тукай әхлакый яктан гына түгел, социаль караштан чыгып та билгели. Тукайның «Болгар»да торганда да, «Амур»да яшәгәндә дә бүлмәсе буш булмый. Татар интеллигенциясенең мондый җыелышларын яшерен агентура аркылы жандармерия һәм полиция күзәтеп тора. Кунакларның төрлесе була. Шагыйрь үз тирәсендә йөргән гайбәтчеләрдән качарга тырыша. Әмма бүлмәсенә Хөсәен Ямашев килгән минутларны ул гомерендәге иң якты минутлардан исәпли.
Кайвакытта, Казан атмосферасында эче пошып, Тукай сәяхәткә чыгып китә: Түбән Новгородка Мәкәрҗә ярминкәсенә барып килә; Сембер губернасында Гурьевка фабрикасында була; Әстерханга Сәгыйть Рәмиев янына кунакка бара. Шәһәрдә булганда да гел хәрәкәттә: әле «Шәрык клубы»нда концертта катнаша, әле «Мөхәммәдия» шәкертләре алдында чыгыш ясый, Крестовниковлар заводы белән таныша. 1911 елның ахыры — 1912 елның башында Өчиледә яшәп ала, авыл халкының авыр, газаплы тормышын чагылдырган әсәрләр яза.
Күптәннән килгән үпкә авыруы көннән-көн көчәя. Шуның өстенә 1912 елның мартында зур фаҗига кичерә: ул «әүлия» дип атаган Хөсәен Ямашев — татар халкының иң гүзәл улларыннан берсе — кинәт үлеп китә. Бу көтелмәгән үлем Казан яшьләрен тетрәндереп җибәрә. Тукай Хөсәенгә багышлап ике шигырь яза. Ямашев үлгәч, ничектер дөньядан күңеле бизеп китә. Ул сәяхәткә чыга, Уфада, Петербургта була, аннан тагын Уфага килә. Дусларының киңәшен тотып, сәламәтлеген кайгырта башлый, казакъ даласына барып кымыз эчә. Бу йөрүләр, бу сәяхәтләр нәтиҗәсе буларак, искиткеч бай тасвирлы юлъязмалар циклы туа. Шулай да гомер елларының инде санаулы гына калганын Тукай аңлый. Дөресрәге – айларының. Шуңа күрә бер генә көнен дә әрәм итми, халыкка әйтәсе сүзләрен әйтеп бетерергә ашыга. 1912 елның җәендә Ф.Әмирхан белән бергәләп яңа әдәби-сәнгать журналы чыгарырга ниятләнәләр. Моның нашире итеп шул заманның алдынгы фикерле укымышлысы Әхмәтгәрәй Хәсәнине күндерәләр. Хәсәниләрнең Аккош күле янындагы дачасында мондый карар кабул ителә: журналны «Аң» дип исемләргә. Тукай аның беренче саны өчен махсус шигырь яза.
Соңгы көннәр.
1913 елның башында шагыйрьнең сәламәтлеге бик нык какшый. Ләкин ул иҗат эшен туктатмый. Тукайның соңгы айларында язган әсәрләре аның чын мәгънәсендә зур патриот, гражданин һәм тарихны тирәнтен аңлаган шәхес икәнен исбат итәләр. Аның иң соңгы шигырьләрендә кат-кат Лев Толстойга мөрәҗәгать итүе, Шиһабетдин Мәрҗани шәхесе турында язуы, «Уянгач беренче эшем», «Юбилей мөнәсәбәте белән», «Ике ихтар» кебек публицистикасы һәм «Олугъ юбилей мөнәсәбәте белән халык өмидләре», «Суык» шигырьләре — чын мәгънәсендә шедеврлар.
Коръәни Кәримнең «Наср» сүрәсен шигъри тәрҗемә итеп («Тәфсирме? Тәрҗемәме?») Тукай үзенең Аллаһ Тәгаләгә бирелгән ихлас мөселман булуын раслап чыга. Бу — шагыйрьнең үз гомеренә йомгак ясавы, әйтәсе килгәнне әйтеп калырга омтылуы.
1913 елның 15 апрелендә (иске стиль буенча 2 апреле) бөек шагыйрь Габдулла Тукайның гомере өзелә. Казан шәһәренең моңа кадәр андый күп халык җыйган җеназа күргәне булмый. Авылларда, шәһәр мәдрәсәләрендә Тукайны күмгән көнне дәресләр уздырылмый. Матбугат органнары илнең төрле почмакла­рыннан килгән кайгы телеграммалары белән күмелә. Мәскәү, Петербургта чыккан рус матбугатында бу турыда хәбәрләр күренә. Бигрәк тә «Мусульманская газета» бу кайгылы хәлгә күп урын бирә. Анда телеграммалардан тыш Тукайга багышланган русча шигырьләр басыла. Рус һәм чит ил матбугаты Тукай шәхесе белән кызыксына башлый. Петербург газетасы «День» Тукайны «Татарский Пушкин» дип атап зур мәкалә бастыра. «Восточный сборник» дигән академик җыентыкта Тукайның биографиясе, бер­ничә шигырьнең русчага тәрҗемәсе бирелә. Лондонда чыга торган «Тһе Russian Review» (Рус журналы) 1914 елда Тукай турында мәгълүмат бирә, аның «Пар ат» шигырен инглизчә бастыра. Тукай турында Төркия матбугатында күп языла...
Тукай безнең көннәрдә.
Тукай исеме ничектер үзеннән-үзе халыкның мәдәниятен, әдәбият-сәнгатен берләштерүче, оеш­тыручы мәгънәви бер уртак исемгә әйләнде. Бу тенденция 1913 елдан соң ук шул юнәлештә үсеп китте, халык аның турында бәет чыгарды, күп шагыйрьләр аңа багышлап шигырь яздылар.
Тукайның вафатыннан соң узган еллар эчендә аның әсәрләре күп тапкырлар басылды, зур басмаларыннан берсе хәтта авыр сугыш елларында да (1943) дөнья күрде. Татар солдатларының аркасын­дагы капчыкта Тукай китабы Мәскәү яны, Курск Дугасы, Берлин сугышларын күрде. Белоруссия, Украина фронты сугышчыларының татар халкына хатларында яки татар халкының боларга җавапларын­да Тукайның кайнар патриотик шигырьләре үзәк урынны алды. Тукай иҗаты бүгенге заманда да яши, үзенең активлыгын югалтмый. Нигә шулай? Чөнки бу бөек иҗат – дөнья мәдәниятының аерылгысыз бер өлеше. Бөек Тукайның әкият-поэмасына таянып Фәрит Яруллин иҗат иткән «Шүрәле» балеты иле­без сәхнәләреннән чыгып Көнбатышта йөреп кайтты, һәрвакыт югары уңыш казанды. Тукай җырлары бүген Европада, Америкада, Африкада яңгырый. Финляндиядә күптән инде илебез белән мәдәният арадашлыгы органының бер бүлеге – «Тукай җәмгыяте» яшәп килә. Шунысы кызык, Тукай иҗаты сәнгатьнең барлык төрләренә дә уңай тәэсир ясый, аларны баета, үсәргә ярдәм итә. Ф.Яруллинның «Шүрәле»се, Р.Гобәйдуллинның «Кисекбаш», Ә.Бакировның «Алтын тарак» балетлары, Нәҗип Җиһановның «Кырлай» исемле зур күләмле симфониясе, рәссамнар И.Казаков, Б.Әлменов, Ф.Әминов әсәрләре, скульптор һәм рәссам Б.Урманче иҗаты – Тукай иҗатының бетмәс-төкәнмәс илһам чыганагы икән­легенә дәлил.


8 ноябрь.
8 ноябрь — Милади тәкъвимендә унберенче айның сигезенче көне. Ел ахырына кадәр 53 көн кала.


Мәхмүт Галәү.
Мәхмүт Галәү, чын исеме Мәхмүт Галәветдин улы Мәрҗани — күренекле татар язучысы, драматург, журналист, публицист, тәрҗемәче, татар әдәбиятында тарихи роман жанрына нигез салучыларның берсе, СССР Язучылар берлеге әгъзасы (1934 елдан).
Тормыш юлы.
Язучы хәзерге Татарстанның Арча районы Ташкичү авылында мөгаллим-хәлфә гаиләсендә туа. Башлангыч белемне әтисеннән укып алгач, Казандагы бер кадими мәдрәсәдә укый башлый. 1904 елда Әстерхан татар мәктәбенә мөгаллим булып урнаша. Шунда шәһәр татар яшьләренең мәдәни–сәнгать эшләрендә актив катнаша, Бакуда чыга торган газеталарында мәкаләләрен, язмаларын, фельетоннарын бастыра, ә 1907 елда Әстерханда татар телендә чыга башлаган рәсемле көлке журналы «Туп»ны оештыручылардан берсе булып, журналның кыска гомерендә (өч саны гына чыга) анда сәркатип вазифасын башкара. 1907 елда Мәхмүт Галәүне, балалар арасында атеистик пропаганда алып бара дип, мәктәптәге мөгаллимлек эшеннән чыгаралар. 1907 елның ахырында ул Ырымбургка барып, «Кәримов–Хөсәеновлар» ширкәтенең типографиясенә хәреф җыючы һәм корректор булып эшкә керә. 1909—1913 елларда шул ук ширкәтнең китап кибетендә сатучы булып эшли, ә 1914 елда «Белек» исемендә кечкенә генә үз нәшриятын ачып, 1918 елга кадәр аның эше белән җитәкчелек итә. 1911 елда Мәхмүт Галәү беренче сыйныф балалары өчен «Төрки уку китабы» исеме белән табигать, тәрбия, хезмәт, төрле һәнәрләр турындагы хикәяләрдән төзелгән ике кисәкле хрестоматия китабы бастыра. 1912 елда Мәхмүт Галәүнең шигъри тәрҗемәләр һәм авторның үз шигырьләре бергә тупланып аерым китап булып басылып чыга.
Октябрь инкыйлабын Мәхмүт Галәү Оренбургта каршылый һәм беренче көннәрдән үк Совет хөкүмәтенә хезмәткә күчә. 1919 елда ул — Башкортстан Халык Мәгарифенең кантон бүлегендә мәктәпләр секторы мөдире, 1920 елда — Оренбург губернасының мәгариф бүлегендә нәшрият эшләрен җитәкли, 1921 елда — Мәскәүгә чакырылып, анда «Шәрык» бүлегенә әдәбият бастыру эшләре начальнигы итеп билгеләнә. Мәскәүдә яшәгән елларында Мәхмүт Галәү Мәскәү комитеты әгъзасы, ревизия комиссиясе әгъзасы, Үзәк әдәби кабинетта консультант, әдәби тел түгәрәгенең җитәкчесе була. Гомеренең соңгы елларында ул СССР Язучылар берлеге каршындагы тәнкыйть-библиография бүлегендә эшли.
Мәхмүт Галәүнең әдәбият өлкәсендәге актив эшчәнлеге 20нче еллардан башлана. Бу чорда язылган күп санлы очеркларында, хикәяләрендә язучы илдә барган үзгәрешләрне, шуңа бәйле рәвештә кешеләр аңындагы, психологиясендәге каршылыклы яңарыш процессларын күрсәтергә омтыла. Аларда яңа кеше проблемасы, искелек белән яңалык көрәше, шәһәр белән авыл мөнәсәбәте кебек әһәмиятле мәсьәләләр күтәрелә («Каяу», «Күкеле сәгать», «Күпнең берсе», «Төеннәр», «Искедән калган мирас» һ.б. хикәяләр).
Язучы үзенең каләмен драматургия жанрында да сынап карый: «Салам — торханнар», «Курчак туе», «Пугач явы» исемле пьесалар иҗат итә. Мәхмүт Галәү үзенең күңеле түрендә йөрткән күптәнге иҗади хыялын — татар халкының зур бер чор эчендәге тарихи тормышын иңләп алган эпопея язу турындагы ниятен эшкә ашырырга керешә. Беренче китап инкыйлабка кадәрге татар авылының, авыл һәм шәһәр халкының 1877 елгы ачлык фаҗигасен кичерү вакыйгаларын тасвирлый һәм «Ил тыныч чакта» дип исемләнә. Икенче китап 1897 елгы халык исәбен алу, авыл халкының бунт күтәрүе һәм Төркиягә күчеп китүе вакыйгаларына багышлана. Кызганычка каршы, өченче һәм дүртенче кисәкләрен язарга автор өлгерми кала.
«Болганчык еллар» («Ил тыныч чакта»), «Мөһаҗирләр» («Ил өреккәндә») романнары бүгенге көндә татар әдәбияты хәзинәсенең иң күркәм, иң мөһим казанышларыннан саналалар.


Хәй Хисмәтуллин.
Хәй Хисмәтуллин (8 ноябрь 1985, Татарстан – декабрь 1977) – татар әдәбият галиме.
Биография.
Хәй Хисмәтуллин 1895 елның 8 ноябрендә хәзерге Татарстанның Арча районы Кысна авылында мулла гаиләсендә туа. Башлангыч белемне үз әтисеннән ала, 1908–1915 елларда Казан мәдрәсәләрендә укый, аннары үзе дә мәдрәсә мөгаллиме булып китә. 1918 елда Казанда урта мәктәпләргә укытучылар әзерләү курсларын тәмамлагач, ул Арча төбәге авылларында мәктәпләр ачу, китапханәләр, ликбез пунктлары оештыру буенча волость мәгариф инструкторы булып эшли, укытучылар профсоюзын җитәкли. Хәй Хисмәтуллин мәгариф өлкәсендә төрле яклап эшләр башкара. 1929–1938 еллар арасында Хәй Хисмәтуллин Татар рабфагында укыта, шул ук елларда Казан Көнчыгыш педагогика институтының татар филологиясе бүлегендә укый. Тәҗрибәле педагогның әдәбият дөньясына кереп китүе дә әнә шул чордан башлана. Ул Закир Һади, Сәгыйть Рәмиев, Мәҗит Гафури турындагы беренче фәнни-тикшеренү хезмәтләрен яза.
Сугыш алды һәм сугыш елларында Хәй Хисмәтуллин Татарстан укытучылар белемен күтәрү институтында фәнни хезмәткәр, Татарстан дәүләт музеенда әдәбият – сәнгать бүлеге мөдире вазифаларын башкара, урта мәктәпләрдә тел-әдәбият укыта. 1944 елда Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм тарих институтында өлкән фәнни хезмәткәр булып эшли. 1949 елда Хәй Хисмәтуллин татар драматургиясе классигы Г. Камал иҗатын тикшерүгә багышланган монографик хезмәте нигезендә диссертация яклый һәм филология фәннәре кандидаты дигән гыйльми дәрәҗә ала. Әдәбиятчы–галим буларак, ул Г. Тукай, М. Гафури, Ф. Әмирхан кебек классик язучыларның әсәрләрен барлауда, аларны текстологик яктан әзерләп, бүгенге укучыга җиткерүдә күп тырышлык күрсәтә.
Галимнең әдәбият тарихын өйрәнүгә караган аерым хезмәтләре шулай ук «Борынгы татар әдәбияты» (1963), «XX гасыр башында татар әдәбияты» (1954), «Татар совет әдәбияты тарихы (очерклар)» (1960) кебек китапларда да урын алган.
Хәй Хисмәтуллин 1977 елның декабрендә вафат булды.


Альберт Яхин.
Альберт Яхин (8 ноябрь 1931, Арча, Татарстан) – язучы, журналист.
Биография.
Язучы һәм әдәбият галиме Альберт Яхин 1931 елның 8 ноябрендә Татарстанның Арча районы Арча поселогында хезмәткәр гаиләсендә туган. 1949 елда – Тымытык урта мәктәбен, 1954 елда Казан дәүләт университетының татар теле һәм әдәбияты бүлеген тәмамлаганнан соң, Азнакай районы Тымытык авылы урта мәктәбендә ике ел укыту бүлеге мөдире булып эшли. 1956–1959 елларда аспирантурада укый, 1964 елда «Шамил Усманов иҗаты» дигән темага кандидатлык диссертация яклый.
1959–1975 елларда Альберт Яхин республика сатира журналы «Чаян» редакциясендә эшли: тугыз ел аның җаваплы сәркатибе һәм җиде ел баш редакторы вазифаларын башкара. 1975–1981 елларда Казан дәүләт университетының тарих-филология факультетында татар әдәбияты кафедрасына җитәкчелек итә.
1973 елда Альберт Яхинга РСФСРның атказанган сәнгать хезмәткәре дигән мактаулы исем бирелде.
Альберт Яхин әдәбиятка фән һәм журналистика аша килгән язучы. Аяз Гыйләҗев белән берлектә «Шамил Усманов» дигән тарихи драмасын яза. 60нчы еллардан башлап, әдип юмористик жанрында активлык күрсәтә, аның дистәләрчә сатирик хикәяләре һәм фельетоннары дөнья күрә. Аларның бер өлеше 1975 елда «Әйттем исә кайттым» исеме белән аерым китап булып басылып чыга һәм рус теленә дә тәрҗемә ителә.
Соңгы елларда Альберт Яхин үзенең әдәби-фәнни тикшеренү эшләрен дә юмор-сатира жанрына бәйләп алып бара. 1979 елда «Мәзәк жанрын өйрәнү тәҗрибәсеннән» исемле хезмәте һәм 1983 елда рус телендә чыккан «Система татарского фольклора» исемле китабы бай фактик материалы, методикасы, оригиналь теоретик нәтиҗәләре һәм татар фольклористикасында яңача бер юнәлешне башлап җибәрүе белән кызыклы.


9 ноябрь.
9 ноябрь — Милади тәкъвимендә унберенче айның дугызынчы көне. Ел ахырына кадәр 52 көн кала.


1992 ел.
1992 ел - чәршәмбедән башланган ел.
Искәрмәләр.
*


Русия тарихы.
Исем турында.
Беренче тапкыр «Россия» (Росия) термины Константин Багрянородный китапларында Киев Русеның грек исеме буларак очрый.


Эдуард Касыймов.
Эдуард Салихҗан улы Касыймов — татар язучысы, СССР Язучылар берлеге әгъзасы.
Тормыш юлы.
Эдуард Касыймов 1930 елның 9 ноябрендә Киров өлкәсенең Нократ авылында туа. Казан дәүләт университетын тәмамлагач, берничә ел авыл мәктәпләрендә укыта. Соңыннан аспирантурада укый һәм 1966 елда кандидатлык диссертациясен яклый. Аннары иҗат белән шөгыльләнә.
Эдуард Касыймов 1988 елда вафат булды.
Иҗат.
Аның балалар тормышына багышланган «Кызыл маяклар» дигән беренче хикәяләр җыентыгы 1959 елда дөнья күрә. Аннары ул «Кояш көн дә чыга», «Гомер ике килми», «Томан аша», «Бир кулыңны дустым», «Көмеш язулы кылыч», «Сорбонна» профессоры һәм без», «Һаваларда тургай» дигән повесть һәм романнар иҗат итте. Болардан тыш, язучының «Чулман – оныклар дәрьясы» дигән дилогиясе, «Күл малае» дигән хикәяләр җыентыгы, рус телендә «На Каме–реке» дигән очерклар китабы басылып чыкты.


Париж.
Пари́ж (, ("пари́")) — Франция башкаласы.


Платон Ойунский.
Платон Алексей улы Ойунский (Слепцов) (1893 елның 10 ноябре – 1939 елның 31 октябре) – якут совет язучысы һәм җәмгыять эшлеклесе, якут совет әдәбияты нигезчесе.
1918 елдан башлап КПСС әгъзасы. 1921 елда Якутия Губревком җитәкчесе, 1922 елда Совнарком җитәкчесе, ә 1923 елда исә Якут АССРның Үзәк Башкарма Комитеты җитәкчесе. 1928–31 елларда Якутия мәгариф һәм сәламәтлек саклау наркомы. 1935 елда аның тәкъдиме буенча Якут АССР СНК янында тел һәм мәдәният институты ачыла, Платон Ойунский аның беренче мөдире була. СССР язучылар берлеге җитәкчелеге әгъзасы була. СССР Югары Шурасы депутаты.
Беренче шигырен 1917 елда нәшер итә. 1919 елда мәшһүр «Син биир буолбаат?» (Барыбер түгелме?) шигырен яза. Аның әсәрләре, хикәяләре, драмалары саха халкы әдәбиятының алтын фондына кергән. Якут теленә рус һәм дөнья әдәбияты классикасын тәрҗемә итә.
Репрессия астына эләгә. 1938 елның 3 февралендә тоткарлана, ә 1939 елның 31 октябрендә төрмәдә вафат була. 1955 елның 15 октябрендә тулысынча реабилитацияләнгән.


Шагыйрь.
Шагы́йрь – поэтик жанрларда язучы әдәбиятчы.


10 ноябрь.
10 ноябрь — Милади тәкъвимендә унберенче айның унынчы көне. Ел ахырына кадәр 51 көн кала.


Лирон Хәмидуллин.
Лирон Хәмидуллин — татар язучысы, тәрҗемәче, СССР Язучылар берлеге әгъзасы (1977 елдан).
Тормыш юлы.
Ул Ульяновск өлкәсенең Яңа Малыклы районы Иске Төгәлбуга авылында туа. Авыл мәктәбендә җиде класс тәмамлаганнан соң, тимер юл техникумында укый, 1951—1954 елларда армиядә хезмәт итә. Аннан кайткач, Орск шәһәрендә тимер юл участогы бригадиры, соңрак өлкән мастер була. 1961 елдан Казанда яши. Башта — Трамвай-троллейбус идарәсендә, 1967—1982 елларда СССР Әдәби фондының Татарстан бүлеге директоры булып эшли.
Иҗат.
Лирон Хәмидуллин әдәбиятка 60нчы елларда килә. Әдәби җәмәгатьчелек аның «Юлда» дигән хикәяләр җыентыгын һәм «Дала иртәсе» дигән повестен җылы кабул итә. Ул озак еллар тәрҗемә өлкәсендә эшли: үзбәк язучысы Ә.Мохтарның — «Чинар» романын, казакъ язучысы Ә. Әлимҗановның — «Отрар хатирәсе» дигән китабын, В. Быковның «Обелиск» һәм «Дожить до рассвета» дигән повестьларын татарчага тәрҗемә итә.


1983 ел.
1983 ел – шимбә көненнән башланган ел.
БМО бу елны халыкара бәйләнешләр елы дип игълан итте.


Якутлар.
Якутлар (үзисем "саха́"; якутча сахалар) – төрки халык, Якутиянең төп халкы.


Каһвә агачы.
Каһвә агачы - мәңгеяшел үсемлекләр төре. Күбесенчә зур булмаган, озынлыгы буенча 4 метрга кадәр агачлар. Агачлардан каһвә бөртекләре үсәләр.


Берлин дивары.
Берлин дивары (алм. "Berliner Mauer", рәсми атама "Antifaschistischer Schutzwall") – Алман Демократик Республиканың Көнбатыш Берлин белән дәүләти чикләр. 1989 елда җимерелде.


Бөекбритания темаларда.
Бөекбритания темаларда - Бөекбритания темалары.


Бөекбритания географиясе.
Бөекбритания Британ утрауларында һәм Ирландия утравының төньяк өлешендә урнашкан. Шулай ук Бөекбритания территорияләренә кече утраулар һәм архипелаглар, Норманд утраулары керә. Бөекбритания Атлантик океан белән юыла.
Бөекбритания мәйданы – 244 820 км², коры җир – 240 590 км², эчке сулар – 3 230 км². Илнең иң биек ноктасы Бен-Невис тавы (ингл. "Ben Nevis", гэлча "Beinn Neibhis") (1343 м).


Стокгольм.
Стокгольм (швед. "Stockholm") – Швециянең башкаласы һәм иң зур шәһәре. Меларен күленең көнчыгыш ярында урнашкан. Халык саны 810 120 кеше (2009). Стокгольмда швед патшасының резиденциясе, Швеция хөкүмәте һәм риксдаг урнашканнар.
Унөченче гасырдан башлап Стокгольм илнең эре икътисади үзәге булып тора. Бүген бу Швециянең иң зур шәһәре, шулай ук ул үзидарәле.


Һидаят Солтанов.
Һидаят Айниятулла улы Солтанов (1915 – 2009) – Татар академия театры артисты, ТАССРның халык артисты, Бөек Ватан сугышы ветераны.
Һидаят Солтанов 1915 елның 30 ноябрендә Татарстанның Чүпрәле районы Татар Убие авылында туа. 1937 елда Татар театр техникумын тәмамлаганнан соң, Ташкент татар театрында, 1940 елда Башкортстанның Яңавыл татар театрында артист булып эшли.
Һидаят Солтанов – Бөек Ватан сугышы ветераны. Фронтта күрсәткән батырлыклары өчен күп санлы орденнар һәм медальләр белән бүләкләнгән.
1947 елдан Һ.А.Солтанов Г.Камал исемендәге Татар дәүләт Академия театры артисты. Ярты гасыр дәвамында татар театр сәнгатенә тугры хезмәт итеп, ул татар, рус һәм чит ил классикасы спектакльләрендә йөздән артык образ тудырган. М.Фәйзинең «Галиябану» спектаклендә Исмәгыйль, Н.Исәнбәтнең «Миркәй белән Айсылу» спектаклендә Гыйният, К.Тинчуринның «Зәңгәр шәл»ендә Җиһанша, Г.Ибраһимовның «Тирән тамырлар» спектаклендә Вәли Хәсәнов, Б.Горбатовның «Бер төн»ендә Богатырев, К.Симоновның «Көннәр һәм төннәр» спектаклендә Бабченко, Т.Миңнуллинның «Монда тудык, монда үстек» спектаклендә Газизов, «Әлдермештән Әлмәндәр» спектаклендә Евстигней образлары аның иҗат биографиясендә генә түгел, татар театр сәнгате тарихы битләрендә дә күренекле урын алган гүзәл образлар булды.


11 ноябрь.
11 ноябрь — Милади тәкъвимендә унберенче айның унберенче көне. Ел ахырына кадәр 50 көн кала.


Şalom.
«Şalom» gazetası (İvritçә: שָׁלוֹם, Tatarça: Tinçliq) - Törek-Yähüdi jurnalist Avram Leyon tarafınnan kön dä Törek telendä häm (tik ber saife) Ladino telendä Törkiädä Istanbulda çığa atnalıq Yähüdi torğan basma. Ul "Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş." şirkäte tarafınnan Çärşämbe könleri çığarıla. Baş redaktor İvo Molinas ve redaktor Yakup Barokas.
1947. (HS 1364) yılnıñ 29. Öktäberendä Şalom'nuñ berençe sanı bastırıla.
2005. yıl sannarı buyınçä atnalıq tirajı - 5,000.


22 декабрь.
22 декабрь — Милади тәкъвимендә уникенче айның егерме икенче көне. Ел ахырына кадәр 9 көн кала.


Төрек теле.
Төрек теле (үзисем "Türk dili" (кыска: "Türkçe" [ˈt̪yɾktʃe]) – Алтай телләре гаиләсенең төрки өлешенә кергән тел, Төркиянең рәсми теле.
Таралу.
Дөньяда төрек теленең таралу харитасы
Төркиядә төрек теле 60млн кешегә туган тел булып санала, ягъни халыкның 80 %ына.
Болгариядә якынча 740 мең кеше төрек телендә сөйләшә (2001).


Бөекбритания әдәбияты.
Бөекбритания әдәбияты – Бөекбританиядә басылып чыккан әдәбият. Күбесенчә Бөекбритания әдәбиятын инглиз әдәбияты тәшкил итә.


Сишәмбе.
Сишә́мбе - дүшәмбе һәм чәршәмбе арасында урнашкан атна көне. Борынгы римлыларда Марска багышланган иде.


Чәршәмбе.
Чәршә́мбе - сишәмбе һәм пәнҗешәмбе арасында урнашкан атна көне.


Пәнҗешәмбе.
Пәнҗешә́мбе - чәршәмбе һәм җомга арасында урнашкан атна көне.


Җомга.
Җомга́ - пәнҗешәмбе һәм шимбә арасында урнашкан атна көне. Ислам динендә бәйрәм көне буларак санала.


Шимбә.
Шимбә́ - җомга һәм якшәмбе арасында урнашкан атна көне. Яһүдиләрдә бәйрәм көне буларак санала.


Якшәмбе.
Якшә́мбе - шимбә һәм дүшәмбе арасында урнашкан атна көне. Күпчелек илләрдә ял көне. Христиан дине буенча бәйрәм көне.


Декабрь.
Дека́брь (лат. "December") — кышның беренче ае, Милади тәкъвимендә уникенче ай. Үз исеменне латин decem (ун) сүзеннән алды, чөнки Искерим тәкъвимендә унынчы ай булды.
Яңа ел.
Елның соңгы ае, шуңа күрә айның ахырында яңа ел бәйрәмен билгели башлыйлар.


Шүрәле.
Шүрәле – татар әкиятләрнең һәм риваятьләрнең мифик образы. Габдулла Тукайның «Шүрәле» поэмасының төп герое.


Индонезия.
Индоне́зия (индон. "Indonesia"), рәсми атама – Индоне́зия Җөмһүрияте (индон. "Republik Indonesia") – Көньяк-Көнчыгыш Азиядә иң зур дәүләт, мәйданы буенча дөньяда 16нчы урында. Зонд архипелагы утрауларында урнаша һәм иң зур утрау дәүләте булып санала. Халык саны буенча (230,5 млн кеше) дөньяда дүртенче урында. Бай тарихлы дәүләт.
Индонезия – мөселманнар саны буенча дөньяда беренче урында тора, әмма кайсыбер аерым утрауларда башка дин вәкилләре дә бар.
Үз бердәмлеге өчен Индонезия Нидерландларның колонияль эшчәнлегенә рәхмәтле булырга тиеш. Нидерландлар архипелаг утрауларның күпчелеген үз хакимлеге астында җыйган.


Спас районы.
Спас районы – Татарстаның көньяк-көнчыгышында урнашкан муниципаль район.


Алабуга районы.
Алабуга районы —– Татарстан Республикасының төньяк-көнчыгышында урнашкан муниципаль район. Районда 49 торак пункт бар.
Милләтләр.
Руслар — 58,2 %, татарлар — 37,3 %.
Матбугат.
Татар һәм рус телләрендә "Новая Кама","Алабуга нуры" газеталары чыга.


"Иман" мәркәзе.
Тарихы.
1992 елда Казан каласында оеша. Мөселман яшләре өчен кичәләр,бәйрәмнәр оештыра. Хәзерге вакытта эше яшләрне секталардан саклауга багышланган.
Җитәкчелек.
Җитәкчесе Вәлиулла Ягъкуб.


Апрель.
Апре́ль (лат. "Aprilis") — Милади тәкъвименең дүртенче ае, Искерим тәкъвимендә икенче ай.
Мөгаен, үз исемен латин aperire сүзеннән алды (aperire - ачырга, чөнки Италиядә бу айда яз башланган иде).


Май.
Май (лат. "mensis Majus") — Милади тәкъвимендә бишенче ай, Искерим тәкъвимендә өченче ай. Үз исеменне рим тәңре Майя исеменнән алды. Айда 31 көн.


12 ноябрь.
12 ноябрь — Милади тәкъвимендә унберенче айның уникенче көне. Ел ахырына кадәр 49 көн кала.


1937 ел.
1937 ел - җомга көненнән башланган ел.


Зиннур Насыйбуллин.
Зиннур Насыйбуллин (1937 елның 12 ноябре — 1986 елның 8 гыйнвары) — татар шагыйре, СССР Язучылар берлеге әгъзасы.
Ул 1937 елның 12 ноябрендә Башкортстанның Нуриман районы Кече Теңкәш авылында колхозчы гаиләсендә туган. Җиде сыйныф белем алганнан соң, колхозда төрле эшләрдә эшли, 1956—1958 елларда армиядә хезмәт итә. Армиядән кайткач, Бәләбәй киномеханиклар мәктәбен тәмамлап, 1964 елның көзенә кадәр Нуриман районында киномеханик хезмәтендә була. 1964—1966 елларда Зиннур Насыйбуллин — Башкорт Дәүләт университеты студенты. Читтән торып уку бүлегенә күчеп, Башкортстанның район газеталарында әдәби хезмәткәр, аннары Уфада Башкортстан радиокомитетында редактор булып эшли. 1969 елдан бирле Зиннур Насыйбуллин — Казан радиокомитетында редактор хезмәтендә.
Зиннур Насыйбуллинның матбугатта беренче шигырьләре башкорт балалар журналы «Пионер» да дөнья күрә, аннары бүтән газета — журналларда («Һәнәк», «Чаян»), «Яшь көстәр», «Беренче карлыгачлар» (1969) шигъри цикллары басыла.
Шагыйрьнең сугыш вакытына туры килгән авыр балачак һәм яшьлек мәхәббәте темаларына багышланган лирик шигырьләре «Тәлгәш» исемле җыентыгына тупланган.
Зиннур Насыйбуллин 1986 елның 8 гыйнварында вафат була.


Галина Казанцева.
Татарстанның халык артисткасы Галина Александровна Казанцева Тукай районының Керәшен Маҗыны авылында 1953 елның 12 ноябрендә туган. Чаллы шәһәренең М.Вахитов исемендәге урта мәктәбен, Әлмәт шәһәрендәге музыка училищесын, мәшһүр опера җырчысы- Казан дәүләт консерваториясе профессоры – Зөләйха Хисмәтуллина классын тәмамлаган. Казан тамашачысы җырчы Г.Казанцеваны иң беренче М.Җәлил исемендәге опера һәм балет театры сәхнәсендә Н.Җиһановның «Алтынчәч» әсәреннән төп рольне – Алтынчәч ариясен башкарганда күреп ала һәм үзенең югары бәясен бирә. Опера театрында эшләгән вакытта ул барлык спектакльләрдә дә чыгыш ясый. Балалар операсы һәм оперетта, классик опера спектакльләре булмасын, ул күп очракта төп рольләрне оста итеп башкара.
Җырчы, 20 ел буе М.Җәлил исемендәге опера һәм балет академия театрында эшләп, татар опера сәнгатенә зур өлеш керткән шәхес. Ул бүген дә актив иҗат эшчәнлеге белән яши: Татарстан районнарына концертлар белән чыга. Татар, рус,керәшен халык җырларын, классик әсәрләрне зур осталык белән башкара.


Июнь.
Ию́нь (лат. "Junius") — Милади тәкъвимендә елның алтынчы ае, Искерим тәкъвимендә дүртенче ай. Үз исемен рим тәңресе Юнона хөрмәтенә алды.


Июль.
Ию́ль (лат. "Julius") — Милади тәкъвимендә җиденче ай. Иске рим тәкъвимендә бишенче ай, шуңа күрә элек Quintilis (quintus = биш) дип аталган иде. Соңарак, беренче Рим императоры Юлий Цезарь хөрмәтенә үз исемен алды.


Август.
А́вгуст — Милади тәкъвименең сигезенче ае. Искерим тәкъвимендә алтынчы ай. Үз исемен рим императоры Октавиан Август хөрмәтенә алды.


Сентябрь.
Сентя́брь (лат. "September") — Милади тәкъвимендә тугызынчы ай. Үз исемен латин septem — җиде сүзеннән алды, чөнки Искерим тәкъвимендә елның җиденче ае булды.


Суматра.
Сума́тра (индон. Sumatra, малай. Sumatera) — Зур Зонд утраулары төркеменә кергән, Малай архипелагының көнбатыш өлешендә урнашкан утрау. Якындагы кече утраулар белән (30 мең км² мәйдан) Суматра административ регионына керә. Зурлыгы буенча дөньядагы алтынчы утрау.
Тарих.
Биредә беренче дәүләтләр II йөздә үк барлыкка киләләр. VII йөздә бөтен утраны диярлек Шривиджая дәүләте алып торган, XIII—XVI йөзләрдә Суматра Маджапахит империясенә кергән, ә XVII йөздән XX йөз урталарына кадәр Нидерландлар колониясенә керә. 1945 елның 17 августыннан соң Индонезия бәйсезлеккә ирешә һәм Суматра аның бер өлешенә керә.
Утрауда XI—XIV йөзләрдә төзелгән «биаро» буддист храмнары сакланган.
Географик урнашуы.
Суматра Индонезия архипелагының төп турауларыннан иң көнбатышта урнашканы.
Утрау төньяк-көнбатыштан көньяк-көнчыгышка таба 1.8 мең км.га сузылган, ә киңлеге 435 км.га җитә.
Суматра ике ярымшарда да ята һәм экватор тарафыннан ике тигез диярлек өлешкә бүленә. Мәйданы 435 км² тирәсе. Яр буе сызыгы әз яргаланган, яр буе яннарында мәрҗән рифлары очрый.
Малакка бугазы Малай архипелагын һәм Суматраны аера. Ява белән утрауны Зонд бугазы аера.
Суматраның көнбатыш ярлары таулы (Барисан тау сырты), көнчыгыш өлеше – сазлыклы, аллювиаль тигезлек. Утрауда һәм аның янында эшләүче вулканнар күп (Керинчи 3808 м га хәтле җитә), еш кына җир тетрәүләр була.
Климаты дымлы экваториаль (экватор утрау аша үтә), температура ел дәвамынды 25—27 °С тирәсендә, тауларда җылылык берничә градуска әзрәк, явым-төшем елына 1500—3000 мм (тауларда 4000 мм тирәсе). Утрауның көнчыгыш өлешендә сазлыклы елгалар күп. Суматраның иң зур күле — Тоба.
Суматра өчен җирнең югары магнитудасы (7-8 балл) хас.
Рельеф.
Суматра рельефы көньяк-көнбатыш яр буенда таулы булып тора – Ачех һәм Батак яссытаулыклары, Барисан сырты. Сырт ярылулар зонасы белән, палеозой токымнары – известташ, кварцит, кристаллик сланецлар һәм гранит интрузий чыгышларыннан төзелгән ике параллель чылбырга аерыла. Утрауда вулканнар күп, шуның уникесе эшли торган.
Суматраның иң биек ноктасы – эшли торган Керинчи вулканы, яки Индрапура (3805 м. Барисан тау сыртының үзәк өлешендә урнашкан. Башка биек вулканнар – Демпо (3159 м), Марапи = Мерапи (2891 м).
Климат.
Уирауда климат экваториаль, кызу һәм дымлы. Айлык температура 25 тән 27 °C кача тирбәлә. Декабрь-март айларында төньяк-көнчыгыш җилләр өсиенлек итә, июль-сентябрьдә – көньяк-көнбатыш. Явым-төшем утрауның көнчыгыш өлешендә 1000 мм дан, ә көнбатышты – 4000 гә кадәр, тауларда – 6000 мм га хәтле.
Су чыганаклары.
Суматра елгаларга бай. Төп елгалары: Рокан, Кампар, Индерагири, Хари, Муси. Елгаларның аеруча зурлары төньяктан көнчыгышка агалар.
Суматрадагы иң зур күл — Тоба күле, ул борынга вулкан кальдерында урнашкан һәм Көньяк-Көнчыгыш Азиянең иң тирән һәм иң зур күле дип санала.Күлнең киңлеге — 40 км, озынлыгы — 100 км, мәйданы — 1145 км².
Күлнең тирәнлеге — 433—450 м. Күлнең үзәгендә Самосир утравы урнашкан, аның мәйданы – 530 км².
Самосирнең үзендә тагын бер күл — Сидохони урнашкан.
Тоба күленең өслеге диңгез өстеннән 906 м биеклектә урнашкан.
Үсемлекләр.
Суматраның 30% тан артык мәйданы тропик урман белән капланган. Дымлы экваториаль урманнарда, 1500 м биеклеккә кадәр, фикуслар, төрле пальмалар, гигант бамбук, агачсыман абагалар, лианалар өстенлек итә. 1500 м дан югарырак тауларда мәңгеяшел имәннәр һәм лаврлар, киңъяфраклы яфраклары коела тоган токымнар, өрәңге, каштан, ылысыл агачлар өстенлек итә.
3000 м дан соң кыскабуйлы куаклар, чирәмнәр үсә. Тауара тигезлекләрдә, аланг-аланг таралган, саванналар урнашкан. Төньяк-көнчыгыш өлештә мангр ешлыклары урнашкан.
Хайваннар дөньясы.
Суматраның хайваннар дөньясы төрле. Суматрада яшиләр: 196 төрдәге имезүчеләр, 194 төр сөйрәлүчеләр, 62 төрд җир-су хайваннары, 272 төрле балык һәм 456 төрдәге кошлар. Шуларның 9 төр имезүчеләр, 19 төр кош һәм 30 төр балык эндемик булып торалар.
a> — Суматрадагы иң зур күл
Хайванар дөньясында суматра мөгезборыннары (икемөгезле мәгезборын), һинд филе, буйвол, чепрач тапиры, суматра юлбарысы, малайя аюы, дуңгызкойрыклы макак, орангутан, гиббон, сиаманг, макакалар, сырлы дуңгыз, каплан, утрау виверрасы, төлкенең төрләре, оча торган тычкан кебек хайваннар очрый.
Сөйрәлүчеләрдән – зур еланнар, «оча торган аҗдаһа», гавиал крокодилы.
Халык.
Суматра халкының саны 45 млн кешене тәшкил итә (2005). Халык саны буенча дөньядагы дүртенче утрау. Төп шәһәрләре – Медан (иң зур шәһәр), Палембанг, Паданг. Халык тыгызлыгы — 96 кеш/км² тирәсе. Суматрада төрле халык вәкилләре яши, 90 % халык Ислам динендә.
Икътисад.
Суматра икътисады нигезе булып җир эшкәртүчелек һәм тау сәнәгате тора.
Авыл хуҗалыгында рис, каучук бирүчеләр, кокос пальмалары, кофе, чәй, тәмәке, тәмләткечләр үстерү киң таралган.
Суматрада нефтьнең зур ятмалары гына тикшерелгән. Суматрадагы нефть табу Индонезиядәгенең 4/5 өлешен тәшкил итә.
Суматра табигый казылмаларга – нефть, тимер, ташкүмер, алтын, никель, аккургашка бай. Нефть эшкәртүче, текстиль һәм азык-төлек оешмалары бар.
Диңгез транспорты үсеш алган.Төп портлар: Белаван (Медан янәшәсендә), Палембанг, Паданг.


Ацтлан.
Чикомосток җиде мәзгарәсе, "Historia Tolteca-Chichimeca".
Ацтлан или Астлан (аст.Aztlān, бер урында — «челәннәр иле») — ацтекларның (Месоамериканың төп мәдәни төркеменнәреннән берсе) мифик ватаны. Науатль телендә «Azteca» сүзе Ацлан кешеләре дигәнне аңлата.
Риваять.
Башта ацтеклар, башка науа халыклары (хочимилька, тлахуика, акольхуа, тахасалан тлакскалан, тепанека һәм чалька) кебек үк, үзләренең ваттаннары дип, Мехико үзәненнән төньяк көнбатышта урнашкан, Чикомостокны («җиде мәгарә урыны») санаганнар. Риваятьләр буенча ацтеклар 1164 елда ташлап киткән Ацтлан турында миф, ацтекларның үз дәүләчелеге барлыкка килә башлагач кына, туа. Риваятьләрдә Ацтлан, озын юлның аргы ягында, суыкта һәм караңгылыкта урнашкан, зур күл эчендәге утрау буларак сурәтләнә.
Ацтланның төрле сурәтләнешләре бик каршылыклылар. Кайберләр аны җәннәт урыны дип, ә кайберләр (Обен кодексы) анда ацтеклар Ацтека-Чикомосток исемле халыкның коллары итеп тасвирлыйлар. Руханилары җитәкчелегендә ацтеклар юл буенча качалар, һәм аларның Уицилопочтли иләһе ацтек дип аталуны тыя һәм үзләрен "меши́ка" дип атарга боера. (XIX гасырда аларны галимнәр, аерым алганда Уильям Прескотт, «ацтеклар» дип атый башлыйлар.
Ацтеклар мифологиясендә Ацтлан Теночтитланга күчү белән бер урында тора. Риваятьләр буенча, көньякка күчеш 1064 елның 24 маенда башлана. Месоамерика хронологиясенең ахырга постклассик чорында (якынча 1300—1521 еллар) җиде науа халкының һәрберсе, Мексиканың үзәк өлешендә зур шәһәр-дәүләт төзи.
Испан басып-алуларыннан соң, Эдемга охшаш Ацтлан турындагы сүзләр Испаниягә килеп җитә. Төгәл тасвирлаулар, аерым алганда Диего Дуранның 1851 елгы язмалары, Калифорниягә испан экспедицияләрен җибәрүгә сәбәп булалар.
Ацтлан роленә дәгъва итүче урыннар.
a>нда Ацтланнан китү күренешен сурәтләү (XVI гасыр)
Ацтлан Тамоанчан, Чикомосток, Толлан һәм Сибола кебек Месоамериканың күп мифик урыннарына ошаган булса да, археологлар мешика халкының чыгу урынын табарга тырышып карыйлар.
1887 елда месика антропологы Альфредо Чаверо Ацтлан Тын океан ярында, Наярит штатында дип фаразлый. 1980 еллар башында мексика президенты Хосе Лопес Портильо-и-Пачеко Ацтлдан шул ук Наярит штатындагы Мекскалтитан утравында дип әйтә, ләкин бу тарихчылар тарфыннан сәяси алым буларак бәяләнә. Наярит штаты Ацтлан символын, «Наярит, мексикалылар бишеге» язуы белән үз гербына кертә.
Шулай ук башка урыннар да әйтелә — Гуанахуато, Халиско, Мичоакан штатлары һәм хәтта американың Юта штаты.


Босфор бугазы.
Босфо́р бугазы́ яки Истанбул бугазы (төр. "İstanbul Boğazı") - Кара диңгез белән Мрамор диңгезен тоташтырган, Аурупа һәм Азияне аерган бугаз. Бугазның ике ягында да Истанбул шәһәре урнаша. Бугазның озынлыгы 30 км, иң киң киңлеге 3 700 м, иң тар урында 700 метр. Иң тирән урында 120 метр тирәнлек.
Риваятьләр буенча, Босфор исемен Ио исемле патша кызыннан алды. Риваять буенча Зевс аны ак сыерга әйләндерде һәм Ио бу бугаз буенча үтте (Босфор грек теленнән "Сыер броды" дип атала).
Бугаз аша ике күпер үтә Босфор күпере (озынлыгы 1074 метр, 1973 елда төзелеп бетте) һәм Мәхмүд Фатих солтан күпере (озынлыгы 1090 метр, 1988 елда төзелеп бетте). Төркия хөкүмәте өченче күперне дә төзергә ниятли, ләкин ул кайда урнашканын сөйләми.


Балтач районы.
Балтач районы – Татарстан Республикасыының төньягында урнашкан район. Марий Эл һәм Киров өлкәсе белән чиктәш.
Милли бүленеш.
Татарлар – 84,3 процент, удмуртлар – 13,5 процент.


Генри Хаггард.
Генри Райдер Хаггард (ингл.Haggard, Henry Rider, 22 июнь 1856 Браденем (графство Норфолк) – 14 мая 1925 Лондон) – инглиз прозаигы, юрист һәм агрономия белән туфрак белеме буенча специалист; бөтендөнья маҗаралы әдәбият классигы, Льюисом Кэррол һәм Эдгар По белән беррәттән фэнтези жанрының нигезчесе.
Биография.
1875 һәм 1881 еллар арасында, адвокатурасы тәмам булганнан соң, Көньяк Африкада тора: башта Наталь виләяте губернаторы – Генри Булвеның сәркатибе, аннары 1878 елдан Трансвааль Югары мәхкәмәсенең теркәүчесе һәм җитәкчесе була. Аннан соң Англиядә төпләнә һәм авыл хуҗалыгы һәм әдәби хезмәт белән шөгыльләнә башлый. Авыл хуҗалыгы һәм авыл халкы хәле турында хезмәт язып, бөтен Англияне урап чыга.
1884 елда имтихан бирә һәм адвокат була.
Хаггард аз булмаган уңыә белән, тарихи, психологик һәм фантастик әсәрләр язуда каләм көчен сыный. Британия империясенә бу хезмәтләре өчен аны рыцарьлек данына күтәрәләр (1912ел).
Иҗаты.
Хаггардка бөтендөнья танылуны, фантастик элемент зур урын алып торган, Көньяк Африкадагы маҗаралар турында романнар китерә. Романнардагы онытылган җирләр, борынгы серле цивилизация җимерекләре, үлемсезлекнең архаик культлары аны хәзерге фэнтезиның башлангычы дип бәяләнә. Хаггардның популяр герое – ак аучы һәм маҗаралар эзләүче Аллан Квотермейн – күп әсәрләрендә төп персонаж.


13 ноябрь.
13 ноябрь — Милади тәкъвимендә унберенче айның унөченче көне. Ел ахырына кадәр 48 көн кала.


Ява.
Я́ва — Индонезия өлешенә кергән утрау (Индонезия башкаласы – Җакарта, Явада урнашкан). Мәйданы – 132 мең км². Көнбатыштан көнчыгышка 1000 км га кадәр сузылган, аның 30% мәйданын джунглилар алып тора.Ява административ регионына керә.
Ява — дөньядагы иң күп кешеле утрау (124 млн кеше, 2005), халык тыгызлыгы – 979 кеше/км². Иң күп таралган телләр — ява һәм индонезия телләре.
Явада 120 вулкан урнашкан, шуларның 30 эшли торган.
Утрауда кофеның иң билгеле сортларыннан берсе – Копи Лювакны үстерәләр.
Явада Индонезиянең иң истәлекле урыны — Боробудур храмы урнашкан. Буддистларның бу корылмасы буддист космологиясенең моделе булып тора. Храм ЮНЕСКОның иң мөһим архитектур-тарихи һәйкәлләре исемлегенә кертелгән.
300px


Шәһәр.
Шәһә́р – торак пункт. Торучылары авыл хуҗалыгыннан тыш эшлиләр.
Торак пунктның шәһәр булу-булмавы илнең кануннарына күрә санала. Мәсәлән, Даниядә шәһәр халкының саны 250 кешедән, ә Япониядә исә 30 мең кешедән.


Эпос.
Э́пос (борынгы грекча έπος – «сүз») – әдәбиятның иртә үсеше дәрәҗәсендә язылган каһарманнар турында поэма.


Хәбәшстан тарихы.
Борынгы тарих.
Хәбәшстан калкулыгы борынгыдан кешеләрнең яшәү урыны булып тора. Бу урында борынгы игенчелек, кушит телләре барлыкка килгән дип уйланыла.
Б. э. кадәр VI–V гасырларда Тигре платосына Көньяк Гарәбстаннан чыгучылар килеп урнаша. Алар үзләре белән язу, семит теле, диннәрен, төзелеш ысулларын алып киләләр. Биредәге халык белән кушылу нәтиҗәсендә, борынгы хәбәш этносы формалаша.
Б. э. кадәр V гасырда Тигреда, б.э.к. IV гасырда таркалган, мөстәкыйль дәүләт барлыкка килә.
Б. э. беренче гасырларында (хәзерге Хәбәшстанның төньягында) иртәфеодал дәүләт – Аксум патшалыгы барлыкка килә. Аның башкаласы – Адулис Мисыр белән Һиндстан арасындагы диңгез юлының мөһим сәүдә үзәгенә әверелә.
Патшалыкның чәчәк ату чорында, IV–VI гасырларда, аның хакимияте Нубиягә, Көньяк Гарәбстанга, шулай ук көнчыгыш Суданның, Хәбәш калкулыгының, Африка Мөгезенең күп өлешенә таралган була.
IV гасырдан Аксумда монофизит нәсари дине урнаша.
VII гасырда Гарәб хәлифлегенең үсүе Аксум патшалыгының түбәнәюенә китерә.
Урта гасырлар.
IX гасырдан Хәбәш калкулыгының төньягында ислам тарала башлый. Анда мөселман кенәзлекләре барлыкка килә.
XI гасырның беренче яртысында Аксум патшалыгы таркала. Хәзерге Хәбәшстан җирләрендә мөселман, нәсари, яһүд, потка табынучылар кенәзлекләре хасил була.
XII гасырда христиан кенәзлекләре Ласта хакимлегендә берләшәләр. Бу патшалык Мисыр һәм Йәмән белән сәүдә мөнәсәбәтләре урнаштыра, икътисад һәм мәдәният күтәрелеше күзәтелә. Амдэ-Цыйон патша (1314-1344 елларда хакимлек итә) биредәге, Хәбәш калкулыгындагы, дәүләтләрне берләштереп империясен төзи. Аның варислары империяне үстерү эшен дәвам иттерәләр. Исхак император (1414-1429) мөселман һәм потка табынучылар дәүләтләренә ясак сала. Зара-Якоб император (1434-1468) кенәзләрне төшереп, алар урынына улларын һәм кызларын куя. 1445 елда Зара-Якоб Адал солтанлыгын басып ала, һәм Төньяк-Көнчыгыш Африкада хакимлеген ныгыта. Мисыр һәм Йәмән белән бәйләнешен ныгыта, Көнбатыш Аурупа илләре белән бәйләнешкә керә.
XVI гасыр урталарында, Гэлаудеуос (Клавдиус[2]) (1540-1559) хакимлеге вакытында, илнең хәле начарая. 1542-1548 елларда, Әхмәт имам ибн Ибраһим җитәкчелегендә, Адал баш күтәрә. Шул ук вакытта көньякта оромо кабиләләре һөҗүм итә башлый. 1557 елда төрекләр Массауаны һәм башка диңгез портларын басып алалар.
1557 елда Хәбәшстанга иезуитлар килә, һәм дини нигездә сугышлар булып ала. Фасиледэс император (1632-1667) тәхеткә килгәч кенә сугышлар бетә. Фасиледэс иезуитларны куа һәм Португалия белән мөнәсәбәтләрне өзә.
Император Бөек Иясу (1682–1706) кенәзләрне буйсындырып, чиннар иерархиясен булдыра, салымнар һәм түләүләр системасын җайга сала.
Ләкин XVIII гасыр ахырыннан Хәбәшстанда яңадан феодал таркаулык арта. Һәрбер эре һәм уртача феодал үз армиясен тоткан. Һөнәрчеләр иң түбән каста, ә сәүдәгәрләр иң югары феодал катлам итеп исәпләнелгән. Урта катламнарга хәрбиләр, руханилар, урта хәлле шәһәр кешеләре кергән. Колбиләүчелек киң таралган булган.
XIX гасыр.
XIX гасыр уртасында Куарадан феодал Каса Хәбәшстанны берләштерү эше белән шөгыльләнә башлый. Вак феодалларга таянып, ул 1853 елда үзәк өлешләр хакиме – рас Алигә җиңелү китерә, ә аннары зур сугышлар белән Тигре өлкәсе башлыгы Уыб расны җиңә.
1855 елда Каса үзен Теодрос II император дип игълан итә.
Теодрос II феодал сепаратизмга каршы көрәш башлый. Даими гаскәр төзелә. Салым системасы реорганизацияләнә. Колбиләүчелек тыела. Чиркәүнең бер өлеш җирләре тартып алына, калган җирләренә салым салалар. Эчке таможня салымы киметелә, юллар төзелеше алып барыла, Хәбәшстанга Аурупа техниклары һәм һөнәрчеләре чакырыла.
Ләкин руханичылыкка салымнар кертү чиркәү белән аралар бозылуга китерә. Чиркәү феодалларны императорга каршы көрәшкә күтәрә. 1867 елга Теодрос хакимияте илнең әз өлешенә генә тарала. Шул ук елны, британия таҗының подданыйларын?? арестка алу аркасында, Бөекбритания белән ызгыш килеп чыга. Хәбәшстанга британия гаскәрләренең корпусы төшерелә (30 мең кешелек, һиндлылардан торган ярдәмчеләне кушып). Ә Теодросның ул вакытта армиясе 15 кешедән азрак була.
Хәбәшлеләр һәм инглизләр арасында бердәнбер бәрелеш 1868 елның 10 апрель көнендә була: 2 меңлек инглизләр 5 мең хәбәшлеләрне, кораллану һәм тәртипнең югары булуы аркасында, җиңәләр. Шуннан соң император килешү төзергә омтыла: тоткарланган британиялеләрне иреккә җибәрә һәм бүләккә бик күп терлек җибрә. Әмма инглизләр килешүне кабул итмилә һәм Теодрос торган Мэкдэла ныгытмасын алуга күчәләр. Импреатор үлемне әсирлектән өстенрәк күреп, үз-үзен үтерә. Британиялеләр ныгытманы алалар, бөтен хәбәш артиллериясен юк итәләр, трофей рәвешендә император таҗын алалар һәм 1868 ел июнендә Хәбәшстан җирләреннән китәләр.
Теодрос II үлеменнән соң тәхет өчен көрәш башлана. Тэкле-Гийоргис II (1868 – 1871) Йоханныс IV (1872 – 1889) императоры тарафыннан җиңелә. Аңа Хәбәшстанга 1875 елда бәреп кергән Мисыр гаскәрләре һөҗүмнәрен кире кайтарырга туры килә. 1875 ел ноябрендә, хәбәшлеләр, Гундэт янындагы сугышта, хәбәшләр мисыр гаскәрләренең төп төркемен тар-мар итүгә ирешәләр. Ләкин 1875 ел декабрендә Мисыр Массауага яңа экспедицион корпус төшерә. 1876 ел мартында, Гур янындагы сугышҗа, хәбәшләр аны җиңүгә ирешәләр. Хәбәшстан белән Мисыр арасында килешү 1884 ел июнендә төзелә, Хәбәшстан Массауа портын куллану хокукын ала. 1885 елда Йоханныс IV император махдист Суданына каршы сугыш башлый. 1885-1886 елларда хәбәшләр суңанлылар ны җиңеп баралар, ләкин шул вакытта, Хәбәшстанның төньяк өлкәләренә, Италиялеләр белән хәбәшләр араындагы сугышта уңыш күчеп тора.
1888 елда Йоханныс IV император Суданга килешергә тәкъдим итә. ләкин судан хәлфәсе Абдаллаһ императорның ислам кабул итү шартын куя. 1889 елда император Суданга каршы 150-меңлек гаскәр белән үзе чыга, һәм шул елның мартындагы сугышта үлә.
Яңа император Менелик II (1889 – 1913) Годжама һәм Тигредагы азатлык күтәрелүләрен бастыра, хәбәш дәүләтен торгыза. 1889 елда Италия һәм Хәбәшстан арасында Уччиаль солыхы төзелә, аның буенча яр буйлары Италиягә күчә.
1890 елда Италия үзенең Кызыл диңгез янындагы биләмәләрен Эритрия колониясенә берләштерә, һәм 1889 елгы килешү буенча Хәбәшстан үз өстееннән Италия протекторатын кабул итте дип игълан итә. Шуның аркасында 1894 елда ике ил арасында янәдән сугыш башлана.
1894 ел ахырына италиялеләр Адди-Угри, Адди-Грат һәм Адуа шәһәрләрен алалар. 1895 елның октябрь аена Тигре өлкәсен тулысынча басып алалар. Император Менелик италиялеләргә каршы, Хәбәшстан идарәчеләре төркемнәреннән төзелгән, 112-меңлек гаскәр җибәрә. 1895 елның 7 декабрендәге Амба-Алага янындагы бәрелештә, Мэконнын расы (булачак Хайле Селассиеи императорның атасы) идарәсе астындагы хәбәш гаскәрләре италиялеләргә зур җиңелү китерәләр. Шуннан соң Итаоиягә тынычлык тәкъдим ителә, һәм, баш тартудан соң, 1896 елның 1 мартында, Адуа янындагы сугышта, италиялеләр тулысынча тар-мар ителәләр. (Беренче итал-хәбәш сугышын кара)
1893-1894 елларда Менелик II Аддис-Абебадан көньяктагы һәм көньяк-көнбатыштагы Уоламо, Сидамо, Кафа, Гимира һ.б. өлкәләрне басып ала. Ул, сугыш әсирләрен генә кол итүгә һәм колларны җиде елдан артык тотмаска дигән карар чыгара. Менелик юллар, телеграф һәм телефон чыбыклары төзелешен активлаштыра, эчке һәм тышкы сәүдәне үстерә. Менелик идарәсе вакытында Хәбәшстанда беренче гәзит чыгарыла башлый, беренче хастаханә ачыла.
XX йөзнең беренче яртысы.
1913 елда Менелик үлеменнән соң, император булып аның 17 яшьлек оныгы – Лидж Иясу V кала. Хәбәшстан Беренче Бөтендөнья сугышында катнашмый, ләкин император, инглизләргә, французларга һәм италиялеләргә каршы берләшү теләге белән, Германия белән якынаю сәясәте калып бара.
1916 елның сентябрь аенда иясуны бәреп төшерәләр. Император итеп Менелик Заудитуның (төшерелгән императорның апасы) 40 яшьлек кызы, ә регент итеп, ягъни фактик башлык итеп, ә регент 24 яшьлек Тэфэри Мэконнын игълан ителә.
1930 елның ноябрендә Заудиту үлгәннән соң, рас Тэфэри Хайле Селассие (1930 – 1974) итеп коронацияләнә.
1931 елда Хәбәшстан тарихында беренче констиитуция игълан ителә. Императорның абсолют хакимияте сакалана, ике палаталы мәҗлес ясала. Киләсе 10-20 елда коллыкны бетерелә.
1934-1935 елларда Хәбәшстан белән Италия биләмәләре чикләрендә бәрелешләр була. 1935 елның октябрендә италия гаскәрләре Хәбәшстан җирләренә бәреп керәләр. Берничә ай бке хәбәшлеләр каты каршы торалар, кайвакытта аерым җиңүләргә дә ирешәләр, әмма 1936 елның 31 мартында хәбәшлеләрнең төп гаскәрләре Май-Чоу янындагы сугышта тар-мар ителәләр. 1936 елның 5 маенда маршал Бадольо җитәкчелегендәге италия гаскәрләре Хәбәшстан башкаласы – Аддис-Абебаны алалар, ә 1 июньдә Италия Хәбәшстанның Италия Көнчыгыш Африкасы колониясенә кертелгәнен (Эритрея һәм Сомали белән бергә) игълан итә.
Италия оккупациясе 1941 елның язына кадәр, британ армиясе, африка колонияләренд җыелган ярдәмчел көчләр ярдәмендә, Хәбәшстанны азат иткәнче, дәвам итә.


14 ноябрь.
14 ноябрь — Милади тәкъвимендә унберенче айның ундүртенче көне. Ел ахырына кадәр 47 көн кала.


Салих Сәйдәшев.
Салих Җамалетдин улы Сәйдәшев (1900 елның 3 декабре – 1954 елның 16 декабре) – күренекле татар композиторы, татар профессиональ музыкасына нигезче салучы.
Музыка сәләте Сәйдәшевта кечкенә чагында уяна. Ул уйнаган иң беренче инструмент гармоника була. Аннары туганнары махсус аның өчен рояль сатып алдылар. Салих Сәйдәшевның беренче укытучысы – халык музыканты Заһидулла Яруллин. Аннары ул Казан музыкаль училищесы укытучыларында белем ала.
С. Сәйдәшевның әтисе аны күрмичә вафат була. Салих үз апасының гаиләсендә тәрбияләнә, ә апасының тормыш иптәше Шиһап Әхмәров татар интилигенциясенең күренекле вәкиле була.
1918 елда Салих үз оркестрын төзи. 1920 елда ул Кызыл армия сафларына баса.
1922 елда Сәйдәшев Казанга кайта.


Хәмид Мөштәри.
Хәмид Мозаффар улы Мөштәри (1900 елның 22 июле — 1981 елның 23 гыйнвары) — күренекле, мәшһүр татар галиме. Физика өлкәсендә зур уңышка ия булган. Татарлар арасында беренче физика-математика докторы, профессор.
Биографиясе.
Хәмид Мөштәри 1900 елның 22 июлендә Ырынбурда укытучы гаиләсендә туа. Ул башта приют каршындагы мәктәптә, соңрак Казанның 2нче ир-балалар гимназиясендә укый. 1918 елда гимназияне алтын медальгә тәмамлый.
Мөштәри 1918 елда Казан университетының физика-математика факультетына укырга керә. Әмма, сәламәтлеге какшау сәбәпле, 1920 елда Ташкент шәһәрендәге Урта Азия университетына күчә. Университетны 1923 елда тәмамлаганнан соң, ул яңадан Казанга кайта. 1925 елда Мөштәри Мәскәү университетының аспирантурасына укырга керә. Дөньякүләм танылган академик С.А.Чаплыгин, фәнни җитәкчесе буларак, аның алдына математика, физика, механика фәннәрен тирәтен өйрәнү бурычын куя. 1929 елда ул кандидатлык диссертациясен яклый һәм, шушы елдан башлап, Мөштәринең фәнни һәм педагогик эшчәнлеге тулысынча Казан белән бәйләнгән. Ул Казан коммуналь төзелеш институтының теоретик механика һәм эластиклык теориясе кафедрасын, соңрак Казан химия-технология институтының теоретик механика кафедрасын җитәкли.
1934-1938 елларда ул юка кабырчыкның нәсызыкча теориясенә нигез сала, ә 1938 елда Мәскәү университетында шушы теориягә багышланган гыйльми эшләре буенча докторлык диссертациясен яклый.
1946-1972 елларда Х.Мөштәри СССР ФА Казан филиалының физика-техника институты директоры була, шуның белән бергә, 1976 елга кадәр институтның кабырчык теориясе бүлеген һәм Казан химия-технология институтның теоретик механика кафедрасын җитәкли.
Х.Мөштәри бик күп шәкертләр тәрбияли, алар арасында 8 фән докторы, 30дан артык фән кандидаты бар. Х.Мөштәри 100дән артык гыйльми хезмәт яза, аның хезмәтләре югары бәяләнә. Ул Ленин, Хезмәт Кызыл Байрагы, Мактау Билгесе орденнары һәм медальләр белән бүләкләнә, Россиянең һәм Татарстанның атказанган фән һәм техника эшлеклесе дигән мактаулы исемнәргә лаек була.
Х.Мөштәринең нәсызыкча механикасы буенча язган хезмәтләре безнең илдә генә түгел, чит илләрдә дә яхшы мәгълүм. Аларда булган идеяләр бүген дә әһәмиятен югалтмыйлар, фәннең бу өлкәсен үстерүгә һаман да зур өлеш кертә бирәләр.
Х.Мөштәри 1981 елның 23 гыйнварында вафат була.


22 июль.
22 июль — Милади тәкъвимендә җиденче айның егерме икенче көне. Ел ахырына кадәр 162 көн кала.


23 гыйнвар.
23 гыйнвар — Милади тәкъвимендә беренче айның унсигезенче көне. Ел ахырына кадәр 342 көн кала.


15 ноябрь.
15 ноябрь — Милади тәкъвимендә унберенче айның унбишенче көне. Ел ахырына кадәр 46 көн кала.


Фәтхерахман Әхмәдиев.
Фәтхерахман Әхмәдиев — күренекле татар композиторы.
Ул 1930 елның 15 ноябрендә Татарстанның Балык Бистәсе районы Тәберде Чаллысы авылында туа. Әтисе иртә вафат була. Ачлы–туклы яшәгән 30 елларда әнисенә 4 баланы тәрбияләргә туры килә. Улларының җыр-моңга һәвәслеген сизеп, ул аларга венский гармун алып бирә. Шул вакыттан алып Фәтхерахман Әхмәдиев гармунын кулыннан төшерми.
Салих Сәйдашев белән очрашу яшь егетнең язмышында зур роль уйный. Аның киңәше белән Фәтхерахман Әхмәдиев Казан музыка училищесына укырга керә. Махсус белем алгач, Котлы–Бөкәш мәктәбендә музыка укытучысы булып эшли, хор оештыра, концертларда катнаша.
Композиторлар союзы әгъзасы булмау сәбәпле, Фәтхерахман Әхмәдиев «үзешчән композитор» дип саналып йөртелә. Шушы «мөһер» аның ул елларда җырларын («Җәйнең матур аяз таңнарында», «Кама буе – туган як», «Чистай вальсы», «Мин килермен каршыңа», «Сине сөйдем, гүзәлем», «Мәңге яшисе килә», «Бер карадым күзләреңә» һ.б.) халыкка җиткерүдә зур кыенлыклар тудыра. Ләкин аның гүзәл җырлары халык күңелендә һәрвакыт саклана.
Композитор 1981 елның 3 сентябрендә вафат була.


Александр Пушкин.
Алекса́ндр Серге́й улы Пу́шкин (рус. "Александр Сергеевич Пушкин", 1799 елның 6 июне – 1837 елның 10 феврале) – күренекле рус шагыйре, драматургы. Русия академиясе әгъзасы (1833).
XIX гасырның икенче яртысыннан Русиянең милли шагыйре статусын ала. Шулай ук русларның иң бөек шагыйре буларак санала.


Әзериләр.
Әзерилә́р яисә Азәрбайҗанлылар (әзер." azərbaycanlılar, azərilər, azərbaycan/azəri türkləri") — Азәрбайҗан халкының төп һәм Төньяк Иран халкының шактый өлешен алып торган, төрки чыгышлы халык. Гомуми саннары – 24 миллионнан артык кеше. Антропологик яктан әзериләрнең күп өлеше европеоид расасының каспий тибына карый.
Таралыш.
Иранның этнографик харитасы. Әзәрбайҗаннар шәмәхә төс белән күрсәтелгән
Әзербайҗанда 8 миллионнан артык әзери яши. Алар ил халкының 91 % тәшкил итәләр. Әзербайҗаннан башка әзериләр Иранда да яшиләр. Андагы Көнбатыш Әзербайҗан, Көнчыгыш Әзербайҗан, Ардебиль, Зенҗан, шулай ук восточных районах провинций Курдистан һәм Хамадан виләятләренең көнчыгыш районнарында, Казвин виләятенең төньяк районында күпчелекне тәшкил итәләр. Тәһран, Кереҗ, Мешхед шәһәрләрендә зур мәһәлләләре бар.
Рәсәйдә әзериләр тарихи Көньяк Дагыстанда яшиләр. 2002 елгы халык исәбе буенча, анда әзериләрнең саны – 111656 кеше. Хәзерге вакытта күбесе Дербент районында (55,7 %) һәм шулай ук Табасаран (18 %), Рутуль (4 %) һәм Кизляр (3 %) районнарында яшиләр. Совет һәм постсовет заманыннарындагы эчке миграцияләр, әзериләр әзме-күпме Рәсәйнең күп регионнарында бар.
Грузиядә әзериләр,Тбилисидан тыш, көньяк, көньяк-көнчыгыш һәм үзәк районнарда яшиләр: Марнеули, Болниси, Дманиси, Гардабани (әлеге 4 регионда алар абсолют чагыштырма күплекне тәшкил итәләр), Сагареджо, Каспи, Мцхета, Цалка, Лагодехи, Карели, Тетри-Цкаро, Гори и Телави. Әзеериләрнең бер өлеше Рустави һәм Дедоплис-Цкаро шәһәрләрендә яши.
Әрмән-әзербайҗанского конфликтына (1988) кадәр әзери торак пунктлары Әрмәнстанның күп төбәкләрендә була. Ереванда алар Октябрь инкыйлабына кадәр иң зур этник төркем булалар.
Төркиядә әзериләр Әрмәнстан белән чиктәш районнарда (Карс һәм Игдыр виләятләре һәм Эрзурум виләятенең Шенкай төбәге) яшиләр. Постсовет чорында туган илләреннән моҗаһирлеккә китәргә мәҗбүр булган әзербайҗаннар Төркия шәһәрләренгдә төпләнәләр.
Төрекмәнстанда әзериләр күпләп Төрекмәнбашы һәм Ашхабад шәһәрләрендә яшиләр..
Шулай ук әзериләр Аурупада, АКШ, Канада, Украина, Үзбәкстан, Казакъстанда һәм элекеге СССР күп төбәкләрендә.
Тел.
Телләре – әзербайҗан яки әзери, төрки телләрнең көньяк-көнбатыш (огуз) тармагына карый һәм фарсы-гарәп телләренең зур йогынтысын кичер. Әзербайҗан телендә илнең 95% халкы сөйләшә. Диалек төркемнәре: көнчыгыш, көнбатыш, төньяк һәм көньяк. Әзериләрдә шулай ук урыс, (Әзерҗайҗан, Рәсәй, Грузиядә), фарсы (Иранда) һәм төрек телләре таралган. XX йөз дәвамында әзериләр язуы өч мәртәбә үзгәретлә  – башта латыйн, аннары – кириллик имлялар (1958 елда бу әлифба кириллицага нигезләнгән, ләкин әзери теленә күбрәк яраклаштырылган язу белән алмаштырыла). 1991 елда Әзербайҗанда латин графикасына кайталар.
Дин.
Әзериләрнең төп массасы, иран һәм кавказ әзериләренең күп өлешендә таралган, шигый исламда (җафари мәзхәбе)
Сөнниләр (хәнәфиләр) Әзербайҗанның төньяк, төньяк-көнчыгыш һәм кайбер үзәк районнарында күпчелекне тәшкил итәләр. Грузия һәм Төркиянең әзербайҗаннарында сөнниләр дә шигыйлар да бар. Зур булмаган санда бахаи, нәсариләр һәм зороастрийлар бар.
Көнкүреш.
Шәһәр халкыгның гореф-гадәти шөгыле – келәм тегүчелек, алтын һәм ювелир эшләнмәләр ясау, таш һәм агачны эшкәртү, XIX гасырдан соң – сәнәгать; авылныкы – җир эшкәртүчелек, мамыкчылык, бакчачылык, йөземчелек, ефәкчелек, техник культуралар үстерү, көтүле сарыкчылык, эре мөгезле терлек үстерү. Мөһим ярмалы культуралар – бодай, арпа, дөге, шулай ук тары, арыш, кукуруз, солы. ХХ йөз башына кадәрәзериләрнең бер өлеше ярымкүчмә тормыш алып бара.
Хәзерге вакытта әзериләрнең күп өлеше шәһәрләрдә яшиләр. Гореф-гадәти авыл тораклары таралган плнировкага ия, тауларда террассасыман, еш төзелгән яссы түбәле таш өйләр белән. Таулы һәм тигезлекле районнарда агач һәм чирпәле текә түбәле өйләр таралган. Төп тезү материаллары – таш һәм яндырылган кирпеч.
Этноним.
Электән Кавказ артының һәм Иhан Әзербайҗанының төрки халыклары үзләрен мөселманнар яки төреrләр дип атап йөрткәннәр. Көньяк Кавказны Урыс империясе басып алганнан соң, урыслар, аларны башка төркиләрдән аерып йөртү өчен, биредәге әзери халыгын кавказ арты яки әзербайҗан татарлары дип атап йөртә башлыйлар..
Әзербайҗаннар этнонимы төрле төрләрдә XIX йөзнең академик әдәбиятында кулланылган. Брокгауз һәм Ефрон энциклопедиясендә әзериләрне әдербайҗаннар дип аталган. Бу энциклопедиянең "Төрки-татарлар" мәкаләсендә кайбер галимнәр (аерым алганда, Ядринцев, Харузин, Шантр) әзеридләрне әдербайҗаннар дип атарга тәкъдим итәләр, ләкин ул вакытта бу атама кулланышка керми. Француз этнографы Жозеф Деникер, 1900 елда басылып чыккан хезмәтендә, әзериләрне, «адербайҗаннар, Фарсыстанның һәм Кавказның төркителле иранлылары» дип атый. Әзериләр мохитендә «азербайҗанлылар» термины 1891 елда, «Кешкүл» гәзитендә тәкъдим ителә, ләкин бу этноним СССР вакытында гына, 1930 елда кулланыла башлый. 1926 елгы халык исәбендә аларны төрекләр дип атаган булалар әле, ә инде киләсе, 1939 елгы исәптә аларны «әзериләр» буларак язалар.


16 ноябрь.
16 ноябрь — Милади тәкъвимендә унберенче айның уналтынчы көне. Ел ахырына кадәр 45 көн кала.


Кояш Тимбикова.
Кояш Закир кызы Тимбикова — татар язучысы, шагыйрә, публицист һәм журналист.
Биография.
Кояш Тимбикова 1937 елның 16 ноябрендә Татарстанның Чистай районы Наратлы Елга авылында укытучы гаиләсендә туа. Шул ук районның Иске Роман һәм Каргалы авылы мәктәпләрендә ун ел укый. 1954–1959 елларда Казан дәүләт университетының татар теле һәм әдәбияты бүлегендә югары белем ала, аннары егерме елга якын (1959–1979) «Азат хатын» журналы редакциясендә әдәби хезмәткәр, бүлек мөдире һәм журналның җаваплы сәркатибе булып эшли. 1979–1982 елларда ул – «Казан утлары» журналының җаваплы сәркатибе. 1983 елдан бирле шул ук журнал редакциясендә бүлек редакторы вазифасын башкара.
Иҗат.
Кояш Тимбикова үзенең беренче иҗат тәҗрибәләре – очерк характерындагы журналистлык язмалары һәм хикәяләре белән көндәлек матбугатта 1959 елдан күренә башлый. «Кояш безгә елмая» (1962), «Тылсымлы таяк» (1964) кебек күмәк җыентыкларда аның күп кенә очерклары, хикәяләре басыла, ә 1969 елда «Зәңгәр күлмәк» исемле хикәяләр һәм «Күңелләргә күләгә төшмәсен» исемле очерк китаплары дөнья күрә. 1971 елда «Инешләр Иделгә коя» исемле күмәк җыентыкка яшь авторның күләмле беренче әсәре – «Синең өчен» дигән повесте урнаштырыла.
70 елларда ул авылның хезмәт кешеләрен, бигрәк тә хатын-кыз образларын шактый нечкә психологик алымнар белән гәүдәләндергән бер төркем хикәяләр («Сөлге булсын бүләгем», «Шикәр Гайшә», «Таяныч», «Ут»һ.б), КамАЗ төзүче яшьләр тормышына багышланган «Агым уртасында», археологлар турында «Тәңкәле тау» һәм мораль – этик проблемаларны күтәргән «Кышкы талпыну», «Ярлар биек» исемле повестьларын иҗат итә.
Бүләкләр.
Кояш Тимбикова Хөсәен Ямашев исемендәге премия лауреаты, Татарстанның атказанган сәнгать хезмәткәре бүләкләр иясе.


Төрекләр.
Төрекләр (төр. "Türkler", берлек сан "Türk") – төрки халыкларга кергән, якынча 60 000 000 санлы халык.


Льюис Кэролл.
Лью́ис Кэ́рролл (ингл. "Lewis Carroll", чын исем Чарльз Лю́твидж До́джсон, "Charles Lutwidge Dodgson"; 1832–1898) – инглиз язучысы, математик, логик, фәлсәфәче һәм фотограф. Иң мәшһүр эшләре – «Алиса могҗизалар дөньясында» һәм «Алиса в Зазеркалье».


Аксубай районы.
Аксубай районы – Татарстан Республикасының көньягында урнашкан район. Башкаласы - Аксубай шәһәр тибындагы поселогы. Мәйданы - 1440,1 км². Район 1930 елның 10 июлендә нигезләнгән.
Халык.
Халык саны - 32,1 мең кеше (2010). Районда чуашлар – 45.1 процент, татарлар – 38,2 процент, руслар – 16,2 процент.
Мәдәният.
Аксубай районында 6000 укучыга 59 мәктәп, 38 китапханә, 67 клуб, 320 торак пунктларга 4 хастаханә бар. Рус, татар, чуаш телләрендә «Сельская новь» — «Авыл таңнары» — «Ял пурнасе» газеталары чыга.


Чуашлар.
Чуашлар — күбесенчә Чуашияда яшәүче төрки халык. Үз исемнәре — чавашлар. Гомуми халык саны — 1842,3 мең кеше. Россия Федерациясендә 1776,3 мең чуаш яши. Татарстанда — 132,4 мең.
Дин.
Чуашларның күбесе Православ динендә. Шулай ук борынгы ышанулар мөһим урын алып тора. Араларында Ислам динен тотучылар бар.


Госман Исхакый.
Госман Гомәр улы Исхакый — Татарстан Диния нәзараты җитәкчесе, мөфти (1998—2011); «Казан Мөфтияте» аcоцияциясе башлыгы.


Казакълар.
Казакълар – (каз. "қазақтар" /qɑzɑqtɑr/; берлек сан: "қазақ" /qɑzɑq/) – күбесенчә Казакъстанда яшәүче төрки халык.


17 ноябрь.
17 ноябрь — Милади тәкъвимендә унберенче айның унҗиденче көне. Ел ахырына кадәр 44 көн кала.


Үзбәкләр.
Үзбәкләр () — күбесенчә Үзбәкстанда яшәүче төрки халык.


Үзбәкстан.
Үзбәкстан – Үзәк Азиянең урта өлешендә урнашкан дәүләт.
Халык.
Халык саны – 27 555 300 кеше (2009 елның 1 гыйнвары)
Милли состав.
Үзбәкләр- 71,4процент, руслар – 8,3 процент, таҗиклар – 4,7 процент, татарлар – 4,4 процент (1 млн. 200 мең).
Шәһәрләр.
Илдə 120 дəн артык шəһəр, 115 шəһəрле авыллар бар.
Шәһәрләрдә илнең 41 % халкы яши.
Дин.
Төп дине – сөнни Ислам.
Административ бүленеш.
Илдә 12 өлкә, 156 район, 123 шәһәр, 104 шәһәр тибындагы поселок һәм Каракалпакстан Республикасы бар.
Икътисад.
Үзбәкстан аграр-индустриал ил. Сәнәгать төрләре – машина төзү, металл эшкәртү, һ.б.


Warcraft.
Warcraft – санак уеннары сериясе.


Кама сусаклагычы.
Кама сусаклагычы – Кама ГЭСының сусаклагычы. 1954 елда барлыкка килә. Мәйданы – 1 910 км², күләме – 12,2 км³. Максималь киңлеге – 14 км, әмма Обва һам Косьва елгалары Кама белән кушылган урында ярлар арасындагы ераклык 27 км тәшкил итә. Максималь тирәнлек – 30 м. Шулай ук бу сусаклагычта Пермь ГРЭСы урнашкан.


Гизгеч.
Гизгеч (браузер, шулай ук берәүзер,) – веб-сайтларны карау өчен файдаланган программа.


Алтайлар.
Алтайла́р — төрки халык. Нигездә Алтай Җөмһүриятендә яшиләр.
Атама.
1917 елгы инкыйлабка кадәр урыслар арасында «алтай татарлары» атамасы таралган була, аны «алтайлылар» белән бер үк дәрәҗәдә кулланганнар.
Сан.
2002 елгы Рәсәй халык исәбе буенча, 67 239 кеше үзләрен алтайлар дигән: Алтай Җөмһүриятендә — 62 192 кеше,Алтай ягында — 1880 кеше. Кемерово өлкәсенең төп төрки халкы хәзер үзләрен телеутлар һәм шорлар дип атыйлар.
1989 елга Казакъстанда 689 алтай, Үзбәкстанда — 191 алтай яшәгән.
Этник һәм этнографик төркемнәр.
Әдәби алтай теле көньякалтай теле нигезендә барлыкка килә, төньяк алтайлар өчен тубалар язуы төзелә.
Милли кием.
Алтайлар киемендә гомумилекләр белән беррәттән төбәк аерымлыклары да бар. Көньяк алтайларда хатын-кыз һәм ир-ат киемнәре өчен озын җиңле һәм ачык якалы күлмәк һәм киң ыштаннар хас була, аларны, гадәттә, сатып алынган тукымадан теккәннәр, кайвакыт - тиредән. Өстеннән йоны эчкә караган иркен сарык туны киелгән. Тунны иркен каеш белән бәйләгәннәр, һәм аны җәен дә кигәннәр. Җәй көне, кайвакыт, аның урынына постау яки материяле төсле тукымадан киң якалы халат киелгән.
Милли тораклар.
Алтайлар бер-берсеннән ярыйсы ераклыкта урнашкан берничә йорттан торган авылларда яшәгәннәр. Мондый торак пунктлар, кагыйдә буларак, елга үзәннәрендә урнашкан була.
Төрле төркемнәргә төрле өйләр хас була. Йортларның төре халык яшәгән тирәнең табигый шартларына ярап ясалган һәм халыкның утраклыгына, гаиләнең матди хәленә бәйле булган. Көньяк алтайларда, чумны хәтерләтикән, агач кайрысы яки туз белән капланган, киез юрта - алан булган. Челканнарда һәм тулабарларда айлу (чайлу) - квадрат рәвешендәге, бүрәнәләрне, такталарны һәм колгаларны эчкә авыштырып ясалган торак була. Аны кайры белән каплаганнар. Аның үзәгендә,юртадагы кебек, учак була, төтене түбәдәге тишектән чыккан.
Шулай ук туз, кайры белән капланган, бүрәнәле күппочмаклы юрталар була, алар XIX йөзнең икенче яртысында таралыш алалар.
XX гасыр башына бүрәнәле корылмалар тарала башлый, урыс өйләренә охшаш, идәнле тәрәзәле һәм пичле йортлар күренә башлый. Хәллеләр терлек өчен абзарлар төзи башлыйлар. Байларда ике катлы буралы өйләр барлыкка килә.
Азык.
Алтайлар өчен, тарлаган һәм электән килгән азык булып, ит һәм, әче һәм эремчекләнгән сөттән ясалган, сөт ризыклары торалар. Сөт азыкларын арпа талканы яки ярма һәм ашарга яраклы тамырлар белән кулланганнар. Сөт ризыкларының иң таралган төрләре булып сырлар торган: әче - курут һәм төче - пыштак һәм әчетелгән сөт - чеген (әйрән). Бия сөтеннән кымыз ясаганнар. Итне, нигездә. пешерелгән килеш кулланганнар, ит шулпалры - күчо(төрле ярмалардан) ясаганнар. Сарык һәм атларның эчке әгъзаларын кулланганнар, алардан төрле ризыклар ясаганнар — дергом, казы, карта.
Иҗтимагый оешу.
XX  йөз башында алтайларда сыйнфый аерымлану ачык күренгән. Формаль яктан, көтү һәм печән чабу җирләре күршеләр җәмгыяте (аил, олыс) кулында була, ләкин, аз күләмдәге терлеге булган, гади кешеләр аил җирләренең кечкенә һәм иң начар җирләренә генә ия булганнар. Ә зур һәм яхшы өлешләр эре терлекчеләр, патриархаль-феодаль аксөякләр (зәйсәннәр, башлыклар) һәм байлар тарфыннан алынган була. Күп кешеләрнең үзләренең терлекләре булмый, һәм алар байларда кол (айбачлар) хәлендә булалар.
Терлекләр хуҗасы аз маллы көтүчегә үзенең терлеген биреп торган, ә көтүче ул терлекнең сөтен кулланган һәм хуҗага кайтарып биргәндә түләргә тиеш булган. Моннан башка, ул, хуҗасының яшүе белән, печән чабарга, өй хуҗалыгында яррдәмгә килергә тиеш булган. Бу мөнәсәбәтләр булышу дип аталган. 19 нчы гасыр ахырынгда алтайларда яллы көитүчеләр, батраклар сыйныфы барлыкка килә. Шул ук вакытта авыл хуҗалыгы җитештерүче оешмалар барлыкка килә, аларда ялланган кешеләр эшләгән.
Патриархаль-феодаль һәм капиталистик мөнәсбәтләр архаик ыру бәйләнешләре белән бәйләнгән була. Бөтен кабилә һәм территориаль төркемнәр ыруларга - сөякләргә бүленгәннр. Ыру эчендә туганлык ата ягы буенча аерылган һәм экзогамлы була. Ыру бәйләнешләре төньяк алтайларда аеруча сакаланган. Алтайларның бөтен төркемнәре өчен ыру ярдәмләшүе, культлар (тау, ут культлары) хас була. Шулай ук кәләш урлау, һәм соңыннан калым түләү горефе була.
Рухи мәдәният һәм милли ышанулар.
Урыс православ чиркәве алтайларны православлар дип саный һәм үзенең йогынтысын арттыру өчен тырыша, ләкин борынгы ышанулар һәм йолалар бик акрын чигенәләр. Алтайлар дөнья, ике иләһкә - дөньяны яратучы яхшы Үлген һәм җир асты явыз башлыгы Эрлик - ибуйсынган бик күп төрле яхшы һәм начар ияләр тарафыннан идарә ителә дип санаганнар. Аларга, итләре мәҗлестәгеләр тарафыннан ашалган, ә тиреләре корбан китерү урынында калдырылган атларны корбан китергәннәр. Алтайлар гомуми табынуга зур әһәмият биргәннәр. Алар күккә, тауларга, суга, изге агач - каенга табынганнар.
Алтайларда гаилә һәм ыру ярдәмчеләре культлары була. Аларның сурәтләренә табынганнар, һәм аларга ярар өчен, ашатуны имтацияләгәннәр. Бик күп дини йолалар кам (шаман) ярдәмчелеге белән башкарылган.
XX йөз башында алтайлылар арасында бурханизм (монголлардан алынган «бурхан» — «будда» сүзеннән) — шаманлыкның нәсарилек һәм тибет буддизмы белән чуарланган төре тарала башлый.


Ислам Кәримов.
Исла́м Габделгани́ улы Кəри́мов () — Үзбәкстанның дәүләт һәм сәясәт эшлеклесе, Үзбәкстанның беренче президенты.


Месхет төрекләре.
Месхет төрекләре (,) – Грузиянең Месхетия төбәгеннән чыккан төркиләр. Хәзерге вакытта өлешчә Төркиядә һәм нигездә элеккеге СССР дәүләтләрендә сибелеп яшиләр. Гомум саннары якынча 300 мең. Дингә ышанучылар арасында күпчелеге сөнни мөселманнар.


Төрекмәннәр.
Төрекмәннәр — күбесенчә Төрекмәнстан илендә яшәүче төрки халык.


21 ноябрь.
21 ноябрь — Милади тәкъвимендә унберенче айның егерме беренче көне. Ел ахырына кадәр 40 көн кала.


Госман империясе.
Госман Империясе, рәсми исеме Югары Госман Дәүләте (госм. دولت عالیه عثمانیه‎ — Devlet-i Âliyye-i Osmâniyye) - күпмилләтле, госманлы төрекләр идарәсе астындагы куәтле дәүләт-империя. 1299 елдан 1923 елга кадәр яшәгән.
Бөтендөнья мәйданына чыгуы Константинополь каласын яулау белән башлана дип әйтергә була. Соңыннан бу шәһәргә Истамбул исеме бирелә һәм ул империянең башкаласына әверелә. Иң зур куәткә ирешкән чакта дәүләтнең биләмәләре Аурупа, Азия һәм Африканың шактый өлешен били. Хәрби, икътисади һәм сәяси куәте ягыннан күп кенә алдынгы Европа илләрен артта калдырган.
Моны да карагыз.
ta>உதுமானியப் பேரரசு


Эңгер-меңгер (фильм).
«Эңгер-меңгер» (ингл. «"Twilight"») - Стефани Майер китабы буенча Кэтрин Хардвик төшергән кинофильм. Фильмның слоганы: «When you can live forever what do you live for?» (татарча «Әгәр син мәңге тора аласың икән — син нәрсә өчен яшисең?). Дөнья премьерасы 2008 елның 21 ноябрендә булды. 13 яшькә кадәр булган балаларга фильмны карау киңәш ителми.
Сюжет.
Унҗиде яшьле Белла Свон әтисе янына Форкс шәһәренә килә. Монда ул кызык һәм аңламаган Калленнар гаиләсен күрә. Эдвард Каллен аның янында үзен сәер тота (Соңрак аның вампир булганлыгы ачыклана).


22 ноябрь.
22 ноябрь — Милади тәкъвимендә унберенче айның егерме икенче көне. Ел ахырына кадәр 39 көн кала.


Милади тәкъвиме.
Милади тәкъвиме - Христиан дине буенча, Гайсә пәйгамбәр тууыннан башланган тәкъвим.


Мәрҗани мәчете.
Мәрҗани мәчете – Казанда урнашкан мәчет.
Башка атамалар: «Беренче җәмигъ», «Юныс» мәчете.
1552 елдан соң төзелгән тәүге таш мәчетләренең берсе. Әби патшаның шәхси рөхсәте белән 1766-1770 елларда мәхәллә кешеләре акчасына салына. Проект авторы архитектор В.И.Кафтырев булырга мөмкин. 1861 елда коммерция советнигы Ибраһим Гобәйдулла улы Юнысов (1806-1886) тырышлыгы белән мәчет тирәли агач койма урынына кирпеч койма ясала, бинаның төньяк ягында баскычлы янкорма төзелә, бина үзе дә азрак (чама белән бер тәрәзә озынлыгында) фасады буенча «үсә». 1863 елда шул ук сәүдәгәр мәчетнең михраб урынын киңәйтә, зурайта, шунда тәрәзә дә ясата. 1885 елда икенче гильдияле казан сәүдәгәре Зәйнулла Госманов мәчет манарасын яңадан, үзгәртеп төзеп куя. 1887 елда сәүдәгәрләр Вәлиулла Гыйззәтуллин (1837-1916) һәм Мифтахетдин Вәлишин (1811-1904) акчасына мәчет манарасының түгәрәк балконы челтәрләп эшләнгән тимер парапет (култыкса сыман җайланма) белән әйләндереп куела.
1850-1889 елларда ошбу мәчеттә имам-хатыйб булып күренекле дин һәм җәмәгать эшлеклесе, тарихчы, педагог, дин галиме Шиһабетдин Мәрҗани (1818-1889) эшли. Мәчет К. Насыйри һәм 3. Солтан урамнары кисешкән җирдә, формасы дөрес булмаган участокта, урам сызыгына почмак белән урнашкан. Бинасы ике катлы. Төньяк ягында, югарыда әйтелгәнчә, «Т» хәрефе рәвешендәге янкормасы бар. Шушы янкорманың уң ягы көньяк тарафыннан мәчеткә керү ясалган. Мәчетнең беренче каты төрле хуҗалык эшләре (ихтыяҗлары) өчен көйләнгән, икенчедә исә анфилад рәвешендә гыйбадәт кылу заллары урнашкан. Мәчетнең эчке биналары гөмбәзле түшәм белән капланган. Икенче кат гөмбәзләре алтын йөгертелгән үсемлекләр орнаменты һәм әвәләп ясау сәнгате (лепнина) үрнәкләре белән бизәлгән. Аларда барокко декоры белән татар декоратив-кулланма сәнгате алымнары күренә. Диварларда әвәләп ясалган бизәкләр зәңгәр, яшел һәм алтын төсләргә буялган. Залларны бер-берсеннән аерган диварның уң ягында манара баскычларына чыга торган ишек урнашкан. Манара эчендәге бормалы баскыч өске яруска алып бара, шуннан түгәрәк балконга чыгарга мөмкин. Манара ярусларының өчесендә дә декоры юк диярлек – алар эклектизм чорында төзелгән. Икенче каттагы тәрәзәләрнең биек аркалы уемнары барокко стилендә эшләнгән йөзлек белән чорнап алынган. Почмаклар һәм аралыклар (ике тәрәзә яки ике ишек арасында стеналар) парлы һәм беремле (бер иңле) пилястрлар (ярымколонна) белән бизәкләнгән. Пилястрларның иң өске өлешләрендә (капителендә) татар декоратив сәнгате элементлары күренә. Мәрҗани мәчете – ХVШ-ХIХ гасыр дәвамындагы татар-мөселман архитектурасының иң гүзәл истәлекләренең берсе. Мәрҗани мәчетен салу белән 200 елдан артык «пыскып» яткан татар-мөселман традицион монументаль архитектурасы яңадан торгызыла, аякка баса башлый. Мәчетнең тышкы һәм эчке эшләнешенә яңа аһәңнәр – барокко мотивлары – кертелә. Ул замана өчен алдынгы архитектура стильләрен вә форма-ларын файдалану нәтиҗәсендә Мәрҗани мәчете Казан вә гомумрусия архитектурасында күренекле, үзенчәлекле урын ала.


Сингапур.
Сингапур – Көньяк-Көнчыгыгыш Азиядә урнашкан дәүләт.


Шорлар.
Шорлар – Русиядә яшәүче төрки халык. Гомум саны якынча 15 мең, нигездә Кемеров өлкәсендә яшиләр. Шулай ук шорлар аз санда Хакасиядә, Алтай Республикасында, Красноярск краенда һәм Алтай краенда бар. Телләре алтайлар теленә бик якын.


Таҗикстан.
Таҗикстан – Урта Азиядә урнашкан дәүләт.
Административ бүленеш.
3 өлеш, 45 район, 19 шәһәр.


Уйгырлар.
Уйгырлар – Кытайда яшәүче төрки халык.


Кыргызлар.
Кыргызлар – Кыргызстанда яшәүче төрки халык.


Тувалылар.
Тувалылар – Русиягә керүче Тува Республикасында яшәүче төрки халык.
Тувалыларның антропологик тибы — монголоид. Телләре төрки. Кирилл әлифбасына нигезләнгән язу кулланалар. Диннәре нигездә буддизм, ләкин шулай ук шаманизм да яшәп килә.


Tatar dendronim.
__NOTOC__


Хакаслар.
Хакаслар (үзисем "тадар", күплек сан: "тадарлар"; искечә – "минус татарлары, абака́н татарлары, а́чин татарлары") – Русиядә яшәүче төрки халык. Хакасия Җөмһүрияте титул милләте. Гомуми сан – якынча 75,6 тыс. человек (2002).


Сүрия.
Сүрия — Азиядә урнашкан дәүләт.


Farida Tuhvatullina.
__NOTOC__


Leila Davletova.
__NOTOC__


26 ноябрь.
26 ноябрь — Милади тәкъвимендә унберенче айның егерме алтынчы көне. Ел ахырына кадәр 35 көн кала.


1929 ел.
1929 ел - сишәмбе көненнән башланган ел.


Иордания.
Дәүләт төзелеше.
Ил белән король җитәкчелек итә.Закон чыгару органы - Ике палаталы парламент: Сенат - аны король билгели, һәм Депутатлар палатасы.
Табигать.
Илнен зур өлеше-тигезлекләр.Климат коры, субтропик. Уртача температура-гыйнварда-+8-14 градус,июльдә 24-30 градус. Явым-төшем уртача. Иң зур елга-Иордан елгасы, күл - Үле диңгез.


27 ноябрь.
27 ноябрь — Милади тәкъвимендә унберенче айның егерме җиденче көне. Ел ахырына кадәр 34 көн кала.


Мөслимә Гарифуллина.
Мөслимә Гарифуллина 1925 елда туа.
1950 елда Казан театр училищесын тәмамлаганнан соң, Минзәлә театрына килә һәм 1990 елга кадәр шунда эшли. Ул бик актив табигатьле кеше, авыр шартларда эшләгән артистларга һәрвакыт ярдәм кулын сузып яши. Артистка күп уйный, күбрәк рус һәм чит ил драматургиясе әсәрләрендә чыгыш ясый. Алар арасында кемнәр генә юк: Ф.Шиллерның «Мәкер вә мәхәбәт»ендә Луиза, Н.Гогольнең «Өйләнү»ендә Арина Пантелеймонова, Н.Арбанның «Кара бүре»сендә Павка Куба, А.Дударевның «Упкын»ында Маланья һ.б. Татар драматурглары әсәрләрен дә читкә куймый ул – Ю.Әминовның «Гөлчәчәк» спектаклендә Гөлчәчәк, «Язылмаган законнар»ында Әминә, Җәмилә, Г.Насрыйның «Кадерле минутлар»ында Айсылу һәм башка бик күп рольләрдә уйный.
М.Гарифуллина күп тапкырлар Татарстанның һәм Россиянең Мактау грамоталары, дипломнары белән бүләкләнә.


Leisan Dusaeva.
__NOTOC__


Guzal Sagitova.
__NOTOC__


Farida Kurbangaleeva.
__NOTOC__


Корбан бәйрәме.
Корбан бәйрәме ("Ид әл-Адха"; гарәпчә عيد الأضحى‎‎ ‘Īdu l-’Aḍḥā) – Хаҗ тәмамлануын билгеләгән Ислам бәйрәме. Зөлхиҗҗә аеның унынчы көнендә уза. Татарстан, Башкортстан, Адыгея, Чечня, Ингушетия, Кабарда-Балкария, Карачай-Чиркәсия һәм Дагстанда рәсми ял көне.


28 ноябрь.
28 ноябрь — Милади тәкъвимендә унберенче айның егерме сигезенче көне. Ел ахырына кадәр 33 көн кала.


Александр Блок.
Александр Александр улы Блок (рус. "Алекса́ндр Алекса́ндрович Блок", 1880 елның 28 ноябре – 1921 елның 7 августы) – рус шагыйре. Символизм тарафдары.


Аристотель.
Аристо́тель (грек. Ἀριστοτέλης) (б.э.к. 384, Стагир – б.э.к. 322, Халкида) – борынгы грек фәлсәфәчесе һәм галиме. Платонның укучысы. Б.э.к. 343 елдан – Македонияле Александрның тәрбиячесе. Ликейга (Лицей, яки перипатетик мәктәп) һәм рәсми мантыйкка нигез салучы.


Lilia Gildeeva.
__NOTOC__


Мавритания.
Маврита́ния (гарәпчә موريتانيا‎‎; тулы исем Исла́м Маврита́ния Җөмһүрияте́) – көнбатыш Африкада урнашкан дәүләт. Көнбатышта Атлантик океан белән юыла, Көнбатыш Сахара, Сенегал, Алжир, Мали белән чиктәш.


23 ноябрь.
23 ноябрь — Милади тәкъвимендә унберенче айның егерме өченче көне. Ел ахырына кадәр 38 көн кала.


1921 ел.
1921 ел – шимбә көненнән башланган ел.


29 ноябрь.
29 ноябрь — Милади тәкъвимендә унберенче айның егерме тугызынчы көне. Ел ахырына кадәр 32 көн кала.


Әхәт Фазылҗанов.
Әхәт Хәбри улы Фазылҗанов — татар язучысы, журналист, Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре (1977), РСФСРның атказанган мәдәният хезмәткәре (1987), «Алманияне җиңгән өчен» медале иясе.
Ул 1927 елның 29 ноябрендә Татарстанның Әтнә районы Комыргуҗа авылында дөньяга килә. Шушында җидееллык мәктәпне тәмамлый, аннары ике ел колхозда эшли.
1944 елның декабрь аенда Әхәт хәрби хезмәткә чакырыла һәм шул китүдән 1951 елның маенда гына туган ягына әйләнеп кайта.
1951—1957 елларда ул Әтнә районы саклык кассасында инспектор, аннары баш бухгалтер булып эшли. Шушы ук елларда кичке мәктәптә укып урта белем ала. 1957—1962 елларда Әтнә район газетасында әдәби хезмәткәр, бүлек мөдире, мөхәррир урынбасары вазыйфаларын башкара. 1962—1967 елларда Арча район газетасында мөхәррир урынбасары булып эшли. Шушы чорда Әхәт Фазылҗанов читтән торып укып Казан дәүләт университетының татар теле һәм әдәбияты факультетын тәмамлый.
1967—1972 елларда Әхәт Фазылҗанов «Социалистик Татарстан» газетасының зона корреспонденты булып эшли.
1972 елда Әхәт Фазылҗанов Балтач районында чыга торган «Хезмәт» газетасы редакторы итеп билгеләнә. Аның шуннан соңгы гомере тулысы белән Балтач төбәгенә бәйле. Тирән фикерле, киң энциклопедик мәгълүматлы, югары зәвыклы шәхес булуы, гади авыл кешеләрен ихлас күңеле белән яратуы аңа Балтач халкының тирән ихтирамын китерде. Әнә шул күркәм сыйфатлары белән редактор буларак район газетасын чын халык трибунасы югарылыгына күтәрүгә иреште. Ул әле бүген дә газетадан аерылмый — газета битләрендә аның актуаль язмалары басылып чыга. Әхәт Фазылҗанов республика газета-журналларының да даими авторы.
Әхәт Фазылҗанов — гаять үзенчәлекле язучы. Аның хикәләренең геройлары да беркатлы, ихлас күңелле, гыйбрәтле язмышлы авыл кешеләре. Ул берничә хикәяләр җыентыгы авторы. «Күкчәчәк бөресе», «Яшисе килә», «Үрдәкләр нәрсәдән көләләр?», «Көтелмәгән очрашу» исемле җыентыклары укучылар тарафыннан гаять җылы кабул ителде. Күп тапкырлар төрле иҗади конкурсларда җиңеп, дипломнар һәм премияләр яулады.
Әхәт Фазылҗанов хәзер дә актив җәмәгать эшендә, иҗат эшчәнлеген дәвам итә.


1927 ел.
1927 ел – шимбә көненнән башланган ел.


Жак Ширак.
Жак Рене́ Шира́к (фр. "Jacques René Chirac", 1932 елның 29 ноябрендә Парижда туды) – Франция сәясәтчесе, 22нче Франция президенты.


Мәгариф, фән һәм мәдәният сораулары буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасы.
ЮНЕСКО (UNESCO – United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) – Мәгариф, фән һәм мәдәният сораулары буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасы.
1945 елның 16 ноябрендә Берләшкән Милләтләр Оешмасының Сан-Францискодагы конференциясендә АКШ, Бөек Британия һәм СССР арасында мәгариф, фән һәм мәдәният өлкәләрендә хезмәттәшлекне үстерү буенча халыкара махсус оешма булдыру турында карар кылына. Икенче бөтендөнья сугышыннан соң, ЮНЕСКО БМО оешмасы кысаларында тынычлыкны саклау фикерен алга сөрә.
Бүгенге көндә ЮНЕСКО составында 193 дәүләт бар. ЮНЕСКО-ның штаб-фатиры Парижда урнашкан. Оешманың генераль мөдире — Ирина Бокова (Болгария), башкарма шурасы рәисе – Элеонора Митрофанова (Русия).
ЮНЕСКОның алты рәсми теле бар: инглиз, испан, рус, француз, кытай, гарәп.


Татарстан байрагы.
Татарстан Җөмһүрияте байрагы – Татарстан дәүләт символы. Дәүләт флагы белән куллану кагыйдәләре "Татарстан Республикасының дәүләт символлары" законында күрсәтелгән.
Татарстан флагының авторы Татарстан Республикасының халык рәссамы һәм Г. Тукай исемендәге дәүләт премиясенең лауреаты Тавиль Гиният улы Хаҗиәхмәтов.
Сурәтләү.
Татарстан Республикасының Дәүләт флагы яшел, ак һәм кызыл төстәге аркылы буйлардан торган туры почмаклы тукымадан гыйбарәт. Ак буй флаг киңлегенең 1/15 өлешен тәшкил итә һәм тигез киңлектәге яшел һәм кызыл төстәге буйлар уртасында урнашкан. Яшел буй – өстә. Флагның киңлеге озынлыгына карата 1:2 нисбәтендә.
Татарстан Республикасы Дәүләт флагының яшел төсе – язның яшеллеген, агы – чисталыкны, кызылы – энергияне, көчне, тормышны аңлата.


Каракалпаклар.
Каракалпаклар (каракалп." Qaraqalpaqlar", төрки исем – «кара калпак») – казакълар һәм нугайларга якын булган төрки халык. Латин әлифбаны кулланалар.


Сөнничелек.
Сөнничелек (гар.: أهل السنة – "Әһл әс-сүннә"), Ислам юнәлешләре арасында иң киң бер тармакның аталышы. Ислам динендәге өч сәяси юнәлешнең берсе (шигыйлек һәм хариҗилек белән беррәттән). Сөнничелек эчендә дә төрле мәзһәбләр һәм юнәлешләр бар.


30 ноябрь.
30 ноябрь — Милади тәкъвимендә унберенче айның утызынчы көне. Ел ахырына кадәр 31 көн кала.


Джонатан Свифт.
Джо́натан Свифт (; 1667 елның 30 ноябре, Дублин, Ирландия – 1745 елның 19 октябре, Дублин, Ирландия) – Ирландиядә яшәгән инглиз язучы, шагыйрь, публицист, җәмгыять эшлеклесе. «Гулливер сәяхәте» тетралогиясенә күрә мәшһүр булды. Үзенең милләтенә карамастан, гади ирландлар хокукларын яклаган, шуңа хөрмәтле кеше булган.


Марк Твен.
Марк Твен (ингл. "Mark Twain", чын исем Сэ́мюэл Лэ́нгхорн Кле́менс (ингл. "Samuel Langhorne Clemens"); 1835 елның 30 ноябре – 1910 елның 21 апреле) – күренекле американ язучысы, журналисты, җәмәгать эшлеклесе.


Маврикий.
Маври́кий (ингл. "Mauritius", фр. "Maurice") – Африка кыйтгасына кергән утрау-дәүләт.


Оскар Уайлд.
О́ска́р Фи́нгал О’Фла́эрти Уи́ллс Уа́йлд (ингл. "Oscar Fingal O’Flahertie Wills Wilde", 1854 елның 16 октябре — 1900 елның 30 ноябре) — мәшһүр ирланд язучысы, шагыйре.


«Сабантуй» газетасы.
«Сабантуй» — татар телендә чыгучы балалар газетасы.


Валентина Матвиенко.
Валентина Иван кызы Матвиенко – Санкт-Петербургның губернаторы.


Рабит Батулла.
Рабит Батулла (чын исем "Роберт Мөхлис улы Батуллин", 1938 елның 23 мартында туды) – күренекле татар язучысы, драматург, публицист, җәмәгать эшлеклесе.
Биография.
Роберт Батуллин 1938 елның 26 мартында Татарстанның Зәй районы Түбән Олоҗы авылында туа. 1956-1961 елларда Мәскәүдә М.С. Щепкин исемендәге театр училищесында укый, аны тәмамлагач, ике ел Г.Камал театрында актер булып эшли, шул ук вакытта режиссерлык эше белән дә шөгыльләнә.
Иҗат.
Рабит Батулла әдәбиятның төрле жанрларында ижат итә. Иҗатының беренче чорында ул күбрәк курчак театры өчен яза. Аның «Төш вакытындагы могҗиза», «Курай уйный бер малай» һ.б. пьесалары Казан, Донецк, Сарытау, Кемерово, Барнаул курчак театрлары сәхнәләрендә куела. Әбугалисина кыйссасы нигезендә язылган «Тылсымчы белән сихерче» (1966) пьесасы аеруча зур уңыш казана: курчак театрларының Бөтенроссия конкурсында икенче дәрәҗә диплом алуга ирешә. Тирән эчтәлекле, актуаль проблемаларны чагылдырган «Кичер мине, әнкәй!», «Өчәү юлга чыктык», «Туйлар узгач», «Сират күпере», «Мин Америка ачтым» һ.б. драма әсәрләре тамашачы һәм укучы тарафыннан яратып кабул ителә.
Рабит Батулла драматург буларак кына түгел, ә прозаик, балалар язучысы буларак та танылды.
Бүләкләр.
Рабит Батуллага 1985 елда «Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе» дигән мактаулы исем бирелә. Әдәбият өлкәсендә ирешкән уңышлары һәм иҗтимагый эшчәнлеге өчен ул Гаяз Исхакый исемендәге һәм Татарстан Республикасының Габдулла Тукай исемендәге премияләренә лаеклы булды.


Эритрея.
Эритрея – Африка кыйтгасына керүче дәүләт. Кызыл диңгез ярында урнаша.
География.
Ил территориясе күбесенчә таулы. Климат субэкваториал. Җирнең иң кызу җирләренең берсе.
Диннәр.
Христиан-монофистлар һәм мөселманнар. Шулай ук католиклар һәм протестантлар бар.


1 декабрь.
1 декабрь — Милади тәкъвимендә уникенче айның беренче көне. Ел ахырына кадәр 30 көн кала.


Мөхәммәт Мәһдиев.
Мөхәммәт Сөнгать улы Мәһдиев – күренекле татар язучысы, әдәби тәнкыйтьче, галим, укытучы.
Биография.
Мөхәммәт Мәһдиев 1930 елның 1 декабрендә Татарстанның Арча районы Гөберчәк авылында туган. 1944 елда Сикертән авылындагы җидееллык мәктәпне һәм 1947 елда Арча педагогия училищесын тәмамлаганнан соң, шул ук районның Сеҗе урта мәктәбендә бер ел өлкән пионервожатый булып эшли, аннары, 1948–1950 елларда, хәзерге Саба районының Керәнле җидееллык мәктәбендә тарих фәне укыта. 1950–1954 елларда Балтик хәрби флотында хезмәт итә. Флоттан кайткач, 1955–1960 елларда Арча төбәге мәктәпләрендә укытучы булып эшли. 1959 елда, читтән торып укып, Казан дәүләт педагогика институтының тарих бүлеген тәмамлый. 1960 елда М. Мәһдиев Казан дәүләт университетының татар әдәбияты кафедрасы каршындагы аспирантурага укырга керә, һәм уңышлы тәмамлап, 1964 елда «Татар совет әдәби тәнкыйте (1917–1932)» дигән темага кандидатлык диссертациясе яклый.
Аспирантураны тәмамлаганнан бирле М. Мәһдиев университетның татар әдәбияты кафедрасында башта ассистент, өлкән укытучы, ә 1968 елдан доцент булып эшли. Ул – 1961 елдан КПСС члены иде.
Мөхәммәт Мәһдиев 1995 елда вафат була.
Иҗат.
М. Мәһдиев – иҗат юлын әдәбиятчы һәм әдәби тәнкыйтьче булып башлаган язучы. Аспирантурада укыган елларында ул татар иҗтимагый фикер үсеше, әдәбият һәм әдәби тәнкыйть тарихы, халык авыз иҗатын фәнни өйрәнү мәсьәләләре белән кызыксына башлый һәм 60нчы еллар дәвамында республика матбугаты битләрендә шул темаларга багышланган бер төркем мәкаләләрен бастыра.
Язучы-прозаик буларак исә М.Мәһдиевнең исеме матбугатта бераз соңрак, 60нчы елларның ахырларыннан күренә башлый. 1967 елны «Казан утлары» журналының бишенче санында «Этюдлар» дигән гомуми баш астында аның беренче кыска хикәясе – әдәби парчалары басылып чыга, ә тагын бер елдан шул ук журнал битләрендә «Без – кырык беренче ел балалары» исемле беренче повесте дөнья күрә. Әлеге повесть укучылар һәм әдәби тәнкыйть тарафыннан татар прозасындагы бер яңалык итеп каршы алына. Шуннан соң иҗат ителгән күләмле әсәрләре – авыл тормышын, сугыш алды, сугыш вакыты һәм сугыштан соңгы чордагы колхоз чынбарлыгын, аның кешеләрен үзәккә алып, шул заманга хас күп төрле иҗтимагый, әхлакый-фәлсәфи проблемаларны рәссам күзе аша анализлаган, актуаль яңгырашлы, халыкчан рухлы «Фронтовиклар» (1972) романы, «Каз канатлары» (1975) романы, «Кеше китә – җыры кала»(1978), «Торналар төшкән җирдә»(1978), «Ут чәчәге» (1980), «Исәнме, Кәшфи абый!»(1982) кебек повестьлары белән М.Мәһдиев татар әдәбиятының алгы сафына баса.
М.Мәһдиевнең прозада беркемне дә кабатламый торган үз стиле, үз язу манерасы бар. Ул әсәр өчен материал сайлауда, аңа якын килү һәм аны сәнгатьчә сурәтләү алымнарында гаять үзенчәлекле язучы.
М.Мәһдиев – драматургия жанрында да көчен сынап караган язучы. 1983 елда әдипнең хезмәткә бәйләнештә гаилә һәм әхлак проблемаларын яктырткан «Борчулы өч көн» исемле комедиясе Татар дәүләт драма һәм комедия театры сәхнәсендә уйналды.
Бүләкләр.
Татарстанның халык язучысы, әдәбият галиме, Республиканың Г.Тукай исемендәге Дәүләт бүләге лауреаты.
Библиография.
Мальчишки сорок первого: Повесть /Пер. с татар. Э. Салиховой.– Казань: Таткнигоиздат, 1974.–78 с. 50000. Рец.: АхунзяновИ. Автора надо уважать.– Сов. Татария, 1974, 8 мая; Сафиуллина Ф. Язучының тел осталыгы һәм тәрҗемә.– Казан утлары, 1974, № 9, 186–188 б.
Летят гуси: Роман и повесть /Авториз. пер. с татар. Ю. Галкина.– М: Современник, 1979.– 320 с.– (Новинки «Современника») 50 000.
Мы –дети сорок первого года: Повесть /Пер. Р. Ахунова.– М.: Дет. лит., 1981.–143 с., ил. 100000. Рец.: Авдеев А. С доброй улыбкой.– Сов. Татария, 1982, 28 февр.


Юныс Әминов.
Юныс Шәрип улы Әминов (1921 елның 1 декабре, Татарстанның Әгерҗе районы Салагыш авылы — 1982 елның 3 декабре, Әлмәт) — татар драматургы һәм язучысы, Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе.
Тормыш юлы һәм иҗаты.
Ул 1921 елның 1 декабрендә Татарстанның хәзерге Әгерҗе районы Салагыш авылында урта хәлле крестьян гаиләсендә туа. 1936–1939 елларда Минзәлә педагогика училищесында укый, аны тәмамлагач, бер ел Актаныш районында балалар укыта. 1940 елның ноябрендә Кызыл Армиягә алынып, 1942 елның мартына кадәр хәрби мәктәптә укый, аннары взвод командиры сыйфатында Дон фронтына җибәрелә. 1943 елның 6 мартында Юныс Әминов яралы һәм контузияле хәлендә фашистлар кулына эләгә һәм 1944 елның августында Совет Армиясе частьлары азат иткәнгә кадәр Румыниядәге хәрби әсирләр лагерында тоткынлыкта яши. 1945 елның гыйнварыннан ул янә фронтта, сугыш беткәнче алгы сызыкта була, Будапештны штурмлауда, Братиславаны азат итү сугышларында катнаша. Армиядән кайткач,
Юныс Әминов берникадәр вакыт хуҗалык оешмаларында төрле эшләрдә эшли, аннары озак еллар буе Әгерҗе районының Барҗы авылы җидееллык мәктәбендә балалар укыта. 1949–1953 елларда, эшеннән аерылмыйча укып, Алабуга Укытучылар институтының рус теле һәм әдәбияты бүлеген тәмамлый. Бала чагыннан ук әдәбият белән кызыксынган һәм үзе дә каләм көчен сынап караган Юныс Әминов 50 еллар башында чынлап торып иҗат эшенә керешә. 1950 елда языла башлап, 1955 елда тәмамланган һәм шул елны Минзәлә театры коллективы тарафыннан сәхнәгә куелган «Язылмаган законнар» исемле беренче күләмле әсәре үк Юныс Әминовны сәләтле драматург итеп таныта. Бу спектакль 1957 елда, татар әдәбияты һәм сәнгате декадасы вакытында, Мәскәү тамашачыларына да күрсәтелә.
Драматургның шуннан соң иҗат ителгән һәм темасы белән 50-60нчы еллар авыл тормышына багышланган «Гөлчәчәк» (1956), «Тамырлар» (1961), «Өти балак» (1964), «Гөлҗәннәтнең җәннәте» (1966), «Уҗым бозавы» (1966), «Минем җинаятем» (1968), «Умырзая чәчәкләре» (1959), «Сатучылар» (1961) исемле комедия һәм драмалары шул чорда төрле театр сәхнәләрендә уңыш белән баралар.1959-1961 елларда Юныс Әминов Мәскәүдә СССР Язучылар берлеге каршындагы Югары әдәби курсларда укый. 1969 елда гаиләсе белән Әлмәт шәһәренә күчә һәм гомеренең соңгы көннәренә кадәр шунда яшәп иҗат итә. Драматургның Әлмәт чорындагы әдәби иҗаты тематик яктан шәһәр тормышы, нефтьчеләр, завод эшчеләре турында була: «Кан кардәшләр» (1972), «Сафура бураннары» (1975), «Сөймим дисәң дә...» (1976), «Очрашырбыз, Гөлсылу!» (1980) әсәрләре.
Драматургия һәм театр сәнгате өлкәсендәге хезмәтләре өчен Юныс Әминовка 1981 елда Татарстан АССРның атказанган сәнгать эшлеклесе дигән мактаулы исем бирелде.
Язучы, озакка сузылган каты авырудан соң, 1982 елның 3 декабрендә Әлмәт шәһәрендә вафат була.


2 декабрь.
2 декабрь — Милади тәкъвимендә уникенче айның икенче көне. Ел ахырына кадәр 29 көн кала.


Хәй Вахит.
Хәй Вахит, чын исеме Габделхәй Каюм улы Вахитов — татар драматургы, шагыйрь, Татарстанның һәм Русия Федерациясенең атказанган сәнгать эшлеклесе.
Ул 1918 елның 2 декабрендә Татарстанның Биектау районы Мәмдәл авылында урта хәлле крестьян гаиләсендә туа. 1934 елда җидееллык мәктәпне тәмамлый. Аннары, Казанга килеп, театр техникумына укырга керә. Ләкин ике елдан соң техникум ябыла. Габделхәй Чистай районының Яңа Роман авылына укытучы булып китә.
1937-1940 елларда Казанда музыка училищесында укый. Училищены тәмамлагач, республиканың җыр-бию ансамблендә җырчы булып эшли. Башыннан ахырына хәтле Бөек Ватан сугышында катнаша.
Сугыштан соң Казан дәүләт консерваториясенең теория-тарих факультетын тәмамлый. 1956–1958 елларда Мәскәүдә югары әдәби курсларда укый. Шул вакыттан алып гомеренең соңгы көннәренә кадәр ул язучылык эше белән генә шөгыльләнә.
Хәй Вахит сугышка кадәр иҗат итә башлый. 1938-1939 елларда аның «Сорыкортлар» исемле пьесасы һәм «Дулкыннар» дигән шигырьләр җыентыгы басылып чыга.
Язучы шулай ук балалар өчен шигырьләр һәм, халык иҗаты әсәрләренә нигезләп, поэмалар да яза.
Ләкин Xәй Вахитны язучы итеп таныткан жанр – драматургия. Аның «Беренче мәхәббәт» (1960), «Кайда соң син?» (1963), «Соңгы хат» (1966), «Туй алдыннан» (1969), «Ике килен-килендәш» (1976) һәм башка әсәрләре театр сәнгатендә зур уңыш яулый һәм тамашачыларның мәхәббәтен казана.
Хәй Вахит опера либреттолары һәм музыкаль комедияләр авторы буларак та билгеле. Аның «Самат», «Дим буенда», «Җиһангир» «Наемщик» дигән опера либреттолары һәм «Мәхәббәт җыры», «Кияүләр» исемле музыкаль комедияләре бар.
Хәй Вахит опера либреттолары һәм музыкаль комедияләр авторы буларак та билгеле. Аның «Самат» (1957, Х.Вәлиуллин музыкасы), «Дим буенда» (1965, Х.Вәлиуллин музыкасы), «Җиһангир» (1976, Р.Гобәйдуллин музыкасы) операларына язган либреттолары һәм «Мәхәббәт җыры» (1971, Сара Садыйкова һәм Р.Гобәйдуллин музыкасы), «Кияүләр» (1972, Сара Садыйкова һәм Р.Гобәйдуллин музыкасы) исемле музыкаль комедияләре бар.
1956 елдан ул СССР Язучылар берлеге әгъзасы.
1960 елда «Беренче мәхәббәт» драмасы өчен Хәй Вахит Татарстан Республикасының Г. Тукай исемендәге Дәүләт премиясенә лаек була.
Татар драматургиясен һәм татар театр сәнгатен үстерүдәге хезмәтләре өчен Хәй Вахитка 1968 елда Татарстанның, ә 1978 елда «Русия Федерациясенең атказанган сәнгать эшлеклесе» дигән мактаулы исемнәр бирелә.
Хәй Вахит 1978 елның 7 июлендә вафат була.


1804 ел.
1804 ел — Милади тәкъвиме буенча якшәмбе белән башланган кәбисә елы.


1918 ел.
1918 ел – сишәмбе көненнән башланган ел.


Наполеон Бонапарт.
Наполео́н I Бонапа́рт (итал. "Napoleone Buonaparte", фр. "Napoléon Bonaparte", 1769 елның 15 августы, Аяччо, Корсика – 1821 елның 5 мае, Лонгвуд, Изге Елена утравы) – 1804–1815 елларда Франция императоры. Француз хәрби җитәкчесе һәм дәүләт эшлеклесе, бүгенге француз дәүләтенә нигез салучы.


Шигыйчелек.
Шигыйлы́к (гар.شيعة "шигъа" — «тарафдарлар, төркем, фракция, фирка») — Мөхәммәд саләллаһу галәйхи үәссәләм нәселе генә мөселманнар өммәтенә башлык - имам булырга тиеш дип санаучы шигый-уникечеләр, алавитлар, друзлар, исмаилчылар һ.б. күз уңында тоткан гомуми термин. Тар мәгънәдә, кагыйдә буларак, аларга сан буенча исламдагы икенче юнәлеш - шигый-уникечеләрне («шигыйлар-12») генә аңлыйлар. Алар, Мөхәммәд саләллаһу галәйхи үәссәләмнең варисы итеп, Гали ибн Әбу Талибны һәм аның төп тармак буенча нәселен генә таныйлар (кайсы нәсел, төп икәнлеге турында бәхәсләр бара).
Хәзерге вакытта шигыйлык вәкилләре барлык мөселман илләрендә дә бар диярлек. Иран, Әзербайҗан, Гыйракның яртысыннан артык халкы, Йәмән, Бәһрайн, Ливан халкының ярыйсы өлеше шигый юнәлеше тарафдарлары. Исмаилчыларга Таҗикстанның Таулы-Бадахшан районындагы халыкның күп өлеше, Әфганстанның хәзәриләр дигән халкы керә.
Рәсәйдә шигыйлар саны бик аз. Дагыстанда даргиннарның һәм лезгиннарның зур булмаган өлеше, Түбән Идел буендагы кундров татарлары (карагашлар) һәм урыс илендәге әзериләрнең күп өлеше бу юнәлеш вәкилләре.
Гарәп-шигыйларның яшәү урыны - ул дөнья нефть сакланмаларының 70%. Сәгуд Гарәбстанының төньяк-көнчыгыш өлеше, көньяк Гыйрак һәм Иранның Хузистан виләяте турында сүз бара.
Хәзерге вакытта уникечеләр һәм башка юнәлешләр арасында хәл киеренкелек халәтен алгалый.


Шигый-уникечеләр.
Шигый-уникечеләр (гар.ثنا عشرية‎) — Иран, Гыйрак һәм Ливанда таралыш тапкан ислам юнәлеше. Күпчелек карашлар шигыйлык кысаларында. Бу юнәлеш тарафдарлары, үзләренең рухи җитәкчеләре итеп, Мөхәммәд саләллаһу галәйхи үәссәләмнең икетуганы һәм якын сәхабәсе - Гали ибн Әбу Талиб нәселеннән 12 имамны таныйлар. Алар уникенче имам кечкенә вакытында, 873-874 елларда, юкка чыккан дип ышаналар һәм аның Мәхди буларак кайтуын көтәләр. Риваятьләр буенча, ул Мәккәдә (Кәгъбә янында) пәйда буларга тиеш.
Шулай ук кара.
Унике имам


Торгын дулкын.
Стоячая волна (чёрная) изображена в виде суммы двух волн (красная и синяя), распространяющихся в противоположных направлениях.
Торгы́н дулкы́н – чиратлашучы амплитуда максимумнарының һәм минимумнарының характерлы урнашуы күзәтелгән таралган тирбәлүче системалардагы тирбәнүләр. Тәҗрибәдә мондый дулкыннар, киртәдән һәм беришсезлекләрдән кайтарылган дулкынның төшүче дулкын өстенә ятуы вакытында, күзәтелә. Шул ук вакытта дулкын ешлыгы, фазасы һәм кайтарылу урынында сүнү коэффициенты мөһим урын алып торалар.
Торгын дулкыннарның мисалы булып, кылның, орган торбасындагы һаваның тирбәнүләре торырга мөмкин; табигатьтә – Шуман резонансы.
Төгәл торгын дулкын, катгый әйткәндә, мохиттә югалтулар булмаганда һәм дулкынның тулы кайтарылуы күзәтелгәндә генә, булырга мөмкин. Гадәттә, торгын дулкыннардан тыш, мохиттә энергияне йоту яки нурландыру урынына илтүче чабучы дулкыннар да бар.
Газларда торгын дулкыннарны күрсәтү өчен, Рубенс торбасын кулланалар.
Сылтамалар.
[1] Джо Вулфи «Кыллар, торгын дулкыннар һәм гармоникалар»


Мали.
Мали (), рәсми исеме — Мали́ Җөмһүрияте () — Көнбатыш Африкада урнашкан дәүләт. Көнбатышта Сенегал, төньякта Мавритания һәм Алжир, көнчыгышта Нигер, көньяк-көнчыгышта Буркина Фасо, көньякта Кот-д’Ивуар һәм Гвинея белән чиктәш.


Яссылык (математика).
Яссылы́к — геометриянең төп төшенчәләреннән берсе. Геометрияне систематик рәвештә аңлатканда, яссылык төшенчәсен беренчел төшенчә буларак кулланалар. Яссылык тигезләмәсе беренче тапкыр А. К. Клеро хезмәтләрендә (1731), яссылыкның турылар аша бирелгән тигезләмәсе Г.Ламеда очрый (1816—1818), нормаль тигезләмәне Л. О. Гессе кертә (1861).
Яссылыкның төп үзлекләренең кайберләре.
Кисемтә һәм интервалга ошатып, кырый нокталарга ия булмаган яссылыкны интерваль яки ачык яссылык дип атарга мөмкин.
Яссылык тигезләмәләре.
Яссылык — беренче дәрәҗәдәге алгебраик өслек: декарт координаталар системасында яссылык беренче дәрәҗәдәге тигезләмә белән бирелергә мөмкин.
Әгәр Я. тигезләмәсендә берәр коэффициент нульгә тигез булса, тигезләмәне "тулы булмаган" дип атыйлар.
formula_14 булганда, Я. координаталар башлангычы аша үтә, formula_15 (яки formula_16, formula_17) булган вакытта, Я. formula_18 күчәренә параллель (аналогия буенча formula_19 яки formula_20 күчәрләренә).formula_21 (formula_22, яки formula_23) булган вакытта, Я. formula_24 яссылыгына параллель (аналогия буенча formula_25 яки formula_26 яссылыкларына).
монда formula_28, formula_29, formula_30 — formula_31 һәм formula_20 күчәрләрендә Я. белән кисешә торган кисемтәләр.
(formula_45 һәм formula_3 тамгалары капма-каршылар).
Ноктадан яссылыкка кадәр ераклык.
Ноктадан яссылыкка кадәр ераклык — әлеге ноктадан яссылык нокталарына кадәр иң кечкенә ераклык. Ноктадан яссылыкка кадәр ераклык шул ноктадан яссылыкка төшерелгән перпендикуляр озынлыгына тигез икәнлеге билгеле.
formula_49
formula_57
Параллель яссылыклар арасындагы ераклык.
formula_60
formula_63
Бәйләнгән төшенчәләр.
монда formula_71 һәм formula_72 — бер үк вакытта нульгә тигез булмаган теләсә нинди саннар.
Дүртүлчәмле киңлектә яссылык тигезләмәләре.
Әгәр дүртүлчәмле киңлектә ике яссылык бер гиперъяссылыкта ятсалар, алар параллель (аерым очракта туры килергә), яисә юл линия буенча кисешергә мөмкиннәр.
Әгәр дүртүлчәмле киңлектә ике яссылык бер гиперъяссылыкта ятмасалар, алар я кисешмиләр (өчүлчәмле киңлектә турылар кисешкән кебек), я "бердәнбер уртак ноктага ияләр".
Ике яссылыкның бер ноктада (өчүлчәмле киңлектәге кебек, линия буенча түгел) кисешүләрен түбәндәгечә күрсәтергә мөмкин. "x y z t" декарт координаталары системасы бирелгән булсын. Ике α һәм β яссылыклары координаталар башлангычы аша үтсеннәр, һәм α "x" һәм "y" координаталы турыларга, ә β яссылыгы "z" һәм "t" координаталы турыларга ия булсын. α яссылыгының бөтен нокталарында "z" һәм "t" нульгә тигезләр, β яссылыгының бөтен нокталарында "x" һәм "y". Шул очракта, (0,0,0,0) ноктасының гына ике яссылыкка керүе күренә.


Яссылыкларның параллельлеге.
Классик билгеләмә.
Ике яссылык параллельләр, әгәр дә аларның уртак нокталары булмаса.
Аналитик билгеләмә.
formula_5
Мисал 1..
formula_6 һәм formula_7 яссылыклары
параллельләр, чөнки formula_8
Мисал 2..
formula_9 һәм formula_10 яссылыклары параллель түгелләр, чөнки formula_11, ә formula_12
Искәрмә. Әгәр координатлар янындагы коэффиөиентлар гына түгел, ә ирекле әгъзалар да пропорциональ булсалар, ягъни formula_13 булса, яссылыклар тәңгәл киләләр. Мәсәлән
formula_14 һәм formula_15


Тигезләмә.
Тигезләмә́ — formula_1 или formula_2 төрендәге тигезлек, кая formula_3 һәм formula_4 — бер яки берничә аргумент функцияләре (гомуми очракта — векторлылар), һәм шулай ук тигезлеккә ирешү өчен кирәк булган аргументларны табу мисалы. Мөмкин булган аргумент кыйммәтләренгә өстәмә шартлар да куелврга мөмкиннәр.
Бирелгән функцияләрнең аргументлары (кайвакыт аларны «үзгәрешлеләр» дип атыйлар) тигезләмә очрагында «билгесезләр» дип аталалар.
Тигезлекне дөреслеккә туры китерүче билгесезләрнең кыйммәтләре әлеге тигезләмәнең тамырлары яки чишелешләре дип аталалар.
Тамырлар турында, алар бу тигезләмәгә туры киләләр дип әйтәләр.
Тигезләмәне чишәргә аның бөтен чишелешләре (тамырлары) күплеген табарга яки тамырлар юк икәнлеген исбатларга дигәнне аңлата.
Равносильными дип тамырлар күплеге тәңгәл килгән тигезләмәләр аталалар.


Марокко.
Марокко – Африкага керүче дәүләт.


Җибути.
Җибу́ти ("Җибу́ти Җөмһүрияте",) — Африканың төньяк-көнчыгышында урнашкан дәүләт. Эритрея, Сомали, Хәбәшстан белән чиктәш.
Дәүләт төзелеше.
Җибути — унитар дәүләт. Конституция 1992 елда кабул ителә.
Ил һәм башкарма хакимият башлыгы — Президент. Ул ике турда узучы сайлауларда 6 елга сайлана. Президент дәүләт сәясәтенең юнәлешен билгели.
Югары канун чыгару органы — Милли Җыен. Ул бер палатадан тора. Депутатлар 5 елга сайлана.
Югары башкарма орган — Президентка буйсынучы премьер-министр җитәкчелегендәге парламент. Ул киңәшмш орган ролен үти.
Конституция нигезендә илдә дин дәүләттән аерылмаган һәм дәүләт дине — Ислам.


Көфер.
Көфер ("көферлек", гар. كفر – яшерү) – Исламда ышанмау, әдәплелек, иман булмау, шәхеснең һәм җәмгыятьнең үз-үзен бетерүенә китерә торган рухи вакуум. Көферлек стереотипларга коллыкны һәм Аллаһның могҗизаларын кабул итә алмау дип санала. Көферлек – бөтен гөнаһларның тамыры, кешене кәфергә әйләндерә торган нәрсә.
Көферлек төрләре.
Ислам тәгълиматларында зур һәм кече көферлекләрне аералар. Зур көфер бөтен элеккеге яхшы гамәлләрне бетерә һәм өммәттән (Исламнан) чыгара. Көферлеккә эләккән мөселман мөртәт дип атала (аңардан фасыйк – гөнаһкяр, гөнаһларны ачыктан-ачык кылучыны аерырга кирәк). Әгәр дә мөселман җәберләр астында яки Коръәннең дөрес булмаган тәфсире аркасында көферлек кылса, аның бу гамәле көфер дип саналмый.


Иртәнге намаз.
Иртәнге намаз (гар.فجر фәҗер) – исламда: таң атканнан соң кылына торган намаз. Көндәлек мәҗбүри биш вакыт намазның (ул Исламның икенче баганасы булып тора) беренчесе булып тора. Фәҗер гарәпчәдән "таң" дип тәрҗемә ителә.
Иртәнге намазны мөселманнар иң саваплы дип саныйлар һәм аны мәчеттә кылу киңәш ителә. Ике хәдистә иртәнге намазның ул вакытта кешеләрнең йокы вакыты булуы сәбәпле саваплырак булуы әйтелә.
Иртәнге намаз дүрт рәкәгатьтән: ике рәкәгать фарыз һәм ике рәкәгать сөннәттән тора.
Җәмәгать белән укыганда, имам Коръән сүрәләрен кычкырып укый.
Иртәнге намазны үтәү вакыты – таң атканнан алып кояш чыгуга хәтле булган ара.
Рамазан аенда иртәнге намазга азан, ураза башланганлыкны белдерә.


Өйлә намазы.
Өйлә намазы (гар.ظهر,Зуһр) – кояш түбә өлештән күчеп, шәүлә озынлыгы җисем озынлыгына тигез булган вакытка кадәр булган арада укыла торган көндезге намаз. Намаз 10 рәкәгатьтән тора: баштагы 4 сөннәт, 4 фарыз һәм ахыргы ике сөннәт. Җомга көнне өйлә вакытында җомга намазы укыла.


Elvira Nabiullina.
__NOTOC__


Мөфти.
Мөфти (гарәп.مفتي) – фәтва бирергә хокукы булган шәригать кануннарын яхшы белүче дин әһеле. Мөфтиләр мөстәкыйль рәвештә Коръән һәм хәдисләргә нигезләнеп карар чыгара алмыйлар, алар мондый хокукка ия мөҗтәһидләр хезмәтенә сылтарга тиешләр. Әгәр мөфти мөҗтәһидләрнең төрле карарларына юлыга икән, ул фәтваны шарт һәм вакыт таләпләренә туры китереп чыгара. Мөфти тәкъвалы һәм белемле булырга тиеш, ул бу таләпләргә туы килмәсә, аның фәтвалары буенча эш итмиләр.
Русиядә мөфтиләр мөфтият җитәкчеләре булып торалар.


Исаак Ньютон.
Сэр Исаа́к Нью́тон (, 1643 елның 4 гыйнвары – 1727 елның 31 марты) – инглиз физигы, математигы һәм астрономы. Класик физикага нигез салучылардан берсе.


6 декабрь.
6 декабрь — Милади тәкъвимендә уникенче айның алтынчы көне. Ел ахырына кадәр 25 көн кала.


Яңа ел.
Яңа́ ел (ингл. "New Year") – күп халыклар тарафыннан Милади тәкъвиме буенча елның беренче көнендә билгеләнүче бәйрәм. Милади тәкъвимендә елның беренче көне – 1 гыйнвар – Рим императоры Юлий Цезарь тарафыннан б. э. кадәр 46 елда расланды.
Милади тәкъвиме.
Күпчелек илләр яңа елны Милади тәкъвиме буенча 1 гыйнвар көнне каршылыйлар.
Төрки яңа ел.
Элек төрки халыклар яңа ел бәйрәмен 22 март көнне билгеләгәннәр (Нәүрүз). Хәзерге вакытта бу халыкларда яңа ел Хиҗри һәм Милади тәкъвимнәре буенча каршылана. Нәүрүз, табигатьнең яңаруын аңлата.
Кытай яңа елы.
Кытайда яңа ел бәйрәме 21 гыйнвар - 21 февральдән берсе көнендә була. Ләкин милли календарь сирәк файдаланыла һәм кытайлылар баштан Милади тәкъвимендәге, ә аннары соң үз Яңа елны үткәрәләр.
Бәйрәм барлыкка килүе тарихы.
Русия һәм Татарстанда яңа ел рәсми бәйрәм һәм ял көне. XV гасырга кадәр Русиядә яңа ел 1 мартта башланган иде (Юлиан тәкъвиме). XV гасырдан башлап исә, яңа ел 1 сентябрьдә билгеләнә. 1700 елда Петр I әмере буенча, яңа елны башка Аурупа илләрендә кебек 1 гыйнвар көнне билгели башладылар. 2005 елдан башлап елның беренче өлешендә рәсми ял көннәре (башта 1-2 көн, соңарак 10 көн).
Татарстанда яңа ел Русиядә кебек билгеләнә. Ләкин монда күп мөселманнар булу сәбәпле Яңа ел шулай ук Хиҗри тәкъвиме буенча бмлгеләнә.
Яңа ел персонажлары.
Баш Яңа ел персонажлары - Кыш бабай да Кара кызы.
Сылтамалар.
*


Marat Basharov.
__NOTOC__
Remarka - Wafan Alimzhanovich Yunisov dan hem Rauza Abdulovna Basharova dan tugan balany metrica da butalap Marat Alimzhanovich Basharov diep eazgannar ide. Yash yellar da Yunisov diep eazyl sa daa, bary ber metrica buyinsa passport birgannar ide. Familiany almashtyryrga jiengan ide, amma Basharov familia belan big popular bulgas, annyng turynda butan uila may inde.


5 декабрь.
5 декабрь — Милади тәкъвимендә уникенче айның бишенче көне. Ел ахырына кадәр 26 көн кала.


7 декабрь.
7 декабрь — Милади тәкъвимендә уникенче айның җиденче көне. Ел ахырына кадәр 24 көн кала.


Икенче бөтендөнья сугышы.
Икенче дөнья сугышы (1939 елның 1 сентябре — 1945 елның 2 сентябре) - ике хәрби-сәяси коалиция арасындагы сугышы. Кешелек тарихындагы иң зур сугыш. Хәрби хәрәкәтләр барлык континентларда һәм дүрт океанда алып барыла. Сугышта барлыгы якынча 70 млн кеше һәлак була.
Сугыш чыгу шартлары.
Версаль килешүе Германияның кораллы көчләрен үстерү мөмкинлеген нык чикләгән. Ләкин, Гитлер хакимлеккә килгәннән соң, Германия Версаль килешүенең чикләүләрен боза башлый — атап әйткәндә, армияга алыну тергезелгән һәм тиз генә төрле хәрби техника эшләп чыгарырга тотына. 1936 елда Германия гәскәрләре Рейн демилитаризацияләнгән зонасын басып ала. 1938 елда Германия Австрияне һәм Чехословакиянең бер өлешен үзенә куша.
Аурупа һәм Төньяк Африкадагы хәрби хәрәкәтләр күренеше.
Икенче дөнья сугышы 1939 елның 1 сентябрендә Германиянең Польшага һөҗүм итүе белән башлана. 3 сентябрь көнне Бөек Британия һәм Франция Германиягә сугыш игълан итә. 17 сентябрьда совет гәскәрләре Польшаның көнчыгыш төбәкләрен басып ала. 30 ноябрьда совет гәскәрләре Финляндия территориясенә керә (Кышкы сугыш 1940 елның 12 мартына хәтле давам итә һәм формаль яктан совет чыганакларында Икенче дөнья сугышының өлеше дип исәпләнми). 1940 елның апрель һәм май айларында Германия гәскәрләре Дания, Норвегия, Бельгия, Нидерландлар, Люксембург, июнь аенда Францияне басып алалар. 1940 елның июнь аенда СССР Литва, Латвия, Эстония һәм Румыниянең көнчыгыш төбәкләрен басып ала. 1940 елның 10 июлендә Германияне яклап Италия сугышка керә, аның гәскәрләре август һәм сентябрь айларында Британия Сомалины, өлешчә Кения һәм Судан басып алган, Мисыр җирләренә кергән. Декабрь аенда алар Британия гәскәрләре тарафыннан тар-мар ителеп, 1941 елның гыйнвар — май айларында Көнчыгыш Африкадан куылган. 1941 елның апрелендә Германия Греция һәм Югославияны басып ала. Япония Кытайның көньяк төбәкләрен һәм француз Һиндкытайның төньяк өлешен оккупацияләгән.
Польша өчен сугыш барышында поляк сугышчылары. 1939 ел
1941 елның 22 июнендә Германия Советлар Союзына һөҗүм итә (Бөек Ватан сугышын кара). 1941—1942 елларда Гитлерга каршы коалициянең нигезе оеша (СССР, Бөек Британия һәм Америка Кушма Штатлары).
Кызыл Армиянең Сталинград (1942—1943), Курск (1943) һәм Днепр (1943) ярларындагы җиңүләре белән Икенче дөнья сугышының борылышы билгеләнә. 1943 елның маенда Бөек Британия һәм Америка гәскәрләре Төньяк Африканы азат итәләр. 1943 елның июлендә Италиянең фашист режимы җимерелә, октябрь аенда Италия Германиягә сугыш игълан итә. Германия гәскәрләре Италия территориясен басып ала. 1943 елның июль-август айларында коалиция гәскәрләре Италиягә, 1944 елның июнендә — икенче фронт ачып Нормандиягә керәләр. 1944—1945 елларда совет гәскәрләре Үзәк һәм Көньяк-көнчыгыш Европа илләрен азат иткән. 1945 елның апрелендә союздаш гәскәрләр Төньяк Италияне азат итәләр, Көнбатыш Германияне басып алалар. 1945 елның 2 маенда Кызыл Армия Берлинны яулап ала. 8 май көнне Берлин янындагы Карлсхорст дигән урында Германия гәскәре башлыклары шартсыз капитуляция актына кул куялар. СССР, АКШ һәм Бөек Британия хөкүмәт башлыкларының Берлин конференциясе (17 июль — 2 август, 1945, Потсдам) Европаның сугыштан соң корылышының нигезләрен билгеләгән.
Атлантика өчен сугыш.
Икенче дөнья сугышы башланыр алдыннан Бөекбританиянең Хәрби диңгез көчләре Германиянекеннән күпкә көчлерәк булган.
Бөекбританиянең хәрби флотына каршы көрәшүне өметсез эш дип исәпләп, Германиянең хәрби диңгез флотының башлыгы Редер крейсер сугышы стратегиясен сайлаган, ягъни дошманның транспортларын юк итү стратегиясен. Бу идеяны гәмәлгә ашырыр өчен утызынчы еллар азагында «Дойчланд», «Адмирал Шеер», «Адмирал граф Шпее» исемле «кече линкорлар» төзелгән. Шул ук максатка «Бисмарк» һәм «Тирпиц» исемле линкорлар арналган.
1941 елның май аенда «Бисмарк», Атлантикага рейдка чыгып, Британия хәрби кораблар тарафыннан батырылган.
Шуннан соң Гитлер зур корабларга ышаныч югалтып, хәрби флот башлыгы итеп Дёницты билгеләгән. Дёниц исә бигрәк су асты көймәләр ярдәмендә сугыш алып бару дигән фикердә торган.
Германия күпләп су асты көймәләре төзи башлаган. Башта аларның хәрби хәрәкәтләре уңышлы булган, ләкин 1943 елның апреленнән алып Германиянең су асты көймәләре авыр югалтулар кичерә башлаган.
Атлантика өчен сугыш чорында, 1939 елдан алып 1945 елга хәтле, Германия 340 су асты көймәсен югалткан. Гитлерга каршы коалиция көчләре 4245 транспорт карабы югалткан.
Атлантика өчен сугышта Германиянең хәрби флоты нык көчсезләнгән. Нәтиҗә буларак, Германия хәрби диңгез көчләре, коалиция көчләре Нормандиягә диңгез ягыннан кергәндә, җитди каршылык күрсәтә алмаган.
Якын Көнчыгыш һәм Тыныч океандагы хәрби хәрәкәтләр күренеше.
1931 елдан алып японнар Маньчжурия һәм Төньяк Кытайны басып алуны башлаганнар. 1941 елның 7 декабрендә, сугыш игълан итмичә Перл Харборга һөжүм итеп, Япония АКШка каршы сугыш ачкан (бу сугыш Тын океандагы сугыш исем астында билгеле).
1941 — 1942 елның башында Япония Малайзия, Индонезия, Филиппины, Бирманы басып алган.
Тын океандагы сугышның борылышы Мидуэй атоллы янындагы яу булган.
1944—1945 елларда бөек Британия һәм Америка гәскәрләре Маршалл һәм Мариан утрауларын, Филиппины азат иткән һәм Японияның Окинава утравын басып алган. Америка авиациясы Япониядагы Хиросима (1945 елның 6 августында) һәм Нагасаки (9 августында) шәһәрләренә атом бомбаларын төшергән. 1945 елның 9 августында Советтар Союзы Япониягә сугыш игълан итә, совет гәскәрләре Япониянең Квантун армиясен тар-мар итә, Төньяк-Көнчыгыш Кытай, Төньяк Корея, Көньяк Сахалин һәм Курил утраулары азат итә. 1945 елның 2 сентябрендә Япония шартсыз капитуляция турындагы актка кул куя.


Икенде намазы.
Икенде намазы ("гъаср", гар.عص) – төштән соңгы (кич алды) намазы. 8 рәкәгатьтән тора: 4 рәкәгать сөннәт гайре мүәккәдә (даими булмаган сөннәт) һәм 4 рәкәгать фарыз. Бу намаз Коръәндә телгә алына (2:238), һәм Әл-Гасыр исемле кечкенә сүрә бар.


Ахшам намазы.
Ахшам намазы ("мәгъриб", гар.مَغْرِب) – кояш баткач укыла торган намаз.
Биш вакыт көндәлек намазның исәп буенча дүртенчесе. Намазлар Исламның биш баганасының икенчесен тәшкил итәләр. 5 рәкәгатьтән тора: 3 рәкәгать фарыз һәм аннары 2 рәкәгать сөннәт.
Бу намазны уку вакыты бик кыска (бигрәк тә түбән киңлекләрдә). Рамазан вакытында ахшамга азан, авыз ачу вакыты җиткәнне күрсәтә.


Ястү намазы.
Ястү намазы (гар.عشاء) – төнге намаз. Көндәлек мәҗбүри бишвакыт намазның соңгысы. 4 рәкәгать фарыздан һәм 2 рәкәгать сөннәттән.
Ястү намазын уку вакыты.
Кичке шәфәкънең юкка чыгуы белән башлана һәм таң атканчы дәвам итә. Төн уртасына кадәр уку әйбәтрәк санала, чөнки кайбер галимнәр моның мәҗбүрои икәнлеген әйтәләр.


Буддизм.
Будди́зм (санскр. बुद्ध धर्म, buddha dharma; пали बुद्ध धम्म, buddha dhamma, «Уянган Фәне») – VI гасырда (б. э. к.) Көньяк Азиядә барлыкка килгән, рухи уяну турында өйрәткән дини-фәлсәфәле дин. Аңа нигез салучы – Будда Гаутама.


Җомга намазы.
Җомга намазы (гар.صلاة الجمعة – саләт әл-җумгъә) – җомга көн төштән соң укыла торган җәмәгать намазы. Өйлә намазы вакытында укыла. Кешеләр саны биш кешедән ким булмаска тиеш. Намаз азан укылганнан соң башлана. 4 рәкәгать намаздан соң, яңадан азан укыла. Шуннан соң имам җомга хөтбәсен укый, һәм икамәттән соң, 2 рәкәгать фарыз һәм 4 рәкәгать сөннәт намаз үтәлә һәм гомуми дога кылына.
"«Ий иман китереп ышанучылар, әгәр җомга көн җомга намазына азан әйтелсә, эшләрегезне вә сәүдәләрегезне куеп намаз укырга, вәгазь тыңларга ашыгыгыз. Бу эш сезнең өчен хәерледер. Әгәр бу эшнең файдасын белсәгез икән!»" (Изге Коръән, 62:9)
Мөхәммәд пәйгамбәр хәдисендә бу көн турында болай әйткән: «Җомга – көннәрнең хуҗасы [башлыгы]! Бу көн Ураза бәйрәм һәм Корбан бәйрәменнән дә хәерлерәктер», һәм шулай ук әйткән: «Кем җомга намазын өч тапкыр рәттән калдыра – аның йөрәге Раббысы тарафыннан ябылачак».
Җомга намазы ир-атлар өчен генә мәҗбүри. Хатын-кызлар, балалар, мосафирләр, коллар һәм физик яктан хәлсезләргә җомга намазы мәҗбүри түгел. Әгәр дә килсәләр, бу намаз алар өчен өйлә намазы буларак санала.


8 декабрь.
8 декабрь — Милади тәкъвимендә уникенче айның сигезенче көне. Ел ахырына кадәр 23 көн кала.


Әхсән Баян.
Әхсән Баян (тулы исеме Әхсән Фәтхелбаян улы Баянов) - татар әдибе, шагыйрь, драматург.
Биография.
Әхсән Баянов 1927 елның 8 декабрендә Башкортстанның Илеш районы Әшмән авылында туган. 1943 елда күрше Ишкар авылында җидееллык мәктәпне тәмамлагач, берничә ел колхозда эшли, аннары 1947–1950 елларда район үзәге Югары Яркәйдәге Мәдәният йортында сәнгать җитәкчесе хезмәтендә була. Шунда, төп эшеннән аерылмыйча, урта мәктәпне тәмамлый. Бер ел авылда укытучылык иткәннән соң, 1951 елда Казанга килә һәм Казан дәүләт университетының татар теле һәм әдәбияты бүлегенә укырга керә. 1956 елда университетны тәмамлаганнан бирле Әхсән Баянов озак еллар журналистика өлкәсендә эшли. 1956–1962 елларда «Социалистик Татарстан» газетасы редакциясендә башта хәбәрче, соңыннан әдәбият–сәнгать бүлеге мөдире, 1962–1966 елларда «Казан утлары» журналының җаваплы сәркатибе, 1977–1981 елларда исә шул ук журналның баш редакторы урынбасары вазифаларын башкара.
Әхсән Баянов шигырьләре республика матбугатында 1951 елдан күренә башлый. 1959 елда «Диңгез шавы» исемле беренче җыентыгы басылып чыга. Хәзерге көндә ул шигъри әсәрләре тупланган дистәдән артык китап авторы. Аның күп санлы лирик һәм фәлсәфи-публицистик шигырләре, балладалары, «Яшел мәйдан» (1957), «Диңгез шавы» (1958), «Мират»(1959), «Сез аңларсыз мине» (1963), «Сәяхәтнәмә» (1969), «Һәйкәл» (1970), «Кышкы чәчәкләр» (1974) кебек поэмалары бүгенге татар поэзиясе хәзинәсендә лаеклы урын алып торалар.
Әхсән Баян проза һәм драматургия жанрларында да нәтиҗәле эшли. Нигездә сугыш алды, сугыш вакыты һәм сугыштан соңгы авыл тормышы вакыйгаларына бәйләп, кешеләр арасындагы катлаулы мөнәсәбәтләрне чагылдырган «Яшьлегемне эзлим» (1966), «Дүрт монолог» (1968), «Тау ягы повесте» (1972), «Төлке тоту кыен түгел» (1975), «Тавыш – табигать бүләге» (1977), «Аязучан болытлы һава» (1978), «Аргы яр» (1979) повестьлары һәм «Ут һәм су» (1971), «Таш китап» (1981) романнары укучылар һәм әдәби җәмәгатьчелектә зур кызыксыну уята.
Әдипнең «Күзләре нинди иде» һәм «Һәйкәл» исемле драмалары төрле театр сәхнәләрендә куелды, ә «Тау ягы повесте» буенча телевидение өчен өч серияле нәфис фильм дә эшләнде.
Әхсән Баян әдәби иҗат эшен җәмәгать эшләре белән тыгыз бәйләп бара. Ул 1974 елдан бирле Татарстан Язучылар берлеге идарәсе әгъзасы. Шулай ук озак еллар «Казан утлары» журналы һәм «Идел» альманахы редколлегияләренең әгъзасы булып торды.
Бүләкләр.
Әдәбиятны үстерү өлкәсендәге хезмәтләре өчен Әхсән Баянов 1977 елда «Почет Билгесе» ордены белән бүләкләнде.


Әл-Ихлас.
Әл-Ихлас сүрәсе ("Кольһүаллаһ")- Коръәндәге 112нче сүрә, 4 аятьтән тора. Бөтен галимнәр дә аны Мәккәдә иңгәнлеген әйтәләр. Татар халкы күбрәк бу сүрәне Кольһүаллаһ дип йөртә. Моннан тыш «Әт-Тәүхид» (Аллаһның барлыгы-берлеге хакында), «Сүрәтүт-Тәфрид», «Сүрәтүт-Тәҗрид», «Сүрәтүн-Нәҗәт», «Сүрәтүл-Виләйәһ» дип тә атыйлар.
Иңү сәбәбе:мөшрикләр Мөхәммәд галәйхис-сәлам янына килеп:«Йә Мөхәммәд! Безгә Раббыңның кемнән, кайсы нәселдән килеп чыкканлыгы турысында сөйлә әле!» – дип әйтәләр. Һәм бу сүрә моңа җавап булып иңә.
Сүрә.
Куль һүә-лаһу әхәд 1. Аллаһүс-самәд 2. Ләм йәлид үә ләм йүләд 3. үә ләм йәкүл-ләһү күфүән әхәд 4.
Әдәбият.
Һәфтияк шәриф тәфсире. – Казан: Раннур, 2003.


9 декабрь.
9 декабрь — Милади тәкъвимендә уникенче айның тугызынчы көне. Ел ахырына кадәр 22 көн кала.


Әл-Фәләкъ.
Әл-Фәлә́къ сүрәсе́ (гар. "Таң") – Коръәндәге 113нче сүрә, 5 аятьтән тора. Әл-Мүгаввизәтәйн сүрәләренә (Ән-Нәс белән бергә) керә. Сүрә Мәккәдә иңгән, кайбер мөфәссирләр әйтүенчә – Мәдинәдә.
Иңү сәббәбе: Мөхәммәд саләллаһу галәйхи үә сәллам, яһүдләрнең сихерләре аркасында, авырып китә. Шунан соң ике фәрештә аңа бозу әйберләре ташланаган коены күрсәтәләр. Җәбраил фәрештә Мөхәммәд саләллаһу галәйхи үә сәлламгә Әл-Мүгаввизәтәйн сүрәләрен тапшыра. Һәр бәйләнгән төенне чишкән саен, аларны укып, Расүлуллаһ терелә.
Сүрә.
Куль әгъузү би-ра́ббиль-фә́ләкый 1. миң шә́рри мә́ ха́ләка 2. үә миң шә́рри гъа́сикыйн и́зә́ үә́кабә 3. үә миң шә́ррин-нәффә́сәти филь-гъу́кади 4. үә миң шә́рри хә́сидин и́зә́ хә́сәд 5.
Әдәбият.
Һәфтияк шәриф тәфсире. – Казан: Раннур, 2003.


Ән-Нәс.
Ән-Нәс сүрәсе́ (гар. سورة الناس, кешеләр) – Коръәндәге 114нче – соңгы сүрә, 6 аятьтән тора. Әл-Мүгаввизәтәйн сүрәләренә (Әл-Фәләкъ белән бергә) керә. Сүрә Мәккәдә иңгән(Әл-Фәләкъ белән бергә иңә), кайбер мөфәссирләр әйтүенчә – Мәдинәдә.
Иңү сәббәбе: Мөхәммәд саләллаһу галәйхи үә сәллам, яһүдләрнең сихерләре аркасында, авырып китә. Шунан соң ике фәрештә аңа бозу әйберләре ташланаган коены күрсәтәләр. Җәбраил фәрештә Мөхәммәд саләллаһу галәйхи үә сәлламгә Әл-Мүгаввизәтәйн сүрәләрен тапшыра. Һәр бәйләнгән төенне чишкән саен, аларны укып, Расүлуллаһ терелә.
Сүрә.
Куль әгъузү би-ра́ббин-нә́си 1. мә́ликин-нә́си 2. илә́һин-нә́си 3. миң шә́рриил-үәсүә́силь-ханнә́сил- 4. ләзи́ йү́ә́сьүисү фи́ судү́рин-нә́си 5. ми́нәл-җи́ннәти үән-нә́с 6.
Әдәбият.
Һәфтияк шәриф тәфсире. – Казан: Раннур, 2003.


10 декабрь.
10 декабрь — Милади тәкъвимендә уникенче айның унынчы көне. Ел ахырына кадәр 21 көн кала.


Нобель премиясе.
Нобель премиясе лауреатына бирелә торган медаль
Но́бель пре́миясе (швед. "Nobelpriset", ингл. "Nobel Prize") — данлыклы фәнни тикшеренүләр, зур ачышлар яки җәмгыятьнең һәм мәдәниятнең үсешенә зур өлеш керткән өчен тапшырылган, иң престиж халыкара премияләрнең берсе.
Альфред НобельНобель премияләрен Альфред Нобель васыяте буенча тапшыралар.
Нобель премиясе күләме.
Нобель фонды 1900 елда бәйсез, табышсыз оешма буларак ачылды. Башлангыч капиталын 31 млн швед кронасын тәшкил итте. Беренче премияләрнең күләме 150 000 крона булды.
Төрле илләрдә булган "Нобель бүләге" лауреатлары
Сылтамалар.
*


Әхмәтзәки Вәлиди.
Зәки Әхмәтша улы Вәлиди – башкорт милли хәрәкәте лидеры, галим, тюрколог, фәлсәфә докторы.
Тормыш юлы.
Зәки Вәлиди 1890 елның 10 декабрендә Уфа губернасы Эстәрлетамак өязе (хәзерге Башкортстаның Ишембай районы) Көзән авылында мулла гаиләсендә туа. Гарәп, фарсы, урыс телләрен Әхмәтзәки сабый чактан ук әйбәтләп үзләштерә. 1908 елның көзеннән алып Казанда яшәү дәвере башлана. Атаклы «Касимия» мәдрәсәсенә укырга керә. Ә бер елдан үзе дә мөгаллим булып китә, шәһәрнең иҗтимагый тормышына актив катнаша башлый.
«Касимия» мәдрәсәсендә Вәлиди төрек тарихын, гарәп һәм төрек әдәбиятын укыта. 1912 елда «Төрек вә татар тарихы» исемле китабы дөнья күрә һәм уңай бәяләнә. Яшь галим Казан университеты галимнәре Н.Катанов, Ашмарин, В.Богородицкий, шулай ук Санкт–Петербург университетында эшләүче академик В.Бартольдның игътибарын үзенә җәлеп итә. 1912–1917 еллар эчендә Вәлидинең утызлап хезмәте дөнья күрә.
Галим буларак һәм җәмәгать эшлеклесе буларак җитлегеп өлгергәч, 1914 елны З.Вәлиди Уфага кайтып төпләнә: «Госмания» мәдрәсәсендә мөдәррис булып эшли; 1915 елда аны Дәүләт Думасына депутат итеп сайлыйлар. Ул IV Думаның мөселманнар фракциясе эшенә катнаша.
1917–1920 елларда З.Вәлиди башкорт халкының милли азатлык хәрәкәтен җитәкли. Бәйсез Башкортстан төзү идеясе барып чыкмагач, Фирганәгә барып төпләнә, басмачылык хәрәкәтенә җитәкчелек итүгә катнаша.
1923 елның февралендә З.Вәлиди СССРдан чит илләргә чыгып китә. Башкорт халкына язган саубуллашу хатында, аннан да бигрәк Ленинга җибәрелгән хатында ул үзенең сәясәттән бөтенләйгә ваз кичүен хәбәр итә.
Гомеренең калган өлешен З.Вәлиди үзенең яраткан эшенә – фәнгә багышлый. Ул дистәләрчә, йөзләрчә фәнни хезмәт иҗат итә, дөнья күләмендә мәшһүрлек казана. Аның лекцияләрен Вена белән Лондонда, Берлин белән Боннда яратып тыңлыйлар. Истанбулда галим Ислам фәнни–тикшеренү институты оештыра һәм шул институтның башында тора.
Зәки Вәлиди 1970 елның 26 июлендә дөнья куя. Аны Истанбулның Караҗа-Әхмәт зиратына күмәләр.


Әл-Кәүсәр.
Әл-Кәүсәр сүрәсе – Коръәндәге 108нче сүрә, 4 аятьтән тора. Мәккәдә иңгән.
Сүрә.
И́ннә́ әгътайнә́кәл-кә́үсәр 1. Фәса́лли ли ра́ббикә үә́н-хәръ 2. И́ннә́ шә́ни́'әкә һү́әл-ә́бтәръ 3.
Әдәбият.
Һәфтияк шәриф тәфсире. – Казан: Раннур, 2003.


Сараево.
Сара́ево (серб. "Сарајево", босн. "Sarajevo") – Босния һәм Герцеговина башкаласы. 1507 елга кадәр шәһәр "Врхбосна" исемен йөртте. Диңгез биеклеге белән чагыштырганда 500 метр биеклегендә урнашкан.


Мөәзин.
Мөәзин () – намазга чакырып, азан әйтүче кеше.


Кинематограф.
Кинемато́граф (грекча κινημα — хәрәкәт һәм грекча γραφω — язырга, сурәтләргә; ягъни «хәрәкәтне сурәтләү») - хәрәкәт иткән рәсемнәрне берәштергән кеше эшчәнлеге төре. Кайсы бер вакытларда синемато́граф дип атала (фр. "cinématographe"). Кинематограф XIX гасырда барлыкка килде. Кинематограф сүзенең аңламы өченә киносәнәгать (икътисад өлкәсе), киносәнгать керә. Кинематограф өйрәнүе эше белән кино белеме фәне шөгыльләнә.


Аниме.
Аниме (яп. アニメ, ингл. "animation" — анимация) - япон анимациясе. Башка илләр чыгарган анимациядән аермасы - олы аудитория өчен эшләве, шуңа да зур популярлык казанган. Телефильмнар һәм телесериаллар рәвешендә эшләнәләр.


11 декабрь.
11 декабрь — Милади тәкъвимендә уникенче айның ун беренче көне. Ел ахырына кадәр 20 көн кала.


12 декабрь.
12 декабрь — Милади тәкъвимендә уникенче айның ун икенче көне. Ел ахырына кадәр 19 көн кала.


Бәйрәм Мифтахов.
Мифтахов Бәйрәм Мифтах улы — галим-методист, педагогия фәннәре кандидаты.
1953 елның 12 декабрендә Балтач районының Ор авылында туган. Яңгул мәктәбендә җиде сыйныф белем алганнан соң Казан педагогия училищесын тәмамлый. 1941-1947 елларда армия сафларында хезмәт итә. Бөек Ватан сугышында катнаша. Озын-озак фронт юлларындагы фидакарьлекләре өчен Икенче дәрәҗә Ватан сугышы ордены, күп медальләр белән бүләкләнә.
Б.Мифтахов сугыштан соңгы елларда районыбызның төрле мәктәпләрендә укытучы, директор урынбасары, мәктәп директоры булып эшли. 1958 елда аны Татарстан укытучылар белемен күтәрү институтының татар теле һәм әдәбияты бүлеге мөдире итеп чакыралар. 1964 елдан — РСФСР милли мәгариф проблемалары фәнни-тикшеренү институтының Татарстан филиалында — гыйльми хезмәткәр, гыйльми секретарь, филиал мөдире. Монда ул киң эксперименталь фәнни-тикшеренү эшләре алып бара, 1967 елда диссертация яклап педагогия фәннәре кандидаты гыйльми дәрәҗәсе ала. Ул 200дән артык фәнни, методик, популяр хезмәтләр бастырган галим. Татар теле һәм әдәбияты укытучылары аның 1960 елда басылган «Грамматик анализ методикасы», 1966 елда басылган «5-10 сыйныфларда язма эшләрне үткәрү, тикшерү, анализлау һәм бәяләү методикасы», 1968 елда басылган «Татар теле синтаксисын укыту методикасы», 1983 елда басылган «Татар орфографиясе һәм пунктуациясенең кыен очраклары», шул ук елда нәшер ителгән «Татар теле дәресләрендә укучыларның танып белү активлыгын һәм мөстәкыйльлеген үстерү методикасы» китапларын эш процессында киң кулланалар. Исемнәреннән үк күренгәнчә, аның хезмәтләре телебезнең иң четерекле, катлаулы мәсьәләләренә багышланган. Туган телебезнең үсешенә игътибар арткан бу чорда аларның әһәмияте бәя биреп бетергесез.
Бүләкләр.
Шушы олы хезмәтләре өчен Б.М.Мифтаховка «РСФСРның халык мәгарифе отличнигы», «СССРның мәгариф отличнигы» билгеләре бирелде. Ул Татарстан АССРның атказанган мәктәп укытучысы.


Чыңгыз Айтматов.
Чыңгы́з Төреку́л улы Айтма́тов (кырг. "Чыңгыз Төрөкулович Айтматов") (1928 елның 12 декабре – 2008 елның 10 июне) – кыргыз совет язучысы. Кыргыз һәм рус телләрендә язган.


Драко Малфой.
Драко Малфой ("Draco Malfoy") – Гарри Поттер турындагы романнар сериясенең герое. Гарри Поттерның мәктәп көндәше.
Исем.
Латин теленнән тәрҗемәдә «Draco» сүзе «дракон» дигәнне аңлата. Блэклар гаиләсенең башка әгъзаларының кебек үк, исеме йолдызлык хөрмәтенә бирелду, бу очракта Дракон йолдызлыгы.
«Malfoy» сүзе исә искефранцуз «mal foi» яки «mal foy» (mal — «начар, зарарлы»; foi — «иман, ихласлык») дигәнне аңлата, ягъни «ихласлы түгел», «начар иманлы».
Тормыш юлы.
Драко Люциус Малфой 1980 елның 5 июнендә тууы билгеле. Анасы — Нарцисса Малфой, атасы — Люциус Малфой. Чистаканлылар гаилә әгъзасы.
Соңгы китапта Гарри Поттер Драконың гомерен коткара, бу дуслыкка китермәсә дә, алар арасында көндәшлекне юкка чыгара. Җиденче китап эпилогында әйтелгәнчә, Драко өйләнә, аның Скорпиус исемле улы бар.


«Ханума» спектакле.
«Ханума» – Галиәсгар Камал исемендәге Татар дәүләт академия театры куйган музыкаль комедия. 2 бүлектән тора. Дәвамы 2 сәгать 50 минут. Спектакльнең премьерасы 2004 елның 10 декаберендә булды. Драматургы – Авксентий Цагарели.
Сюжет.
Спектакль Кавказдагы иң хәйләкәр, тапкыр һәм зирәк яучы Ханума турында. Ул теләсә кемне өйләндерә һәм кияүгә дә бирә ала. Шәһәрдәге бер генә туй да Ханумадан башка узмый. Ләкин Кабато исемле икенче яучы аңа көндәш булырга җөрьәт итә.


13 декабрь.
13 декабрь — Милади тәкъвимендә уникенче айның ун өченче көне. Ел ахырына кадәр 18 көн кала.


1996 ел.
1996 ел - дүшәмбедән башланган кәбисә елы.


14 декабрь.
14 декабрь — Милади тәкъвимендә уникенче айның ун дүртенче көне. Ел ахырына кадәр 17 көн кала.


Нур Әхмәдиев.
Нур Гариф улы Әхмәдиев — татар шагыйре, язучы, Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе, СССР Язучылар берлеге әгъзасы (1984 елдан).
Нур Әхмәдиев 1946 елның 14 декабрендә Татарстанның Азнакай районы Әсәй авылында колхозчы гаиләсендә туган. Үз авылларында сигезьеллык, Азнакайда урта мәктәпне тәмамлагач, Казанга килеп, 1965–1970 елларда Казан дәүләт университетының татар теле һәм әдәбияты бүлегендә югары белем ала, аннары, яңадан туган төбәгенә кайтып, 1970–1977 елларда Сарлы авылы мәктәбендә укытучы, Азнакай район комитетында бүлек мөдире, район радиотапшырулары студиясендә редактор булып эшли. 1977 елның апрелендә Нур Әхмәдиев «Азнакайнефть» идарәсенә күчерелә, анда башта техник кабинет мөдире хезмәтләрен башкара, ә 1979 елда идарәнең нефтьче кадрлар әзерләү курслары директоры итеп билгеләнә.
Әдәбият мәйданында Нур Әхмәдиевнең исеме 70 еллар башында «Ялкын» журналы, «Яшь ленинчы», «Татарстан яшьләре» газеталарында басылган шигырьләре һәм хикәяләре белән күренә башлый. Соңга таба шигъри цикллары «Идел» альманахында, «Казан утлары» журналында еш басыла. 1980, 1984 елларда шагыйрьнең ике китабы — лирик һәм публицистик шигырьләре тупланган «Аһәң» һәм нәниләр өчен «Баллы яңгыр» исемле җыентыклары басылып чыкты.
1998 елда Кембридждагы Интернациональ биографик Үзәк һәм Америка биография институты чакыруы белән Яңа Орлеан шәһәрендә җыелган XXV халыкара конгресста катнаша һәм бөтен кыйтгалардан килгән кешеләр каршында татарча шигырь укый.


Сирин Батыршин.
Сирин Хәниф улы Батыршин — татар шагыйре.
Сирин 1896 елның 14 декабрендә Татарстанның хәзерге Баулы районы Кәрәкәшле авылында крестьян гаиләсендә туа. Инкыйлабка кадәр Бәйрәкә мәдрәсәсен тәмамлый, аннары туган як авылларында башлангыч мәктәптә балалар укыта. Октябрь инкыйлабыннан соң аны Бөгелмәдәге өч еллык педагогика курсларына укырга җибәрәләр. Шушы елларда Бөгелмәдә чыккан «Юксыл» газетасында ул беренче шигырьләрен бастыра.
1921 елда курсларны тәмамлап, Сирин Казанга юл тота, анда әдәбият–сәнгать кешеләре белән аралаша һәм үзенең иҗади тәҗрибәләрен дәвам иттерә. 1926 елда Бөгелмәдә чыккан «Сабанчы» газетасында бераз вакыт эшләп килгәч, Сирин 1927 елда Казандагы Көнчыгыш педагогика институтына укырга керә һәм, аны уңышлы тәмамлап чыкканнан соң, шактый еллар Казан мәктәпләрендә тел-әдәбият укыта.
1929 елда шагыйрьнең балаларга атап язган «Яз», «Җәй», «Көз», «Кыш» дигән шигырләре, рәсемнәр белән бизәлеп, аерым – аерым китапчыклар булып басылып чыга, ә 1931 елда «Тамчылар» исемле җыентыгы дөнья күрә.
Бөек Ватан сугышы башлангач, Сирин фронтка китә, берничә тапкыр яралана. Сугыштан соң туган авылына кайтып, колхозда эшли, сирәк булса да, шигырьләр яза. Озак һәм каты авырудан соң, ул 1969 елның 23 ноябре вафат була.
Сириннең зур булмаган шигъри мирасы заман эчтәлеген үзенчәлекле формада чагылдыруы белән 20–30нчы еллар татар поэзиясендә билгеле бер урын били.


1917 ел.
1917 ел – дүшәмбе көненнән башланган ел.


Сәет Шәкүров.
Сәет Габделхәй улы Шәкүров — татар драматургы.
Сәет Шәкүров 1917 елның 14 декабрендә хәзерге Татарстанның Балык Бистәсе районы Балыклы Чүкәй авылында укытучы гаиләсендә туган. Гомуми урта белемне Казанда, М.Вахитов исемендәге күргәзмә мәктәптә ала, 1934–1938 елларда Казан театр техникумында укый. Техникумны тәмамлагач, 1938–1942 еллар арасында башта Татар дәүләт академия театрының колхоз–совхоз филиалында, аннары Минзәлә колхоз–совхоз театрында актер булып эшли. 1942 елның февралендә армиягә алынып, 1943 елның җәенә кадәр Ленинград хәрби ветеринария училищесында укый. Укуы тәмамлангач, фронтның алгы сызыгында фашистларга каршы, соңыннан, Германия җиңелгәч, Көнчыгышка җибәрелеп, Япониягә каршы сугыш хәрәкәтләрендә катнаша. Фронта чакта каты яралана, контузия ала. Сугышчан хезмәтләре өчен Кызыл Йолдыз ордены (1945), “Кенинсбергны алган өчен” медале һәм башка медальләр белән бүләкләнә.
1946 елның җәендә армиядән кайткач, С.Шәкүров яңадан актерлык хезмәтен дәвам иттерә: 1946-1956 елларда Мамадыш, Әлмәт, Минзәлә колхоз-совхоз театрларында һәм Республика күчмә театрында (хәз. Казан драма һәм комедия театры) эшли, ә 1956 елдан 1959 елга кадәр Г.Камал исемендәге татар дәүләт академия театры сәхнәсендә уйный. 1959–1964 елларда ул Казан шәһәрендәге мәдәният сарайларында үзешчән сәнгать коллективларына җитәкчелек итә. Аннары ун ел буе Татар дәүләт академия театрының баш администраторы, ә 1975 елдан алып пенсиягә чыкканчы (1979) Республика күчмә театрының директоры булып эшли. Татар театр сәнгатен үстерүдәге хезмәтләре өчен аңа 1970 елда Татарстан АССРның атказанган мәдәният хезмәткәре дигән мактаулы исем бирелә.
С.Шәкүровның драматургия өлкәсендәге беренче иҗат тәҗрибәләреннән булган “Орденлы Касыйм” исемле өч пәрдәле песасы 1938 елда “Пьесалар” дигән күмәк җыентыкта дөнья күрә. Сугышка кадәр ул хикәяләр дә язып бастыра. Аннан соң ул озак вакыт язмый тора. Аның күләмле икенче әсәре – “Тормыш бусагасында” исемле драмасы фәкать егерме елдан соң гына язылып тәмамлана. Төрле театр сәхнәләрендә драматургның шигырь белән язылган “Зөһрә йолдыз” исемле трагедиясе, “Уракчы кыз”, “Мәхәббәт газабы”, “Сары елан”, “Кыз бирү”, “Карт гашыйк”, “Тол хатыннар, тол кызлар” кебек драмалары куела.
Драматург 1989 елда вафат була.


АКШ административ бүленеше.
Беренче дәрәҗәдә Америка Кушма Штатлары штатларга бүленәләр.
Штатлар үз чиратында округларга бүленәләр. АКШда 3141 округ бар.
Өченче дәрәҗәдә АКШ шәһәр муниципалитетларына һәм тауншипларга (township) бүленәләр.
Штатлар.
Штат (ингл. "state" – «дәүләт», «ил») – АКШның төп административ берәмлеге. Барлыгы АКШда 50 штат.


Гарри Поттер һәм фәлсәфә ташы.
Гарри Поттер һәм фәлсәфә ташы (ингл. "Harry Potter and the Philosopher’s Stone") — Гарри Поттер турындагы романнар сериясенең беренче китабы.
Сюжет.
Китапның башында Гарри Поттерны Дамблдор, Минерва Макгоногалл, Рубеус Хагрид тарафыннан Дурслләр гаиләсенә илтүе сурәтләнә. Бу вакытта тылсымчыга 1 яшь була. 11 яшендә Гарри Поттерны Хагрид, явыз Дурслләрдән Хогвартска алып китә. Поездта ул Рон Уизли һәм Гермиона Грейнджер белән таныша. Хогвартста Гарри тылсым фәннәрен өйрәнә. Мәктәптә аның дуслары да, дошманнары да була. Уку елы башында ук Дамболдор, директор буларак, бер аерым бүлмәгә керүне тыя. Әмма Гарри, Рон һәм Гермиона ялгыш шул бүлмәгә керәләр һәм анда өч башлы этне күрәләр. Алар монда нидер яшерелгәнен аңлыйлар. Раштуа бәйрәмендә Гаррига әтисенең күрмәс-мантиясен бүләк итәләр. Аның ярдәмендә ул төннәрен яшерен китпаханәгә йөри. Озакламый тыелган бүлмәдә фәләсәфы ташы яшерелгәне беленә. Аны Волан-де-Морттан саклап, шунда яшергәннәр. Китап ахырында Гарри дуслары белән шул бүлмәгә керә һәм фәлсәфә ташын Волан-де-Мортның игезәге Квиреллдан алып кала, ә Квирелл үзе үлә.


Гриффиндор.
Гриффиндор – Хогвартс тылсым мәктәбенең 4 факультетларынын берсе. Гриффиндор укучыларына батырлык, кешегә ярдәм итү хас. Җитәкчесе - Минерва Макгоногалл. Бу факультетта күбрәк яхшы укучылар укыган.


Алабама.
Алаба́ма (ингл. "Alabama") – АКШ штаты. Башкаласы – Монтгомери шәһәре. Мәйданы 136 мең км². Халык саны 4,7 млн. кеше (2008). Административ үзәк – Монтгомери. Зур шәһәрләр – Бирмингем, Мобил, Хантсвилл. Көнбатышта Миссисипи, көнчыгышта Джорджия, төньякта Теннесси, көньякта Флорида белән чиктәш. Мексика култыгына чыга. Штат хәләтен 1819 елдан йөртә (22 штат). Рәсми атама – «Көньяк Йөрәге».


Анкара.
Анкара́ (төр. "Ankara") – Төркия Җөмһүрияте башкаласы. Халык саны 4 миллион кешедән артык.


Слизерин.
Слизерин – Хогвартс тылсым мәктәбендә 4 факультетнын берсе.Исеме Хогварстка нигез салучыларның берсе булган Салазар Слизериннан алынган.Бу факультетта укыган укучылардан кубрәк кара тылсымчылар килеп чыккан.Хогвартс өчен көрәштә барлык факультетлар да көрәшкәндә бер Слизерин гына читтә кала.Бу факультетның җитәкчесе булып Северус Снейп торган.Соңрак аның урынын Гораций Слизнорт ала.
Слизеринга су стихиясе туры килә.Талисманнары – елан.Төсләре – яшел.


15 декабрь.
15 декабрь — Милади тәкъвимендә уникенче айның унбишенче көне. Ел ахырына кадәр 16 көн кала.


Кави Нәҗми.
Кави Нәҗми, чын исеме Кави Һибәт улы Нәҗметдинов (1901 елның 15 декабре — 1957 елның 24 марты) — танылган татар язучысы һәм җәмәгать эшлеклесе, СССР Язучылар берлеге әгъзасы.
Тормыш юлы һәм иҗаты.
Язучы 1901 елның 15 декабрендә элекке Сембер губернасы (хәзерге Горький өлкәсе) Петрякс районы Красный Остров (хәзерге исеме — Кызыл Октябрь) авылында дөньяга килә. Кавига ике яшь чагында аның әтисе, нужадан качып, бөтен гаиләсе белән читкә чыгып китә. Идел буе, Кырым, Урал шәһәрләрендә, Алтай далаларында сезонлы эшче сыйфатында алты-җиде ел каң-гырап йөргәннән соң, ул, ниһаять, 1910 елда Актүбә шәһәрендә төпләнеп кала.
Монда Кави 6 еллык рус-татар мәктәбенә укырга йөри. Җәйге айларда тамак ялына төрле эшләрдә эшли.
Кави Нәҗми яшьтән үк Габдулла Тукай, Мәҗит Гафури, Шәриф Камал кебек күренекле язучыларның әсәрләре белән таныша. Шулар йогынтысында 1912 елны «Көз» исемле беренче шигырен яза, рус шагыйре А. О. Кольцовның «Урман» шигырен татарчага тәрҗемә итә.
1917 елның башында бер-бер артлы әтисе һәм әнисе вафат булгач, әле уналты яше дә тулмаган Кави ике энесен һәм сеңлесен ияртеп туган авылына кайта. Бөек Октябрь революциясен ул шунда каршы ала, аннары, озак та үтми, Казанга юл тотып, бер ел чамасы төрле эшләрдә эшләп көн күрә. 1918 елны «Эшче» газетасында берничә шигыре басылган Кави, белем дәрәҗәсен күтәрү теләге белән, 1919 елның башында Кави Сембердәге педагогия курсларына укырга керә. Курсларны тәмамлагач, матбугат эшләрендә катнаша башлый. Тиздән гражданнар сугышына китә һәм ак интервентларга каршы көрәшә.
1923 елда Мәскәү Югары хәрби педагогия институтын тәмамлый. Казандагы татар-башкорт хәрби мәктәбендә сәяси фәннәр укыта, соңрак комиссар була. 1927 елда Казанда чыга торган «Кызылармеец» газетасында редактор булып эшли башлый.
Бу елларда язучы күп кенә хикәяләр, повестьлар яза. Аның әсәрләре Октябрь борылышына кадәрге тормышны һәм революцион хәрәкәтне («Миңлебикә кодагыйның кайгысы», «Кайтты»), гражданнар сугышы чоры вакыйгаларын («Чыныгу», «Иң соңгысы», «Шобага», «Яр буенда учаклар»), крестьяннарның колхозларга берләшүен («Якты сукмак», «Кояшлы яңгыр») чагылдыралар.
1932 елда Кави Нәҗми Татарстан Язучылар берлеген оештыру комитетына сайлана. «Совет әдәбияты» («Казан утлары») журналы редакторы булып эшли. Бөтенсоюз совет язучыларының Беренче съездында катнаша һәм татар матур әдәбияты турында доклад ясый. Съездда аны СССР Язучылар берлеге идарәсенә әгъза итеп сайлыйлар.
1941–1945 елларда ул Татарстан радиокомитетында эшли. Бөтен иҗат сәләтен фашизмны җиңү эшенә багышлый.
1949 елда Кави Нәҗми Казан эшчеләренең революцион көрәшкә катнашуларын сурәтләгән «Язгы җилләр» романын бастырып чыгара. Бу китап, шул чор татар прозасының күренекле әсәрләреннән берсе буларак, Дәүләт премиясенә лаек була.
К. Нәҗми тәрҗемәсендә татар телендә Александр Блокның «Двенадцать» («Уникәү», Казан, 1920) поэмасы, И. Уткинның шигъри җыентыгы («Шигырьләр», Казан, 1928), С. Маршакның балалар өчен язган күп кенә әсәрләре («Мистер Твистер», 1934; «Фронт почтасы», 1946 һ. б.) һәм башка рус классик һәм совет шагыйрьләренең аерым шигырьләре басылып чыга.
К. Нәҗми – гомере буе язучылык хезмәтен иҗтимагый-сәяси һәм дәүләт эшләре белән бергә бәйләп барган әдип. Шушы хезмәтләре өчен хөкүмәтебез аны орден һәм медальләр белән бүләкләде.
Кави Нәҗми 1957 елның 24 мартында Казанда вафат була.


Хөсни Кәрим.
Хөсни Кәрим, тулы исеме Хөснетдин Минһаҗетдин улы Кәримов (1887 елның 15 декабре — 1965 елның 25 декабре) — татар язучысы, мөгаллим һәм җәмәгать эшлеклесе.
Ул 1887 елның 15 декабрендә хәзерге Башкортстанның Дүртөйле районы Тайморза авылында крестьян гаиләсендә туа. 14 яшеннән үз көнен үзе күрә башлый: җәен төрле яллы эшләрдә бераз акча туплап, кышларын мәдрәсәдә укый. 1911 елда Уфада «Галия» мәдрәсәсен тәмамлагач, хосусый әзерләнеп, гимназия программасы буенча рус теле мөгаллимлегенә имтихан тота, аннары 1914 елның җәенә кадәр Әстерхан шәһәренең хөкүмәт карамагындагы рус-татар мәктәбендә балалар укыта. Әстерхандагы газеталарның берсендә басылган фельетоны өчен полиция эзәрлекли башлагач, Хөсни Кәрим туган якларына кайта һәм Бөре өязенең Байкыйбаш авылы мәктәбендә мөдир һәм укытучы булып эшли башлый, ә 1915 елдан шул ук өяздәге Богдан авылында яңа ачылган төбәк китапханәсенә мөдир булып күчә. Октябрь инкыйлабыннан соң тәҗрибәле мөгаллимне Бөре өязенең мәгариф эшләре җитәкчесе итеп билгелиләр. Ул өяз авылларында яңа мәктәпләр ачу, укытучылар хәзерләү курслары оештыру, укытучыларның беренче өяз съездын үткәрү буенча зур эшләр башкара.
1919-1924 елларда Хөсни Кәрим Уфада шәһәр мәгариф бүлегенең мөселман әдәбияты нәшрияты секциясе мөдире, Идел буе хәрби округы каршында татар–башкорт гаскәриләре өчен ачылган курсларда лектор һәм сәяси җитәкче, татар–башкорт нәшрияты бүлеге мөдире булып эшли. 1922 елда аны Уфа шәһәр советына депутат итеп сайлыйлар. 1924 елда Х. Кәрим Казанга юридик мәктәпкә укырга килеп, укуын тәмамлагач, Казанда яшәргә кала һәм 1926–1936 еллар арасында Главлит җитәкчесе, Татарстан Үзәк Башкарма комитетының читтән торып уку бүлеге мөдире һәм Татарстан радиокомитетының әдәби – музыкаль тапшырулар секторы мөдире хезмәтләрендә була. 1936 елда, каты авырып китү сәбәпле, Хөсни Кәрим актив җәмәгать эшләреннән читләшергә мәҗбүр була. Соңыннан Совет хөкүмәте аңа союз күләмендәге персонал пенсия билгели.
Ул 1965 елның 25 декабрендә вафат булды.
Хөсни Кәрим — шактый зур әдәби мирас калдырган язучы. Аның иҗат эшчәнлеге 1907 елларда, «Галия» мәдрәсәсендә укыган чагында ук башлана. 1910 елда «Атна кич, яки Шакир хәлфә» исемле ике пәрдәле драма әсәре басылып чыга. Шул вакыттан башлап татар телендә чыга торган төрле газета–журналларда аның йөзләрчә хикәя, шигырьләре, очерк, публицистик мәкаләләре, фельетоннары басыла, үзе исән чагында дистәдән артык китабы дөнья күрә. Хөсни Кәримнең үз заманындагы актуаль темаларга багышлап язган күләмлерәк әсәрләреннән «Җан исәбен алганда» (1927), «Ертылган приказ» (1929), «Октябрьгә чаклы» (1935) повестьлары әле хәзер дә тарихи әһәмиятләрен югалтмаганнар.


Уолт Дисней.
Уо́лт Ди́сней (ингл. "Walt Disney", тулы исем – Уо́лтер Эла́йас Ди́сней ингл. "Walter Elias Disney", 1901 елның 5 декабре – 1966 елның 15 декабре) – американ рәссам- мультипликатор, кинорежиссёр, актёр, сценарист һәм продюсер, хәзерге вакытта «The Walt Disney Company» медиаимпериягә әйләнгән «Walt Disney Productions» компаниясенең нигезчесе. Тарихта беренче тавышлы, озынметражлы һәм музыкаль мультфильм эшләүче.


Намаз.
Нама́з яки салә́т (‎‎;;) – Ислам динендә мәҗбүри яки өстәмә гыйбадәт. Мәҗбүри намаз (фарыз) көненә биш тапкыр укыла. Исламның биш баганасының берсе. Намаз ракәгатьләрдән тора.
Мәҗбүри намазның биш төре бар: Иртәнге намаз, Өйлә намазы, Икенде намазы, Ахшам намазы, Ястү намазы. Шулай ук Җомга намазы, Гает намазы, Нәфел намазы һ. б. намаз төрләре бар.


16 декабрь.
16 декабрь — Милади тәкъвимендә уникенче айның уналтынчы көне. Ел ахырына кадәр 15 көн кала.


Әхмәт Ерикәй.
Әхмәт Ерикәй — татар шагыйре.
Биография.
Әхмәт Ерикәй 1902 елда Башкортстанның Өлкенде авылында крестьян гаиләсендә туа. Җиде балалы ишле гаиләгә тормыш итү авыр булганлыктан, Әхмәткә кечкенәдән үк тормыш ачысын татырга туры килә: кышларын авыл мәктәбенә укырга йөрсә, җәйләрен көтү көтә, авыл байларында көнлекче булып эшли, үсә төшкәч, әтисенә ияреп, Златоуст, Нязепетровск, һ.б. шәһәрләргә яллы эшләргә чыгып йөри. Бер үк вакытта күп укый, поэзия белән кызыксына, рус телен ярыйсы үзләштерә. 15 яшендә волость башкарма комитетында сәркатип булып эшли. Шушы елларда аның матбугат битләрендә беренче шигырьләре күренә башлый. 1927 елда Ә.Ерикәй Мәскәүгә килә һәм Дәүләт журналистика институтына укырга керә. Студентлык чорында төрле газета–журналларга языша, «Эшче» газетасы редакциясендә җаваплы сәркатип һәм редактор урынбасары вазифаларын үти.
1932–1935 елларда Гослитиздатның ССРБ халыклары әдәбияты секторында редактор, сектор мөдире, Татарстанның Чистай районы МТСында политбүлек газетасы редакторы хезмәтләрендә була.
1935 елда Мәскәү дәүләт консерваториясе каршында татар опера театры студиясе ачылганнан соң, студиянең әдәби бүлек мөдире Муса Җәлил белән беррәттән, Ә. Ерикәйне дә татар телендә либреттолар һәм җырлар язу эшенә тарта. 1935–1941 елларда Ә.Ерикәй «Шауласын, гөрләсен безнең җыр», «Комсомолка Гөлсара», «Гармун», «Яшь егетләр, яшь кызлар», «Тагын килер язлар», «Тын бакчада», «Туган ил», «Бибисара», «Кәккүк», «Алсу», «Минзәлә» һ.б. иҗат итә.
Бөек Ватан сугышы елларында Ә.Ерикәй фронт газетасында хезмәт итә, совет сугышчыларын фашизмга каршы көрәшкә өндәгән шигырьләр, очерклар һәм җырлар яза.
Сугыштан соңгы чорда шагыйрьнең иҗат активлыгы тагы да арта. Ул поэмалар, лирик шигырьләр, мәсәлләр, дүртьюллыклар, җырлар, мәкаләләр яза, тәрҗемә итә.
Ләкин аны үзенчәлекле шагыйрь итеп танытканы – кыска лирик шигырьләр һәм җырлар. Җыр итеп язылган шигырьләре халыкчан шигъри бизәкләр, тапкыр сүзләр, чорга хас иҗтимагый фикер-хис белән сугарылган. Аларның ритмик төзелеше, эчке аһәңе үзеннән–үзе көйне сорап тора, шуңа күрә композиторлар Әхмәт Ерикәй поэзиясенә еш мөрәҗәгать итәләр. 1982 елда шагыйрьнең җырлары аерым китапка тупланып «Ике йөз җыр» исеме белән басылып чыкты.
Әхмәт Ерикәй 1967 елның 15 сентябрендә Мәскәүдә вафат була.


1991 ел.
1991 ел – сишәмбе көненән башланган ел.


Джейн Остин.
Джейн Остин (ингл. "Jane Austen", 1775 елның 16 декабре – 1817 елның 18 июле) – инглиз язучысы. Хатын кызлар өчен ромманнар язучыларның беренчесе. Джейн Остин китаплары классика булып саналалар. Алар Бөекбритания мәктәпләрендә һәм колледжларныда һаман укытылалар.


Җөмәдел-әүвәл.
Җөмәдел-әүвәл – Хиҗри тәкъвимдә бишенче ай.


Мөхәррәм.
Мөхәррәм – Хиҗри тәкъвимендә беренче ай. Айның унынчы көнендә Гашура бәйрәме билгеләнә.


Сәфәр.
Сәфәр – Хиҗри тәкъвимдә икенче ай.


Раббигыль-әүвәл.
Раббигыль-әүвәл – Хиҗри тәкъвимдә өченче ай. Бу айда Мөхәммәд с. г. с. туды.


Шәгъбан.
Шәгъбан (гарәпчә شعبان‎‎) – Хиҗри тәкъвимендә сигезенче ай.


Шәүвәл.
Шәүвәл – Хиҗри тәкъвимнең унынчы ае.


Сириус Блэк.
Сириус Блэк ("Sirius Black") – Гарри Поттер турындагы романнар сериясе герое.


Зөлхиҗҗә.
Зөлхиҗә – Хиҗри тәкъвимендә уникенче ай. Шулай ук Хаҗ ае, Корбан ае дип тә атала. Бу айда Корбан гаете үткәрелә,хаҗ кылына.


Әтнә районы.
Әтнә районы () — Татарстан Республикасының төньяк-көнбатышында урнашкан муниципаль район. Мари Ил белән чиктәш. 1930 елның 10 августында төзелә. Мәйданы 681,4 км².


Хогвартс.
Хогвартс Тылсым Академиясы – Гарри Поттер турындагы романнар сериясендә тылсым мәктәбе.
Тарих.
Хогвартс 11нче гасырда ул заманның иң көчле 4 тылсымчысы – Годрик Гриффиндор, Салазар Слизерин, Кандида Когтевран, Хельга Пуффендуй
Факультетлар.
Тылсым мәктәбе Гриффиндор, Слизерин, Когтевран, Пуффендуй факультетларына бүленә. Укучыларны факультетлар буенча аларның характерын, сыйфат, сәләтләрен исәпкә алып, Годрик Гриффиндорның "Бүлүче Эшләпәсе" төркемли. Һәр факультетның үз деканы, ягъни җитәкчесе була.
Хогвартста уку көне.
Хогвартс укучылары иртән, сәгат 9:00 да Олы Залда ашыйлар.Аннары дәресләргә юнәләләр. Алар бер сәгат баралар,араларында 15әр минут тәнәфес була.
Хогвартс расписаниясендә көндезге аш, кичке аш каралган. Кичләрен укучылар Уку залында өй эшләре хәзерлиләр. Укучылар факултет башнясында яшиләр. Дәресләр төрле башняларда үтә.
Кара көчләрдән саклану.
Бу фән кара кчләрдән сакланырга, аларга каршы торырга өйрәтә. Әмма бу фән Хогвартста ләгънәтләнгән. Кайчандыр, Волан-де-Морт бу фәннән укытучы булып керергә теләгән. Әмма, ул вакыттагы Хогвартс директоры – Альбус Дамболдор аны эшкә алмый. Шуның өчен, Кара Лорд бу эшне ләгънәтли, һәм бу эштә беркем дә бер елдан артык эшли алмаган.


Пуффендуй.
Пуффендуй – Хогвартс тылсым мәктәбендә факультет. Нигез салучысы-Пенелопа Пуффендуй. Укучыларына эшне ярату,намуслылык хас. Талисман – барсук. Төсләре – сары. Деканы – Помона Стебель.


Фәтхулла Гүлән.
Мөхәммәт Фәтхулла Гүлән яки Фәтхулла Гүлән (төр. "Fethullah Gülen", 1941 елның 27 апрелендә, Әрзурум, Төркиядә туды) – язучы, шагыйрь, җәмгыять эшлеклесе. 30га якын китабы һәм төрле газета-журналларда мәкаләләре басылды. Төрекчә, гарәпчә, фарсы, һәм госманлы төрекчәсе телләрендә яза. Газета журналистлары һәм язучылар вакыфын оештыручыларның берсе.
Диннәр арасында аралашу-диалог фикерен актив рәвештә алга этәрүче.
1999 елда сәламәтлек проблемалары аркасында АКШга китте. Хәзер ул Пенсильвания штатында яши.


Konstantin Rokossovskiy.
__NOTOC__


Когтевран.
Когтевран – Хогвартс тылсым мәктәбендә факультет. Укучыларына акыллылык, белемне ярату хас. Нигезләүчесе – Кандида Когтевран. Талисманнары – бөркет (Чынлыкта исә карга, ләкин аны бөркет дип саныйлар). Төсләре – зәңгәр һәм бронзалы. Җитәкчесе – Филиус Флитвик. Өрәге – Серая Леди.


17 декабрь.
17 декабрь — Милади тәкъвимендә уникенче айның унҗиденче көне. Ел ахырына кадәр 14 көн кала.


Альберт Хәсәнов.
Альберт Бари улы Хәсәнов (17 декабрь 1937, Кече Кавал, Биектау районы, Татарстан) — татар язучысы.
Тормыш юлы һәм иҗаты.
Альберт Бари улы Хәсәнов 1937 елның 17 декабрендә Татарстанның Биектау районы Кече Кавал авылында укытучы гаиләсендә туган.
1961 елда Казан дәүләт педагогика институтын тәмамлый, аннан соң озак еллар Татарстанның Лениногорск шәһәрендә «Ленин васыятьләре» исемле газета редакциясендә әдәби хезмәткәр, Лениногорск телестудиясендә һәм радиосында соңгы хәбәрләр бүлеге редакторы булып эшли. Шул елларда аның көндәлек матбугатта хикәяләре, очерклары басыла башлый. «Озын аяк» исемле беренче хикәяләр җыентыгы 1966 елда дөнья күрә. Хәзер язучының, очерк җыентыклары белән бергә, дистәдән артык басма китабы бар. Альберт Хәсәнов хикәяләренең күпчелеге кече һәм урта яшьтәге балаларга адресланган булып, алар тематик яктан да бер-берсенә якын торалар. Автор үзенең әсәрләрендә яшь буынны табигатькә, хайваннар дөньясына сак мөнәсәбәттә булырга өнди.
«Бер сафта», «Юллар үргә илтә» кебек җыентыкларына тупланган очеркларында һәм документаль хикәяләрендә исә язучы хезмәт кешеләренең – бораучыларның, төзүчеләрнең күркәм образларын чагылдырырга омтыла. 1983 елда «Казан утлары» журналында Альберт Хәсәновның «Әбием ядкаре» исемле повесте басылып чыкты.
Альберт Хәсәнов 1982 елдан СССР Язучылар союзы әгъзасы.


Белем.
Беле́м – теоретик һәм практик аңламнар системасы.
Беле́м (фән белеме) – бер фән турында мәгълүмат булу.


Татарстан Җөмһүрияте Мөселманнары Диния Нәзараты.
Тарих.
1992 елда Казан шәһәрендә ике мөстәкыйль нәзарәт оеша. 1998 елда ике нәзарәт берләшә. 14 февральдә ТҖ МДН рәисе итеп Госман Исхакый сайлана. Нәзарәткә 45 мөхтәсибәт һәм 1247 мәхәллә буйсына. Диния Нәзаратында шулай ук 6 казыйят бар.
2011 елның 13 апрелендә узган Бишенче чираттан тыш корылтайда мөфти итеп Илдус Фәиз сайланды.
Пленум.
Президиум әгъзалары + имам-мөхтәсибләр + мәдрәсә ректорлары
Аппарат.
Илдус хәзрәт Фәиз – Мөфтинең беренче урынбасары, вакыфлар рәисе
Җиһаншин Ильяс хәзрәт Исхак улы ТҖ МДН үзәк аппараты җитәкчесе Ислам динен кабул итүгә 1000 ел исемендәге КЮММ
Сафина Мәүлия абыстай Зөфәр кызы Җаваплы сәркатиб
Насыйбуллин Рифкать хәзрәт Габдрәхман улы Уку-укыту бүлеге мөдире
Җәгфәр хәзрәт Мөбарәк Дини әдәбиятны тикшерүче
Ибраһим әфәнде Корманов Беренче урынбасар сәркәтибе
Гомәр әфәнде Исламов Хуҗалык эшләре бүлеге мөдире
Вәсилә ханым Гыйсмәтуллина Документларны теркәү бүлег мөдире
Гамил әфәнде Гыйбадуллин Мәгълүмат тарату, массакүләм мәгълүмат чаралары һәм җәмәгатьчелек белән эшләү бүлеге мөдире
Мөхтәсибәтләр.
"Төп мәкалә Татарстан мөхтәсибәтләре"
Татарстанда 45 мөхтәсибәт бар. Алар белән мөхтәсибләр җитәкчелек итәләр


18 декабрь.
18 декабрь — Милади тәкъвимендә уникенче айның унсигезенче көне. Ел ахырына кадәр 13 көн кала.


Халыкара мигрантлар көне.
Халыкара мигрантлар көне ("БМО рәсми телләрендә:" ингл. "International Migrants Day", исп. "Día International del Migrante", фр. "la Journée internationale des migrants", рус. "Международный день мигранта") — БМО генераль ассамлеясе тәкъдим иткәнчә, 2000 елдан башлап, һәр ел 18 декабрь көнне билгеләнә.


19 декабрь.
19 декабрь — Милади тәкъвимендә уникенче айның унтугызынчы көне. Ел ахырына кадәр 12 көн кала.


Шарль де Голль.
Шарль де Голль (фр. "Charles de Gaulle", 1890–1970), тулы исем Шарль Андре́ Жозе́ф Мари́ де Голль (фр. "Charles André Joseph Marie de Gaulle") – Франция хәрби һәм җәмәгать эшлеклесе. Икенче дөнья сугышы вакытында Франция азатлыгы символы булды. Бишенче Республика беренче президенты.


Абакан.
Абака́н (хак. "Ағбан") — Хакасия Республикасы башкаласы. Халык саны — 163,4 мең кеше. Халык тыгызлыгы — 1452 кеше/км². Шәһәр мәйданы — 112,38 км². Элекеге исемнәр: 1870 елга кадәр — "Абакан острогы", 1925 елга кадәр — "Усть-Абакан", 1931 елга кадәр — "Хакасск".


20 декабрь.
20 декабрь — Милади тәкъвимендә уникенче айның егерменче көне. Ел ахырына кадәр 11 көн кала.


2012 ел.
2012 ел - якшәмбе көненнән башланачак кәбисә елы.


Майя (цивилизация).
Ма́йя — үз вакытында тарихы, мәдәнияты, сәнгате бай булган, Үзәк Америкада урнашкан цивилизация. 2000 елларда (б. э. к.) формалаша башлады. Конкистатодрал килгәч юк ителделәр.
Кайбер майя шәһәрләре ЮНЕСКО исемлегенә кертелде.
Территория.
Бүгенге көндә (2010 ел) майя цивилизациясе урнашкан җирләр түбәндәге илләргә керә: Мексика (Чьяпас, Кампече, Юкатан, Кинтана-Росо штатлары), Гватемала, Белиз, Сальвадор, Гондурас (көнбатыш өлеше).
ХХ гасырның 80-нче елларында археологлар бу цивилизациянең 1000 шәһәре һәм 3000 авылының эзләрен тапканнар.


Брюссель.
Брюссе́ль (фр. "Bruxelles", нидерл. "Brussel") – Бельгия башкаласы. Брюссельда Аурупа Берлеге штаб-квартирасы, НАТО офисы, Бенилюкс илләре секритариаты урнашкан.
Шәһәр һәм округ.
Башка 18 комунна белән Брюссель Брюссель башкала округын төзи. Гадәттә Брюссель дип бөтен округны атыйлар.


21 декабрь.
21 декабрь — Милади тәкъвимендә уникенче айның егерме беренче көне. Ел ахырына кадәр 10 көн кала.


Мәхмүт Хәсәнов.
Мәхмүт Максуд улы Хәсәнов – прозаик, драматург, публицист.
Биография.
Мәхмүт Хәсәнов 1927 елның 21 декабрендә Татарстанның Саба районы Югары Кибәхуҗа авылында крестьян гаиләсендә туа. 1937 елда алар гаиләләре белән Яшел Үзән шәһәренә күчеп киләләр. Шунда Мәхмүт урта мәктәптә укый. Бөек Ватан сугышы чорында ул һөнәр училищесын тәмамлап, берникадәр вакыт слесарь булып эшли.
1944 елда М.Хәсәнов Мәскәүдәге Дәүләт театр сәнгате институтына (ГИТИС) укырга керә. Актерлык факультетын уңышлы тәмамлаганнан соң, ул Казанда Яшь тамашачылар театрында эшли. Шул чорда (1949–1951) газета-журнал битләрендә аның хикәяләре, очерклары бик еш басыла. Соңрак ул актерлык хезмәтеннән аерылып, журналистика өлкәсенә эшкә күчә: «Совет Татарстаны» газетасында әдәби хезмәткәр, Татарстан радиосында хәбәрче вазифаларын башкара.
1952 елда М.Хәсәновның беренче китабы дөнья күрә. Шуннан соң язылган «Урман шаулый», «Кыюлар юлы» кебек повестьлары М.Хәсәновны өлгергән язучы итеп таныта.
1955–1957 елларда ул Мәскәүдә икееллык Югары әдәби курсларда укый.
1957–1980 елларда М.Хәсәнов Питрәч район газетасы редакциясендә эшли, Азнакай район үзәге мәдәният сараенда үзешчән сәнгать көчләре белән җитәкчелек итә, район газетасы редакциясендә бүлек мөдире була.
1980 елдан М.Хәсәнов Яшел Үзән шәһәрендә яши.
Әдипнең «Саф җилләр», «Юллар, юллар», «Кама таңнары», Инженерлар» романнарын, балалар өчен язылган «Очар кошлар», «Җирән кашка», «Динозаврлар өнендә», «Шайтан малае» дигән повестьларын укучылар яратып укыйлар.
М.Хәсәновның әдәби иҗаты тематик колачы һәм актуаль яңгырашы белән 50-70нче еллардагы әдәби процессның үзенчәлекле бер өлешен тәшкил итә.
1988 елда «Язгы аҗаган» романы өчен М.Хәсәновка Татарстанның Г.Тукай исемендәге Дәүләт бүләге бирелә.
Мәхмүт Хәсәнов 1990 елның 13 сентябрендә Кырымда Күктүбәдәге Язучылар иҗат йортында вафат була.


Сәхаб Урайский.
Сәхаб Урайский (чын исем Сәхабетдин Камалетдин улы Мәүлютов) – татар шагыйре.
Сәхаб Урайский 1907 елның 21 декабрендә хәзерге Ульянов өлкәсенең Иске Майна районы Иске Кызылсу (Татарское Урайкино) авылында ярлы крестьян гаиләсендә туа. Яшьли ятим калып, бала чактан ук тормышның ачысын татып үсә: тамак ялы өчен авыл байларында батрак булып эшли, көтү көтә. Бөек Октябрь инкыйлабыннан соң гына, мәктәп партасына утырып, башлангыч белем ала һәм 1927-1930 елларда Самара шәһәрендәге татар–башкорт педагогика техникумында укый. Аны тәмамлагач, ике ел Урта Идел буе татар мәктәбендә татар теле һәм әдәбияты укыта, ә 1932–1938 елларда Куйбышевта (Самарада) татар телендә чыга торган «Колхозчы» исемле өлкә газетасында әдәби хезмәткәр булып эшли. Шул ук елларда (1934–1936) ул әдәби курсларда укып кайта.
1938 елда Сәхаб Урайский Казанга килә һәм «Яшь сталинчы» (хәзерге «Татарстан яшьләре») газетасы редакциясендә эшли башлый. 1941–1945 елларда Совет Армиясе сафларында хезмәт итә һәм, автотранспорт батальонының политик җитәкчесе буларак, сугыш хәрәкәтләрендә катнаша, медальләр белән бүләкләнә.
Армиядән кайткач, Сәхаб Урайский 1946–1948 елларда республика партия мәктәбендә укый, аннан соң күп еллар буе «Яшь сталинчы» газетасында әдәби хезмәткәр һәм Татарстан китап нәшриятының яшьләр–балалар әдәбияты редакциясендә редактор булып эшли.
С.Урайскийның исеме матбугатта 1929 елдан күренә башлый. Әдәбияттагы беренче адымнарыннан ук ул яшьләр темасына язучы әдип буларак мәйданга чыга. Лирик – публицистик шигырьләрендә булсын, «Давыллар аша», «Порт – шәһәр» кебек поэмаларында булсын, шагыйрь яшьләренең хезмәттәге батырлыкларын, якты идеалларын, өметләрен чагылдырырга омтыла. Ул балалар өчен язган «Пионерлар җыры» (Х.Вәлиуллин көе), «Чыршы янында» (И.Шәмсетдинов көе), «Укырга» (С.Сәйдәшев көе), шулай ук яшьләргә багышланган «Икебез ике якта», «Безнең яшьләр», «Тау кызы» (Ш.Мәҗитов көе), «Син кал бездә», «Онытма» (Р.Яхин көе), «Өй артында шомыртым» (халык көе) кебек җырлар үз заманында халык арасында киң популярлык казана.
С.Урайский 1957 елның 15 февралендә вафат булды.


Совет Социалистик Республикалар Берлеге.
Совет Социалистик Республикалар Берлеге (рус. "Сою́з Сове́тских Социалисти́ческих Респу́блик") – 1922 елдан 1991 елга кадәр Аурупа һәм Азия кыйтгаларында урнашкан дәүләт.


2007 ел.
2007 ел — дүшәмбедән башланган ел.


Мостафа Ногман.
Мостафа Ногман улы Ногманов — татар шагыйре, тел галиме.
Тормыш юлы.
Мостафа Ногман 1912 елның 22 декабрендә Татарстанның Арча районы Кызыл Яр авылында сәүдә эше белән дә шөгыльләнүче урта хәлле крестьян гаиләсендә туа. 1931 елда Казан педагогика техникумын тәмамлый, аннары берничә ел Татарстан һәм Таҗикстан мәктәпләрендә укытучы, 1935–1937 елларда Дүшәмбе шәһәрендә Хәрби трибуналда сәркатип булып эшли, 1937-1941 елларда Дүшәмбе дәүләт педагогика институтының кичке бүлегендә укый, Ватан сугышы чорында (1941–1945) юстиция өлкән лейтенанты сыйфатында Совет Армиясендә хезмәт итә. 1945 елда армиядән демобилизаияләнгәч, Мостафа Ногман Казанга килә һәм ике елга якын «Пионерская правда» газетасының Татарстандагы үз хәбәрчесе булып эшли. 1947-1951 елларда Мостафа Ногман – Мәскәү Көнчыгышны өйрәнү институты студенты. Институтны фарсы, төрек телләре белгечлеге буенча уңышлы тәмамлагач, ул 1953–1957 елларда СССР Фәннәр академиясенең Казан филиалы Тел, әдәбият һәм тарих институтында татар теле буенча аспирантурада укый. Шундагы гыйльми эзләнүләрен гомумиләштереп, 1964 елда «XVII – XVIII йөзләрдәге русча-татарча кулъязма сүзлекләр» дигән темага диссертация яклый. Гомеренең соңгы уналты елында (1960–1976) ул Казан университетының тарих-филология факультетында студентларга фарсы һәм борынгы татар теле укытты.
1965 елдан ул СССР Язучылар берлеге әгъзасы иде.
Шагыйрь 1976 елның 4 сентябрендә Казанда вафат булды.
Иҗат.
Тел белеме өлкәсендә әһәмиятле гыйльми тикшеренүләр алып бару белән бергә, Мостафа Ногман шигърият жанрында актив эшләгән һәм үзенчәлекле эз калдырган шәхесләрнең берсе. Аның беренче шигырьләре Бөек Ватан сугышы чорында язылалар һәм басылып чыгалар («Давыллы еллар лирикасы» җыентыгы, 1944). Сугыштан соңгы елларда ул шигърияттә үз юлын табарга омтыла: лирик һәм публицистик шигырьләр, тарихи һәм революцион үткәне, Бөек Ватан сугышы героикасын тасвирлаган поэмалар иҗат итә («Җир турында җыр», 1958; «Кокушкино таңнары», 1962; «Үлмәс чәчәк легендасы» 1967–1968). Ахырда, җыр жанрына тукталып, шигъри талантын аеруча шушы өлкәдә ныграк ачуга ирешә. Аның «Карлыгандай кара күзләреңә» (1945) исемле беренче җыры ук халыкта киң популярлык казана. 50нче еллардан башлап, композиторлар тарафыннан шагыйрьнең җиде дистәдән артык шигъри әсәре музыкага салына («Оныта алмыйм», «Салагыш болыннары», «Киек казлар китә», «Сагыну җыры», «Әниләр», «Актаныш таңнары», «Туган авылыма», «Арча кичләре», «Сөн буйлары бөдрә урман» «Яшь йөрәкләр җыры», «Кырлар яңарганда», «Бер егет кайтты фронттан», «Таң йолдызы», «Сибелә, сибелә алма чәчәкләр һ.б.)
Шагыйрьнең сайланма шигырьләре, поэмалары, җырлары һәм тәрҗемәләре 1982 елда басылып чыккан «Акчарлаклар оча Иделдә» исемле җыентыгында урын алган.


23 декабрь.
23 декабрь — Милади тәкъвимендә уникенче айның егерме өченче көне. Ел ахырына кадәр 8 көн кала.
Дини бәйрәмнәр.
12px Рим католик чиркәве изгеләр тәкъвимы


1919 ел.
1919 ел – чәршәмбе көненнән башланган ел.


Харис Якупов.
Харис Габдрахман улы Якупов — данлыклы татар рәссамы, СССРның халык рәссамы, Тукай премиясе лауреаты.
Харис Якупов 1919 елда Казанда туа. Мәктәптә укыганда ук сынлы сәнгать студиясенә йөри, күргәзмәләрдә катнаша. «Яшь ленинчы» (хәзерге «Сабантуй») газетасында рәсемнәрен бастыра. 1940 елда Казан сәнгать училищесын тәмамлый.
1941-1945 еллардагы сугыш Харис өчен чыныгу һәм тормыш мәктәбе була. Сугышчы, разведчик, топограф, старшина X. Якупов Мәскәү янында, Курск дугасында, Украина, Польша, Чехословакияне азат итү сугышларында катнаша. Анда да рәсем ясаудан туктамый.
Харис Якупов – портрет остасы. Ул ясаган Г. Тукай, А. Пешков, Ш. Камал портретлары аеруча уңышлы дип табылды.
«Габдулла Тукай крестьяннар арасында», «А.С. Пушкин Казан юлында», «А.М. Горький Марусовкада» (1946-1949) кебек картиналары тарихи темаларга багышланган.
Харис Якупов – пейзажчы да. Ул «Иделдә эссе көн», «Казанкада су ташу», «Кабан күле», «Иделдә яз», «Зур Идел» кебек зур полотнолар иҗат итә.
1950 елда Харис Якупов, Лотфулла Фәттахов белән бергәләп, «В.И. Ленин Татарстан АССР төзү турындагы декретка кул куя» исемле зур картина яза. Бу картина өчен рәссамнарыбыз Харис Якупов һәм Лотфулла Фәттаховка СССРның Дәүләт премиясе бирелә.
1954 елда Харис Якупов җәмәгатьчелекне үзенең «Хөкем алдыннан» дигән атаклы картинасы белән таң калдыра. Картинада фашистлар тарафыннан җәзалап үтерелгән каһарман шагыйрь Муса Җәлил сурәтләнә.
Харис Якупов китап графикасы өлкәсендә дә күп эшли. Шәриф Камал, Мәҗит Гафури, Кави Нәҗми, Җәүдәт Тәрҗеманов, Әхмәт Фәйзи, Ләбибә Ихсанова һ. б. язучыларның китапларына, татар халык иҗаты әсәрләренә рәсемнәр ясый.
Чит илләрдә йөрү башка халыкларның тормышын сурәтләгән әсәрләр тууга сәбәп була. Кореядә, Италиядә булу Харис Якуповка яңа картиналар язу өчен өстәмә мәгълүмат бирә.
Харис Якупов 1951 елдан башлап Татарстан Рәссамнар берлеге рәисе булып эшләде. 1974 елда СССР Сәнгать Академиясенең әгъза-корреспонденты итеп сайланды.
1976 елда рәссамга И. Репин исемендәге премия, ә 1980 елда сәнгатьне үстерүдәге хезмәтләре өчен СССРның халык рәссамы дигән исем бирелде.
Аның хатыны һәм ике улы да – рәссамнар.


Газиз Мөхәммәтшин.
Газиз Фазлый улы Мөхәммәтшин - татар язучысы, драматургы.
Биография.
1932 елның 23 декабрендә Татарстанның Минзәлә районы Яңа Бикчәнтәй авылында колхозчы гаиләсендә туа. Авыл мәктәбендә җиде сыйныф һәм 1952 елны Минзәлә педагогика училищесын тәмамлаганнан соң, Казан дәүләт педагогика институтының татар теле һәм әдәбияты бүлегендә югары белем ала, аннары ике ел (1956–1958) Төмән өлкәсендә авыл укытучысы булып эшли. 1958-1960 елларда ул – «Чаян» журналы редакциясендә әдәби хезмәткәр һәм «Ялкын» журналының, 1963 елдан алып 1965 елның маена кадәр «Казан утлары» журналының җаваплы редакторы вазифаларын башкара.
Газиз Мөхәммәтшинның исеме матбугатта беренче тапкыр 1955 елны «Чаян» журналы битләрендә басылган юмористик һәм сатирик хикәяләре («Кадерле бүләк», «Минем характер» һ.б.) белән күренә. 1960 елда «Сер итеп кенә» исемле тәүге җыентыгы чыга. Шуннан соң, 60нчы еллар дәвамында, яшь автор бик актив эшли, үзенең төп иҗат кыйбласы булган хикәя жанрыннан тыш («Яз башы», «Йолдызлар астында», «Кояш кызы», «Торналар киткәндә» һ.б. китапларында тупланган хикәяләр), прозаның эрерәк формаларында да көчен сынап карый: балалар, яшүсмерләр тормышына багышланган «Без әле җирдә яшибез» (1963), «Саумысыз, аккошлар!» (1971) повестьларын һәм мәхәббәт темасына бәйле рәвештә кешенең җәмгыятьтә бурычлары, яшәү мәгънәсе турында әхләкый – фәлсәфи проблемаларны күтәргән «Йөрәктәге эзләр» (1967-1969) исемле романын яза. Әдипнең иҗат мирасында шулай ук берничә драма әсәре да бар. Шулардан «Тынгысыз төн» комедиясе үз вакытында Татар дәүләт драма һәм комедия театры сәхнәсендә уйналып, тамашачы һәм әдәби җәмәгатьчелектә уңай бәя ала. Шулай да Газаз Мөхәммәтшинны үзенчәлекле язучы итеп таныткан жанр – ул аның хикәяләре. Бу жанрда ул Ф.Әмирхан, Г.Ибраһимов, Ш.Камаллардан башланган һәм К.Нәҗми, Ә.Еники, И.Гази, М.Әмир кебек хикәя осталары дәвам иткән күркәм традицияләргә таянып иҗат итте. Әдипнең иң яхшы хикәяләре («Бал чүлмәге», «Без ничек ураза тоттык», «Дулкыннар», «Ике әби бәрәңге ала» һ.б.) материалының тормышчанлыгы, сюжет–композиция төзелешенең җыйнаклыгы, тел – сурәтләү чараларының табигыйлеге, халыкчанлыгы белән аерылып тора.
Г.Мөхәммәтшин 1972 елның 17 февралендә вафат булды.


Әхәт Гаффар.
Әхәт Гаффар ("Габделәхәт Габдрахман улы Гаффаров") - татар драматургы, журналист.
Биография.
1948 елның 23 декабрендә Татарстанның Балык Бистәсе районы Олы Әшнәк авылында туган. Үз авылындагы сигезьеллык һәм Олы Солтан авылындагы урта мәктәпне тәмамлагач, 1966 елда Казан дәүләт университетының журналистика бүлегенә укырга керә. Университетны тәмамлаганнан соң, 1971 елдан алып 1981 елга кадәр, республика көндәлек матбугатында – «Яшь ленинчы», «Социалистик Татарстан» газетасы һәм «Казан утлары» журналы редакцияләрендә корреспондент һәм бүлек редакторы булып эшли. 1982 елда Ә.Гаффар Татарстан язучыларының Әлмәт оешмасына җаваплы сәркатип итеп билгеләнә.
Әхәт Гаффар әдәбият мәйданына 70нче еллар башында килә. Аның 1972 елда «Казан утлары» журналында басылып чыккан «Әҗәт» дигән беренче хикәясе үк әдәби җәмәгатьчелектә кызыксыну уята. Шуннан соң язылган «Яра» (1973), «Язлар моңы» (1973), «Гозер» (1975), «Кашан җыры» (1977), «Су астындагы чишмә» (1980), «Бишек» (1981) кебек повестьлары белән Ә.Гаффар үзен әдәбият кануннарын сизгер тоемлаган, шул ук вакытта, әдип буларак, үзенә хас язу стиленә һәм сурәтләү алымнарына ия булган прозаик итеп таныта.
Ә.Гаффар драматургия жанрында да нәтиҗәле эшли. Аның тормыштагы әхлак мәсьәләләрен, заман проблемаларын үз эченә алган, язу стиле буенча, прозасындагы кебек үк, хис, метафора, символ-мәгънә синтезына корылган драма әсәрләреннән «Иртәгә улың булам» (1977), «Җиләк вакыты бер генә» (1978), «Өч сорауга бер җавап» (1981), «Язлар моңы», «Соңгы ләкләк» (1980), «Бер картлыкта, бер яшлектә» (1981), «Мунча көне» (1982) пьесалары төрле театр сәхнәләрендә уйналып, тамашачыларның игътибарын казаналар. Әдипнең «Соңгы сөю» (1980) һәм Муса Җәлилгә багышланган «Хөкем» исемле драмалары (1981) Казан телевидениесе аша күрсәтелә. Болардан тыш, Ә.Гаффар республика көндәлек матбугатында театр сәнгате, әдәбият кешеләре, республиканың икътисади һәм сәнгать тормышы турында күпләгән мәкалә, рецензия, очерклары белән катнашып килә. 1977 елда әдипнең үзәк матбугатта рус телендә беренче тапкыр басылган «Акчураның җир үбүе» хикәясе «Литературная Россия» газетасының еллык премиясенә лаек була.


Прага.
Пра́га (чехча "Praha" [ˈpraɦa]) – Чехия башкаласы.
X гасырдан Чех дәүләте башкаласы. 1918 елдан Чехословакия җөмһүрияте башкаласы. 1960 елдан ЧССР башкаласы, ә 1993 елдан бирле Чехия башкаласы.
Шәһәр приматоры (башлыгы) – Павел Бем.
Табигать шартлары.
Прага Влтава елгасының ике ягында урнашкан. Шәһәр эчендә елганың озынлыгы – 23 км, урта тирәнлеге – 2,75 м, максимум тирәнлеге – 10,5 м. Шәһәр биш тауда урнашкан. Гыйнвар аенда урта температура -1,7 °C, июль аенда +18,3 °C.


Сүрә.
Сү́рә (, "Sūrah") – Коръән бүлекләрен билгели торган термин.
Коръәндә 114 сүрә бар. Шуларның 86 сы Мәккәдә, 28 е Мәдинәдә иңгән.
Сүрәләр аятьләрдән торалар. Сүрәләрдә 3 тән алып 286 гача аять булырга мөмкин.
Коръәннең бөтен сүрәләре, тугызынчы сүрә – Әт-Тәүбәдән башка, «Рәхимле, Шәфкатьле Аллаһ исеме белән» () дип башланалар.


Әл-Фатыйха.
Әл-Фатыйха́ сүрәсе́ ("Әлхәмд") – Коръәндәге 1нче сүрә, 7 аятьтән тора. Бу сүрәне татар халкы «Әлхәм» сүрәсе дип йөртә. Бу сүрәнең утыздан артык исеме бар.
Бу сүрә намазның һәр рәкәгатендә укылырга тиеш.
Сүрә.
Бисмил-лә́һир-рахмә́нир-рахи́м. 1. Әл-хә́мдү лил-лә́һи ра́ббил-гъа́ләми́н 2. Әр-рахмә́нир-рахи́м 3. Мә́лики йә́үмид-ди́н 4. Иййә́кә нә́гъбүдү үә иййә́кә нәстәгъы́йн 5. Иһдинә́с-сыйра́таль-мүстәкы́йм 6. Сыйрата́ль-ләзи́нә әнгъа́мтә гъалә́йһим 6. га́йриль-мәгду́би гъалә́йһим үә лә́д-да́льлин 7.
Әдәбият.
Һәфтияк шәриф тәфсире. – Казан: Раннур, 2003.


Тәлгать Таҗетдин.
Тәлгать Сафа улы Таҗетдин – Русия мөселманнарының Үзәк Диния нәзарәте рәисе, мөфти.


Равил Гайнетдин.
Равил Исмәгыйл улы Гайнетдин – шәех, Русия мөфтиләр шурасы, Русия Үзәк Аурупа төбәге мөселманнары Диния нәзараты рәисе.


24 декабрь.
24 декабрь — Милади тәкъвимендә уникенче айның егерме дүртенче көне. Ел ахырына кадәр 7 көн кала.
Христианлык.
12px Католик һәм 12pxОртодокс (Православ) христиан изгеләре көне


Зәки Нури.
Зәки Нури 1921 елның 24 декабрендә Татарстанның Чүпрәле районы Татар Төкесе авылында урта хәлле крестьян гаиләсендә туа. Җидееллык колхоз яшьләре мәктәбен тәмамлаганнан соң, 1934–1937 һәм 1940–1941 елларда Татарстанның хәзерге Кукмара районындагы Лубян урман техникумында белем ала, 1938–1940 еллар арасында Ерак Көнчыгыштагы Николаевск–на– Амуре шәһәрендә диңгез порты төзелешендә һәм Чувашстанның Шемурша урман хуҗалыгында үз белгечлеге буенча хезмәт чыныгуы уза. 1941 елда З.Нури хәрби хезмәткә алына һәм артиллерист сыйфатында фашист илбасарларына каршы сугыш хәрәкәтләрендә катнаша. Сугышта күрсәткән батырлыклары өчен З.Нури Ватан сугышы ордены (1948), «Ватан сугышы партизанына» медале (1944) һәм башка медальләр белән бүләкләнә. Белоруссия җирләре фашист илбасарларыннан азат ителгәннән соң, 1944 елның августыннан 1946 елның көзенә кадәр, З.Нури хезмәт ияләре депутатларының Орша шәһәре Советында башкарма комитет председателе урынбасары вазифасын башкара һәм шәһәрне сугыш хәрабәләреннән арындыру, торгызу буенча зур оештыру эшләре алып бара. 1946 елда З.Нури туган якларына кайта һәм 1946–1949 еллар дәвамында башта Буа урман базасы, аннары Тархан леспромхозы директоры булып эшли.
1949 елның ахырында З.Нури Казанга килә һәм «Яшь сталинчы» газетасы редакторы урынбасары итеп билгеләнә. 1951–1955 елларда Татарстан китап нәшриятының яшьләр-балалар әдәбияты редакциясе мөдире булып эшли. 1957 елда Мәскәүдә СССР Язучылар союзы каршындагы Югары әдәби курсларны тәмамлап кайтканнан соң, З.Нури алты елга якын (1957–1963) Татарстан Язучылар союзының җаваплы сәркатибе, 1964-1971 елларда «Казан утлары» журналының баш редакторы, 1971-1974 елларда Татарстан Язучылар союзы идарәсе председателе булып эшли. 1974–1982 елларда ул яңадан «Казан утлары» журналының баш редакторы хезмәтендә.
Зәки Нуриның беренче шигъри тәҗрибәләре сугыш алды елларында көндәлек матбугатта һәм күмәк җыентыкларда күренә башлый. Шулай да шагыйрь буларак ул Бөек Ватан сугышы һәм сугыштан соңгы чорда формалаша. 1945 елда сугышчы-партизанның ватандарлык, дуслык-туганлык хисләре һәм фашизмга карата нәфрәт белән сугарылган беренче җыентыгы («Шигырьләр») басылып чыга. Гомумән, Ватан сугышы темасы, партизан лирикасы шагыйрьнең бөтен иҗаты буенча үзенчәлекле бер агым булып дәвам итә. Лирик шигырьләрдән һәм «Дан юлы», «Урманда утлар» кебек поэмаларыннан тыш, әдипнең сугыш темасына 60нчы елларда язылган «Үлгәннәр дә үч алды» исемле проза әсәре дә бар.
З.Нуриның сугыштан соңгы поэтик иҗат эшчәнлеге жанр ягыннан нигездә өч тармакта бара: публицистик лирика, балалар поэзиясе һәм юмор-сатира әсәрләре. Туган илне сөю, аның тарихи казанышлары, көндәлек уңышлары белән горурлану – З.Нури поэзиясенең төп идея эчтәлеген тәшкил итә. Шушы ук патриотик хисләр һәм сыйфатлар аның күп санлы юмор-сатира әсәрләренең, балалар өчен язган шигырьләренең дә пафосын билгели.
1945–1983 еллар арасында әдипнең татар телендә – 36, рус теленә тәрҗемәдә – 17, башка халыклар теленә тәрҗемәдә алты – барлыгы 59 исемдә аерым китабы басылып чыга. Шагыйрьнең иҗат йөзен билгели торган шигырь һәм поэмалары 1980 елда Татарстан китап нәшриятында «Шигырь китапханәсе» сериясендә дөнья күргән «Күңел яктысы» исемле күләмле җыентыгында урын алган.
З.Нури тәрҗемә өлкәсендә дә нәтиҗәле эшли. Күренекле рус, украин, белорус, әзербайҗан, казакъ, үзбәк, төрекмән, кыргыз, таҗик, латыш, литва, эстон, әрмән, грузин әдипләренең иң яхшы үрнәкләре тупланган махсус җыентыклар бастырып чыгарды. Дөнья халыклары һәм илебездәге кардәш халыкларның фольклор әсәрләрен үз эченә алган «Күңелле китап» (1969, 1979), «Алтын хәзинә» (1973) исемле күләмле җыентыклар да әдипнең тәрҗемә өлкәсендәге күпкырлы эшчәнлеге турында сөйли.
З.Нури – актив җәмәгать эшлеклесе. Ул берничә тапкыр халык депутатларының Казан шәһәр советы депутаты итеп сайлана.
Әдәбият өлкәсендәге һәм җәмәгать тормышындагы хезмәтләре өчен З.Нури 1971 елда «Почет Билгесе», ә 1981 елда Халыклар Дуслыгы орденнары белән бүләкләнде.


Зөлкагъдә.
Зөлкагъдә (ذو القعدة) – Хиҗри тәкъвимнең унберенче ае.


Рәҗәб.
Рәҗәб – Хиҗри тәкъвимдә елның җиденче ае.


25 декабрь.
25 декабрь – Милади тәкъвимендә уникенче айның егерме бишенче көне. Ел ахырына кадәр 6 көн кала.
Христиан изгеләре.
Бердәм 12px Католик һәм 12pxПравослав


Ситдыйк Айдаров.
Ситдыйк Айдаров Дөбъяз (хәзерге Биектау) районы Чыршы авылында туа. «Сәйяр» труппасына ул 1913 елда килә, беренче роле А.Островскийның «Гаепсездән гаеплеләр»дә Миловзоров роле була. Аннан соң К.Тинчуринның «Беренче чәчәкләр»ендә, М.Горькийның «Мещаннар»ында чыгыш ясый. Ләкин аны Айдаров итеп таныткан сәләте – ул беренчеләрдән булып татар сәхнәсендә музыкаль–драматик рольләрдә чыгыш ясавы. Шундыйлардан «Галиябану» спектаклендә Хәлил образын күрсәтергә була. Гражданнар сугышы чорында ул фронт труппаларында хезмәт итә. Ә 1924 елдан 1933 елга кадәр Г.Камал театрында эшли. Төп рольләре: «Мәкер вә мәхәббәт»тә Фердинанд, «Ревизор»да Хлестаков, «Таһир-Зөһрә» Таһир, «Зәңгәр шәл»дә Булат, «Казан сөлгесе»ндә Ильяс, «Сүнгән йолдызлар»да Исмәгыйль һ.б. Ситдыйк Айдаров 1933–1938 елларда Мәскәү консерваториясенең опера студиясендә укый, опера сәхнәсендә лирик баритон буларак чыгыш ясый. Күпкырлы талант иясе Ситдыйк Айдаров – татар театр тарихында тирән эз калдырган шәхесләрнең берсе.


Газиз Иделле.
Г.Иделле Әстерхан шәһәрендә туа. Екатеринбургта индустриаль техникумда укый. Аннары «Сабан һәм чүкеч» газетасында, «Шәпи агай» исемле юмористик журналда корректор булып эшли. Шул чорда аның беренче хикәяләре, очерклары дөнья күрә.
Ул 1926 елда Казанга килә һәм төрле газета–журнал редакцияләрендә җаваплы вазифалар башкара, әдәби иҗат белән дә шөгыльләнә: хикәяләр, повестьлар, драмалар яза. Укучыларга аның «Сайланма әсәрләре», «Пумала башлар», «Икмәк һәм хатын», «Тормышка мәхәббәт», «Ул көннәр», «Күргәннәрем, белгәннәрем» кебек китаплары яхшы таныш. Әдип рус авторларының әсәрләрен татарчага тәрҗемә итү өлкәсендә дә актив эшләде, мемуарлар да язды.
Танылган татар язучысы 1985 елда вафат.


Гайсә пәйгамбәр.
Гайсә пәйгамбәр (грекча Ιησούς Χριστός, рус. "Иисус Христос", лат. "Iesus Christus") – Христианлык, Ислам диннәрендә пәйгамбәр.
Христиан дине буенча кеше гөнаһларын үзенә алган һәм алар өчен үлгән.
Ислам дине буенча Мөхәммәд (с.г.с.) кадәр булган пәйгамбәр. Дөнья бетүе алдыннан җиргә кайтырга тиеш.


Питрәч районы.
Питрә́ч районы́ (рус. "Пестречи́нский райо́н") – Татарстанның төньяк-көнбатышында урнашкан муниципаль район.


Имам.
Шәригать буенча имам вазыйфасын намаз тәртибен белгән теләсә кайсы балигъ мөселман башкара ала.


Филология.
Филология – язу текстларын эчтәлек, стилистик анализ ярдәмендә өйрәнүче фән. Бу фән Борынгы Һиндстан һәм Грециядә барлыкка килә. 17-18нче гасырларда борынгы мәдәниятне өйрәнүче фән булып, системалаштыра. Фәннәрне системалаштыру вакытында филологияне халыклар мәдәниятенең телдә, язуда әдәби иҗатын берләштереп өйрәнүче фән буларак аңлый башлыйлар.


2010 ел.
2010 ел — Җомга көненнән башланган ел.


2000-еллар.
2000-еллар — 21 гасырның беренче унъеллыгы. 2000 елда башланды һәм 2009 елда тәмамланды


26 декабрь.
26 декабрь – Милади тәкъвимендә уникенче айның егерме алтынчы көне. Ел ахырына кадәр 5 көн кала.
Христиан изгеләре.
12px Католик һәм 12pxПравослав
Көн исемнәре.
Винченция, Винсент, Винцентина
Степан яки Стефан яки Этьен, һәм ясалмалыры: "Эстэбан", "Эстэф", "Эстив", "Эстин", "Этьеннэт", "Фанние", "Фанни", "Стэфанэ", "Стэффи", 'Стэфан", "Стэфание", "Стив", "Стэвэн", һ.б.


Мифтахетдин Акмулла.
Мифтахетдин Камалетдин улы Акмулла (26 декабрь 1831, Туксанбай, Бәләбәй өязе, Уфа губернасы — 27 октябрь 1895, Троицки–Златоуст юлы) — татар, башкорт һәм казакъ халыкларының уртак шагыйре, мәгърифәтче.
Тормыш юлы һәм иҗаты.
Акмулла 1831 елның 27 декабрендә Уфа губернасы (хәзерге Башкортстан Республикасы) Бәләбәй өязенең Туксанбай авылында мулла гаиләсендә туа. Башта авыл мәдрәсәсенә йөри, аннары Стәрлебашта шагыйрь Шәмсетдин Зәкидән дәресләр ала, соңрак Троицк мәдрәсәсендә укый. Җәйләрен казакъ балаларын укыта.
Акмулла төрле урыннарда яши, эшли. Уку–язу, белем бирүдән тыш, балта остасы, тимерчелек һөнәре белән дә шөгыльләнә; матур моңлы тавыш белән җырлый да; тыңлаучыларны мавыктырырлык итеп сөйли дә, шигырьләр дә укый.
Акмулланың безгә билгеле иҗат мирасы әлләни зур түгел. Шагыйрьнең җыентыклары Казанда берничә мәртәбә нәшер ителгән. Акмулла әсәрләре мәрсия, мәдхия, робагый, шигъри хат, газәл, мөнәҗәт жанрлларында иҗат ителгән. Шагыйрьнең иң беренче басылган зур әсәрләреннән берсе – «Дамелла Шиһабетдин хәзрәтнең мәрсиясе» (1892) Акмулланы барлык төрки телләрдә сөйләшүче укымышлыларга таныта.
Акмулланың әсәрләре тирән һәм фәлсәфи эчтәлекле, поэтик эшләнешләре камил булу белән аеруча игътибарга лаек. Ул чын мәгънәсендә шигырь остасы, XX гасыр мәгърифәтчелек әдәбияты тарихында тирән эз калдырган, шигырь мәктәбе тудырган әдипләрнең берсе һәм күренеклесе.
Акмулланың үлеме көтелмәгәндә һәм үкенечле була. Ул 1895 елның 27 октябрендә каршы төндә Троицкидан Златоустка барганда, Мияс заводыннан ерак түгел билгесез кешеләр тарафыннан үтерелгән.


Шамил Усманов.
Шамил Хәйрулла улы Усманов (1898 елның 26 декабре — 1937 елның 3 декабре) — татар язучысы, драматург, җәмәгать эшлеклесе, гражданнар сугышы герое, СССР Язучылар берлеге әгъзасы.
Ул 1898 елның 26 декабрендә Саратов губернасының Кузнецк өязе Анненково волосте (хәзерге Пенза өлкәсенең Кузнецк районы) Пәндәлгә (Пенделки) авылында мөгаллим гаиләсендә туа. 1906 елда аның әтисе, гаиләсен ияртеп, башта Әстерхан шәһәренә, аннары, берничә ел анда торганнан соң, Оренбургтагы «Хөсәения» мәдрәсәсенә эшләргә күчә. Шамил шунда мәдрәсәнең урта сыйныфын, аннары 1914 елда һөнәр училищесын тәмамлап, Февраль инкыйлабына кадәр Акчуриннарның Сембер губернасындагы Гуревка туку фабрикасында слесарь булып эшли. 1917 елда ул партия сафына баса һәм партия оешмасының карары буенча Сызрань тимер юл депосына эшкә күченә. Шул ук елның ноябрендә Казан хәрби округы Шамил Усмановка фронтовик солдатлардан һәм эшчеләреннән кызыл гаскәр отрядлары оештыру бурычын йөкли. Шамил Усманов җитәкчелек иткән бу гаскәри часть 1918 елның маенда Көнчыгыш фронтка җибәрелә һәм, башта Оренбургтагы татар-башкорт гвардиячеләре белән, аннары Актүбә шәһәрендәге әсир венгр, поляк һәм немец үзиреклеләре белән бергә кушылып, «Өченче Интернационал легионы» дигән исем астында Актүбәдән Оренбургка кадәр сугышчан юл уза һәм 1919 елның 22 гыйнварында Оренбург шәһәрен Дутов бандаларыннан азат итә. Бу героик поход вакытында Шамил Усманов, Интернационал легионының комиссары буларак, үзен оста һәм батыр хәрби начальник итеп таныта. 1919 елның мартында республика Хәрби-революцион советы Шамил Усмановны яңа төзелә торган Беренче Идел буе татар бригадасына комиссар итеп билгели. Бригада төзүне уңышлы башкарып чыккач, шул ук елның октябреннән ул Үзәк мөселман хәрби коллегиясенең политик бүлеге начальнигы итеп раслана һәм бу хезмәтен коллегия яшәүдән туктаганчы дәвам иттерә. 1920—1925 еллар арасында Ш.Усманов Төркстан фронты Хәрби–революцион советы әгъзасы, Татарстан Республика Революцион комитеты сәркатибе, Казандагы Уналтынчы мөселман пехота курсларында политбүлек начальнигы һәм Берләшкән татар-башкорт хәрби мәктәбе комиссары кебек җаваплы вазифаларны башкара. Шул чорда аңа дивизия комиссары дигән хәрби исем бирелә. 1925—1926 елларда Шамил Усманов Мәскәүдә Хәрби академия каршындагы курсларда укый, аннары, Ташкентка җибәрелеп, Көнчыгышны өйрәнү институтының хәрби курсларында политбүлек начальнигы булып хезмәт итә. 1927 елда Шамил Усманов Хәрби хезмәттән отставкага чыга һәм радиостанция төзү буенча республика халык Комиссарлары Советының махсус вәкиле булып эшләгәннән соң, 1930 елдан башлап тулысынча әдәби иҗат эшенә күчә.
Шамил Усманов — әдәбият мәйданына турыдан-туры гражданнар сугышы эченнән, совет хөкүмәте өчен үз-үзен аямыйча көрәшкән кызыл гаскәр арасыннан күтәрелеп чыккан язучыларның берсе. Аның тәүге иҗат тәҗрибәләреннән булган «Канлы көннәрдә» һәм «Беренче адым» драмалары сугышның иң кызган чорында — 1919 елда языла һәм кулъязма хәлендә фронт сәхнәләрендә уйналып йөри.
1920 еллардан башлап Шамил Усманов проза жанрында актив иҗат итә. Әсәрләре нигездә инкыйлаб, гражданнар сугышы, совет хөкүмәте өчен көрәш тематикасын киң яктыртуы белән характерлы. «Ил кызы» (1923), «Краском мәхәббәте» (1923), «Өч снаряд белән», «Бирегез тупны кире!», «Ай чыкканчы», «Зур түрә» (дүртесе дә 1927 елда язылган), «Идел буйлап» (1929), «Көчле мандат» (1929) кебек хикәяләр әнә шундыйлардан. Әдипнең бер төркем хикәяләрендә инкыйлабка кадәрге эшчеләр тормышы сурәтләнә, гади хезмәт кешеләренең гаделлеккә, бердәмлеккә омтылулары, эшчеләр арасында милләтара дуслык мөнәсәбәтләре урнаша һәм ныгый баруы хакында сөйләнә («Эшче кызы Нина», 1922; «Фабрика анасы», 1926, «Таң», 1927; «Тиң түгелләр», 1927 һ.б.)
Шамил Усманов 1923—1925 еллар арасында үзенең зур әсәре — «Легион юлы» («Тургай далаларында») исемле дилогиясе өстендә эшли.
Шамил Усманов маҗара жанрында язылган һәм укучылар арасында популярлык казанып, заманында төрле телләргә тәрҗемә ителгән «Памирдан радио» (1925) исемле хыялый повесте да бар.
Драматург буларак, әдип 1932 елда үзенең җитлеккән сәхнә әсәрләреннән «Кичеккән фәрман» исемле пьесасын яза. 1934–1935 елларда ул Татар дәүләт академия театры сәхнәсендә уңыш белән бара.
Шамил Усманов татар әлифбасын үзгәртеп кору, интернационал тел — эсперантоны популярлаштыру, республикада радиолаштыру эшләрен киңәйтү кебек иҗтимагый тормыш мәсьәләләренә һәм әдәбият–сәнгатьнең актуаль проблемаларына багышланган мәкаләләре белән дә 20-30нчы еллар татар публицистикасында күренекле урын тота.
Шамил Усманов 1937 елның 3 декабрендә Казанда вафат була.


Мулла.
Мулла – мөфти, Диния нәзарате әгъзаләре, мөәзиннәрдән башка мөселман руханиларынының барысына да бирелә торган атама. Патша Русиясендә мулла, мәчеттә имамлык вазыйфасын үтәү белән бергә, мәдрәсәдә балалар укыту, казый сыйфатында хөкем чыгару белән дә шөгыльләнгән. Авыл җирендә мулла социаль хәле буенча гадәттә кулак катлавына кергән.


Мой Мир@mail.ru.
Мой мир@mail.ru — Социаль челәртәрләр рәтенә керүче урыс телле сайт. Mail.ru сәхифәсенең гомуми порталлар эшчәнлеген үз өченә ала. «Минем дөнья» "(рус. «Мой мир»)" бүгенгесе көндә 40 млн кулланучы теркәлгән


Фәлсәфә.
Фәлсәфә – (бор. гр. φιλοσοφία — хикмәткә мәхәббәт, бор. гр. φιλέω — яратам һәм бор. гр. σοφία — хикмәт, акыллылык) — иң гомуми теория, дөньяга карашның бер төре, кеше эшчәнлегенең бер формасы. Башкача әйткәндә, идеялар системасы, дөньяга караш һәм кешенең анда урынын өйрәнүче фән.
Фәлсәфәнең гомум кабул ителгән билгеләмәсе юк. Гомумиләштереп әйткәндә, фәлсәфә – ул галәм, белем, кешенең асылын аңлауга юнәлдерелгән эшчәнлек.


Геология.
Геология – Җир кабыгы һәм анда анда булган файдалы казылмаларның составы, төзелеше, үсеш тарихын өйрәнүче фәннәр комплексы.
Геология термины 1657 елда норвегияле галим М. П. Эшолт тарафыннан кертелә.


Мәзһәб.
Бу мәзһәбләрне башлап җибәрүчеләр "мөҗтәхидләр" дип танылганнар. Мәзһәбләрнең секталарга кагылышы юк, чөнки алар сөнничелеккә генә хас. Мәзһәбләр барысы да тигез хокуклы булып санала. Һәр мөселман үзе теләгән мәзһәбтә була ала. Русиядә мөселманнарның күпчелеге – хәнәфиләр.


Николай Чаушеску.
Чаушеску Николае – Румынияның 1974 елдан башлап президенты, 1965 елдан Румыния Коммунистик Партиясе Генераль Секретаре. Илдә диктатура урнаштыра. 1989нчы елда халык күтәрелеше нәтиҗәсендә бәреп төшерелә һәм хатыны белән бергә атып үтерелә.


1962 ел.
1962 ел – Дүшәмбе көннән башланган ел.


Хәнәфи мәзһәбе.
Хәнәфи мәзһәбе — Ислам динендә хәзергәчә яшәп килгән 4 мәзһәбнең берсе. Аңа күренекле фәкыйһ, имам Ногман Әбү Хәнифә нигез сала. Хәнәфиләр башка мәзхәбләрдә аермалы буларак, шәригатьне киң куллану белән бергә җирле гадәтләрне дә оста файдаланалар. Алар башка диннәргә тынычрак мөнәсәбәттә.
Таралышы.
Азәрбайҗаннан башка, барлык төрки илләрдә сөнни мөселманнарның күпчелеген тәшкил итә. Шулай ук Кытай, Һиндстан, Сүрия мөселманнары арасында киң таралган.


Математика.
Математика (гр. ΜάτΉέΜα – белем,фән) – безне чолгап алган дөньяның санлы төзелеше турында фән. Аерым фән булып Борынгы Грециядә барлыкка килә.


Психология.
Психоло́гия (— җан; — белем) — кешеләрнең һәм хайваннарның психикасы һәм үз-үзләрен тотышы турындагы академик һәм гамәли фән.


Санак белеме.
Санак белеме ("информатика") – электрон-исәпләү машиналарының мәгълүмат җыю методлары һәм кануннарын, тапшыру һәм эшкәртүне өйрәнүче фән. 19нчы гасырның 60нчы елларында фән буларак өйрәнелә башлый.


"Нур"газетасы.
"Нур" – 1905-1917 елларда Петроград шәһәрендә чыккан газета.1905 елгы революциядән соң чыга башлый һәм 1917 елда болшевиклар тарафыннан ябыла.


«Азатлык» татар яшьләре берлеге.
«Азатлык» татар яшьләре берлеге – татар яшьләре хәрәкәте. Хәрәкәт максаты – Татарстан Җөмһүриятенең сәяси hәм икътисади бәйсезлеген яклау.


Икътисад.
Икътисад (гр. "οίκοŋοmίκέ" – " хуҗалык эшләрен алып бару сәнгате") – хуҗалык эшчәнлеген (җитештерү, товар куллану) өйрәнүче фән.


Милли Мәҗлес.
Татар халкының Милли Мәҗлесе – иҗтимагый-сәяси оешма. 1990нчы елларда Казан шәһәрендә оештырыла. Соңрак ул таркала башлый, әмма 2008 елда яңадан төзелә һәм 2008 елның 25 декабрендә Татарстанның Азатлыгы турында Декларацияне кабул итә. Җитәкчесе -Фәүзия Бәйрәмова.


Иттифак фиркасе.
Иттифак фиркасе – 1990нчы елда Бөтен татар иҗтимагый үзәгенең радикаль канаты буларак оеша. Җитәкчесе булып Фәүзия Бәйрәмова сайлана.
Милли Мәҗлес составында була.Хәзерге вакытка ярым таркалган, чөнки әгзалары юк диярлек.


Чуаш Википедиясе.
Чуаш Википедиясе – Википедия виртуаль энциклопедиясенең чуаш телендәге бүлеге.
Статистика.
Хәзерге вакытка чуаш Википедиясендә мәкалә бар.


27 декабрь.
27 декабрь – Милади тәкъвимендә уникенче айның егерме җиденче көне. Ел ахырына кадәр 4 көн кала.
Дини.
Бердәм 12px Католик һәм 12pxПравослав изгеләре


Гаилә.
Гаилә́ – әгъзалары көндәлек тормыш, үзара әхлакый җаваплылык белән берләштерелгән оештырылган иҗтимагый төркем. Гаилә әгъзалары үз арасында туган мөнәсәбәтләре белән бәйләнгән.
Гаилә җәмгыятьнең иң мөһим кыйммәтләре арасына керә.
Бала өчен гаилә аның физик, психик, эмоциональ һәм интеллектуаль үсешен тәэмин итүче тирәлек булып тора.
Олы кеше өчен гаилә аның кайбер ихтыяҗларын тәэмин итүче чыганак һәм аңа төрлелеге һәм катлаулылыгы белән аерылып торучы төрле җаваплылык йөкләүче бер төркем булып тора. Яшәү дәверендә аның гаилә каршысындагы вазифалары һәм аның эчендә алып торган урыны үзгәрә.


Хаяо Миядзаки.
Хая́о Миядза́ки (яп. 宮崎 駿, 1941 елның 5 гыйнварында, Токиода туды) – Япон һәм дөнья анимациясе тарихында иң танылган һәм хөрмәт ителгән режиссерларның берсе. Исао Такахата белән бергә «Гибли студиясе»н оештырды.
Кайбер фильмнарны Хаяо "Сабуро Акицу" һәм "Тэрэкому" псевдонимнары астында чыгарды.
Иҗат.
Миядзаки күп кенә озыеметражлы аниме фильмнарын төшерде. Ул шулай ук берничә манга авторы. Япониядә Миядзаки фильмнары зур казаныш алган һәм тәнкыйтьчеләрде уңышка ирешкән. "Өрәкләр белән алып кителгән" фильмы Оскар яулаган.


28 декабрь.
28 декабрь – Милади тәкъвимендә уникенче айның егерме сигезенче көне. Ел ахырына кадәр 3 көн кала.
Бәйрәмнәр.
Бердәм 12px Католик һәм 12pxПравослав изгеләре


Габдрахман Әпсәләмов.
Габдрахман Сафа улы Әпсәләмов ("28 декабрь 1911, Иске Аллагол, Мордва Республикасы – 7 февраль 1979, Казан, Татарстан") – татар язучысы.
Тормыш юлы һәм иҗаты.
Габдрахман Әпсәләмов 1911 елның 28 декабрендә хәзерге Мордва Республикасының Иске Аллагол авылында туа.
Габдрахман Әпсәләмов әдәби иҗат эше белән бик иртә мавыга башлый. 4нче сыйныфта укыганда беренче шигырьләрен яза. Арадан берсе Муса Җәлил редакторлык иткән «Октябрь баласы» журналында басыла. Габдрахман Әпсәләмовның язучы булып китүенә Муса Җәлилнең йогынтысы зур була. Габдрахман Муса Җәлил җитәкләгән әдәби түгәрәккә йөри. Шул чагында беренче хикәяләрен, сәхнә әсәрләрен яза. Аның тәкъдиме белән Максим Горький исемендәге әдәбият институтына керә. Ләкин институтны тәмамлауга, Ватан сугышы башлана.
Габдрахман Әпсәләмов сугышның башыннан ахырына кадәр сугышта катнаша. Иҗат эшчәнлеге дә чын-чынлап шушы елларда башлана.
Сугыш елларында язылган әсәрләрендә әдип сугыштагы батырлыкны сурәтләсә, аннан соң иҗат ителгән романнарында күбрәк әлеге батырлыкның чыганакларын ачыклау белән кызыксына. «Алтын Йолдыз» (1948) – шундый романнарның берсе.
1951 елда Габдрахман Әпсәләмов татар халкының батыр улы Газинур Гафиятуллин истәлегенә «Газинур» романын яза. Укучылар бу әсәрне яратып укыйлар.
Язучының Ватан сугышы чоры вакыйгаларына нигезләнеп язылган өченче романы «Мәңгелек кеше» дип атала. Анда Бухенвальд үлем лагеренда булган хәлләр тасвирлана. Халкыбызның кыю йөрәкле улы Бакый Назимовның фашист тоткынлыгындагы көрәше күрсәтелә.
Сугыш турында романнар, повестьлар язганнан соң, язучы бүгенге тормышны сурәтләүгә күчә. 1958 елда аның Казан шәһәре кешеләре турында «Сүнмәс утлар» романы басылып чыга. Бу роман өчен Габдрахман Әпсәләмовка Тукай премиясе бирелде. Аннан соң бер-ике ел да узмый, язучы медицина хезмәткәрләре турында «Ак чәчәкләр» исемле яңа романын төгәлли. Әбүзәр Таһиров, Гөлшәһидә образларын укучылар бик яратты. Габдрахман Әпсәләмов шигыренә Җәүдәт Фәйзи язган «Гөлшәһидә» җыры хәзер дә яңгырый.
«Ак чәчәкләр»дән соң Габдрахман Әпсәләмов укытучылар хезмәтен һәм тормышын яктырткан «Яшел яр» исемле яңа роман иҗат итә, бик күп мәкаләләр, хикәя, повестьлар яза.
«Агыла болыт» романы Муса Җәлилгә һәм каһарман шагыйрьнең намуслы исемен кире кайтаруга зур көч куйган галим Гази Кашшафка багышлана.
Габдрахман Әпсәләмов озакка сузылган авырудан соң 1979 елның 7 февралендә Казанда вафат була.


29 декабрь.
29 декабрь – Милади тәкъвимендә уникенче айның егерме тугызынчы көне. Ел ахырына кадәр 2 көн кала.
Дини бәйрәмнәр.
Бердәм 12px Католик һәм 12pxПравослав изгеләре
Көн исемнәре.
Давид һәм ясалмалары "Дэйв", "Давиа", "Давиан", "Давина", "Дэйвис", "Дэви", "Дэуи", "Диви", һ.б.
Крещенты һәм ясалмалары Крещенчьющ, Крещенс


Башкорт Википедиясе.
Башкорт Википедиясе – Википедия виртуал энциклопедиясенең башкорт телендәге бүлеге. Аерым бүлек булып башкорт Википедиясе 2005 елның 16 апрелендә эшли башлый. Бүлекнең беренче идарәчесе — татар Википедиясең идарәчесе -.
Статистика.
Хәзерге вакытка башкорт Википедиясендә мәкалә бар.


Сергей Есенин.
Серге́й Алекса́ндр улы Есе́нин (рус. "Серге́й Алекса́ндрович Есе́нин", 1895 елның 3 октябре – 1925 елның 28 декабре) – 20 гасыр рус шигъриятенең иң күренекле шагыйрьләрдән берсе.


Сәяси партияләр.
Сәяси партия – уртак сәяси программасына таянучы, үз президентын куеп һәм үз хөкүмәтен төзеп, законлы юл белән хакимияткә килергә омтылучы бердәм кешеләр төркеме.
Партияләрнең төзелеше.
Партиянең барлык әгзалары да акчалата "взнос" түлиләр. Партия аппараты шулар хисабына яши. Партия әгзалары күбрәк булган саен аның казнасы да баерак була.
Русиядә партияләр.
Хәзерге заманда Русиядә дистәләгән партияләр бар. Тик шуларның бары 4 генә Дәүләт Думасына уза алды. Алар:ЛДПР КПРФ Бердәм Русия Гадел Русия.


Русия Фәннәр Академиясе.
Мәскәүдә Русия Фәннәр Академиясенең яңа бинасы
Руси́я Фәннә́р Академиясе́ (рус. "Росси́йская акаде́мия нау́к", "РАН") — 1991 елда СССР Фәннәр Академиясе базасында төзелгән фәнни оешма. 440 хакыйкый, 600 мөхбир, 120 чит ил әгъзасы бар. Фән тармаклар буенча 18 бүлеге бар. Фәнни басмалар нәшер итә, фәнни эшләр өчен махсус бүләкләр тапшыра.


Рус Википедиясе.
Рус Википедиясе – Википедия виртуаль энциклопедиясенең рус телендәге бүлеге. 2001нче елда ачылды.


30 декабрь.
30 декабрь – Милади тәкъвимендә декабрь аталган уникенче айның утызынчы көне. Ел ахырына кадәр 1 көн кала.
Дини бәйрәмнәр.
Бердәм 12px Католик һәм 12pxПравослав изгеләре
Көн исемнәре.
Роджер һәм ясалмалары "Оджер", "Оджиер", һ.б.
Тимон һәм ясалмалары "Тимео", һ.б.


Гарәп Википедиясе.
Гарәп Википедиясе – Википедия виртуаль энциклопедиясенең гарәп телендәге бүлеге. 2003 елда ачылган. Википедиянең иң зур бүлекләренең берсе.


31 декабрь.
31 декабрь – Милади тәкъвимендә декабрь аталган уникенче айның утыз беренче көне. Елның соңгы көне.
Дини бәйрәмнәр.
Бердәм 12px Католик һәм 12pxПравослав изгеләре
Көн исемнәре.
Алэн һәм ясалмалар: "Алан", "Аланик", "Аланнэ", "Аллен", һ.б.
Коломб һәм ясалмалары: "Коломбин", "Йона", "Йонах", "Йоние", һ.б.
Сильви һәм ясалмалары: "Сильвие", "Сильфид", "Сильветте", "Сильвия", "Сильвиана", "Сильвина", һ.б.


Ovanes Bagramyan.
__NOTOC__


Aleksandr Vasilevsky.
__NOTOC__


Ivan Konev.
__NOTOC__


Яшел Үзән районы.
Яшел Үзән районы Татарстанның төньяк-көнчыгышында урнашкан район.Чуаш Республикасы һәм Марий-Эл Республикасы белән чиктәш.1938 елның 4нче авгусытнда Юдино районы буларак төзелә.1958нче елның 16нчы июлендә Яшел Үзән районына үзгәртелә.
Мәдәният.
35 китапханә, 50 мәдәният йорты бар.
Мәгариф.
49 урта мәктәп,2 профессионал училище эшли.


Georgy Zhukov.
__NOTOC__


Andrey Yeryomenko.
__NOTOC__


Fyodor Tolbukhin.
__NOTOC__


Rodion Malinovsky.
__NOTOC__


Leonid Govorov.
__NOTOC__


Grigory Kulik.
__NOTOC__


Semyon Timoshenko.
__NOTOC__


Pyotr Gavrilov.
__NOTOC__


Монсон.
Монсон (исп: "Monzón")- Испаниядә урнашкан шәһәр. Халык саны – 17 115 кеше, мәйдан зурлыгы - 155.01 км².


Кол Гали.
Кол Гали́ ("Qol Ğəli", якынча 1183 ел – 1236 һәм 1240 еллар арасында) – күренекле мөселман татар-болгар шагыйре, урта гасырлар татар әдәбиятына нигез салучы. Аның иң мәшһүр әсәре – «Кыйса-и Йосыф» поэмасы.
Кол Гали хәзерге Татарстанның көнчыгыш өлешендә туган дип санала. Болгар мәмләкәтендә, Хорезмда укый. Мәңгелек поэма 1233 елда языла. Биләр шәһәрен монголлар яулап алганда вафат булды дип санала.
Мирас.
«Кыйса-и Йосыф» поэмасында Йосыф пәйгамбәр тормышы турында язылган. Поэма Утыз Имәни тарафыннан 1839 елда бастырылган.


Сүзтезмә.
Сүзтезмә́ (ингл. "Phrase", рус. "Словосочета́ние") – мәгънәсе һәм грамматик төзелеше буенча бергә торган ике яки берничә сүз. Сүзтезмә бер әйберне (затны, эшне хәлне һ. б.) башка аңа охшаш әйбердән аерып, төгзлрәк итеп атый.


Җөмлә.
Җөмлә́ (телдә) – сүзләрнең грамматик яктан оештырылган кушылмасыннан гыйбарәт булган телнең минималь берәмлеге. Башкача әйткәндә, кеше сөйләменең минималь берәмлеге булып килә. Җөмлә уй-фикерне, сорауны яки өндәүне хәбәр итә. Җөмләнең төп билгеләре: предикативлык (хәбәрлек) һәм модальлек. Пунктуация кагыйдәләре буенча җөмлә нокта, өндәү билгесе, сорау билгесе яки күп нокта белән тәмамлана.


2009 елда вафатлар исемлеге.
Бу мәкаләдә 2009 елда вафат булган кешләр исемлеге.
Сылтамалар.
*


Мидхәт Миншин.
Мидхәт Миншин – Татарстанның һәм Русиянең атказанган мәдәният хезмәткәре, язучы һәм журналист. 1936 елның 26 сентябрендә Балык Бистәсе районы Олы Солтан авылында дөньяга килә. Урта мәктәпне тәмамлагач, Казан университетының татар теле һәм әдәбияты бүлегендә белем ала. 1959 елда, укуын тәмамлап, Буада район газетасында хезмәт юлын башлый. Ә 1960 елның 16 февраленнән башлап Татарстан радиосында эшли. 1995 елдан Татарстан язучылар берлеге әгъзасы.
Мидхәт Миншин бик күп шигырьләр, җырлар, «Васыять», «Башаклар җыры» дигән китаплар авторы. Ул Татарстанның мөстәкыйльлеге өчен көрәш вакытында, «Өметләр һәм борчылулар» дигән публицистик чыгышлары белән халкыбызның олы ихтирамын казана.


Ибн Халдун.
Ибн Халдун (гар. ابن خلدون), тулы исеме Әбү Зәйд Габдеррахман ибн Мөхәммәт ибн Халдун әл-Хадрами; (1332 елның 27 мае, Тунис – 1406 елның 17 марты, Каһирә; Һиҗри буенча 732–808 еллар) – гарәп мөселман фәлсәфәчесе, тарихчы.
Биографиясе.
Тунис шәһәрендә туа. Ата-анасы чыгышлары буенча Андалусиядән. Ибн Халдун Туниста иң яхшы укытучылардан белем алу мөмкинчелегенә ия була. Коръән-хафиз дәрәҗәсенә ирешә, хәдисләр өйрәнә, хокук белемен, гарәп теле грамматикасын, пиитикасын үзләштерә. Ул шулай ук математика, мантыйк (логика), табибчылык (медицина) белән дә таныша. 17 яшендә ата-анасын югалта. 20 яшендә ул Тунис идарәчесенә хезмәткә урнаша. Аның вазыйфасы каллиграфик язу белән рәсми әмерләрне теркәүдән гыйбарәт була. Үз тормышы дәверендә ул төрле идарәчеләргә хезмәт итәргә мәҗбүр була. 1384 елда ул Мисыр солтаны чакыруы буенча Мисырның баш казые һәм профессор буларак эшли башлый. 1406 елда Каһирәдә вафат була.
Эшләре.
Тарихчы буларак танылган. Төп әсәре – "Мөкаддимә" ("Кереш сүз").


Olga Sanfirova.
__NOTOC__


Maguba Syrtlanova.
__NOTOC__


Рига.
Ри́га (латыш. "Rīga") – Латвиянең башкаласы һәм Балтия илләрендәге иң эре шәһәр. Халык саны 713 270 мең кеше. Көнбатыш Двина елгасының ике ярында, Рига култыгындагы тамагыннан ерак түгел урнашкан.


Камил Якупов.
Камил Якупов Казанда артист гаиләсендә туа. Җырга, музыкага булган сәләте үзешчән сәнгатьтә йөргәндә ачыла. Сугыштан соңгы авыр елларда, кулына ышанычлы һөнәр алыйм дип, яшь егет химия-технология институтына юл тота. Ләкин институт урынына ул консерватория бусагасын атлап керә һәм биш елдан соң опера сәхнәсенә менү бәхетенә ирешә. Камил Якуповта сирәк очрый торган тенор-альтино тавыш. Егет буйга зур булмса да, тырышлыгы, сәхнәдә үзен табигый тотуы, спектакльдә ләззәт табып уйнавы белән операда зур уңышларга ирешә. Бер-бер артлы аның репертуарында төп рольләр арта: Альфред («Травиата»), Ленский («Евгений Онегин»), Фауст («Фауст»), Мәхмүт («Башмагым»), Йосыф («Акчарлаклар»), Лотфи («Тальян моңы)» һ.б.
Камил Якупов солист булып сәхнәдә 1983 елга кадәр чыгыш ясый. Аннан соң режиссер ярдәмчесе, хор артисты булып эшен дәвам итә.
Татарстанның атказанган артист исемен ала.


Җәүдәт Фәйзи.
Җәүдәт Харис улы Фәйзи – күренекле татар композиторы.
Җәүдәт Фәйзи 1910 елның 4 гыйнварында Оренбург шәһәрендә укытучы гаиләсендә туган. Башлангыч музыкаль белемне шул ук шәһәрдә музыка мәктәбендә ала, кечкенә чакта олыларның халык җырларын җырлавын тыңларга ярата. 15 яшендә үзе дә «Яшьләр» дигән драма яза.
1925 елда Җ. Фәйзиләрнең гаиләләре Казанга күчеп килә. Урта мәктәпне тәмамлагач, Җ. Фәйзи Түбән Новгород якларындагы Ишә авылында укытучы булып эшли. 1929–1933 елларда Казан дәүләт университетының юридик факультетында укый. 1934 елда Мәскәү консерваториясе каршында Татар опера студиясе ачылгач, Фәйзи студиянең уку бүлеге мөдире итеп җибәрелә. Административ оештыру эшләре белән бергә, ул биредә Б. Шехтердан композиция классында дәресләр ала, шулай ук Г. Литинскийның консультацияләреннән файдалана. 1938 елда Җ. Фәйзи Казанга кайта. Биредә ул музыка һәм җәмәгать эшләрендә актив катнашып, радиокомитетта музыка редакторы, Татар дәүләт академия театрында музыка бүлеге мөдире, Татарстан филармониясенең директоры һәм сәнгать җитәкчесе булып эшли.
«Ташкыннар» (Т.Гыйззәт), «Шәмсекамәр» (М.Әблиев), «Хуҗа Насретдин» (Н.Исәнбәт) спектакльләренә язган көйләре тамашачылар тарафыннан җылы кабул ителә, иҗатының офыкларын киңәйтә.
Җ.Фәйзи музыкаль комедия жанрын үстерүгә күп көч куйган. Аның «Башмагым» музыкаль комедиясе илебезнең күп кенә сәхнәләрендә уйнала. Шулай ук «Акчарлаклар», «Идел буенда» драмаларына да көйләр язган, Г.Кутуйның «Тапшырылмаган хатлар» повесте буенча опера иҗат иткән.
Җ.Фәйзи иҗатының иң күренекле һәм үзенчәлекле өлкәсе – җырлар. Аларның саны ике йөзгә якын.
Җ.Фәйзи бик еш авылларга, районнарга чыгып, халык җырларын, уеннарын язып йөри һәм шул җырларны, уеннарны бергә туплап 1971 елда китап итеп бастырып чыгара.
Композиторның музыкаль сәнгать өлкәсендәге эшчәнлеген хөкүмәтебез югары бәяли. Ул Татарстанның һәм Россиянең атказанган сәнгать эшлеклесе, Татарстанның халык артисты дигән исемнәргә, шулай ук Республикабызның Г.Тукай исемендәге Дәүләт бүләгенә лаек була.
Җәүдәт Фәйзи 1973 елның 2 маенда вафат булды.


Разил Вәлиев.
Разил Вәлиев (тулы исеме Разил Исмәгыйль улы Вәлиев) – татар язучысы, шагыйрь, күренекле җәмәгать һәм сәясәт эшлеклесе, Татарстан Республикасының Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясе лауреаты, Татарстанның М.Җәлил исемендәге республика премиясе лауреаты, Русиянең атказанган мәдәният хезмәткәре, Татарстан Республикасының атказанган мәдәният хезмәткәре,Россия Гуманитар Фәннәр Академиясенең шәрәфле академигы.
Биография.
Разил Вәлиев 1947 елның 4 гыйнварында Татарстанның Түбән Кама (элеккеге Ширәмәт) районы Ташлык авылында дөньяга килә. Башлангыч белемне туган авылында ала, Түбән Кама урта мәктәбен 1965 елда тәмамлый. Шул ук елда Казан дәүләт университетының журналистика факультетына укырга керә. Ике курсны тәмамлагач, Татарстан Язучылар берлеге юлламасы белән Мәскәүгә барып, М. Горький исемендәге Әдәбият институтында белем ала.
1972-1981 елларда Р. Вәлиев «Ялкын» журналы редакциясендә әдәби хезмәткәр, әдәби бүлек мөдире, җаваплы сәркатибе вазифаларын башкара. 1981-1984 елларда ул Чаллы Язучылар оешмасының сәркатибе, 1984-1986 елларда Татарстан Язучылар берлегенең идарә рәисе урынбасары, 1986-2000 елларда Татарстан Республикасының Милли китапханә директоры булып эшли.
Разил Вәлиев шагыйрь, язучы, җәмәгать һәм сәясәт эшлеклесе буларак танылды. Аның «Зәңгәр кабырчыклар» (1971), «Яшен тамыры» (1977), «Ядкарь» (1987), «Бер алманы бишкә бүләек» (1992), «Кышкы учак» (1994), «Сүзләрдән дисбе» (1996) шигырь җыентыклары; «Эт кояшы», «Яшисе килә» (1982) һ.б. повестьлары һәм «Мирас» (1990) романы дөнья күрде. Әдипкә «Яшисе килә» повесте һәм популяр җырлары өчен 1982 елда Муса Җәлил исемендәге Республика бүләге тапшырылды.
Разил Вәлиевнең иҗаты драматургия белән дә бәйле. Аның «Әйдә барыйк, кызлар карыйк!» (1988-1989), «И машина, машина, җитте минем башыма» (1990), «Куркыныч уен» («Шомбай», 1989) һ.б. пьесалары 4 томда басылып чыккан «Сайланма әсәрләр»дә (1999— 2000) урын алды. Р. Вәлиев пьесаларына куелган спектакльләр К. Тинчурин исемендәге драма һәм комедия театрында, шулай ук республиканың башка театрларында уңыш казанды.
Разил Вәлиев киңкырлы эшчәнлеге өчен «Планетада цивилизацияне, яшәешне һәм мәдәниятне саклауга һәм үстерүгә керткән хезмәтләре өчен» халыкара көмеш медаль белән бүләкләнде.
Разил Вәлиев — Татарстанның һәм Россиянең атказанган мәдәният хезмәткәре (1990, 1997), Россия Гуманитар фәннәр академиясенең шәрәфле академигы (1997), Татарстан Югары Советы депутаты (1990-1995), 1995 елдан Татарстан халык депутаты, 2000 елдан Татарстан Дәүләт Советының мәдәният, фән, мәгариф һәм милли мәсьәләләр Комитеты рәисе.
Ул — 1979 елдан СССР Язучылар берлеге әгъзасы.


Технология сингулярлыгы.
Технология сингулярлыгы – футурологиядә фәнни-техник прогрессның гипотетик шартлаусыман үсеше. Ул, фаразларда әйтелгәнчә, ясалма интеллект һәм үзен-үзе ясап чыгаручы машиналар ясаудан, кешенең исәпләү машиналары белән интеграциядән яки кеше миенең мөмкинчелекләрнең биотехнология куллану исәбенә үсешеннән килеп чыгачак.
Кайбер фаразлар буенча технология сингулярлыгы 2030 ел тирәсендә башланачак.
Технология сингулярлыгы теориясе яклы галимнәр фикеренчә, кеше акылыннан принципиаль рәвештә үзгә акыл (пост-кеше) барлыкка килсә, цивилизациянең киләчәк язмышын кеше (социаль)уйлау тәртибенә таянып, алдан күрү мөмкин түгел.


Диалектик материализм.
Диалектик материализм яки Диама́т - материянең (онтологик)беренчелеген раслаучы, һәм аның (материянең) һәрәкәтенең һәм үсешенең 3 төп законнарын (аста кара) постуляцияләүче фәлсәфи мәктәп.
Тарих.
Диамат, систематик белем буларак, Маркс һәм Энгельс хезмәтләрендә эшләнгән. Әмма бу фәлсәфи юнәлешнең формалашуы соңрак та дәвам иткән.
Диалектик материализмның үзәк фикере - капма-каршылыкларның бер-берсенә үтүе һәм бер-берсен тудыруы - борынгы Кытайдагы инь һәм ян концепциясенә шактый охшаш. Кайбер Кытай философлары, шактый аллегорик формада булса да, диалектик материализмның төп кагыйдәләрен таныганнар дип әйтергә була. Шулай булгач, хәзерге Кытайның диамат фәлсәфәсен коммунистик идеология буларак җиңел тәкъдим итүе гаҗәп түгел.
Диалектиканың төп нигезләре Гегель тарафыннан диалектик идеализм формасында формалашкан һәм Маркс тарафыннан яшь вакытында гегельянлык белән мавыгу вакытында аңлашылган булган.


Намибия.
Нами́бия (ингл. "Namibia"; 1968 елга кадәр – Көньяк-Көнбатыш Африка) – Африканың көньяк-көнбатышында урнашкан дәүләт. Төньякта Ангола һәм Замбия, көнчыгышта Ботсвана, ә көньякта КАҖ белән чиктәш. Көнбатышта Атлантик океан сулары белән юыла. Мәйданы 824,3 мең км². Халык саны 2,1 млн кеше (2009). Башкала – Виндхук шәһәре. Ил белән 5 елга сайланган президент һәм икепалаталы парламент идарә итә.
Административ бүленү.
right


Галактика.
a> 60 млн яктылык елы ераклыгында урнашкан.
Гала́ктика – гравитация белән бәйләнгән йолдызлардан, йолдызарасы газлар, тузаннан һәм караңгы материядән торган система. Галактикадагы барлык объектлар уртак масса үзәгенә карата хәрәкәттә катнашалар.
Этимология.
«Гала́ктика» () сүзе безнең галактиканың грек телендәге аталышыннан килеп чыккан (сүзе «сөтле боҗра» дигән мәгънәне аңлата).


Фил.
Фил (лат. "Elephantidae") – хортумлылар төркеменә керүче хайван.


Abdelhat Abbasov.
__NOTOC__
Remarka: * – Abdelhat Gumar uly Abbasov dominanat "Абдулихат Умарович Аббасов" orphographia dan transliteratiase. Alternativ variant Gabdelhat Gumar uly Gabbasov.


Alimkay Abdershin.
__NOTOC__
Remarka: * – Alimkay Abdulla uly Abdershin dominant "Алимкай Абдуллович Абдершин" orphograhia dan transliteratiase. Alternativ variant Galimkay Gabdulla uly Gabdershin.


Asaf Abdrakhmanov.
__NOTOC__
Remarka: * – Asaf Kutdus uly Abdrakhmanov dominant "Асаф Кутдусович Абдрахманов" orphographia dan transliteratiase. Alternativ Variant Asaf Kutdus uly Gabdrakhmanov.


Әзһәр Шакиров.
Әзһәр Шәфикъ улы Шакиров – күренекле татар актеры, Галиәсгар Камал исемендәге театр артисты. Шулай ук Күктау, Бөркетләр фильмнарында төшә.
Татарстанның Азнакай районы Буралы авылында туа. 1961 елда Мәскәүдә Щепкин исемендәге Югары те­атр училищесын (татар студиясе) тәмамлагач, Татар академия театрында эшли башлый.


30 апрель.
30 апрель — Милади тәкъвимендә дүртенче айның утызынчы көне. Ел ахырына кадәр 245 көн кала.


1 май.
1 май — Милади тәкъвимендә бишенче айның беренче көне. Ел ахырына кадәр 244 көн кала.


Христофор Колумб.
Христофо́р Колу́мб (лат. Christophorus Columbus, ит. Cristoforo Colombo, исп. Cristóbal Colón; 1451 елның көзе, Генуя (бер фараз буенча) – 1506, 20 май, Вальядолид, Испании) – испан диңгезчесе һәм яңа җирләр ачучы. 1492 елда Американы ачуы белән танылган.
Колумб "рәсми" рәвештә беренче булып Атлантик океанны корабта кичә һәм европалылар арасында беренче булып Кариб диңгезедә була. Ул Багама архипелагының үзәк өлешен тәшкил иткән барлык Зур Антиль утрауларын ача. Шулай ук Кече Антиль утрауларының да бер өлешен (Доминик утравыннан алып Виргиния утрауларына кадәр), Тринидадны һәм Кариб диңгезендәге күпсанлы вак утрауларны ачуга ирешә.


PT Sans.
PT Sans шрифты белән язылган текст
PT Sans (ПТ Санс) – ПараТайп компаниясе җитештергән ирекле рәвештә таратылган санак шрифты. Татар телендә язып була.


Конституция.
Конститу́ция (лат. "constitutio") – дәүләтнең төп кануны, иң югары юридик көчкә ия булган норматив-хокукый акт. Конституция дәүләтләрдә һәм федератив дәүләтләрнең административ берәмлекләрдә бар.
Конституцияләр язылган һәм язылмаган була алалар.
Язылган конституцияләр – бердәм төп кануннар һәм актлар җыентыгы (күпчелек илләрдә бар). Шулай ук язылган конституцияләр берничә конституцион кануннарны берләштерә алалар (мәсәлән, Испания конституциясе, Финляндия конституциясе).
Язылмаган конституцияләр төрле кануннарны тәшкил итәләр (Бөекбритания конституциясе).
Гадәттәгечә, конституция кабул итү хокукы халыкка референдум ярдәмендә бирелә. Ләкин бу хокук шулай ук ил башлыгына (Иран конституциясе, Әфганстан конституциясе), канун чыгару органына (Италия конституциясе) бирелә ала.
Беренче конституция.
Гыйракта казулар вакытында (1877 ел) иң беренче юридик документ табылды. Шумер патшасы Уруинимгина вакытында эшләнгән документ шәһәрдә торучыларга аерым хокуклар биргән.


Шәйхи Маннур.
Шәйхи Маннур "(Шәйхелислам Фәрхулла улы Маннуров)" 1905 елның 15 гыйнварында элекке Казан губернасы Мамадыш өязе (хәзер Татарстанның Мамадыш районы) Тулбай авылында ярлы крестьян гаиләсендә туа. Башлангыч белемне туган авылында һәм күрше авылдагы мәдрәсәдә ала. Аннары күрше Шәмәк авылында ачылган мәктәптә һәм Мамадыш шәһәрендәге педагогия курсларында укый. 1921 елда аның әтисе гаиләсе белән Кузбасстагы Анжерка- Судженка шахталарына күчеп китә. Шунда Ш.Маннурның хезмәт юлы башлана. Ул 1923 елда Свердловскидагы бер еллык совет-партия мәктәбендә укый, биредә чынлап торып әдәби иҗат эшенә керешә. Урал төбәге татарлары өчен чыгарылган газета-журнал битләрендә, соңга таба Казан һәм Мәскәү татар көндәлек матбугатында аның күп кенә шигырьләре һәм әдәби язмалары дөнья күрә.
1924 елдан Ш.Маннур өч елга якын Себернең төрле төбәкләрендә яши һәм эшли. 1927-1929 елларда армия сафларында хезмәт итә. Армиядән кайткач, Донбасс якларына китеп, металлургия заводында – эшче-прокатчы, шахтерлар мәктәбендә – укытучы-ликбезчы һәм ДнепроГЭС төзелешендә бетончы хезмәтендә була. Бу елларда Ш.Маннурның иҗат эшчәнлеге аеруча активлаша. Ул «Колчеданлы таулар өстендә» (1929), «Чуен ташкыннар» («Чугунные потоки») (1930), «Бетончылар җыры» (1932) исемле беренче поэмаларын һәм күп санлы лирик шигырьләрен яза. Аның бер-бер артлы шигырь җыентыклары басылып чыга. Мәскәүдә, «Эшче» газетасы редакциясендә эшләп алгач, Ш.Маннур Казанга килә һәм 1933-1937 елларда педагогия институтында укый. 1934 елда аның атаклы «Гайҗан бабай» һәм тагын бер елдан «Меңнән бер кичә» поэмалары языла. Бөек Ватан сугышы башлангач, шагыйрь үзе теләп фронтка китә, хәрби газеталарда эшләп, күп санлы хәбәрләр, очерклар, шигырьләр бастыра. Сугыштан соң, 1946-1948 елларда Ш.Маннур Казанда Муса Җәлил исемендәге татар дәүләт опера һәм балет театрының әдәби бүлек мөдире булып эшли, ә 1949 елдан профессиональ язучылык хезмәтенә күчә.
1960-70нче еллар әдәби хәрәкәтендә Ш.Маннур прозаик буларак катнаша. Ул иҗат иткән проза әсәрләре арасында иң күренеклесе – «Муса» романы (1959-1964). «Агымсуларга карап» исемле автобиографик (1970-1973), «Чын сөю бармы?» исемле лирик повестьлары (1974-1976) белән Ш.Маннур үзен талантлы прозаик, үзенчәлекле хикәяләү стиленә ия булган каләм остасы итеп таныта. Ш.Маннурның әдәби мирасы зур һәм күпкырлы. Үзе исән чагында аның дүрт дистәгә якын китабы дөнья күрә. Алар арасында махсус балаларга адресланганнары да бар. Ул шулай ук әдәби тәнкыйть, публицистика, очерк һәм әдәби тәрҗемә жанрларында да нәтиҗәле эшли.
Ш.Маннур 1980 елның 10 июнендә Казанда вафат була һәм үзенең язма васыяте буенча туган авылы Тулбай авылы зиратына җирләнә. Ш.Маннур 1957 елда туган авылында үз акчасына китапханә салдыра һәм 100 данә китап бүләк итеп бирә. 1980 елда киатпханәгә Шәйхи Маннур исеме бирелә. 1995 елда аңа Татарстан берләштерелгән дәүләт музееның филиалы статусы бирелә һәм музей-китапханә исемен йөртә башлый. 1981 елдан бирле һәр елның 15 гыйнварында, язучының туган көнендә, туган авылында Шәйхи Маннур исемендәге премия бирелеп килә.
Иҗаты.
Агымсуларга карап: Повесть. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1974.- 494 б.
Күңел бакчасы: Шигырьләр һәм поэмалар. – 4 кит. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1979. – 208 б.
Күңел йомгагы: Шигырьләр. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1968. – 410 б.: портр. б-н.
Малайларга, кызларга: Шигырьләр, поэмалар, әкиятләр, повесть. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1984. – 152 б.
Муса: Роман. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1968. – 755 б.
Чын сөю бармы: Лирик повесть. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1980. – 272 б.
Глядя на текучие воды: Повесть /Пер. С.Гильмутдиновой. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1991. – 352 с.
Муса: Роман /Пер. с татар. В.Шульжика, Р.Ахунова. – М.: Современник, 1983. – 319 с.


Мирсәй Әмир.
Мирсәй Әмир (тулы исеме Мирсаяф Мәсәлим улы Әмиров) — татар язучысы, драматург, прозаик, публицист, җәмәгать эшлеклесе, Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе, Г. Тукай исемендәге дәүләт бүләге иясе.
Тормыш юлы.
Ул 1907 елның 6 гыйнварында Башкортстанның Мөләвез районы Җиргән авылында игенче гаиләсендә туа. Яшьли ятим калып, башта туганнан-туган абыйсы гаиләсендә, аннары балалар йортында һәм Эстәрлетамак шәһәрендәге җидееллык үрнәк-тәҗрибә мәктәбе интернатында тәрбияләнә. 1925 елда Яңа Карамалы волость башкарма комитеты хезмәткәре Һәм бер үк вакыт та авыл комсомол ячейкасы секретаре вазифаларын башкара. 1926 елда Калайдагы сәнгать техникумына укырга керә. Ике ел укыганнан соң «Кызыл яшьләр» газетасы һәм Авыл яшьләре журналы редакциясенә җаваплы сәркатип булып күче.
1929—1931 елларда Мирсәй Әмир Кызыл Армия сафында хезмәт итә, аннан кайткач, берникадәр вакыт «Чаян» журналында әдәби хезмәткәр, аннары 1934 елга кадәр Татарстан китап нәшриятының матур әдәбият бүлегендә мөхәррир булып эшли.
1934—1936 елларда югары уку йортына керергә теләүчеләр өчен марксизм-ленинизм институты каршында оештырылган хәзерлек курсында укый. 1937 елда Мәскөүдә Максим Горький исемендәге әдәбият институтында читтән торып укый башлый. Сугыш чорында Мирсәй Әмир Татарстан радио комитетында редактор булып эшли, 1943 ел башында ул Төньяк-көнбатыш фронтка китә, өч ай чамасы «Ватан өчен» исемле татарча фронт газетасы редакциясендә эшли. 1937, 1961—1962 елларда Татарстан Язучылар берлеге рәисе вазифасын башкара.
Мирсәй Әмир 1980 елның 1 июнендә вафат булды.


Һиҗри тәкъвиме.
Хиҗри тәкъвим (гарәпчә الـتـقـويم الـهـجـري‎‎, әт-такъвимү-л-Хиҗри) – Ислам динендә кулланылган ай тәкъвиме. Исәп Хиҗрәдән, ягъни Мөхәммәд пәйгамбәрнең Мәккәдән Мәдинәгә күчүеннән (Милади тәкъвимендә 622 елның 16 июле), башлана.
Ел 12 айдан һәм якынча 354 көннән тора. Шул сәбәпле Ислам бәйрәмнәре Милади тәкъвименә карата үзгәрәләр.
Ай тәкъвиме буенча тәүлек кояш бату вакытында башлана.


Shamil Abdrashitov.
__NOTOC__
Remarka:* – Shamil Munasip uly Abdrashitov dominant "Шамиль Мунасыпович Абдрашитов" orphographia dan transliteratiase. Alternativ Variant Shamil Munasip uly Gabdrashitov (Gabderashitov).


Вашингтон (штат).
Вашингто́н (ингл."Washington") – АКШ төньяк-көнбатышында урнашкан штат. АКШга 42нче штат буларак керде. Башкала – Олимпия шәһәре, иң зур шәһәр – Сиэтл. Халык саны – якынча 5,9 млн кеше (2000 ел). Этник состав (иң зур этник төркемнәр): алманнар – 18,7 %, инглизләр – 12 %, ирландлылар – 11,4 %, норвегиялеләр – 6,2 %, мексикалылар – 5,6 %. Рәсми атама – «Һәрвакыт яшел штат».
*


Сиэтл.
Сиэ́тл (ингл. "Seattle", шулай ук Сиэттл, Сиетл) – АКШ төньяк-көнбатышның һәм Вашингтон штатның иң зур шәһәре. Эре диңгез порты. Пьюджет култыклары системасы, Вашингтон күле һәм Тын океан янында урнаша.


Флорида (штат).
Флори́да (ингл. "Florida", исп. "Florida" – чәчәк атучы) – АКШ штаты. Башкаласы Таллахасси. Алабама һәм Джорджия штатлары белән чиктәш. Флорида ярымутравында Мексика култыгы һәм Атлантик океаны арасында урнаша. Мәйданы – 170 451 км². Халык саны (2000) – 15 982 378 кеше. Иң зур шәһәрләр – Майами, Тампа, Орландо, Джексонвиль.
Истәлекле урыннар.
Флориданың көньягында урнашкан Эверглейдс милли паркы Кушма Штатларның көньяк-көнчыгышында урнашкан якланган паркларның иң зуры.


Кире бәйләнеш.
Кире бәйләнеш (рус."обратная связь", ингл. "Feedback") – берәр системаның функцияләү "нәтиҗәсенең" бу системаның функцияләвенә бәйләнеше булган "параметрларга" йогынты ясавына китерүче процесс. Башкача әйткәндә, системаның керү урынына чыгу сигналына (я энергиясенә) пропорциональ (яки гомуми очракта аның функциясе булган) сигнал (я энергия) бирелә. Бу еш кына системаның функцияләвенә йогынты ясар өчен юри эшләнә.
Уңай һәм тискәре кире бәйләнеш бар. Тискәре кире бәйләнеш "керү сигналын" чыгу сигналы үзгәрешенә каршылык күрсәтерелек итеп үзгәртә. Бу системаны параметрларның очраклы үзгәрүенә тотрыклырак итә. Уңай кире бәйләнеш, киресенчә, чыгу сигналы үзгәрүен көчәйтә. Көчле уңай кире бәйләнеше булган системалар тотрыксызлык тенденциясен күрсәтәләр. Аларда вакыт узу белән кимеми торган дулкынланулар пәйда була, яки система генератор була башлый. (Бу радиотехникада генератор схемасын төзегәндә кулланыла).


Джорджия.
Джо́рджия (ингл. "Georgia" [ˈdʒɔrdʒə]) – Америка Кушма Штатларның көньяк-көнчыгышында урнашкан штат. 1788 елда Кушма Штатлары конституциясен имзалаган дүртенче штат. Башкала һәм иң зур шәһәр – Атланта. Халык саны – 8 186 453 кеше (2000).
Джорджия рәсми атамалары – «Персик штаты» һәм «Көньяк импер штаты».
Төньякта Джорджия Теннесси һәм Төньяк Каролина штатлары белән, көнчыгышта Көньяк Каролина һәм Атлантик океан белән, көньякта Флорида, ә көнбатышта исә Алабама белән чиктәш.


Рихард Вагнер.
Вильге́льм Ри́хард Ва́гнер (алм. Wilhelm Richard Wagner; 22 май, 1813, Лейпциг — 13 февраль, 1883, Венеция) — алман композиторы, дирижер, драматург (үз операларының либреттолары авторы), фәлсәфәче. Опера музыкасының иң бөек реформаторларыннан берсе. Аурупа мәдәниятенә зур тәэсир ясый. Вагнер мистицизмының XX гасыр алман милләтчелегенә (шул исәптән национал-социализмга да) йогынтысы зур.
Биографиясе.
Вагнер түрә булып дәүләткә хезмәт иткән Карл Фридрих Вагнер (1770—1813) гаиләсендә туа. Актер булган үги әтисе Людвиг Гейер тәэсирендә яшь Вагнер 1828 елда бер кантордан музыка дәресләре ала башлый. 1831 елдан башлап Лейпциг университетында музыка өйрәнә. Дан казанганчыга кадәр авыр тормыш кичерә. Аның «Риенци, трибуннар арасында иң соңгысы» операсы 1842 елда Дрезденда уңышка ирешә. 1864 елда Мюнхенга күчә. 1876 елның 13-17 августында Нибелунг боҗрасы тетралогиясе премьерасы. 1883 елда йөрәк өянәгеннән вафат була.


Ali Abdrezakov.
__NOTOC__
Remarka: Ali Kasim uly Abdrezakov dominanat "Али Касимович Абдрезаков" orphographia dan transliteratiase. Alternativ variant Gali Kasim uly Abderezakov


Ramil Abdershin.
__NOTOC__
Remarka: * – Ramil Hairulla uly Abdershin dominanat "Рамиль Хайруллаевич Абдршин" orphographia dan transliteratiase. Alternativ variant Ramil Hairulla uly Gabdershin.


Mansur Abdullin.
__NOTOC__
Remarka: * – Mansur Abdullin dominant "Мансур Абдуллин" orphographia dan transliteratiase. Alternativ variant Mansur Gabdullin.


Чәй.
Чәй (кыт. 茶 – «ча́» пекин һәм гуандун диалектларында, «те̂» амой һәм «тца» тайвань диалектларында, яп. 茶 «тя» һәм お茶 «о-тя») – чәй агачы яфрагын пешерү нәтиҗәсендә чыккан эчемлек.


Миссисипи (штат).
Миссиси́пи (ингл. "Mississippi") – АКШ көньягында урнашкан штат. 20нче штат. Халык саны 2,8 млн кеше (АКШда 31нче урын; 2000 ел). Башкала һәм иң зур шәһәр – Джексон. Рәсми атама – «Магнолия штаты» (ингл. "Magnolia State"), рәсми булмаган атама – «Кунакчанлык штаты».
Географик мәгълүмат.
Миссисипи 125 546 км² мәйданын ала. Төньякта штат Теннесси белән, көньякта Алабама белән, көньяк-көнбатышта Луизиана белән, төньяк-көнбатышта Арканзас белән чиктәш. Көньякта Миссисипи Мексика култыгы сулары белән юыла. Үз исемен штат аның көнбатыш чиге буенча аккан елгадан алды.
Тарих.
Миссисипи территориясе АКШна 1817 елның 10 декабрендә егерменче штат буларак кабул ителде.


Мәүлид бәйрәме.
Мәүлидин-Нәби (гар. مَوْلِدُ آلنَبِيِّ‎‎) – Мөхәммәд пәйгамбәрнең туу көнен бәйрәм итү (Кайсыбер мөселманнар бәйрәм итүгә каршы). Раббигыль-әүвәл аеның 11 көнендә билгеләнә. Бәйрәм бер ай дәвам итә. Кайсыбер мөселман илләрендә бөек бәйрәм буларак үткәрелә. Бәйрәм Казанда да билгеләнә.
Бәйрәмнең дәвамы – 12 раббигыль-әүвәл (Мөхәммәд пәйгамбәр вафат булган көн).
Бәйрәм тарихы.
Беренче мәртәбә бәйрәм XII гасырда Сүриядә билгеләнде.


Шотландия.
Шотла́ндия (ингл./ингл.-шотл. "Scotland", гэль. "Alba") – 1707 елга кадәр төньяк Аурупадагы бәйсез дәүләт, хәзерге вакытта Бөекбритания һәм Төньяк Ирландия Берләшкән Корольлеген тәшкил итүче илләр арасында иң киң автономиягә ия булганы (үз парламенты, хокук системасы, чиркәве һ.б. бар).
Шотландия Бөекбританиянең төньяк өлешен алып тора һәм көньякта Англия белән чиктәш.
Тарих.
Галимнәр фаразы буенча, Шотландиядә беренче кешеләр якынча 8 мең ел элек килеп чыга. Беренче даими тораклар 6 мең ел элек барлыкка килә. Язма тарихы хәзерге Англия һәм Уэльсның Рим империясе тарафыннан яулап алынуы белән башлана. Шотландия Рим империясе составына керми, анда азат пикт һәм гэль кабтләләре яши. Римлыларның китүеннән соң алар берничә корольлеккә, шул исәптән Дал Риада корольлегенә дә нигез салалар. Ләкин Шотландия корольлегенең башлангычын 843 елда Кеннет Макальпинның скотлар һәм пиктларның берләшкән дәүләтенең короле булуы белән бәйлиләр.
Киләсе берничә гасыр эчендә Шотландия бүгенге чикләренә кадәр ирешә. Анда шул ук вакытта таркаулык сизелә, ләкин ул үз бәйсезлеген саклап килә һәм 1018 елда Шотландия короле Малкольм II Нортумбрияне Карем янындагы сугышта тармар итә.
XIII гасыр ахырына кадәр Шотландия чагыштырмача тыныч яши. 1296 елда Англия короле Эдуард I Спотсмур янындагы сугышта буйсынырга теләмәгән Шотландия гаскәрен тармар итә һәм бөтен илне яулап ала. Король Иоанна I Баллиол буйсынырга һәм корольлектән баш тартырга мәҗбүр була. Эдуард I үзен Шотландия короле буларак игълан итә.
Бәйсезлеген югалткан шотландиялеләр 1297 елда Уильям Уоллес һәм Эндрю Моррей җитәкчелегендә баш күтәрәләр. Стерлинг күперендәге сугышта инглиз гаскәре җиңелә. Эндрю Моррей сугышта алган җәрәхәтләрдән вафат була. Шотландия инглиз гаскәрләреннән азат ителә.
Эдуард I 1298 елда яңадан Шотландиягә гаскәр белән керә һәм Фолкерк сугышында шотландиялеләрне тармар итә. 1305 елда Уильям Уоллес бер рыцарьның хыянәте нәтиҗәсендә инглизләр кулына эләгә һәм җәзалап үтерелә.
Фолкерк сугышыннан соң бәйсезлек сугышы Роберт I Брюс (1306 елның 25 мартында Шотландия короле дип игълан ителә) җитәкчелегендә дәвам итә. 1314 елда инглизләр тулысынча тармар ителә. Роберт Брюс үлеменнән соң яңадан король урыны өчен көрәш башлана. Нәтиҗәдә 1371 елның 26 мартында Сконеда король буларак Роберт II игълан ителә. Якынча 300 ел дәвам иткән Стюартлар идарәсе дәвере башлана.
Урта гасырларның ахырында Шотландия ике мәдәни өлешкә бүленгән була: үзәнлекләрдә яшәүче һәм аралашу өчен инглиз-шотланд телен кулланучылар; тауларда яшәүче һәм шотланд (гэль) телендә аралашучылар. Тауларда шотланд клан системасы барлыкка килә.
1707 елда, «Уния турында Акт» кабул ителгәннән соң, Шотландия бәйсезлеген югалта.
Административ бүленеш.
1996 елда Бөекбритания Парламенты карары буенча Шотландия 32 өлкәгә бүленә.
Географик мәгълүмат.
Шотландия территориясе Бөекбритания утравының төньягында өчтән бер өлешен һәм якындагы утрауларны (Гебрид, Оркней һәм Шетланд утраулары) үз эченә ала. Шотландия мәйданы – 78 772 км², яр сызыгы озынлыгы – 9 911 км. Көньяк-көнбатышта 30 км ераклыкта Ирландия,утравы урнашкан. Төньякта Фарер утраулары һәм Исландия ята.
Көнбатыш ярын Атлантик океан юа, көнчыгышта – Төньяк диңгез. Шотландиянең көнбатыш һәм көнчыгыш ярлары шулай ук күренекле Лох-Несс күлен үз эченә алучы Каледония каналы ярдәмендә тоташтырылган.
Климат.
Климат океаник уртача. Гольфстрим агымы аркасында Шотландиядә шул ук киңлектә урнашкан башка Аурупа илләре белән чагыштырганда (мәсәлән, Норвегия) җылырак, ләкин Британиянең башка өлкәләренә карата салкынрак. Җирнең өслеге тигез булмаганга һава тотрыксызлыгы белән аерыла. Регионга көньк-көнбатыш җил хас. Ярларда һәм утрауларда еш кына каты җилләр һәм давыллар була. Иң салкын гыйнвар һәм февраль айларында уртача температура 5—7 °C тәшкил итә. Иң җылы июль һәм август айларында – 19 °C.
Икътисад.
Глазго шәһәрендә кораб төзүче верфь бар. Шотландиядә нефть, күмер чыгарыла, авыр сәнәгать зур үсеш алган (шул исәптән корыч сәнәгате дә).
Халык.
2001 елгы исәп буенча Шотландиядә 5 062 011 кеше яшәгән. 2007 елда халык саны 5 144 200 кешегә кадәр җитә. Аларның 88% – этник шотландлар, 8% – инглизләр, ирландиялеләр һәм уэльслылар, 4% – калганнар.
Диннәр.
Дингә ышанучы халыкның күпчелеге Шотландия чиркәве вәкилләре.
Мәдәният.
Шотландиядә күп борынгы гореф-гадәтләр сакланып калган.
Музыка.
Иң күренекле шотланд уен коралы – волынка.
Шотланд биюләре арасында шотланд бал биюләре һәм аерым башкарылган «хайланд» киң таралган.
Әдәбият.
Шотланд әдәбиятының бай тарихы бар. Үз жанрларында классик әсәрләр буларак Роберт Бёрнс һәм Вальтер Скотт, Роберт Льюис Стивенсон һәм Джеймс Хогг әсәрләре санала.
Шотланд әдәбияты үз эченә хәзерге Шотландиядә кайчан да булса кулланылган (инглиз, шотланд (гэль), скотс, бретон, француз, латин телләре) телләрдәге әдәбиятны ала.
Милли символлар.
Андрей хавари (апостол) Шотландиянең яклаучысы буларак санала. Шотландиянең байрагы зәңгәр-күк фондагы Андрей тәресеннән гыйбарәт. Милли уен коралы – волынка. Шайтан таягы Шотландиянең ярым рәсми символы буларак санала.


Anvar Abdullin.
__NOTOC__
Remarka: * – Anvar Abdulla uly Abdullin dominant "Анвар Абдуллинович Абдуллин" transliteratiase. Alternativ variant Anvar Gabdulla uly Gabdullin.


Sadyk Abelkhanov.
__NOTOC__


Rem Abzalov.
__NOTOC__
Remarka: * – alternativ informatia buyinsa Tashkent ta (Uzbekistan) tugan.


Fakhrutdin Ablyazov.
__NOTOC__


Fayzulla Agletdinov.
__NOTOC__


Луизиана (штат).
Луизиа́на (ингл. "Louisiana"; фр. "Louisiane"; исп. "Luisiana") – АКШ көньягында урнашкан штат. Берлеккә кергән 18нче штат. Башкаласы – Батон-Руж шәһәре, иң зур шәһәр – Яңа Орлеан. Гомуми мәйданы 134 182 км² (АКШда 31 урын). Халык саны 4,469 млн кеше (22 урын). Рәсми атама – пеликаннар штаты. Француз патшасы Людовик XIV исеме буенча штатка андый исем куштылар.
Көнбатышта Луизиана Техас белән, төньякта Арканзас белән, көнчыгышта Миссисипи белән чиктәш. Көньякта штат территориясе Мексика култыгы белән чикләнгән.


Габдерәхим Утыз Имәни әл-Болгари.
Габдерәхим Утыз Имәни – татар шагыйре, фикер иясе.
Биография.
Утыз Имәни 1754 елда хәзерге Татарстанның Чирмешән районы Яңа Кади (элеккеге исем – Утыз Имән) авылында крестьян гаиләсендә туа. Аның әтисе, Госман бине Сәрмәки, чыгышы белән хәзерге Лениногорск районының Тимәш авылы кешесе, ә әнисе (кайбер мәгълүматларга караганда, аның исеме Гафифә булган) Утыз Имән авылы кызы булып, өйләнешкәннән соң алар Тимәш авылында яши башлыйлар. Ләкин Габдерәхим туганчы ук Госман үлеп китә. Ярдәмчесез калган яшь хатын янәдән үзенең туган авылы Утыз Имәнгә кайта. Һәм шунда, әтисе йортында, бала таба. Берничә елдан соң, ул үзе дә дөнья куя. Шулай итеп, Габдерәхим, сабый чагында ук, ата-анадан ятим калып, туган тиешле бер җиңгәсе кулында тәрбияләнә.


Мирсәет Солтангалиев.
Мирсәет Хәйдәргали улы Солтангалиев (1892, Кырмыскалы авылы, Уфа губерниясе, бүгенге көндә Башкортстанның Кырмыскалы районы – 28 январь, 1940 ел, Мәскәү) – атаклы совет сәясәт һәм дәүләт эшлеклесе. Мөселман халыклары арасыннан Сталин чорындагы иң югары дәрәҗәдә торган большевик-җитәкче.
Язучы Ринат Мөхәммәдиевнең "Сират күпере" әсәре Мирсәет Солтангалиевнең тормыш юлына багышланган.


Техас (штат).
Техас (ингл. "Texas") – АКШның көньягында урнашкан штат. АКШда мәйданы буенча Аляскадан соң, халык саны буенча Калифорниядән соң 2 урында. Штатның башкаласы – Остин шәһәре.
Штат исеме испан "«tejas»" сүзеннән килә, ә ул, үз чиратында, индей "«táysha»" – «дус» сүзеннән килә. Штат аббревиатурасы – TX. Штатның рәсми атамасы – «Ялгыз йолдыз штаты».
Техас көнбатышта Нью-Мексико белән, төньякта Оклахома белән, көнчыгышта Луизиана һәм Арканзас белән чиктәш. Техасның көньяк-көнбатыш чиге АКШ һәм Мексиканы аерган Рио-Гранда елгасы буенча уза. Көньяк-көнчыгышта Техас Мексика култыгы белән юыла.


Шотландия тарихы.
Галимнәр фаразы буенча, Шотландиядә беренче кешеләр якынча 8 мең ел элек килеп чыга. Беренче даими тораклар 6 мең ел элек барлыкка килә. Язма тарихы хәзерге Англия һәм Уэльсның Рим империясе тарафыннан яулап алынуы белән башлана. Шотландия Рим империясе составына керми, анда азат пикт һәм гэль кабтләләре яши. Римлыларның китүеннән соң алар берничә корольлеккә, шул исәптән Дал Риада корольлегенә дә нигез салалар. Ләкин Шотландия корольлегенең башлангычын 843 елда Кеннет Макальпинның скотлар һәм пиктларның берләшкән дәүләтенең короле булуы белән бәйлиләр.
Киләсе берничә гасыр эчендә Шотландия бүгенге чикләренә кадәр ирешә. Анда шул ук вакытта таркаулык сизелә, ләкин ул үз бәйсезлеген саклап килә һәм 1018 елда Шотландия короле Малкольм II Нортумбрияне Карем янындагы сугышта тармар итә.
XIII гасыр ахырына кадәр Шотландия чагыштырмача тыныч яши. 1296 елда Англия короле Эдуард I Спотсмур янындагы сугышта буйсынырга теләмәгән Шотландия гаскәрен тармар итә һәм бөтен илне яулап ала. Король Иоанна I Баллиол буйсынырга һәм корольлектән баш тартырга мәҗбүр була. Эдуард I үзен Шотландия короле буларак игълан итә.
Бәйсезлеген югалткан шотландиялеләр 1297 елда Уильям Уоллес һәм Эндрю Моррей җитәкчелегендә баш күтәрәләр. Стерлинг күперендәге сугышта инглиз гаскәре җиңелә. Эндрю Моррей сугышта алган җәрәхәтләрдән вафат була. Шотландия инглиз гаскәрләреннән азат ителә.
Эдуард I 1298 елда яңадан Шотландиягә гаскәр белән керә һәм Фолкерк сугышында шотландиялеләрне тармар итә. 1305 елда Уильям Уоллес бер рыцарьның хыянәте нәтиҗәсендә инглизләр кулына эләгә һәм җәзалап үтерелә.
Фолкерк сугышыннан соң бәйсезлек сугышы Роберт I Брюс (1306 елның 25 мартында Шотландия короле дип игълан ителә) җитәкчелегендә дәвам итә. 1314 елда инглизләр тулысынча тармар ителә. Роберт Брюс үлеменнән соң яңадан король урыны өчен көрәш башлана. Нәтиҗәдә 1371 елның 26 мартында Сконеда король буларак Роберт II игълан ителә. Якынча 300 ел дәвам иткән Стюартлар идарәсе дәвере башлана.
Урта гасырларның ахырында Шотландия ике мәдәни өлешкә бүленгән була: үзәнлекләрдә яшәүче һәм аралашу өчен инглиз-шотланд телен кулланучылар; тауларда яшәүче һәм шотланд (гэль) телендә аралашучылар. Тауларда шотланд клан системасы барлыкка килә.
1603 елда Шотландия короле Яков VI Яков I исеме астында инглиз тәхетенә утыра. Англия берлеге чорын исәпкә алмаганда, Шотландияне бу дәвердә аерым дәүләт дип атап була. Ләкин шул ук вакытта патша белән шотланд пресвитерианнары арасында дини идарә буенча җитди каршылыклар туа. Католик патша Яков VII Вильгельм III һәм Мария II тарафыннан бәреп төшерелгәч, Шотландия кыска вакытта үз протестант патшасын сайлап кую белән яный, ләкин Англиянең сәүдә һәм транспорт мөнәсәбәтләрен өзүе куркынычы астында Шотландия парламенты 1707 елда инглиз парламенты белән бергә «Уния турында Акт» кабул итә. Нәтиҗәдә Бөекбритания корольлеге барлыкка килә.
Шулай да Шотландиядә бәреп төшерелгән Стюартлар династиясе яклы кешеләр күп була. Георг I тәхеткә утырганнан соң Шотландиядә халык күтәрелеше була. Граф Мар җитәкчелегендә 10-15 мең коралланган якобит Англиягә үтеп керә, ләкин Престонда инглиз гаскәрләренә җиңеләләр.
Стюартлар династиясен кире кайтаруда соңгы омтылыш 1745 елда була. 1745 елның июлендә яшь принц Карл-Эдуард Стюарт Шотландиядәге Эрискейда чыгып яңадан якобит күтәрелеше башлый. Аның хәрәкәтен нигездә тауларда яшәүчеләр күтәреп ала. Принц сугышсыз Эдинбургны ала һәм Англиягә таба юнәлә. Ләкин Англиядә терәк таба алмагач, ул кире Шотландиягә әйләнеп кайта.
Төньяк Шотландиядә булган Куллоден янындагы сугышта принц гаскәре җиңелә. Карл-Эдуард күтәрелеше сүнә. Куллоден янындагы сугыш Бөекбритания утравындагы соңгы сугыш була.
«Уния турында Акт» кабул ителгәннән, Шотланд мәгърифәте чорыннан һәм сәнәгый инкыйлабтан соң Шотландия Аурупа дәүләтләре арасында көчле коммерция, фән һәм сәнәгать үзәгенә әверелә.


27 май.
27 май — Милади тәкъвимендә бишенче айның егерме җиденче көне. Ел ахырына кадәр 218 көн кала.


Alman ile.
Almaniә (Almaniә Federal Respublikası, kir. tat. "Алмания", rus. "Германия") – Üzәk Awrupadağı il. Tönyaqtan Daniә һәm Baltıyq diñgeze belәn, könçığıştan Polşa һәm Çexiә respublikaları belәn, könbatıştan Fransiә, Lyuksemburg belәn, tönyaq-könbatıştan Belgiә һәm Niderlandlar belәn, könyaqta Şveysariә һәm könyaq-könçığışta Avstriә belәn çiqlәngәn. Territoriәse: 357 021 km², xalıq sanı: 82 million keşe. Awrupa Berlegenә kerә. Almaniә – federal parlament respublikası, 16 cirlәrdәn tora.
Başqalası – Berlin. Almaniә BMO, NATO, G8 һәm G4 kә kerә. TMP buyınça Almaniә dönyada 3nçe urınnı, eksport buyınça berençe urınnı, xәrbi byudjet buyınça 6nçı urınnı bilәp tora. Küp genә fәnni һәm texnologik tarmaqlarda liderlıqqa iә.


Оклахома (штат).
Оклахо́ма (ингл. "Oklahoma") – АКШ көньяк үзәгендә урнашкан штат. Халык саны – 3,451 млн кеше (АКШда 27нче урын; 2000 ел). Башкала һәм иң зур шәһәр – Оклахома-сити. Көнчыгышта штат Арканзас һәм Миссури белән, көньякта Техас, көнбатышта Нью-Мексико белән, төньякта исә Колорадо һәм Канзас штатлары белән чиктәш.


Рамил Юныс.
Рамил Юныс ("Рамил хәзрәт Юныс", "Рамил хәзрәт") — Кол Шәриф мәчете имам-хатыйбы. Аңа кадәр Түбән Кама мәчете имамы була.
Биография.
1986 елда урта мәктәпне көмеш медаль белән тәмамлый.
1986 - 1992 елларда Туполев исемендәге КДТУда белем ала. 1992 - 1997 елларда Мәдинә шәһәрендә Ислам университетында укый. Шулай ук авыл хуҗалыгы академиясенең икътисад бүлеген тәмамлап икътисадчы дипломын да ала.
2005 елдан Кол Шәриф мәчетенең имам-хатыйбы вазифасын үти.


Диләрә Зөбәерова.
Татарстанның Актаныш районы Күтәмәле авылында туып үсеп, 1952 елда Казан педагогика институтының татар филолгиясе бүлеген кызыл диплом белән тәмамлаган Диләрә Гази кызы Зөбәерова үзенең бөтен аңлы гомерен татар журналистикасына һәм әдәбиятына хезмәт итүгә багышлаган романтик җанлы каләм остасы иде. Нәшрият, район һәм республика газеталары редакцияләрендә беренче журналистлык чыныгуы алганнан соң, ул егерме өч елга якын (1962–1985) «Азат хатын» (хәз. «Сөембикә») журналы редакциясендә мөхәррир, бүлек мөдире булып эшләде, һәрчак юлда, кешеләр арасында булу, киң хәбәрдарлык аңа журналистлык эшендә һәм әдәби иҗаты өчен бай тормыш материалы тупларга мөмкинлек бирде. Аның әдәби иҗат мирасы – хикәяләре, нәсерләре, очерклары, «Дустым авазы», «Куш өянке шаһит», «Кыр чәчәге» исемле повестьлары, «Халкым хаклы» (1990) дигән җыентыгына кергән публицистик язмалары үз заманы чынбарлыгын, бигрәк тә яшьләр тормышын оптимистик, романтик рухта гәүдәләндерүе белән үзенчәлекле иде.
Диләрә Зөбәерова 2000 елда вафат булды.


Фатих Кәрим.
Фатих Кәрим (9 гыйнвар, 1909 ел, Ает авылы, Башкортстанның Бишбүләк районы — 19 февраль, 1945 ел, Кенигсберг тирәләре) – татар шигъриятенең сәнгатьчә үсешен яңа, югары дәрәҗәгә күтәреп, гражданлык каһарманлыгы һәм шигъри батырлык күрсәтеп, милләтебезнең һәм аның сүз сәнгатенең йөз аклыгы булырлык мирас калдырып һәлак булган шагыйрь.


Нью-Мексико.
Нью-Ме́ксико (ингл. "New Mexico"; исп. "Nuevo México") – АКШ көньяк-көнбатышында урнашкан штат. Башкаласы – Санта-Фе шәһәре.


Аризона.
Аризо́на () – АКШка кергән 48нче штат. Илнең көньяк-көнбатышында урнашкан. Юта, Колорадо һәм Нью-Мексико белән бергә «дүрт почмак штатларына» керә. Башкаласы һәм иң зур шәһәре – Финикс (Phoenix).
2005 елда штат халкының саны якынча 5 939 292 кеше (АКШда 20нче урын).
Көньякта штат Калифорния һәм Невада белән, төньякта – Юта һәм Колорадо белән, көнчыгышта Нью-Мексико белән, ә көньякта Мексика белән чиктәш.


Калифорния (штат).
Калифо́рния (ингл. "California", /kælɪˈfɔrnjə/) – АКШның штаты. Илнең көнбатыш ярында урнашкан. Тын океанга чыга. Төньякта Орегон, көнчыгышта Невада, көньяк-көнчыгышта Аризона, ә көньякта Мексика белән чиктәш. Калифорния – АКШның 31нче штаты, ул 1850 елның 9 сентябрендә оешкан. Аңа кадәр Калифорния Испания һәм Мексика тарафыннан идарә ителгән.
Халык саны буенча Калифорния – АКШның иң күпсанлы штат (2000 ел җанисәбе буенча, һәм 2008 ел буенча). Мәйданы буенча Калифорния өченче (Аляска һәм Техастан соң). Башкаласы – Сакраменто шәһәре, иң зур шәһәр – Лос-Анджелес. Башка зур шәһәрләр: Сан-Франциско, Сан-Диего, Сан-Хосе. ТМП күләме буенча Калифорния АКШда беренче урынны ала. Штатның рәсми атамасы – «Алтын штат».


Илһам Шакиров.
Илһам Гыйльметдин улы Шакиров (15 февраль, 1935, Сарман районы, Яңа Бүләк) – җырчы, Г. Тукай исемендәге Татар дәүләт филармониясенең сәнгать җитәкчесе.
Биография.
1935 елның 15 февралендә Сарман районының Яңа Бүләк авылында туа. 1960 елда җырчылык юнәлеше буенча Казан Дәүләт консерваториясен тәмамлый. Сәләтле башкаручы, тембр (баритон) тавышка ия, халык җырларын яхшы башккаручы.
Бүләкләр.
Татарстанның һәм Россиянең халык артисты, Татарстан Җөмһүриятенең Г. Тукай исемендәге премиясе лауреаты (1970), 1986 елда Халыклар дуслыгы ордены белән бүләкләнгән.


Лос-Анджелес.
Лос-А́нджелес (ингл. "Los Angeles", исп. "Los Ángeles", шулай ук L.A. һәм City of Angels – "Фәрештәләр шәһәре" буларак мәгълүм) – АКШда, Калифорния штаты көньягында, Тын океан ярында урнашкан шәһәр. Халык саны буенча штатта беренче урында, АКШда икенче урында тора (3 849 378). Шәһәр Зур Лос-Анджелес агломерациясе үзәге. Шәһәрдә яшәүчеләрне «Angelenos» дип атыйлар.
Лос-Анджелес – дөньяның иң зур мәдәни, фәнни, икътисади, мәгариф үзәкләрнең берсе. Шәһәрдә мәшһүр Голивуд урнашкан.


Ракәгать.
Ракәгать (гарәп. ركعة‎‎) – Намазны төзегән сүзләр һәм хәрәкәтләр тәртибе.


Невада (штат).
Нева́да (ингл. "State of Nevada", IPA: /nɨˈvæːdə/) – АКШның көнбатышында урнашкан штат. Штат башкаласы – Карсон-Сити шәһәре, иң зур шәһәр – Лас-Вегас. Рәсми атама – «Көмеш штат». Аны шулай ук «Сугышларда туган штат» дип йөртәләр, чөнки АКШга ул Граждан сугышы вакытында керде.
Төньякта штат Орегон һәм Айдахо белән, көнбатышта Калифорния белән, көньяк-көнчыгышта Аризона белән, көнчыгышта исә Юта чиктәш.


Васил Маликов.
Васил Малик улы Маликов (19 октябрь 1924, Иске Кормаш, Татарстан – 11 октябрь 1992, Казан, Татарстан) – танылган рәссам, сынчы, Казандагы Мулланур Вахитов һәм Муса Җәлил һәйкәлләре авторы.
Тормыш юлы.
Васил Маликов 1924 елның 19 октябрендә Татарстанның Актаныш районы Иске Кормаш авылында туа.
Ул, 1942 елда Казанда һөнәр училищесын тәмамлаганнан соң, сугышта катнаша. 1948–1953 елларда Казан сәнгать училищесында укый. Училищеда уку елларында ук Садри Ахун җитәкчелегендә сыннар ясау (скульптура) белән шөгыльләнә башлый. Васил Маликовның Казанда Үзәк ял паркы каршындагы монументы шәһәрнең күрке булып тора. Соңгы елларда Васил Маликов үзенең бөтен осталыгын портрет жанрында күрсәтә. Мулланур Вахитов, Муса Җәлил һәм башка милли каһарманнарга эшләнгән һәйкәлләр шуның ачык мисалы. Ул үзенең сыннарында замандашларының характерын бай һәм дөрес итеп ача. Рәссамның берничә әсәре фронт истәлекләренә бәйле рәвештә бирелгән. «Хәтереңдәме, иптәш?», «Соңгысы» кебек хезмәтләре аның иҗади кызыксынуының күпкырлы булуына ышандыра. «Соңгысы» әсәре 1980 елда республиканың Г. Тукай исемендәге Дәүләт премиясенә лаек була.
Рәссамга иҗаттагы уңышлары өчен РСФСРның атказанган, Татарстанның халык рәссамы дигән исем бирелә.
В. Маликов 1992 елның 11 октябрендә Казан шәһәрендә вафат булды.


Титан.
Титан – Менделеевнын периодик системасынын 4 группа элементы. Атом номеры – 22, атом массасы – 47,90.
Тарих.
Бу элементны диоксид рәвешендә ике галим – У. Грегор һәм М. Клапрот ачалар. Оксидны металлга әйләндерү ул галимнәрдә килеп чыкмый. Металлик титан беренче тапкыр 1825 елда Берцелиус тарафыннан чыгарыла, чиста хәлдә 1925 елда голландияле А. ван Аркел һәм И. де Бур тарафыннан алына.
Үзлекләре.
Титан – актив металл. Ул көмеш-ак төстә, сыгылмалы, нык һәм җиңел. Ул тимердән ике тапкыр җиңелрәк, ә ныклыгы буенча бик күп металларны уздыра.
Этимология.
"Титаннар" – борынгы грек мифологиясендә – баһадирлар, Уран һәм Гея балалары.


Фуат Мансуров.
Фоат Шакир улы Мансуров (1928 елның 10 гыйнвары — 2010 елның 12 июне) — танылган татар дирижеры, музыкант, Г.Тукай исемендәге Дәүләт бүләге иясе.
Биография.
Ул 1928 елның 10 гыйнварында Алма-Ата шәһәрендә туа. Аның әти-әнисе — гади хезмәткәрләр. Әтисе – эшче, әнисе – музыкаль-драма театрында костюмер. Театр репертуарында малай карамаган бер генә спектакль дә булмый. Малайның музыка белән кызыксынуын күреп, күршеләре Т.Н.Расторгуева үзе аның белән шөгыльләнә башлый, нота белемен, чит телләрне өйрәтә, ә аннары музыка техникумына илтә. Фуатны тыңлап карыйлар һәм виолончель классына укырга алалар. Аның педагогы О.О.Узинг була. Җиде ел дәвамында ул олы музыкант белән шөгыльләнә һәм искиткеч яхшы музыкаль хәзерлек ала.
Ул чакта бик авыр чор була. Массакүләм репрессияләр Фуатлар гаиләсенә дә кагылып үтә. Ул гаиләсенә ярдәм итәргә карар кыла һәм укуын ташлап, заводка эшкә керергә мәҗбүр була. Ләкин аңа станок янында озак эшләргә туры килми, авариягә эләгә һәм производство имгәнүе ала. Яңадан университетта һәм консерваториядә укый башлый. Мансуров 1950 елда университетны, 1951 елда консерваторияне тәмамлый. Казак консерваториясенең яшьләр оркестрын Мәскәүдә булачак Бөтендөнья яшьләр фестиваленә хәзерли башлый, аның җитәкчелегендә оркестр беренче премия һәм алтын медаль яулый.
Мансуровның алдагы үсеш процессы, аның мавыгулары һәм музыкантның олы хезмәте, сәләт үзенчәлекләре, һичшиксез, Мәскәүгә китерергә тиеш була. Ул Мәскәү консерваториясе аспирантурасының дирижерлык кафедрасына, профессор Л.М.Гинзбургка кабул ителә. Шул ук вакытта Мансуров, Казак опера һәм балет театрында дирижерлык итеп, 1963 елда аның баш дирижеры була, консерваториядә дирижерлык курслары укыта.
Мәскәүдә Париж консерваториясе профессоры Игор Макаревич алып барган югары дирижерлык осталыгы курсларында тыңлаучы буларак та, Мансуров күп нәрсә үзләштерә. 1966 елда Бөтенсоюз дирижерлар конкурсында лауреат була, ә СССРның Зур театрында уңышлы стажировкадан соң, 1967 елда анда дирижер булып кала һәм хәзерге көнгә кадәр шул хезмәтен башкара.
Бу вакыт эчендә Мансуров Мәскәү консерваториясендә укытучы буларак та уңышка ирешә, хәзерге вакытта ул – Казан һәм Алма-Ата консерваторияләре профессоры. Зур эрудиция һәм шомарган профессиональ осталык Мансуровка чит илләрдә уңышлы чыгыш ясарга мөмкинлек бирә. Ул дөньяның егермедән артык илендә була.
Фоат Шакир улы Казанга даими рәвештә 1967 елдан килә башлый.
1968 елда Казанда М.Җәлил исемендәге опера һәм балет театрына баш дирижер итеп билгеләнә. Ул үзен классик сюжетларга яңа аңлатмалар бирүче, сәхнә образларының гәүдәләнешенә заманча караш күрсәтүче үзенчәлекле, тирән фикер йөртүче сәнгатькәр буларак күрсәтә.
Шул ук вакытта Фуат Мансуров Татарстан Республикасы Дәүләт симфоник оркестрында дирижерлык итә.
Дирижер Мансуровның репертуар колачы бик киң, ул үз эченә күпсанлы зур симфоник әсәрләр, опера һәм балет спектакльләрен ала.
Татарстан Республикасы Дәүләт симфоник оркестрының 1991-1993нче елгы концерт программасы өчен Фуат Шакир улы Мансуровка Г.Тукай исемендәге Дәүләт бүләге бирелде.
Ул 82 яшендә 2010 елның 12 июнендә Мәскәүдә вафат булды.


Нәкый Исәнбәт.
Нәкый Исәнбәт, чын исеме Нәкый Сираҗетдин улы Закиров (1900 елның 10 гыйнвары — 1992 елның 12 сентябре) — күренекле татар язучысы, шагыйрь, драматург, галим-филолог һәм фольклорчы, Г. Тукай исемендәге Дәүләт бүләге лауреаты һәм Татарстанның Халык язучысы.
Ул 1899 елның 29 декабрендә (яңа стиль белән 1900 елның 10 гыйнвары) Башкортстанның Салават районы Малаяз авылында мулла гаиләсендә туган. Аның туган авылы мәңге яшел чыршылар, наратлар белән бизәлгән Урал итәгенә урнашкан. Шунда ул башлангыч белемне ала. 1910 елдан Уфада «Хөсәения» һәм «Галия» мәдрәсәләрендә укый. Балачакта дикъкать белән кат-кат укылган әсәрләр аның зиһенендә яңа матур уйлар тудыра. Озакламый Нәкый үзе дә шигырьләр яза башлый. «Шүрәле» исемле беренче шигырен язганда, аңа ун гына яшь була. Озакламый аның шактый калын шигырь дәфтәре шәкертләр арасында тарала. Тәүге шигырьләренә Шәехзадә Бабич үзе фатиха бирә. 1914-1916 елларда «Аң» һәм «Сөембикә» журналларында поэма һәм драма әсәрләре басылып чыга.
Нәкый Исәнбәт мәктәпләрдә укытучы булып эшли һәм халык авыз иҗаты белән мавыга. Унике яшеннән башлап, ул дәфтәренә мәкальләр, әйтемнәр, табышмаклар җыя башлый. Гомере буе туплаган халык авыз иҗаты әсәрләрен аерым җыентыклар рәвешендә бастырып чыгара («Татар халык мәкальләре» (өч томда), «Табышмаклар», «Балалар фольклоры»).
Нәкый Исәнбәт – тел галиме дә. Күп еллар дәвамында татар теленең фразеологик байлыгын җыйнап сүзлек итеп бастырды.
Аның «Уракчы кыз», «Бормалы су», «Гармунчы егет», «Син сазыңны уйнадың» кебек күп кенә шигырләре җыр булып яңгырый.
Нәкый Исәнбәт күпсанлы драма әсәрләрендә теге яисә бу чорга караган вакыйгалар яктылыгында халыкның тарихын, гореф-гадәтләрен тирәннән сурәтли: «Хуҗа Насретдин», «Җирән Чичән һәм Карачәч сылу», «Миркәй белән Айсылу», «Гөлҗамал», «Мулланур Вахитов», «Муса Җәлил» әсәрләре шундыйлар. Ул оста тәрҗемәче буларак та танылды, А.С. Пушкин, Мольер, Низами, Шекспир әсәрләрен татарчага тәрҗемә итте.
Туган әдәбияты, мәдәнияте һәм сәнгате өлкәсендәге игелекле хезмәтләре өчен Нәкый Исәнбәткә Г. Тукай исемендәге Дәүләт бүләге һәм Татарстанның Халык язучысы дигән исем бирелде.
Татар халкының рухи тормышында, сәнгать һәм әдәбиятында Нәкый Исәнбәт иҗаты күренекле урын алып тора.
Нәкый Исәнбәт 1992 елның 12 сентябрендә Казанда үлә.


Орегон.
Орего́н (ингл. "Oregon") – АКШ төньяк-көнбатышында урнашкан штат. Тынокеан штаты. Халык саны – 3,641 млн кеше (АКШ штатлары арасында 28нче урын; 2005 ел күрсәткече). Башкаласы – Сейлем, иң зур шәһәр – Портленд. Башка зур шәһәрләр – Юджин, Грешам, Бивертон, Медфорд, Корваллис, Спрингфилд, Астория.
Рәсми атамасы – «Бобрлар штаты» ("Beaver State").
Мәйданы 254,772 мең км² (штатлар арасында тугызынчы урын). Төньякта ул Вашингтон штаты белән, көнчыгышта Айдахо белән, көньякта исә Невада һәм Калифорния штатлары белән чиктәш. Көнбатышта территориясе Тын океан сулары белән юыла. Төп елгалар – Колумбия, Уилламетт, Снейк, Дешутс.


Көньяк Каролина.
Көньяк Кароли́на (ингл. "South Carolina", ()) – АКШ көньяк-көнчыгышында урнашкан штат. Башкаласы Колумбия шәһәре. Рәсми атама «Кыска буйлы пальмалар штаты».
Сылтамалар.
*


Арканзас.
Арканза́с (ингл. "Arkansas") – АКШ көньягында урнашкан штат. Халык саны 2,673 млн кеше (АКШ штатлары арасында 33-е урын; 2000 ел күрсәткечләре). Башкаласы һәм иң зур шәһәре – Литл-Рок. Башка зур шәһәрләр.
Рәсми атама – «Табигый штат» (Natural State).
Мәйданы 137,8 мең км² (Штатлар арасында 29нчы урын). Көньякта штат Луизиана белән, көнбатышта Техас һәм Оклахома белән, көнчыгышта Теннесси һәм Миссисипи белән, ә төньякта Миссури белән чиктәш.


Болгар.
Болгар – Идел буе Болгарының башкаласы (VIII гасырдан XIII гасыр уртасына кадәр), соңрак Алтын Урданың иң зур шәһәрләреннән берсе. Идел елгасы ярында, Казаннан 130 км ераклыкта урнашкан.


Мичиган (штат).
Мичига́н (ингл. "Michigan" [ˈmɪʃɨɡən]) – АКШ төньягында урнашкан штат. Берлек составына кергән 26нчы штат. Башкаласы – Лэнсинг. Иң зур шәһәр – Детройт; башка зур шәһәрләр – Грэнд-Рэпидс, Уоррен, Флинт, Стерлинг-Хайтс, Энн Арбор.
Халык саны – 9,94 млн кеше (АКШда 8нче урын; 2000 ел күрсәткече). Рәсми атамалар –
Мичиган мәйданы 250,7 мең км² (АКШда 11нче урын), шул мәйданнын 41,3 % – су. Төньякта һәм көнчыгышта Канада белән, көньякта Огайо һәм Индиана штатлары белән, көнбатышта Висконсин штаты белән, төньякта су аркылы Иллинойс һәм Миннесота штатлары белән чиктәш.


Идел буе Болгары.
Идел буе Болгары (Болгар,) – VIII г – XIII гасырларда яшәгән, Идел һәм Чулман елгалары бассейнында урнашкан дәүләт. Монголлар тарафыннан XIII гасырда җимерелгән.
Территория.
Идел Болгары заманына күрә зур мәйдан биләгән. 10-11 йөзләрдә төньяк чиге Каманың уңък яры, көнбатышта сул тармаклары белән бергә Зөя елгасы, көнчыгышта Шушма елгасы буйлап үткән, ә көньяк чикләре хәзерге Самар тугаена - Жигули таулары янында Иделнең зур борылышына кадәр барып җиткән.
Соңрак, Идел Болгары чәчәк аткан чорларда аның чикләре киңәйгән. Мәсәлән, төньяк чикләре Казан елгасына кадәр күтәрелгән. left
Халык.
Болгар дәүләте төрки дәүләт булган - күбесенчә төрки халыклар яшәгән. Шулай ук фин-угор кабиләләре дә күп булган.
Шәһәрләр.
"Төп мәкалә:Идел буе Болгарының шәһәрләре"
Болгар дәүләте үзенең шәһәрләре белән дан тоткан. Мәсәлән, Биләр шәһәре Европада иң зур шәһәр булган. Анда 70-100 мең кеше яшәгән.
Бу чагыштырмача зур шәһәрләрдән башка, тагын бик күп кечерәк шәһәрләр булган.
Болгар әмирлеге барлыкка килү.
Болгар кабиләләре, Урта Донның уң ярында яшәгән котраклар җитәкчелегендә, 7 нче гасыр ахырында Идел буйларына күчеп утыргач, этник яктан төрки халык мохитенә эләгәләр. Урта Идел буе териториясе Төрки-огур кабиләләре тарафыннан элегрәк, 5-6 нче гасырларда ук үзләштерелгән дип әйтергә нигез бар. Гарәп авторлары мәгълүматларына караганда, алар арасында, болгарлардан тыш, барсил, искил, суар, бәрәнҗәр, этник төркемнәре дә телгә алына. Ягни Идел Болгары халкы болгарлардан тыш алан-хәзер (бәрәнҗәр), төрки-огур - савирлар (суарлар), Үзәк Азия - искил/эсегел яисә чигил компонентларын да үз эченә алган. Болгарларның Идел-Кама буйларына күчеп утыруларына Бураково,Шиловск, Брусянск һәм Новинковск каберлекләре археологик дәлил булып торалар. Кара диңгезнең төньягында (Малая Пешерина) һәм Болгариядәге (Мадара) табылган истәлекләре дә шуларга охшаш. Баштарак болгарлар Идел буенча Самара борылышыннан алып Кама (Чулман) тамагына кадәр территорияне биләгәннәр. Алар биредәге балт-славян яки соңгы чор сармат кабиләләрен (Имәнкискә културасы вәкилләрен) кысрыклап чыгарганнар яки үз араларында ассимиляцияләгәннәр. Берникадәр көнчыгыштарак,Көнчыгыш Кама арьягында һәм Көнбатыш Урал тау итәгендә угор кабиләләре (Кушнаренко-Кара Якуп культурасы вәкилләре) таралып урнаша. Тикшеренүчеләр Иделнең далалы аръяында һәм Көньяк Уралда венгрларның борынгы бабалары ватаны - легендар "Magna Hungaria" (Бөек Венгрия) урнашкан дип саныйлар. Әкренләп бу кабиләләр болгарлар тирәсендә туплана башлыйлар.
Дәүләт формалашу процессында Алмыш (Алмуш) җитәкчелегендәге болгар этник мәдәни берләшмәсе - кабиләләр берлеге - иң көчлесе булып чыккан. 10 гасырдан башлап угыз-бәҗәнәк,кыпчак кабиләләре һәм шулай ук башка күрше халыкларның аерым төркемнәре даими рәвештә Болгар халкына кушылбуе Болгарыа барган һәм ассимиляцияләнгән.10 гасыр башында Болгар дәүләте, әмирлек буларак, тәмам оешып бетә. Ләкин беренче вакытта ул Хәзәр каһанлыгына буйсынган була.
Идел буе Болгарының чәчәк атуы.
12 гасырда Идел Болгары үзе чәчәк ату чорында көнбатышта Ока-Зөя елгалары арасындагы җирләрдән алып көнчыгышта Көньяк Уралга кадәр, көньякта Сура һәм Самара борылышыннан алып төньяк Кама буйларына кадәр мәйданны биләп торган. Археологик казу эшләре күрсәткәнчә, биредә 180-гә якын борынгы шәһәр урыннары билгеле. Бу вакытта илнең башкаласы Биләр шәһәре булган.
Бу вакытта болгарларның авыл хуҗалыгы, икътисады, сәүдә бәйләнешләре көчәя. Аларның хуҗалык нигезен игенчелек (җирне яткыруга калдыру: бер ел файдаланып, берничә ел ял иттерү), терлекчелек (ярымутрак һәм араннарда асрау), балыкчылык, кәсепчелек (аучылык, чолыкчылык), төрле һөнәрчелек эшләре (тимер һәм бронза эшләнмәләр, чүлмәк, пыяла өрү, агач эшкәртү, сөяктән кисеп әйберләр эшләү, зәркән эшләнмәләр, корал ясау һ.б.), урыннарда һәм чит җирләрдә сату-алу эшләре (Идел-Балтыйк һәм Идел буе – Урта Азия юллары тәшкил иткән.
Идел буе Болгарында рәсми төстә ислам динен кабул итүнең әһәмияте.
Гарәп-фарсы тарихи-географик чыганаклары 10 нчы гасыр башында ук инде болгарларның төп ике шәһәре - Болгар һәм Суар булуын хәбәр итә икесендә дә агач корылмалар, зур мәчетләр булган, һәр шәһәрдә 10ар мең мөселман яшәгән.
Болгарларның ислам дине белән танышуы риваятләр буенча, Мөхәммәт пәйгамбәр заманында ук башлана. Ул вакытта берничә сәхабә Болгар җирләренә килеп, Айдар ханның (илтабарның) кызын авырудан терелтә. Шуннан башлап, Айдар хан һәм аның халкы Ислам динен кабул итә.
Чынлыкта исә 10 гасыр башларында Алмыш ханның әтисе Багдад хәлифенә Ислам динен кабул итәр өчен, рәсми илчеләр җибәрүен сорый. Багдад хәлифе аның үтенечен кабул итә, ләкин ул илчеләр килгәндә, илдә Алмыш илтабар җитәкчелек иткән була инде.
922 елда Болгар дәүләтенә Әхмәт ибн Фадлан җитәкчелегендәге илчелек ерак Багдад хәлифәтеннән килеп җитә. 16 май көнне илдә болгарларның корылтае үткәрелә, шул көнне хәлифәнең хаты укыла, Идел буе Болгар дәүләте Ислам динен кабул итә.
Ислам динен кабул итүнең әһәмияте бик зур була, чөнки
Тел.
Алга киткән Урта гасыр дәүләте шартларында шәһәрләр үсеш ала, шәһәр мәдәнияте формалаша, җирле сөйләмнән тыш шәһәрчә гомуми аралашу теле - койне (кыпчак-угыз тибындагы төрки тел нигезендэ булырга тиеш) барлыкка килә башлый. Идел болгарларының тел проблемасы бүгенге көнгә кадәр бәхәсле булып кала. Ул чорда Болгар территориясендә ике тел яшәп килгән фикер нигезлерәк. Берсе - болгар теле (архаик сыйфатларга ия тел), аны болгар анкайбер өлеше төрле йолалар уздыру максатында кулланган булырга тиеш. Болгар территориясендәге 13-14 гасырлар кабер ташларындагы гарәп язуы белән әлеге телдә бирелгән текстлар шуның турында сөйли.Бу тел бөтенләйгә бары Алтын Урда чорында гына (14 гасырның икенче яртысы), өстрлар (венә этник процесслар һәм экстралингвистик факторлар (чума эпидемиясе тәэсирендә юкка чыккан. Икенчесе - болгар-кыпчак (угыз-кыпчак төре) теле - илнең аеруча гади халкы тарасында таралган башка тел һәм, диалектларның сыйфат үзенчәлекләрен бергә туплап, шәһәр халкының гомум аралашу теле булып киткән (моны күп кенә тарихи-лингвистик фактлар раслый). Аның нигезендә Урта Азия (Караханилар) традицияләре йогынтысы астында әдәби тел формалашкан.
Борынгы татарларның (болгарларның) сакланып калган әдәби истәлекләреннә иң элгәресе - Кол Галиның "Кыйссаи Йосыф" поэмасы (1236 ел
Язу.
Болгарлар төрки, Орхон-Енисей язуына якын булган рун графикасын шактый элек куллана башлаганнар. Казылма табылдыклардан күренгәнчә, болгарларлар рун графикасын ислам кабул ителгәннән соң да кулланганнар. Көнкүреш әйберләрендә һәм савыт-сабаларда кайбер рун язмалары булуы мәгълүм. Мөселман белем бирү системасы үсә барган саен. рун графикасының кулланыштан чыга баруы, ә кайберләренең төрле тамгалар һәм биләмә, ягъни хуҗалык билгеләре буларак кына калулары бәхәссез.
Археологик мәгълүматлар күрсәткәнчә, гарәп язуы Идел-Балтыйк сәүдә юлы ачылу барышында Урта Идел буена үтеп керә. Ислам дине киңрәк тарала һәм мөселман мәгариф системасы үсә барган саен, гарәп графикасы рун язуын гамәли эшләрдән һәм югары мәдәнияттән кысрыклый бара. Казылма табылдыкларга караганда, Болгар илендә сөяк яки камыш каләмнәр кулланганнар, ә караны графит һәм охрадан ясаганнар. Табылдыклар арасында сай гына балчык кара савытлары да бар. Язу өчен пергамент яисә чит илләрдән китерелгән кәгазь, ә көнкүрештә каен тузы яки балавызланган такта кисәкләре кулланылган булырга тиеш.
Фән.
Мөселман мәдәнияте белән танышу болгарларга һөнәри белемнәр һәм фән үсешенә этәргеч ясый. Фән, һөнәри белемнәр үсә, халык арасында белем киң тарала.
Шәһәр мәдәнияте һәм яңа һөнәр-кәсепләр үсү гамәли белемнәр үзләштерегә ярдәм иткән. Геометрия, математика, металлургия, химия, астрономия һәм башка фән өлкәләрендә белемнәр арткан. Идел Болгарының төрле шәһәрләрендә табылган таш һәм кирпеч бина калдыкларын өйрәнү шуны күрсәтә ки, аларның конструкцияләре шулкадәр катлаулы, формалары төгәл, тигез үлчәмнәрдә башкарылган - моның катлаулы математик һәм геометрик исәпләүләрдән башка мөмкин түгел. Һичшиксез, барлык бу исәпләүләр алга киткән метрологик белемнәргә нигезләнеп башкарылган, шул ук вакытта бу исәп-хисапларга гади Урта гасыр үлчәмнәре - терсәк, карыш, адым һ.б. нигез итеп алынган.Почмаклары туры сызыклар белән тоташтырылган, берсе өстенә берсе куелган өч турыпочмаклык ясалган кечерәк кенә сызым табылдыклары катлаулы исәп-хисапларның мөһим дәлиле булып тора.
Тимер һәм бронза металлургиясе үсеше химия, физика металл һәм матдә үзлекләре өлкәсендә белемнәрне камилләштерүне таләп итә. Димәк, болгарларда бу фәнни юнәлешләр дә көчле үсеш алган.
Мөселман йолаларын төгәл үтәү өчен Мәккәнең төгәл урынын белү кирәк. Аны ачыклау өчен, астрономик белемнәр таләп ителә. Болгар мәчетләренең һәрберсендә гномон булган.
Әдәбият.
Идел буе Болгарында матур әдәбият һәм халык авыз иҗаты үсеш алган. Дөрес, монголларга кадәрге чор иҗаты турында мәгълүматлар күп түгел. Әмма 11 йөздә болгарларда кайбер гомумтөрки әсәрләр таралу хакында хәбәрләр сакланган. Мәсәлән, борынгы татар әдәбияты белгечләре 1069 елда Караханилар дәүләтенең башкаласы Баласагун шәһәрендә Йосыф ибне Хаҗиб Баласагуниның Урта гасырларның иң күренекле әсәрләреннән булган “Котадгу белек” әсәренең Болгарда да киң таралуын әйтәләр.
Мәхмүд Кашгарый дигән галимнең 11 йөздә иҗат иткән “Диване лөгатет-төрк” исемле мәшһүр сүзлеге, шөбһәсез, Идел буенда да таралган булган. Анда кыпчак һәм болгар телләреннән аерым үрнәкләр китерелгән.
12 йөз төрки шагыйрьләргә тагын да бай була. Әхмәд Йүгнәки үзенең “Һибәтел хәкаик” исемле зур поэмасында кешелеклек, тугры сүзлелек, тыйнаклык, юмартлык, белемлелек фикерен алга сөрә. Бу автор Урта Азия якларыннан булса да, әсәрләре Идел буе Болгарында да билгеле була.
Бөек болгар шагыйре Кол Гали 1233 елда үзенең “Кыйссаи Йосыф” дигән зур поэмасын язып бетергән. Бу бик мәшһүр әсәр 100 дән артык тапкыр басылган.
Архитектура.
Болгарлардан бик күп архитектур истәлекләр калган. Алар Татарстан, Чуашстан, Самара өлкәсе, Башкортстан,Ульяновск өлкәсе территорияләрендә урнашканнар.
Дин.
Болгарлар беренчел вакытта мәҗүси булганнар. Алар кояш алласы Тәңрегә табынганнар, һәр көнне таң вакытында, кояш баеганда кояшка сәҗдә кылырга тиеш булалар. Ләкин мәҗүсилекнең артта калганлык билгесе икәнен ил җитәкчеләре дә аңлаганнар. Тора-бара Идел буе Болгарына мөселман халыкларының йогынтысы арта. Бу файдага була, чөнки мөселман дәүләтләре белән тыгыз аралашу илнең куәтен арттыра. 922 елда илдә ислам дине кабул ителә. Озакламый ислам бөтен дәүләткә тарала. Ләкин халык күңелендә мәҗүсилек билгеләре озакка сакланып кала, кайбер иске ышанулар исламга да кереп, ялган кагыйдәләргә әйләнәләр.
Урыслар белән тыгыз аралашкан кайбер болгарлар славян ышануларында, соңрак христиан динендә булалар.
Хуҗалык тормышы.
Идел буе Болгар дәүләтенең икътисады югары дәрәҗәдә булган. Икътисадның нигезен авыл хуҗалыгы, һөнәрчелек, эчке һәм тышкы сәүдә тәшкил иткән.
Авыл хуҗалыгы.
Авыл кешеләре игенчелек һәм хайван асрау белән шөгыльләнгәннәр. Унынчы гасыр фарсы географы Ибне Рустә "Болгарлар - игенчелек белән көн күрүче халык, һәм һәртөрле иген ашлыгы үстерәләр, әйтик: бодай, арпа, тары һәм башкасын", - дип яза. Ибн Фадлан да:"Аларның азыгы - тары белән ат ите, һәм (аларда) бодай белән арпа да бик күп", - дип яза. Болгарлар үзләре үстергән икмәкне урыс кенәзлекләре белән дә уртаклашалар. Мәсәлән, 1024 елгы ачлык вакытында, болгарлар урысларга икмәк бирәләр.
Болгарлар сыер, үгез, ат, сарык, кәҗә асраганнар. Аларның хайваннары җирле финнар һәм борынгы урыслар тоткан хайваннар токымыннан эрерәк булган. Болгарлар шулай ук тавыклар үрчеткәннәр, бәлки аларның үрдәкләре һәм казлары да булгандыр. Ислам дине тыйганга күрә, алар дуңгыз үрчетмәгәннәр.
Һөнәрләр.
10 гасырдан 13 гасыр башына кадәр Идел Болгары икътисадында һөнәрчелек гадәттән тыш зур роль уйнаган. Аның продукциясе эчке базарга гына түгел, чит илләргә дә чыгарылган.
Металл табу яки металл эшкәртү һөнәрчелекнең төп тармагы булган. Биләрдәге металлурги районы үз вакытында бик зур - бер гектардан артыграк мәйданны алып торган. Металл кою мичләре яндырылмаган кирпечтән ярымгөмбәз сыман салынган. Ул мичләргә вакланган тимер рудасы белән агач күмере кушылмасы салынган. Югары температурада эрегән тимер тимерчеләр остаханәләренә озатылган.
Төсле металлурги дә алга киткән. Болгар бронза коючылары һәм бакырчылары, нигездә, төрле савыт-саба: тар муенлы металл чүлмәкләр, тәлинкәләр, чүмечләр, касәләр һәм башкаларны ясаганнар.
Ювелирлык һөнәре болгарларда камиллеге белән аерылып торган. Болгар осталары кыйммәтле металл эшкәртүнең иң катлаулы ысулларын белгәннәр. Алар, мәсәлән, филигрань эше - бик нечкә алтын яки көмеш җепселләрдән әйберләр үреп ясау - осталыгына ия булган. Бер грамм алтынны, корыч пластинка тишегеннән кыскыч белән тартып чыгарып, ике чакрым озынлыктагы җепсел суза алганнар.
Идел Болгарында балчыктан савыт-саба ясау төп хуҗалык тармакларының берсе саналган. Болгар осталары ясаган камил әйберләр Көнчыгыш Европа территориясендә киң таралган. Һөнәри осталыклары ягында алар күршеләреннән бик өстен торганнар.
Сөяктән әйберләр эшләү, тире (күн) эшкәртү кебек һөнәрләр дә югары үсешкә ирешкән. Юка гына итеп эшкәртелгән махсус сортлы күн - "болгари" Көнбатышның һәм Көнчыгышның күп илләредә бик югары бәяләнгән. Аны эшкәртү серен бары тик болгар осталары гына белгән.
Сәүдә.
Болгарларның хуҗалык тормышында сәүдә мөһим урын тоткан. Шунысы кызык, ул заманда Идел буе Болгарын гел сәүдәгәрләр генә яши торган ил дип санаганнар.
Болгар дәүләте 10 гасырда ук халыкара эре сәүдә үзәгенә әйләнә. Җирле сәүдәгәрләр Борынгы Русьның, Балтыйк буеның һәм Скандинавиянең Урта Азия, Көнчыгыш Гарәп илләре, Иран, Һиндстан, Кытай белән сәүдә мөнәсәбәтләрен контрольдә тотканнар һәм җайга салып торганнар. Тышкы сәүдә дәүләт казнасына зур керем биргән. Китерелгән товар бәясенең уннан бер өлеше дәүләт файдасына алынган.
Иҗтимагый-сәяси төзелеш.
Идел буе Болгары гадәти феодаль дәүләт булган. Илдә әмир хакимлек иткән. Дәүләт оешкан башлангыч чорларда аны илтабар дип атаганнар. Соңгырак чорда, мөселманлык киң таралганнан соң, бу терминны “әмир” дигән гарәп сүзе алыштырган.
Болгарларда дәүләткә салым түләү ат яки башка йөк терлеге бирү белән генә чикләнмәгән. Анда туй-мәҗлесләр үткәргән өчен, дәүләткә салым түләргә – бал, бодай бирергә тиеш булалар.
Искәрмәләр.
*


12 гыйнвар.
12 гыйнвар — Милади тәкъвимендә беренче айның уникенче көне. Ел ахырына кадәр 353 көн кала.
Исем бәйрәмнәре.
Аэлред һәм ясалмалары: "Аөлред, Аилдред, Элред, һ.б."
Маргэрита һәм ясалмалары: "Дэйзи, Гаэдиг, Магали, Магалие, Мэгги, Магелонн, Маргарет, Маргарита, Марго, Маржорие, Мэган, Мэгане, Меганн, Пэгги, Перле, һ.б."
Татьяна һәм ясалмалары: "Тална, Танагра, Танаис, Таниа, Таны, Татиа, Татиэн, Татиэнне, Тациана, Тыана яки Тиана, һ.б."


Пенсильвания.
Пенсильва́ния (ингл. "Commonwealth of Pennsylvania") – АКШ штаты. Рәсми атама "Краеуголь таш штаты". Штат девизы – «Америка монда башлана». Халык саны – 12 281 054. Этник хәләт (2003 ел сорашторуы буенча): алманнар – 27,66 %, ирландлылар – 17,66 %, итальяннар – 12,82 %, инглизләр – 8,89 %, поляклар – 7,20 %.


Сәет Бурятский.
Сәет Әбу Саад Әл-Бурятий, Сәет Бурятский буларак билгеле (паспорт исеме Александр Александрович Тихомиров; 1982, Улан-Удэ, Бурятия – 2010 елның 2 марты, Экажево, Ингушетия) – төньяк-кавказ хәрби подпольесы идеологларының берсе. Шәех, ислам теологы һәм дингә өндәүчесе.
Биография.
Әтисе ягыннан – бурят, әнисе ягыннан – урыс. Ислам әдәбиятын өйрәнеп мөстәкыйль рәвештә (башка чыганаклар буенча чечен дуслары тәэсирендә) 15 яшендә Исламны кабул итә. Үзенә мөселман Сәет исемен ала. Соңрак Мәскәүгә күчә, «Рәсүл Әкрам» мәдрәсәсендә белем ала, ләкин мәдрәсәнең шигый юнәлешле булуы сәбәпле (аның сүзләренчә), аны ташлый. Шуннан соң Ырынбур өлкәсендәге Богырыслан шәһәрендә сөнни мәдрәсәдә белем ала.
Дин белгече юлы.
2002 елда, Богырыслан мәдрәсәсе шәкертләре төркеме белән Мисырга укырга китә. Шуннан соңгы 3 ел дәвамында «Фәҗр» гарәп телен өйрәнү үзәгендә белем ала, «Әл-Әзһәр» университетында теология өйрәнә. Соңрак Мисырдагы һәм Күвәйттәге данлыклы галим-шәехләрдә белем ала. Шәех Мәхмүд Мисри һәм шәех Мөхәммәд Юсри лекцияләренә йөри, шулай ук билгеле шәех һәм дингә өндәүче Мөхәммәт Хәсәннән белем ала. «Гураба» МА мәгълүматы буенча, «ул вакыттагы студентлар арасында үзенең дингә ихласлыгы һәм ислам китапларын гел укуы белән аерылып тора. Шәрехләре белән 40 Нәвәви хәдисен, Тахави гакыйдәсен, Үмдәтуль Әхкамны яттан белә».
2005 елда Күвәйттән кайта һәм мөстәкыйль рәвештә белем алуга керешә, Мәскәү җәмигъ мәчетендә эшли. «Дар үл-Әкрам» оешмасында һәм «Умма» нәшриятында хезмәт итә.
Рәсәй Генпрокуратурасы мәгълүматлары буенча, Согуд Гарәбстанында озак әзерлек ала. Башка чыганаклар моны расламыйлар.
Дингә өндәүче.
2002 ел тирәсеннән ислам яшьләре арасында тиз тарала башлаган аудиолекцияләр яздыра башлый.. Аның иң танылган лекцияләре арасында – "«Праведные предшественники»" ("Дөрес юлдагы элгәрләр"), "«Путешествие в вечную жизнь»" ("Мәңгелек яшәүгә сәяхәт"), "«Талбис Иблис»" (гар. «Иблис пәрдәсе»), "«100 историй гибели несправедливых»"(Гаделсезләр үлеменең 100 үрнәге") һ.б. цикллар. Шулай ук гарәп теленнән документаль фильмнарны урысчага тәрҗемә итү белән шөгыльләнә («Шигыйларның гасырлар дәвамындагы җинаятьләре»). Рәсәй регионнары һәм БДБ илләре буенча вәгазьләр укып йөри. Өйләнгәч, сеңлесе һәм әнисе яшәгән Улан-Удэга кайта. Еш онлайн режимда PalTalk системасы аша дәресләр бирә. Актив мәгърифәтчелек эшчәнлеге һәм сәләфият позициясендә булу сәбәпле, Рәсәйдәге һәм БДБ илләрендәге ислам яшьләре арасында зур авторитетка ия.
2007 елда Сәед Бурятский хаҗ кыла. Анда ул "«Священная Мекка»" ("Изге Мәккә") лекцияләр циклын яздыра.
Тулаем алганда, суфыйчылык, шигыйчылык, мадхалитлар һәм башка ислам агымнары дошманы буларак таныла.
Мөҗәһит.
2008 елның башында Сәед Бурятский билгеле кыр командиры Мөхәннәттән видеомөрәҗәгать ала һәм төньяккавказ мөҗәһитләренә кушылырга була. Ул яшерен рәвештә Чечняга килә. Анда ул Кавказ Әмирлеге әмире Докка Умаров белән күрешә һәм ислам антын («бәйәт») кабул итә.
«Кавказ Әмирлеген игълан иткәннән соң, бөтен шикләнүләр бетте. Безнең бер әмир һәм бер дәүләт. Һәм һәрбер мөселманның төп бурычы – Җиһадка чыгу һәм аңа сүз һәм мал белән ярдәм итү».
Билгеле дәгъвәтченең Җиһадка кушылуы урыстелле мөселманнар арасында бертөрле булмаган реакция чыгара. Фәлсәфәче һәм сәясәт белгече Хәйдәр Җәмәл Бурятскийны «кавказ көрәше эпопеясында яңа буын символы» дип атады. Һәм өсти: «Без элек тә төрле этник төркемнәргә керүче дәгъвәтчеләрне күрә идек. Авар, лаклы, карачай, черкес, гарәпләрне һ.б күрдек. Ләкин әлеге лаеклы кешеләрнең барысы да йә кавказ халыклары вәкиле, йә башка мөселман халыклары вәкиле була иделәр. Әлеге очракта Кавказ Әмирлеге исеменнән беренче тапкыр, идеолог, абруйлы вәкил буларак, евразий чыгышлы тамырларында бурят һәм урыс каннары аккан кеше чыгыш ясый». «Эхо Москвы» журналисткасы, Юлия Латынина Сәед Бурятскийны «бурят коюлы ислам Че Геваросы» дип атый.
Шуннан соңгы айларда Сәед Бурятский диверсион операцияләрдә һәм мөҗәһитләр һәәҗүмнәрендә катнаша. Урманда торып, «Кавказ-Центр» һәм мөҗәһитләрнең башка сайтларында басылып чыккан, җиһад һәм Төньяк Кавказдагы ситуация турында, берничә видеомөрәҗәгать, аудиолекция һәм мәкаләләр ясый.
Чечня президенты Рамзан Кадыйров раславы буенча, Александр Тихомиров «бандитларның төп идеологы» һәм нәкъ менә ул 2009 елның 26 июлендә Грозныйда Театр мәйданын шартлаткан террорист-үлемче Рөстәм Мөхәдиевне әзерләгән. Сәед Бурятский бу һәҗүмнәргә катнашын инкарь итми, ләкин ул «үлемче билбавы» ясауда булышу, арматура кисү кебек эшләрне башкарганда гына ярдәм иткәнен әйтә.
Чечен Җөмһүрияте буенча ЭЭМ тикшерү идарәсе тарафыннан 2009 елның 30 июлендә Рәсәй Җинаять кодексының 208 статьяның 2 өлеше буенча Александр Тихомировка карата җинаять эше ачыла.


Гавайлар (штат).
Гава́йлар (ингл. Hawaii) – АКШдагы штат. Тын океанның уртасында Төньяк ярымшарда АКШның континенталь өлешеннән 3 700 км ераклыкта урнашкан. Халык саны – 1 288 198 кеше (2008), шул исәптән японнар (26 %), американнар һәм аурупа чыгышлылар (23 %), метислар (13 %), филиппинлылар (9 %), китайлар (5 %), гавайлылар (1 %) һ.б. Шәһәр халкы якынча 70 %. Рәсми тел – инглиз теле; еш кына көндәлек тормышта милли телләр дә саклана, шул исәптән гавайча да. Башкала һәм иң зур шәһәр – Гонолулу. Оаху утравы икътисад ягыннан иң алга киткән утрау.


14 гыйнвар.
14 гыйнвар — Милади тәкъвимендә беренче айның ундүртенче көне. Ел ахырына кадәр 351 көн кала.
Исем бәйрәмнәре.
Александр Амадея Богдан Василий Вячеслав Григорий Даций Иван Кристиана Макрына
Малахиас Михаил Мсцыву Николай Нина Нино Нинон Оддо Пётр Радогост Райнер Савва
Трофим Феликс Феодосий Феодот Хельга Хилари


Хөтбә.
Хөтбә (гарәп. خطبة‎‎) – Исламда Җомга намазы вакытында һәм бәйрәмнәрдә укылган вәгазь. Гадәттә, хөтбә Аллаһ тәгаләне һәм Мөхәммәд пәйгамбәрне искәртүдән башлана.


Иллинойс (штат).
Иллино́йс (ингл. "Illinois") – АКШ Урта көнбатышында урнашкан штат. Мәйданы – 150 мең км². Халык саны – 12,4 млн. кеше (2000) (халык саны буенча АКШда бишенче штат). Башкаласы – Спрингфилд шәһәре, иң зур шәһәр – Чикаго; башка эре шәһәрләр: Рокфорд, Пеория, Орора, Нейпервилл, Декейтер.
Рәсми атама – «Линкольн җире» ("Land of Lincoln"), шулай ук «Прерия штаты» ("Prairie State"). Рәсми девиз "State sovereignty, national union" («Штат бәйсезлеге, милли берлек»).
Штат төньякта Висконсин белән, көнчыгышта һәм көньяк-көнчыгышта Индиана штаты белән, көньякта Кентукки штаты белән, ә көнбатышта Айова һәм Миссури штатлары белән чиктәш. Төньяк-көнчыгышта Мичиган күле белән чикләнгән.


Урта көнбатыш.
АКШ Урта Көнбатышы, Урта Көнбатыш – АКШ бүленгән дүрт географик төбәкнең берсе. Төбәк 12 штаттан тора: Иллинойс, Индиана, Айова, Канзас, Мичиган, Миннесота, Миссури (штат), Небраска, Төньяк Дакота, Огайо (штат), Көньяк Дакота һәм Висконсин.


Долгопрудный.
Долгопру́дный – Россиянең Мәскәү өлкәсендә Клязьма елгасы буенда урнашкан шәһәр. Мәскәүгә төньяктан терәлеп тора. Мәскәүнең Савелов вокзалыннан төньякка таба 18 км ераклыкта урнашкан.
Халкы (2009) – 82,3 мең кеше (1938 – 8 мең, 1970 – 53 мең, 1991 – 71,1 мең, 2004 – 74 мең).
Долгопрудныйда Мәскәү физик-техник институты (дәүләт университеты) урнашкан.


Төньяк Каролина.
Тө́ньяк Кароли́на (ингл. "North Carolina" [ˌnɔrθ kærəˈlaɪnə]) – АКШ көнчыгышында урнашкан штат. Башкаласы – Роли шәһәре. Халык саны – 8,049 млн (2000).
*


Рөстәм Кутуй.
Рөстәм Кутуй – язучы һәм тәрҗемәче, заманча әдәбиятның күренекле остасы.
1936 елның 11 ноябрендә Казанда Гадел Кутуй гаиләсендә дөньяга килә. 1960 елда Казан дәүләт университетының филология бүлеген тәмамлагач, Татарстан китап нәшриятында эшли. Аннары Казан телевизион студиясенең әдәби-драма редакциясе мөхәррире була. 1964 елдан гомеренең соңгы көннәренә кадәр «Казан» журналының шигърият бүлегендә җитәкчелек иткән.
Рөстәм Кутуй Гадел Кутуй, Әмирхан Еники, Сибгат Хәким, Нури Арсланов, Салих Баттал, Әнвәр Давыдов, Равил Фәйзуллин һәм башка язучыларның әсәрләрен урыс теленә тәрҗемә итә.
2010 елның 7 гыйнварында озакка сузылган каты авырудан соң 74нче яшендә вафат була.


Делавэр (штат).
Де́лавэр () – АКШ штатларының берсе. «Беренче штат» буларак билгеле, чөнки 13 колониядән АКШ Конституциясен беренче булып ратификацияли. Бу вакыйга 1787 елның 7 декабрендә була.


Идел буе федераль округы.
Идел буе федераль округы (урыс. "Приво́лжский федера́льный о́круг") – Рәсәй Аурупа өлешенең үзәгендә урнашкан административ-территориаль берәмлек. РФ президентының 2000 елның 13 май карары нигезендә корыла.
Округның мәйданы бөтен Рәсәй мәйданының 6,08 %ын алып тора.
2008 елның 1 гыйнварына Идел буе федераль округының халык саны – 30 млн 241 мең. 581 кеше (Рәсәй халкының 21,3 %ы). Халыкның төп өлешен шәһәрлеләр тәшкил итә. Мәсәлән, Самара өлкәсендә бу күрсәткеч 80%тан арта, ә гомумрәсәй күрсәткече – 73 % тирәсе.
Идел буе федераль округы сәнәгый җитештерүенең Рәсәй икътисадындагы өлеше – 23,9 %, һәм бу иң зур күрсәткеч (икенче урында Үзәк федераль округ тора). 2005 елның икенче кварталында округның Рәсәйдәге авыл хуҗалыгының тулаем продукция җитештерүендәге өлеше – 24,7 %. Идел буе федераль округына инвестицияләр кертүнең күләме бөтенрәсәй инвестицияләренең 15,3 %ын алып тора.
Сылтамалар.
*


Hamit Agliullin.
__NOTOC__


Salim Aitkulov.
__NOTOC__


Виргиния.
Вирги́ния, шулай ук Вирджи́ния (ингл. "Virginia",) – АКШ көнчыгышында урнашкан штат. Дәүләткә кергән 10нчы штат. Халык саны – 7,2 млн кеше (АКШда 12нче урын; 2000 ел күрсәткече). Этник состав: афроамерикалылар – 19,6 %, алманнар – 11,7 %, америкалылар – 11,2 %, инглизләр – 11,1 %, ирландлылар – 9,8 %.
Башкаласы – Ричмонд, иң зур шәһәр – Вирджиния-Бич, башка зур шәһәрләр – Александрия, Линчберг, Норфолк, Ньюпорт-Ньюс, Портсмут, Хэмптон, Чисапик.
Штатның тулы рәсми исеме – Виргиния Дуслыгы ("Commonwealth of Virginia").
Рәсми атамалар – «Иске доминион» ("Old Dominion"), «Президентлар анасы» ("Mother of Presidents").
Штат мәйданы 110,86 мең км² (АКШда 35нче урын). Көнчыгышта штат Атлантик океаны белән юыла. Көньякта Төньяк Каролина һәм Теннесси штатлары белән, төньяк-көнчыгышта Мэриленд штаты белән, төньяк-көнбатышта Көнбатыш Виргиния белән, көнбатышта Кентукки штаты белән чиктәш.


Барлас Камалов.
Тормыш юлы.
Барлас Хәмит улы Камалов 1930 елның 17 гыйнварында Татарстанның Чистай шәһәрендә укытучы гаиләсендә туган. Балалык һәм мәктәп еллары Буа районы авылларында уза. Буа шәһәренең М.Вахитов мәктәбен тәмамлаганнан соң, Казан педагогика институтында, аннан аспирантурада укый.
Барлас Камалов үзенең иҗатын журналистикадан башлый. «Татарстан яшьләре» газетасының баш мөхәррире, «Социалистик Татарстан» газетасында бүлек мөдире, «Чаян» журналында әдәби хезмәткәр, Татарстан радиосында иҗтимагый-сәяси тапшырулар редакциясендә баш мөхәррир булып эшли.
Әдип Барлас Хәмит улы Камал – татар әдәбиятында иң актив язучыларның берсе иде. Ул иҗат иткән романнар, повестьлар, хикәя-очерклар аның утызга якын китапларына тупланган. Алар арасында «Сыналыр чак», «Күршеләр», «Йөрәк давыллары», «Өметең өзелмәсен», «Җир күчәре» китаплары укучылар тарафыннан аеруча җылы каршыланды. Барлас Камалов укучыларга публицист буларак та билгеле иде. 1990 елда язучының сайланма әсәрләре «Язмыш сәхифәләре» исеме белән аерым китап булып басылып чыкты.


Зәйни Солтанов.
Зәйни Солтанов – Татарстанның халык, Русиянең атказанган артисты, язучы.
Татар драматургиясендә – әдәби тәрҗемәләре, татар сәхнәсендә актерлык осталыгы белән танылган Зәйни Солтанов (Зәйнелгабидин Гобәйдулла улы Сөләйманов) 1892 елның 30 гыйнварында Әстерхан шәһәрендә сәүдәгәр гаиләсендә туа. Әстерханның «Акмәчет», соңыннан Казандагы «Мөхәммәдия» мәдрәсәләрендә укый. 1906 елда, мәдрәсәләргә ислях (реформа) таләп иткән шәкертләр хәрәкәтендә актив катнашып, «Мөхәммәдиямне ташлап чыга. 1907 елдан Әстерхан яшьләренең һәвәскәр театр труппаларында актер булып чыгышлар ясый башлый. 1909 елда шәһәрдә даими татар театр труппасы оешкач, 3. Солтанов аның җитәкчесе итеп билгеләнә һәм 1913 елның ахырына кадәр шунда эшли. 1914– 1915 елларда ул – «Сәйяр» труппасы артисты. 1916–1917 елларда солдат хезмәтендә була.
Бөек Октябрь революциясе көннәрендә Зәйни Солтанов яңадан «Сәйяр» труппасында уйный, М. Горькийның «Мещаннар» драмасы, А. Сухово-Кобылинның «Кречинскийның туе» комедиясе буенча куелган спектакльләрдә бащ рольләрне башкара. Гражданнар сугышы чорында исә Әстерханга кайтып, анда беренче татар совет театры труппасы оештыру эшендә якыннан катнаша, бу труппа белән бергә, аның җитәкчесе-режиссеры һәм уйнаучы актеры сыйфатында, Царицын, Самара кебек Идел буе шәһәрләрендә, Кызыл Армия частьләрендә гастрольләрдә йөри. 1920 елда Самара театр студиясендә актерлык сәнгате буенча лекцияләр укый.
1922 елдан Зәйни Солтанов яңадан Казанда. Татар дәүләт академия театры сәхнәсендә актер булып уйнау белән бергә, ул Казанда театр техникумы оештыру өчен күп көч куя һәм берара аның директоры һәм укытучысы булып эшли.
1923–1925 елларда Әстерхан һәм Баку шәһәрләрендәге татар театрларын һәм һәвәскәр драма түгәрәге коллективларын оештыру-ныгыту буенча профессиональ ярдәм күрсәтеп кайтканнан соң, 3. Солтанов 1925 елның көзеннән алып гомеренең соңгы көннәренә кадәр Татар дәүләт академия театрында актер булып эшли, ара-тирә режиссер һәм театрның художество җитәкчесе вазифаларын башкара.
Кырык елдан артык сәхнә зшчәнлеге дәверендә 3. Солтанов йөзләрчә образлар иҗат итә, актер буларак үзен халыкчан, реалистик сәнгать остасы итеп таныта. Театр сәнгате өлкәсендәге уңышлары өчен ул «Хезмәт Батыры» (1926), Татарстан АССРның халык (1939), РСФСРның атказанган артисты (1940) дигән мактаулы исемнәргә лаек була һәм Хезмәт Кызыл Байрагы ордены белән бүләкләнә (1940).
Зәйни Солтанов, оста актер, режиссер һәм тәҗрибәле педагог булудаң тыш, татар театры репертуарын яхшы сыйфатлы тәрҗемә әсәрләре беләң баетуга күп көч салган нечкә зәвыкле каләм иясе дә. 1918 елдан башлап ул даими рәвештә рус, совет һәм чит ил драматургиясенең иң яхшы үрнәкләрен татарчага тәрҗемә итә килә. Аларның гомуми саны ярты йөзгә якың. Шулар арасында А. Сухово-Кобылинның «Кречинскийның туе» (1918) Н. Гогольнең «Ревизор» (1927), М. Горькийның «Тормыш төбендә» (1932) һәм «Дошманнар» (1936), А. Толстойның «Императрицаның заговоры» (1926), А. Чеховның «Юбилей» (1934), «Аю» (1945), В. Вольфның «Профессор Мамлок» (1935), Ф. Шиллерның «Мәкер һәм мәхәббәт» (1931), У. Шекспирның «Ромео һәм Джульетта» (1940), К. Треневның «Любовь Яровая» (1954 елда матбугатка чыккан), К. Симоновның «Рус кешеләре» (1942), Б. Ромашовның «Күренекле фамилия» (1945), Н. Виртаның «Бер илдә» (1949) пьесалары һәм башкалар бар.
3. Солтанов шулай ук театр сәнгате һәм аның күренекле вәкилләре турында язган күп санлы әдәби-публицистик мәкаләләр һәм истәлекләр авторы буларак та билгеле.
Зәйни Солтанов каты авырудан соң 1952 елның 5 маенда Казанда вафат була. Ул 1940 елдан бирле СССР Язучылар союзы әгъзасы иде.


Мөхәммәт Али.
Мөхәммәт Али (ингл. "Muhammad Ali"; чын исем Ка́ссиус Клей,) – легендар, мәшһүр Америка боксеры.


Айдахо.
А́йдахо (ингл. "Idaho",] "А́йдахоу") – АКШ төньяк-көнбатышында урнашкан штат. Башкаласы һәм иң зур шәһәре – Бойсе. Айдахо – АКШда мәйданы буенча 14нче, ә халык саны буенча 39нчы. 1890 елның 3 июлендә АКШның 43 штаты булды.
Айдахо Канада белән чиктәш. Көнчыгышта Вайоминг һәм Монтана штатлары белән, көнчыгышта Орегон һәм Вашингтон штатлары белән, көньякта Юта һәм Невада белән чиктәш.


Али Вячеслав Полосин.
Вячеслав Али (Вячеслав Сергей улы) Полосин – Россия мөселман җәмәгатьчелегенең күренекле вәкиле.
Полосин Вячеслав Сергей улы 1956 елда Мәскәүдә туа. Мәскәү Дәүләт Университетының философия факультетын (1978), Мәскәү духовный семинариясен (1983), Россия Чит илләр Министрлыгының сәяси академиясен (1993) тәмамлый. 1983 елдан УПЧ рухание. Сәяси фәннәр кандидаты.
1999 елның май аенда Ислам кабул итүе турында игълан итә.


Шиһабетдин Мәрҗани.
Шиһабетдин Мәрҗани ("Şihabaddin Mərcani") – мәшһүр татар мәгърифәтчесе, фәлсәфәчесе, тарихчысы, дин әһеле, педагог, археолог, этнограф, көнчыгыш халыклар белгече. 1818 елның 16 гыйнварында Ябынчы авылында туа.
Тормыш юлы.
Шиһабетдин Мәрҗани 1818 елның 16 гыйнварында Казан өязе (хәзерге Әтнә районы) Ябынчы авылында руханилар гаиләсендә дөньяга килә. Аның бабасы Габделкотдус Мәрҗани авылы кешесе була. Шиһабетдин соңыннан бу авыл исемен үзенә псевдоним итеп ала.
Шиһабетдиннең әтисе Баһаветдин әл-Мәрҗани заманы өчен алдынгы карашлы һәм төпле белемле шәхес була. Ун ел укып, әтисе мәдрәсәсен тәмамлаган егет дүрт ел дәвамында Ташкичү мәдрәсәсендә укыта. Белемгә сусау аны 1838 елда Бохарага алып килә һәм ул анда төрле мәдрәсәләрдә белемен баета.
1843 елда Шиһабетдин Сәмәркандка килеп “Шердар” мәдрәсәсендә укый, тирә-юнь авылларга чыгып, балалар укыта, халык белән аралаша. Ике елдан Бохарага яңадан әйләнеп кайта һәм ул вакытта ук яхшы танылган “Мир гарәп” мәдрәсәсендә белемен янә тирәнәйтә.
1899 елда туган якларына әйләнеп кайта, Казанның беренче мәчетендә имам (мулла) булып тора һәм аның янындагы мәдрәсәдә балалар укыта. Гомеренең ахырына кадәр шунда эшли: руханилык, педагоглык һәм гыйльми-тикшеренү эшләрен бергә үреп бара. Бу елларда аның Каюм Насыйри, үзенең укучысы булып, зур галим дәрәҗәсенә ирешкән Хөсәен Фәезхановлар белән аралашуы мәгълүм. Мәрҗани В. Радлов, А. Казембек, И. Готвальд, В. Вельяминов-Зернов һәм башка профессорлар белән дә хезмәттәшлек итә. Казан университетында уздырыла торган гыйльми чараларда катнаша. Биредә аның Археология, тарих һәм этнография җәмгыятендә әгъза булып торуы да билгеле. 1877 елда шушы җәмгыятьнең IV Бөтенроссия корылтае уздырыла. Мәрҗани бу мәртәбәле мәҗлестә татар телендә доклад ясый. Университет галиме В. В. Радлов аны русчага тәрҗемә итеп аңлата. Бу доклад һәр ике телдә IV археология съезды материаллары арасында 1884 елда “Труды IV археологического съезда в Казани” дигән җыентыкта Казанда басыла. Шулай ук Шиһабетдин Мәрҗанинең 1879-1980 елларда Истамбул аркылы Гарәбстанга хаҗга баруы билгеле. Аның бу сәфәрдә күргән-кичергәннәре “Рихләтел-Мәрҗани” (“Мәрҗани сәяхәте”) исеме белән Ризаэддин Фәхреддин тарафыннан бастырып та чыгарыла.
Шиһабетдин Мәрҗани – гаять тирән, төпле белемле зат. Ул, татар, төрки телләреннән тыш, гарәп, фарсы телләрен камил белә. Күп кенә хезмәтләрен гарәпчә яза.
Шиһабетдин хәзрәт (аны еш кына шулай дип йөртәләр) – энциклопедик галим, күпкырлы шәхес. Аның гыйльми эшчәнлеге күптармаклы: тарих, фәлсәфә, филология, археология, нумизматика, этнография, география, халык иҗаты һ.б. Мәрҗанинең 30дан артык хезмәт язуы мәгълүм.
“Мөстәфадел-әхбар фи әхвали Казан вә Болгар” (“Казан һәм Болгар хәлләре турында файдаланылган хәбәрләр”) – Мәрҗанинең иң танылган әсәре. Кыскартылган, хәзерге телгә тәрҗемә ителгән тексты 1989 елда басылып чыкты.
“Мөстәфадел-әхбар...” китабын кыскача татар тарихы дип атарга мөмкин. Анда татар халкының этник тарихы, мәгарифе, рухи мирасы, күренекле шәхесләре, мәчет-мәдрәсәләре хакында күп төрле мәгълүматлар бар.
Шиһабетдин Мәрҗани 1889 елның 15 апрелендә 71 яшендә Казанда вафат була. Кабере – Яңа бистә зиратында.


Урыс Православ Чиркәве.
Урыс Православ Чиркәве () – автокефаль православ Чиркәү. Россиядә, Украинада, Молдовада, Беларусьта төп дини оешма.
Башлыгы – Патриарх. Хәзерге вакытта (2009 елның 1 февраленнән) бу исемне Владимир Михайлович Гундяев (Кирилл Патриарх) йөртә.


Айова.
А́йова (ингл. "Iowa", /ˈaɪəwə/) – АКШга кергән 29нчы штат. Урта көнбатышта урнаша.


Низами Гәнҗәви.
Җәмалетдин Ильяс ибне Йосыф Низами Гәнҗәви (– "Nezâmi Ganjevi", якынча 1141, Гәнҗә, бүгенге Азәрбайҗан – якынча 1209, шунда ук) – фарсы телендәге шигърият классигы. Аның мирасы Азәрбайҗанда, Таҗикстанда, Иранда һәм Әфганстанда милли буларак югары бәяләнә.


Канада административ бүленеше.
Канада ун провинция һәм өч территориядән тора.
Ун провинция: Альберта, Британия Колумбиясе, Квебек, Манитоба, Яңа Шотландия, Нью-Брансуик, Ньюфаундленд һәм Лабрадор, Онтарио, Эдуард принц утравы һәм Саскачеван. Өч территория: Нунавут, Төньяк-Көнбатыш территорияләре һәм Юкон.


1920 ел.
1920 ел - пәнҗешәмбе көненнән башланган кәбисә елы.


Azis Akjigitov.
__NOTOC__


Makhmut Aktuganov.
__NOTOC__


Veniamin Albetkov.
__NOTOC__


Zakir Asfandiarov.
__NOTOC__


Fazulian Akhmaletdinov.
__NOTOC__


Zainetdin Akhmetzyanov.
__NOTOC__


19 гыйнвар.
19 гыйнвар — Милади тәкъвимендә беренче айның унсигезенче көне. Ел ахырына кадәр 346 көн кала.
Исем бәйрәмнәре.
Абахум Абса Агритиус Адалрик Алнис Альдерик Андрей Андулис Антоний Антуанетт Апсад Арсений Аудифакс Бассиано Басьяна Бернард Вацсони Верон Верона Вероника Веронка Вульфстан Гаяна Гедвиле Генри Германа Германико Геронцйуш Грета Грете Джованни Джузеппе Драхомира Дубравка Елизаветта Ефразия Иван Иоанн Йозеф Калиста Канут Кари Кателло Катус Кенец Клеопатра Кунотас Лауномаро Либерата Лилиана Мадонна Макарий Маргит Маргита Маргитта Марго Маргун Марина Марио Марис Мариуш Марк Марта Марчелло Матильда Мелетий Морта Одилон Павел Пия Понтиан Райведис Рацимир Реми Сара Сари Саролта Сарон Сатурнин Сенон Суцессус Сцелли Сцулико Сцулита Сцултана Теодоз Фаустина Федор Фридерик Хеаика Хеандарат Хегон Хеиге Хеике Хеия Хейкки Хенда Хенддо Хенна Хенни Хенри Хенриетта Хенриикка Хенрик Хенрика Хенрикки Энрико Эрвин Эрвина Эуфемия Юлиуш Ян Януарий Януариус


Вайнахлар.
Нах халыклары (вейнахлар, вайнахлар) – Төньяк Кавказда һәм Грузиядә яшәүче, тугандаш нах телләрендә сөйләшүче халыклар төркеме. Вайнахларга ингушлар, чеченнар (аккхийлар һәм кистларны исәпкә алып), бацлар керә. Гомум саны якынча 3 миллион тәшкил итә.


Ингушлар.
Ингушлар (үзаталышы ингуш. ГIалгIай) – Төньяк Кавказдагы вайнах халкы. Нах телләренә керүче ингуш телендә сөйләшәләр. Язулары кирилл әлифбасы нигезендә. Гомум саны якынча 700 мең кеше, шулардан 525 меңе Россиядә (2009 елда), зур өлеше Ингушетиядә – 413 мең кеше. Төньяк Осетиядә – 38 мең. Россия тышында: Казахстанда – 35 мең, Төркиядә – 30 мең, Сүриядә, Ливанда һәм Иорданиядә 20шәр мең.
Нигездә Ислам динендә. Ислам якынча 200 ел элек кабул ителгән.


Hasan Akhtyamov.
__NOTOC__


Sabir Akhtyamov.
__NOTOC__


Kasim Akhmirov.
__NOTOC__


Gilfan Batarshin.
__NOTOC__


Сөләйман пәйгамбәр.
Сөләйман пәйгамбәр – (,) Исламда, Христианлыкта, Яһүд динендә пәйгамбәр. Яһүд иленең өченче патшасы. Атасы – Давыт пәйгамбәр.
Сөләйман Ислам динендә.
Атасы вафатыннан соң Сөләйман патша була. Мөселманнар ышанганча, Аллаһ аңа җил һәм җеннәр өстеннән хакимлек бирә, ә аның патшалыгы Йәмәнгә кадәр җәелә. Шулай ук пәйгамбәр хайваннарның телен аңлаган. Аның 20 улы, 43 кызы була. Бәйтел-Мөкатдәс гыйбадәтханәсен төзеп бетерә. Кайбер ривааятләр буенча Сөләйман шул гыйбадәтханәдә каткан килеш 1 ел басып тора һәм үлә. Икенче риваяттә аның 4 ай җиде көн авырып,үлгәне турында сөйләнелә.


22 гыйнвар.
22 гыйнвар — Милади тәкъвимендә беренче айның унсигезенче көне. Ел ахырына кадәр 343 көн кала.
Көн белән бәйле исемнәр.
Альфонс Анастасий Антиох Антонина Антуан Бернард Блезиль Бритволт Визант Винс Винсент Винсенте Винсиен Габриэль Георгий Гийом Иоасаф Иосиф Лаора Лаура Леонтий Ли Макарий Мануэль Пародус Пахом Петер Петро Пилип Полиэвкт Сионий Тимеа Тимео Тимофей


Аляска.
Аля́ска (ингл. "Alaska" [əˈlæskə]) – мәйданы буенча АКШның иң зур штаты. Төньяк Америка төньяк-көнбатышында урнашкан. Үзенә шул ук исемле ярымутрауны, Алеут утрауларын кертә.
Штат кыйтганың төньяк-көнбатыш өлешендә урнашкан. Чукот ярымутравынан (Русия) Беринг бугазы белән аерыла, көнчыгышта Канада белән чиктәш.


Кәрим Җаманаклы.
Кәрим Рәшит улы Рәшидов (Җаманаклы) – Кырым татарлары арасыннан чыккан татар шагыйре.
Кәрим Җаманаклы Таврия (хәзерге Кырым) губернасының Кизләү өязе Җаманак авылында крестьян гаиләсендә туа. Башлангыч белемне авыл мәдрәсәсендә ала. Кырымда Совет власте урнашкач, Симферополь ("Акмәчет") шәһәрендәге педагогика техникумын, аннан педагогика институтын тәмамлый. Аспирантурада укып, Кырым татар халык шагыйре Хөсәен Шамил улы Туктаргазый иҗаты турында Казанга килеп диссертцаия яклый. Сугышка кадәрге елларда яшь галим татар әдәбияты һәм фольклоры проблемаларына багышланган хезмәтләр яза.
Кәрим Җаманаклы Кырымда чыккан «Яңа дөнья», «Яшь куәт» газеталарында һәм «Иләри» журналында үзенең поэтик әсәрләре белән 1924 елдан катнаша башлый. Аның шигырьләре «Азатлык җырлары», «Балаларга Ленин хакында», «Ана җырлары» китапларында басылганнар.
Кәрим Җаманаклы 1941–1942 елларда Ватан сугышында катнаша. 1945 елда ул Татарстанга күчеп килә һәм Алабуга педагогика институтында гомеренең соңгы көннәренә кадәр рус һәм чит ил әдәбияты кафедрасы мөдире булып эшли.
Кәрим Рәшит улы Рәшидов 1965 елны вафат булды.


Эдинбург.
Эдинбу́рг (ингл. "Edinburgh" [ˈɛdɪnb(ə)rə], гэлча "Dùn Èideann" [tuːn ˈeːtʃən]) – Шотландия башкаласы һәм зурлыгы буенча икенче шәһәр. Шул ук исемле өлкәнең административ үзәге.


Нью-Йорк (штат).
Нью-Йо́рк (ингл. "New York" [nuː ˈjɔrk]) – АКШ төньяк-көнчыгышында, Атлантик океаны ярында урнашкан штат. Канада белән чиктәш. Мәйданы – 141 мең км². Административ үзәге – Олбани шәһәре.
Штатта АКШның иң зур шәһәр, икътисади һәм сәяси үзәк урнаша – Нью-Йорк шәһәре.


Minulla Badrutdinov.
__NOTOC__


Akhmetrashit Ashirbekov.
__NOTOC__


Akram Valiev.
__NOTOC__


112-че Башкорт атлы дивизиясе.
Башкорт атлы дивизиясе – 1942 елның язында оештырылган. Дивизия командиры итеп 42-яшьлек тәҗрибәле офицер, полковник Миңлегали Шайморатов билгеләнде.
Дивизия 17 апрельдә Дим станциясынан фронтка озатыла. Ул Брянск фронтында 8-че кавалерия корпусы составында сугышҡа керә. Сугышны Берлинда тамамлый.
Дивизия яугирлары Советлар Союзы алдында данлы хәрби традицияларына тугры булырга ант итте.
Чернигов шәһәрен азат иткән өчен дивизиягә «Черниговская» исеме бирелә.
Сугышта күрсәткән батырлыклары өчен 16-че гвардия атлы дивизиясе Ленин ордены, Кызыл Байрак, Суворов һәм Кутузов орденнарына лаек булды. Дивизиядан 76 кеше Советлар Союзы Герое исеменә лаек булды.


Апас районы.
Апас районы – Татарстан Республикасында урнашкан муниципаль район. Чуаш Республикасы белән чиктәш.
География.
Рельефы – калкулыклы тигезлек (биеклеге – 140-200 м). Үзенең кушылдыклары – Була, Өлемә, Коры Өлемә белән Зөя елгасы ага. Туфрак: караңгы-соры һәм урман, көлсу туфраклар. Урманлылык – 9%. Район территориясендә известняк, доломит, балчык, ком, торф запаслары бар.
Авыл хуҗалыгы.
Авыл хуҗалыгы басулары 80,4 мең гектар урынны алып торалар. Районда борчак, шикәр чөгендере, солы, тары, карабодай, бодай үстерәләр. Сөт-ит терлекчелеге, дуңгызчылык, кошчылык, сарыкчылык таралган.
Тарих.
Апас районы 1930 елның 10 августында төзелә. 1963 елда бетерелә һәм территориясе Буа районы һәм Тәтеш районына бирелә. 1964 елда кире төзелә. 1991 елда Апас районыннан Кайбыч районы бүленеп чыга.


Корея Халык Демократик Җөмһүрияте.
Кытай Халык Демократик Җөмһүрияте () КХДҖ, Төньяк Корея – көнчыгыш Азиядә Корея ярымутравының төньяк өлешендәге дәүләт. Төньякта Кытай белән, төньяк-көнчыгышта Русия белән чиктәш. Көньякта Корея Җөмһүрияте белән чикләшә һәм аннан хәрбиләшсездерелгән зона белән аерылып тора. Көнбатышта аны Сары диңгез, көнчыгышта Япон диңгезе сулары юа. Башкаласы – Пхеньян шәһәре.
КХДҖ 1948 елның 9 сентябрендә, 1948 елның 15 августында Корея Җөмһүрияте игълан ителгәч, халык демократик җөмһүрияте буларак төзелә. Рәсми идеология булып чучхе идеялары тора, аны төзүчеләре – Ким Ир Сен һәм Ким Чен Ир - «игътибар фокусында кеше торучы фәлсәфи идеология» дип билгелиләр. Хакимият Бөек Җитәкче (рәсми титул) Ким Чен Ир җитәкчелегендәге Корея хезмәт фиркасы кулында.


24нче армия (СССР).
24нче армия (24 А) – Бөек Ватан сугышы вакытында СССР Кораллы көчләренең составында оператив хәрби берләштеру (бөтен гаскәр армиясы).
Хәрәкәттәге армияда.
Беренче тапкыр 1941 елның июнендә оештырылган.
Хәрәкәттәге армияда.
Икенче тапкыр 1941 елның 8 декабрендә оештырылган.
Хәрәкәттәге армияда.
Өченче тапкыр 1942 елның 20 маендә оештырылган.
Җитәкчеләр составы.
Җитәкчеләр: генерал-лейтенант Степан Калинин (1941 елның июнь–июль ае); ген.-м. Константин Ракутин (1941 елның июль–октябрь ае).


Скандинавия.
Скандина́вия (норв. һәм фин. "Skandinavia", дат. һәм швед. "Skandinavien") — үзәге Скандинавия ярымутравы булган һәм Аурупаның төньягында урнашкан тарихи-мәдәни өлкә. Ул үз эченә Норвегия, Дания һәм Швеция территорияләрен ала. Еш кына Скандинавиягә Финляндия, Исландия һәм Фарер утраулары кертелә.


Юта (штат).
Ю́та (ингл. "Utah") – АКШ штаты. Төньяк-көнчыгышта Вайоминг штаты белән, көнчыгышта Колорадо штаты белән, көньякта Аризона штаты, көнбатышта Невада штаты һәм төньякта Айдахо штаты белән чиктәш. Башкаласы һәм иң зур шәһәре Солт-Лейк-Сити. Башка эре шәһәрләр – Огден һәм Прово.


Артур Конан Дойль.
Сэр А́ртур Игна́тиус Ко́нан Дойль (ингл. "Sir Arthur Ignatius Conan Doyle"; 1859 елның 22 мае, Эдинбург, Шотландия – 1930 елның 7 июле, Кроуборо, Сассекс) – шотланд һәм инглиз табибы һәм язучысы.
Зур популярлыкны Шерлок Холмс турында детективлар язып яулады. Аның каләме белән шулай ук Челленджер профессоры турында фәни-фантастик, Жерар бригадир турында юмористик, шулай ук тарихи хикәяләр язылган («Ак отряд»). Шулай ук ул пьесалар («Ватерлоо», «Карангылык Фәрештәләре», «Язмыш утлары»), шигырьләр, автобиографик очерклар, романнар язган.
Исем.
Язучының чын исеме – Дойл. Конан фамилияле, фактик рәвештә аны тәрбияләгән әтинең абыйсы үлгәннән соң ул аның фамилияне псевдоним беларак алды. Ул язучы псевдонимы буларак Конан Дойл исемен куллана башлады. Аның исемен дөрес язу – сэр Артур Конан Дойл. Шулай итеп, Артур исеме туганнан соң бирелгән, Конан – әтинең абыйсы фамилиясе, Дойл (яки Дойль) – фамилия.
Сылтамалар.
*


Eugeni Bikbov.
__NOTOC__


Hamza Bogdanov.
__NOTOC__


Gimazetdin Vazetdinov.
__NOTOC__


Җил.
a> – җилнең тизлеген һәм юнәлешен табу ысулы.
Җилдән муссоннар һәм пассатлар барлыкка килә.


Умарта корты.
Умарта корты – очучы корт. Умарта кортлары турында фән апиология дип атала.
Сылтамалар.
*


Пхеньян.
Пхенья́н (кор. 평양|平壤, "Пхёнъян") – Корея Халык Демократик Җөмһүриятенең (Төньяк Кореянең) башкаласы. Пхеньян илнең административ, мәдәни һәм тарихи үзәге булып тора. «Пхеньян» сүзенең корейчадан тәрҗемәсе «киң җир», «уңайлы урын» дигәнне аңлата.


Республика башкорт лицей-интернаты.
Республика башкорт лицей-интернаты, 1992 елда барлыкка килде, хәзерге исемен 2003 елда ала.


Мәскәү Дәүләт Университеты.
М. В. Ломоно́сов исемендәге Мәскә́ү Дәүлә́т Университеты́ (рус. "Моско́вский госуда́рственный университе́т и́мени М. В. Ломоно́сова") – Русиянең иң зур һәм алдынгы югары уку йорты, фән һәм мәдәният үзәге, Русиянең иң олы университетларның берсе.
МДУ үзенә тугыз фәнни институт, 39 факультет һәм 300дән артык кафедра кертә. Университетта 36 меңнән артык студент, якынча 4 мең аспирант, 10 мең әзерләнү бүлекләренең тыңлаучылары, барлыгы якынча 50 мең кеше укый. МДУда 4 мең профессор, 5 мең фәнни хезмәткәр укыта. 1992 елдан башлап МДУ ректоры – физика-математика фәннәре докторы, академик Виктор Антон улы Садовничий.
Сылтамалар.
*


Вайоминг.
Вайо́минг (ингл. "Wyoming" [waɪˈoʊmɪŋ]) – Тау штатлары төркеменә кергән, АКШ көнбатышында урнашкан штат. Халык саны – 532,7 мең кеше (АКШ штатлары арасында 50нче, ягъни соңгы урын). Этник состав: алманнар – 25,9%, инглизләр – 15,9%, ирланлылар – 13,3%, американнар – 6,5%, норвегиялеләр – 4,3%, шведлар – 3,5%.
АКШда Аляскадан кала Вайомингта иң түбән халык тыгызлыгы.
Башкаласы һәм иң зур шәһәре – Шайенн. Рәсми атама – «Тигезлек штаты» (ингл. "Equality State").
Штат мәйданы 253,3 мең км² (штатлар арасында 10нчы урын). Колорадо штаты кебек үк озынлыклар һәм киңлекләр белән чикләнгән, шуңа күрә дүртпочмак формасында. Төньякта Монтана штаты белән, көнчыгышта – Көньяк Дакота һәм Небраска, көньякта – Колорадо һәм Юта, көнбатышта – Айдахо штаты белән чиктәш.


Балык Бистәсе районы.
Балык Бистәсе районы — Татарстан Республикасының үзәк өлешендә урнашкан муниципаль район.
География.
Рельефы — тигезлекле(100–190 м). Елгалар — Кама. Туфрак — якты-соры һәм соры урман туфраклары. Урманлылык 23 %.
Тарих.
Район 1927 елның 14 февралендә төзелә. 1963 елның 1 гыйнварында бетерелә. 1965 елда кире төзелә.


Колорадо (штат).
Колора́до (ингл. "Colorado" [kɒləˈrædoʊ] яки [kɒləˈrɑːdoʊ]) – АКШ үзәгенең көнбатышында урнашкан штат. Халык саны – 4,3 млн. кеше. Башкаласы һәм иң зур шәһәре – Денвер. Башка эре шәһәрләр – Колорадо-Спрингс, Форт-Коллинс, Арвада, Пуэбло, Вестминстер, Боулдер, Энглвуд.
Рәсми атама – «Бәйсезлек көннең йөзьеллыгы штаты» (ингл. "Centennial State"; штат берлеккә ил йөзьеллыкны билгеләгәндә, 1876 елда керде).
Географик мәгълүмат.
Колорадо штатының чикләре Юта һәм Вайоминг кебек үк меридианнар һәм параллельләр буенча үтәләр. Штат мәйданы – 269,7 мең кв.км.
Штатның мәркәзендә узган таулар Бөек кыйтгалар аерылышы төзиләр (иң югары нокта – Элберт, 4399 м).
Төп елгалар: Саут-Платт, Арканзас, Рио-Гранде һәм Колорадо.


27 гыйнвар.
27 гыйнвар — Милади тәкъвимендә беренче айның егерме алтынчы көне. Ел ахырына кадәр 338 көн кала.
Көн белән бәйле исемнәр.
Девота Деметрий Иоанн Марциана Неонилла Петр Сава Тит


Abdulla Valeev.
__NOTOC__


Salih Valeev.
__NOTOC__


Президент.
Президент яки "рәис" (ингл. "President") — юридик яктан берәр илнең яки административ берәмлекнең сайланган дәүләт башлыгы. Шулай ук берәр оешманың, органның башлыгы.
Этимологик яктан президент «рәис, җитәкче» сүзләрен аңлата (лат. "prae" (алгы як) + sedere (утыру)).


Әбу Гали ибн Сина.
Әбу Гали ибн Сина () – фарсы галиме.


28 гыйнвар.
28 гыйнвар — Милади тәкъвимендә беренче айның егерме алтынчы көне. Ел ахырына кадәр 337 (кәбисә елларда – 338) көн кала.
Вакыйгалар.
a>ның кузгалудан соң 73 секундында шартлавы
Көн белән бәйле исемнәр.
Аглент Агнес Агнета Агнешка Амадей Амадея Амалия Апол Аполллония Валерий Вениамин Гавриил Галло Гедаутас Грета Гыйла Джеймс Елена Ефрем Иван Инез Иоанн Йехри Карл Каролин Леонид Леонида Максим Манассе Манфред Маргит Маргита Марго Нийоле Ольга Павел Палладий Пансофий Пето Петр Прохор Раймо Рейма Самбангас Самбартас Сподрис Фома Теодоз Тирс Юлиан Якоб


29 гыйнвар.
29 гыйнвар — Милади тәкъвимендә беренче айның егерме алтынчы көне. Ел ахырына кадәр 336 (кәбисә елларда — 337) көн кала.


Яр Чаллы мөселман яшьләр үзәге "Җәүһәр" дуслар берләшмәсе.
Яр Чаллы мөселман яшьләр үзәге "Җәүһәр" дуслар берләшмәсе
Үзәк проектлары.
Бу проектның максаты – яшьләрне әхлакый һәм дини яктан тәрбияләү, шулай ук аларга дини һәм дөньяви өлкәләрдән гыйлем бирү. Моның өчен хәзрәтләр, галимнәр дәресләре уздыру каралган. Проект кысаларында даими рәвештә Гали хәзрәт Баһаутдинның әхлак, Сөйләйман хәзрәт Фәхриевның Коръән тәфсире дәресләре үткәрелә, язучы-публицист Айдар Хәлим белән очрашу булды.
Бу проектның максаты – яшьләрдән актив шәхесләр, лидерлар, тәрбиячеләр формалаштыру, алар арасында дуслык мөнәсәбәтләрен ныгыту һәм аларга дини, дөньяви өлкәләрдән гыйлем бирү. Моның өчен төрледән-төрле тематикаларга багышланган сәхифәләр булдырыла. Әйтик, "Мин татарча сөйләшәм", "Компьютер иминлеге", "Медицина", "Спорт" сәхифәләре. Һәр сәхифә тематикасы буенча яшьләр алдан әзерләнеп килеп башкалар алдында чыгыш ясый. Башкалар чыгыш ясаучыны тыңлагач, бу тематиканы өстәмә мәгълүмат белән тулыландыра ала. Шулай итеп, сәхифә кысаларында чыгыш ясаучының да, тыңлаучыларның да белемнәре арта. Сәхифәләр арасында ял итү максатыннан фикер йөртүгә нигезләнгән һәм актив уеннар үткәрелә.
Бу проектның максаты – спорт, актив ял, табигатькә чыгу чараларын үткәреп, яшьләргә спорт һәм сәламәт яшәү рәвешен пропагандалау, алар арасында дуслык мөнәсәбәтләрен ныгыту. Проект кысаларында кышын чаңгыда, тимераякта, таудан шуу, җәен воллейбол, футбол уйнау, табигатьтә җиләк җыю, балык тоту оештырыла.
Бу проектның максаты – яшьләрне гаилә тормышы белән бәйле булган көнкүрешкә һәм тормышта кирәк була алырлык өстәмә һөнәрләргә теория һәм практика ягыннан әзерләү. Моның өчен түбәндәге юнәлешләр билгеләнгән: электр уты, ашарга пешерү, сантехника, автомобиль төзелеше, балта остасы эше. Проект кысаларында яшьләр өчен томалап пешерелгән яшелчәләр белән макароннар пешерү, автомобиль двигателе төзелеше, электрлы розетка алыштыру дәресләре үткәрелде.
Бу проектның максаты – яшьләр арасында дуслык мөнәсәбәтләрен ныгыту. Фотокросс – командаларга бүленеп үтә торган бәйге. Һәрбер команда бирелгән биремнәр буенча билгеләнгән вакыт кысаларында шәһәр һәм шәһәр яны территориясендә фотосурәтләр төшерә. Төшерелгән фотосурәтләр интернет аша бәйгене оештыручыга җибәрелә, һәм соңыннан жюри әгъзалары һәр фотосурәтне түбәндәге өч юнәлештә бәяли: сәнгатьчәлек, биремгә туры килү, оригинальлек. Иң күп балл җыйган команда җиңүче итеп билгеләнә. Проект кысаларында җәй һәм көз сезоннары фотокросслары үткәрелде.
Проектның максаты – татар халкы тарихын өйрәнү. Моның өчен тарих дәресләрен, шәһәр тарихы музее белән берлектә тарихи реконструкцияләр үткәрү, шулай ук археологларның казу эшләрендә катнашу каралган. Проект кысаларында "Болгар" клубы белән очрашу булды.
Проектның максаты – балалар һәм картлар йортларына, ярдәмгә дучар булган гаиләләргә, ялгыз яшәүче кешеләргә, картларга, күп балалы аналарга булышу. Проект кысаларында "Мәрхәмәт" балалар йортына кызыклы программа белән кунакка бару үткәрелде.
Проектның максаты – төрле музейларга барып, күргәзмәләрдә катнашып яшьләрне татар халкы тарихы, тарихи шәхесләре, туган ягы, ислам мәдәнияты белән таныштыру, яшьләр арасында дуслык мөнәсәбәтләрен ныгыту, бергәләшеп сәфәр кылу. Проект кысаларында шәһәр тарихы музеенда оештырылган "Кеше туу трагедиясе" күргәзмәсе белән танышу булды.
Проектның максаты – татар һәм мөселман кинофильмнарын карау аша яшьләргә әхлакый тәрбия, дини гыйлем бирү. Проект кысаларында "Өч аяклы ат" нәфис кинофильмын карау булды.


Александр Куприн.
Куприн, Александр Иван улы () — танылган рус язучысы.
Биография.
Куприн 1870 елның 26 августында Пенза губерниясы Наровчат авылында туа. Әтисе 1871 елда үлә. 1873 елда Купринның әнисе толлар йортына күчә. Балачактан ук Куприн энергиялеге, лидерлыкка омтылу һәм фантазиясе белән аерылып торган.
1888 елда Мәскәү Александров хәрби училищесына укырга керә. Аннан 1890 елда подпоручик чинында чыга. Уку чорында беренче хикәясен яза. Армиядә Куприн 4 ел була һәм 1894 елда отставкага чыга.
Соңыннан ул Русия һәм Украина буйлап сәяхәт итә. 1890 елларда Киевта яши, анда "Киев төрләре" дигән очерклар сериясын яза. Киев периодында "Гаҗәп доктор" әсәрен яза.
1901 елда Куприн Петербургка күчә. Бу заман аның иҗат чәчәк ату чоры булып санала.
1920 - 1937 елларда ул эмиграциядә була. 1937 елның май аенда Куприн Ленинградка кайта һәм шунда, 1938 елның 25 августында үлә.


Фрэнк Абигнейл.
Фрэнк Уильям Абигнейл кече (ингл. "Frank William Abagnale", Jr) – америка эксперты.


Gennadi Gabaydulin.
__NOTOC__


Bari Gabdrakhmanov.
__NOTOC__


Аманулла.
Аманулла ("Әмир Аман улы Камалиев") — танылган татар драматургы, прозаик, артист, Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы (1996 елдан).
Тормыш юлы.
1960 елның 29 маенда Татарстанның Апас районы Шыгай авылында туа. Башлангыч белемне туган авылында алганнан соң күршедәге Сатламыш авылында укуын тәмамлый.
1975 елда Казан моторлар төзү заводы каршындагы 15 нче профтехучиличега укырга керә Токарь һөнәрен үзләштереп, Казан моторлар заводында эшли башлый. 1980-1982 елларда Совет Армиясе сафларында хезмәт итә.
1984 елда Мәскәүдә театр училичесына укырга керә. 1988 елда Г.Камал исемендәге Татар дәүләт академия театрында актер булып эшли башлый.1992 елда аның Аманулла псевдонимы астында "Җәйге кырау" драмасы Чаллыда куела. Шуннан башлап төрле драмалары, җыентыклары чыга.


Садри Максуди.
Садретдин Низаметдин улы Максудов ("Sadretdin Nizametdin uğli Maqsudov", төр. "Sadri Maksudi Arsal") — Русия һәм соңыннан Төркия сәясәтчесе. Идел-Урал штатын кору эшендә катнашкан кеше.
Биография.
Казан губернасының Казан уезды Ташсу авылында (хәзерге Татарстанның Биектай районы) мулла гаиләсендә туа. 1888 елдан башлап, Казанда урнашкан Апанаев мәдрәсәсендә укый. 1893 ел дәвамында Исмаил Гаспыралы Бахчисарай мәдрәсәсендә укый (Анда аның абыйсы Әхмәтхади Максуди укыта). Әтиләре 1894 елда вафат булганнан соң, Казанга кайталар. 1901 елга кадәр Садри рус мәктәбендә укый. Исмаил Гаспыралы киңәше буенча Парижга укырга китә, 1901—1906 елларда Париж университетының юридик факультетында укый, хокук фәннәре кандидаты исемен ала. Шул ук вакытта Париж газетасында эшли, Русия мөселманнары турында лекцияләр укый.
1906 елда Казанга кайта. Сәяси эшчәнлеккә кушыла, «Иттифак әл-Мөслимин» партиясенә керә. Казан губернасыннан икенче һәм өченче Дәүләт Думалары депутаты.
Төркиядә тормыш.
"Садри Максуди кабере" Зинҗирликую зираты, Истанбул


Антон Чехов.
Анто́н Па́вел улы Че́хов (рус."Анто́н Па́влович Че́хов") — мәшһүр рус язучысы, драматург, табиб.


Әхмәт Фәйзи.
Әхмәт Фәйзи, тулы исем Әхмәт Әхмәтсафа улы Фәйзуллин — танылган татар язучысы, драматург, шагыйрь, әдәбият тәнкыйтьчесе, публицист.
Әхмәт Фәйзи 1903 елның 11 мартында Уфа шәһәрендә вак һөнәрче (итек тегүче) гаиләсендә туа. Әтисе уз заманы өчен шактый алдынгы карашлы кеше була: өенә гәҗит-журналлар алдыра, китаплар укырга ярата. Улын укымышлы кеше итәргә тырыша.
Әхмәт башта мәдрәсәдә (1911—1915) укый, аннары Уфаның рус-татар мәктәбендә (1915—1917) һәм инкыйлабтан соң, 1917—1921 елларда, татар гимназиясендә белем ала. Урта мәктәпне тәмамлагач, аны Оренбур Шәрык педагогия институтына укырга җибәрәләр. Ләкин 1921—1922 еллардагы ачлык афәте Әхмәткә институтны тәмамларга мөмкинлек бирми: 1922 елның декабрендә ул, укуын ташларга мәҗбүр булып, Урта Азиягә китә һәм 1924 елга кадәр Төрекмәнстан кышлыкларында һәм шәһәрләрендә укытучы, һәвәскәр театр артисты булып эшли. 1924 елда яңадан Уфага кайта, уку-һөнәр мәктәбендә елга якын тәрбияче һәм укыту бүлеге мөдире вазифаларын башкара.
Аның «Матурлык дөньясында» исемле беренче комедиясе Уфа сәхнәсендә 1920 елны уйнала.
Әхмәт Фәйзи 1958 елның 11 августында вафат булды.


Виктор Гюго.
Викто́р Мари́ Гюго́ (фр. "Victor Marie Hugo"; 1885 елның 22 мае, Безансон — 1885 елның 22 мае, Париж) — француз язучысы, француз романтизмының башлыгы. Француз академиясе әгъзасы (1841).


Faizulla Gabdrashitov.
__NOTOC__


Hamit Gadelshin.
__NOTOC__


Vyacheslav Gainutdinov.
__NOTOC__


Makhmetin Gainutdinov.
__NOTOC__


Рәшит Фәтхрахманов.
Рәшит Габделхак улы Фәтхрахманов - филология фәннәре кандидаты, танылган әдәби тәнкыйтьче һәм публицист. "Татарстан яшьләре" газетасында псевдонимы - Булат Хаков. 1962 елда Татарстанның Арча районы Ташкичү авылында туган. Татар прозаикларының иҗат лабораториясен өйрәнә, 2009 елда "Мәгариф" нәшриятында "Кальбеңдә ни сер бар, каләм!" исемле китабы басылып чыкты.


Инглиз Википедиясе.
Инглиз Википедиясе – Википедияның инглиз телендәге бүлеге. 2001 елның 15 гыйнварында ачылды.
Иң иске һәм иң зур Википедия бүлеге.
Стилистика.
Инглиз Википедиясендә мәкаләләр инглиз теленең төрле стилләрендә языла:канада, англия, америка, австралия.


Теннесси.
Теннесси́ (ингл. "Tennessee" [tɛnɨˈsiː]) — АКШ көнчыгышында урнашкан штат. Халык саны 5,698 млн кеше (16нчы урын). Башкаласы — Нашвилл, иң зур шәһәр — Мемфис. АКШга кергән 16нчы штат.
Тенесси 8 башка штат белән чиктәш: Кентукки, Виргиния, Төньяк Каролина, Джорджия, Алабама, Миссисипи, Арканзас, Миссури.


Иосиф Юстус Скалигер.
Иосиф Юстус (Жозеф Жюст) Скалигер (,; 1540–1609) – француз гуманист-филологы, тарихчы һәм гаскәри, чыгышы буенча итальян, хәзерге заман хронологиясенә нигез салучыларның берсе, борынгы текстларның шәрехләүчесе һәм нәшер итүчесе. Юлий Цезарь Скалигерның улы, картография белгече Бенедетто Бордоненың оныгы.


Мәхмүд Аббас.
Махму́д Абба́с (гар. محمود عباس‎‎) – Фәләстин автономия башлыгы, ФАТХ хәрәкәте җитәкчесе.
Дамаск университетының юридик факультетын тәмамлады. Шулай ук Русиянең РУДН университетында укыды. ФАТХ хәрәкәтен төзүдә катнашты.


Яһүд дине.
Яһүдле́к, яки Иудаи́зм (бор.-грек. Ἰουδαϊσμός) – яһүдләрнең милли һәм этник дине. Өч монотеистик диннәрнең иң борынгысы.


Борис Колкер.
Борис Григорий улы Колкер (15.07.1939 елда туган) – совет эсперантологы, телләр укытучысы, тәрҗемәче. Берничә эсперанто теле дәреслекләренең авторы. 1993 нче елдан Кливлендта (Огайо штаты, АКШ) яши.
1962 нче елда Кишинев университетының "Рус теле, әдәбият hәм фpaнцуз теле" бүлеген бетерә. 1985 нче елда СССР Фәннәр Академиясенең тел белеме Институтында эсперанто темасына гомуми тел белеме буенча кандидатлыкка диссертациясе яклый.
1965 нче елдан 1993 нче елга кадәр Борис Колкер Башкортстанда яши. Аның хезмәт юлы Бөре, Уфа педагогика институтларында, Башкорт дәүләт университетында укыту белән бәйле. Уфа мотор эшкәртү заводында чит ил белгечләренә тәрҗемәче булып эшли. Шулай ук 20-ел дәвамында Бөтен Рәсәй нефть геофизикасы гыйльми тикшерү институтында тәрҗемә бюросы житәкчесе вазыйфасын башкара. Аның мәкаләләре "Совет Башҡортостаны" hәм "Кызыл Таң" газеталары белән беррәттән, башка Уфа газеталарында да басыла. 1973 нче елда "Ленинец" газетында аның эсперанто дәреслекләре дөнья күрә, бу дәреслекләр рус телендәге эсперанто дәреслекләренең нигезе булып тора hәм күп мәртәбә яңартыла. "Вечерняя Уфа" газетасында эсперанто турында даими рубрика алып бара.
1957 нче елда эсперанто хәрәкәтенә кушыла. Төрле югарылыктагы өч эсперанто теле дәреслекләренең, халыкара тел белеме буенча мәкаләләр hәм бәяләмәләр авторы. Эсперанто Академиясенең әгъзасы, Бөтендөнья эсперантистлары берләшмәсенең (Universala Esperanto Asocio, UEA) әгъзасы, эсперанто телендәге "Monato" (Ай) журналы мөхәррирләренең берсе. Егерме еллап Рәсәйдә эсперанто телен читтән торып укыту курсларын алып бара, бу курсларда 900-гә якын кеше белем ала. Хәзерге вакытта интернет аша киңәйтелгән курслар ("Internacia Perfektiga Koresponda Kurso", IPKK) алып бара.
Борис Колкер "Совет эсперанто яшләре хәрәкәте" (Sovetia Esperantista Junulara Movado, SEJM), Уфа эсперанто клубы, "Совет эсперантистлары берләшмәсе" (Asocio de Sovetiaj Esperantistoj, ASE), "Совет республикалары эсперантистлары союзы" (Sovetrespublikara Esperantista Unio, SEU), "Рәсәй эсперантистлары союзына" (Rusia Esperantista Unio, REU) нигез салучыларының hәм житәкчеләрнең берсе була, СССРда hәм Рәсәйдә эсперанто телен өйрәтү буенча вәкил, "Бөтендөнья эсперантист яшьләр оешмасы" (Tutmonda Esperantista Junulara Organizo, TEJO) комитетының әгъзасы, "Бөтендөнья эсперантистлары оешмасының" (Universala Esperanto Asocio, UEA) әгъзасы hәм СССР да төп вәкиле, "Эсперанто телендә язучылар оешмасының" (Esperantlingva Verkista Asocio, EVA) нигез салучысы hәм әгъзасы, эсперанто буенча халыкара имтиханнар комиссиясенең вице–президенты. Бөтендөнья эсперантистлары конгрессларында 1963 нче елда София шәһәрендә узган 48-нче конгресстан алып докладлар белән чыгыш ясый, 2000 нче елда Тель-Авивта үткән 85-нче Конгрессның темасын билгели.
Кандидатлыкка диссертациясе.
" " Мәскәү: СССР Фәннәр Академиясе, Тел белеме институты, 1985. – 23 бит. Диссертациягә автореферат


Науру.
Нау́ру Җөмһүрияте́ (наур. "Ripublik Naoero", ингл. "Republic of Nauru") – шул ук исемле корал утравында урнашкан кечкенә дәүләт. Тын океанның көнбатыш өлешендә урнашкан. Мәйданы 21,3 км². Халык саны 14 мең кеше. Бәйсезлек 1968 елда игълан ителгән.
Дәүләт Милләтләр Дуслыгына керә. 1999 елның 14 сентябрендә дәүләт БМОна кертелгән.


Nurgali Galiev.
__NOTOC__


Salimzyan Galimzyanov.
__NOTOC__


Gazinur Gafiatullin.
__NOTOC__


Abdulla Gizatullin.
__NOTOC__


Киек Каз Юлы.
Киек Каз Юлы галактикасы (шулай ук тик "Галактика" (баш хәрефтән)) — гаять зур йолдызлар системасы. Аның эченә Кояш системасы, гади күз белән күренүчән йолдызлар һәм күпсанлы башка йолдызлар керәләр.
Киек Каз Юлы Бөтен Галәмнең күпсанлы галактикаларының берсе. Ул Хаббл классификациясе буенча SBbc төре тоташтырмалы бормалы галактикасы дип санала, һәм Андромеда (M31), Өчпочмак (М33) галактикалары һәм берничә кечерәк иярчен-галактикалар белән Җирле төркемне тәшкил итә, бу төркем исә Сөмбелә үтә тупланышына керә.
Атамалар.
Татар телендә безнең галактика Киек Каз Юлы дип атала. Башка халыкларда ул Сөтчел Юл (,) дип атала. «Галактика» исеме (шул ук «Сөтчел Юл») — «сөт» сүзеннән "Γαλαξίας" ясалма сүзеннән чыга. Борынгы греклар риваяте буенча, Зевс үзенең үләчәк хатыннан туган улыңны үлмәс кылу ниятләнде. Шуның өчен ул Гераклны үзенең хәләл җефет Гераның имчәгенә ятып куйды. Гера, уянып, башка хатын баласы имезүене күрде һәм Гераклны этәреп җибәрде. Аның имчәгеннән чәчрәтеб чыгарган сөт агымы Сөтчел Юлга әверелде.
Советлар астрономия мәктәбендә безнең галактика тик «безнең Галактика» () яки «Сөтчел Юл системасы» () дип аталды; «Сөтчел юл» () сүзтезмәсе «Киек каз юлы»ны тәшкил ителгән күренүчән йолдызларны билгеләү өчен кулланды.
Сылтамалар.
*


Кырым-татар Википедиясе.
Кырымтатар Википедиясе (кырымтат."Qırımtatar Vikipediyasi") – Википедияның кырымтатарча бүлеге. 2008 нче елның 12 гыйнварыннан бирле эшли.
Статистика.
Хәзерге вакытка кырымтатар Википедиясендә мәкалә бар.


Шри-Ланка.
Шри-Ланка́, рәсми атама Шри-Ланка Демократик Социалистик Җөмһүрияте – Көньяк Азиядә урнашкан дәүләт.


Hamazan Gizatullin.
__NOTOC__


Gaifutdin Gilmutdinov.
__NOTOC__


Tazetdin Gilazetdinov.
__NOTOC__


Gabbas Giniatullin.
__NOTOC__


«Татарстан яшьләре» газетасы.
«Татарстан яшьләре» — татар телендә чыгучы яшьләр газетасы. Элек «Кызыл яшьләр», «Яшь сталинчы» исемнәрен йөрткән.
Газета 1920 елның 22 гыйнварында чыга башлады.


Югары Яхшый мәктәбе.
Югары Яхшый мәктәбе – Татарстанның Актаныш районында урнашкан Югары Яхшый авылының мәктәбе.
Тарих.
Югары Яхшый авыл советы җирлегендә беренче мәктәп 1924 елны Макыймов Хәерлеэнем йортында ачыла. Беренче укытучы Минзәлә районы Тау асты байлары авылыннан Кәримов була. 1 класска 20 укучы кабул ителә. Аларның яшьләре 8 дән 13 кә кадәр булган. Укулар октябрьдә башланып 1 майга төгәлләнә торган булган. 1925-1926]уку елында мәктәпкә 15 укучы кабул ителә. Бу уку елында мәктәп урнашкан йортның хуҗасы мулла малае Юлдашев Нәҗип укыта. 1926-1927 уку елында укытучы булып Айдашева Хәдичә эшли. 1927-1928 уку елында Муллаянова Гайшә укыта. 1928-1929 уку елында 3-4 класс укучыларын Мәчти авылында туган Солтанов Флүн укыта. 1929-30 уку елында 4 класс 2 комплектлы булып, Солтанов Флүн һәм Качкын авылында туган Фатхуллин Зарифлар укыта. 1930-31 уку елында мәктәптә Фатхуллин Зариф һәм Бикчәнтәй авылында туган Саниев Салих, ә яшьүсмерләр мәктәбе буенча Мөхтәр Салихов эшлиләр.
1931-32 уку елында Мәчти авылы кешеләре Мадъяров Арыслан (ирле-хатынлы), Мадъярова Рәхимә иптәшләр башлангыч мәктәптә укыта башлап, мәктәп җидееллык итеп үзгәртеп корыла. Мәктәп директоры булып, Шакирова Гөлчирә Госман кызы эшли башлый. Югары Яхшый җидееллык мәктәбенең беренче укытучылары булып, Гәрәева Наилә Гәрәевна (татар теле), Хәбиров Әхнәф (физ. мат.), Гарифуллина Лениза (рус теле), башлангыч классларда Мадъяров Арыслан, Галиева Мәгъфия иптәшләр эшлиләр.
1950-58 уку елларында математикадан Сизова Александра Ивановна укыта. 1955-1956 елларда, 1960 елның мартына кадәр мәктәп директоры булып, Гыйлфанов Хәбип Хөсбетдин улы эшли. 1960 елның март аеннан 15 августка кадәр Әмирҗанов Глүс, 1961-1962 уку елыннан 1962-63 уку елына кадәр Разов Миргаяз Разович мәктәп директоры булып эшлиләр.
Җидееллык мәктәп 1961 елда сигезьеллык итеп үзгәртелә. 1963-64 уку елыннан мәктәп директоры булып Фатихов Фәрит эшли башлый. Мәктәпнең завучы Гәрәева Наилә 1951-52 уку елында эшли башлый. 1964-65 уку елында мәктәптә 10 класс комплект булып, анда 215 укучы белем ала. Башлангыч классларда Нурлыгаянова Мөбәширә, Шәйхетдинова Сәгыйдә, калган классларда класс җитәкчеләре булып, Шәйхетдинов Гали (тарих), Ахунова Махибә (мат.), Петрова Нина (мат.), Гыйльмуллина Гайнимал (биология), Моталлапова Бәхия (география), Шайхин Марс (физ-ра), Галимов Фарис (хезмәт), Әпсәләмов Миргали (тат. Теле һәм әд.). Калган фән укытучылары Фатихов Фәрит (химия, биология), Гәрәева Наилә (татар теле, завуч), Гарифуллина Рәсимә (рус теле), Генералова Людмила Сергеевна (рус теле), Нуриахметова Әфүзә (матем) иптәшләр эшләделәр. 1965-66 уку елында 226 укучы була. Яңа укытучылар Ситдиков Раел (хезмәт), Бедретдинов Авзал (сызым, хезмәт). 1970-74 уку елында мәктәптә барысы 272 укучы белем ала. Мәктәп директоры булып Галләмов Фирдәвис Таҗи улы, завуч булып Әпсәләмов Миргали Вагиз улы эшли. Барысы 11 класс комплект булып, 1966 нчы елдан 1973 елга кадәр түбәндәге укытучылар эшләде: Салахов Әнвәр, Салахова Мария 1966 елның августыннан эшләп, хәзерге вакытта икесе дә пенсиядә. Мәхәммәтшина Рәйхана, Хәмидуллина Оркыя 1979 елдан пенсиягә китте. 1976-77 уку елында директор булып Солтанов Динфир эшли. 1981 елны ул киткәннән соң, Галиева Рафига Габитовна 1982 елның 25 маена кадәр эшли. 1982 елның июненнән 1986 елның августына кадәр директор булып Гарипв Әсгать Хәсән улы эшли. 1986 елның августыннан мәктәп директоры булып Шагалиев Расим Фатих улы эшли, рус теле һәм әдәбиятыннан Шагалиева Рәмилә Равил кызы укыта башлый. Завуч булып Вильданова Гөлсинә Гариф кызы эшли.
1989-90 уку елында Югары Яхшый сигезьеллык мәктәбе тулы булмаган урта мәктәпкә әйләндерелә. 1
Хәзерге вакыт.
Югары Яхшый төп гомуми белем бирү мәктәбе 2002-2003 нче уку елында яңа мәктәп төзелеп, урта мәктәп итеп үзгәртелде. Тәкмәк һәм Т.Яхшый башлангыч мәктәпләре ябылу сәбәпле, укучылар бу мәктәпкә килделәр. Директор һәм тарих укытучысы Р.Ф. Шагалиев, завуч(0.5) һәм математика-информатика укытучысы Зарипова И.М., организа-тор(0.5) Нуриахметова С.Р., пионервожатый (0.5) һәм рус теле укытучысы Р.Р.Шагалиева, физика укытучысы ЛәесовФ.Х., татар телен Вилданова Г.Ә., химия, биология, география фәннәрен Сибатова Р.Р.,чит телне Хакимова Н.Т., физкультура Нәбиуллин М. Ф., технологиядән Зарипов Ф.В., I классны Галиева М.Г., III классны Ләесова Ә.Ф., IV классны Шайхуллина Г.К., ә бу кустка караган Табанлыкүл башлангыч мәктәбендә I классны Кадыйрова Р., II классны Шайхина Р.Ә., III классны Нәбиуллина Д. укыта башлады.


12 июнь.
12 июнь — Милади тәкъвимендә алтынчы айның уникенче көне. Ел ахырына кадәр 202 көн кала.


Иерусалим Православ чиркәве.
Иерусалим Православ чиркәве – иң борынгы җирле автокефал чиркәүләрнең берсе. Дүртенче Бөтендөнья Соборында аның җитәкчесенә патриарх титулы бирәләр. Чиркәүнең бер төп вазыйвасы – Фәләстыйнның изге җирләрен саклау, алар турында кайгырту. Чиркәүнең синоды эшли. Израил эчендә патриархатның 2 митрополиясы, архиепископиясы, 23 храмы, 27 монастыре бар. Иерусалим Православ Чиркәвенә шулай ук Йорданиядагы христианнар да буйсына.


Рутений.
Рутений () – периодик системаның 8 группа химик элементы. Атом номеры – 44, атом массасы – 101,07. Платиналы металларга карый.
Тарихы.
К.К.Клаус тарафыннан 1844 елда Казан университетында ачыла, Россияда ачылган бердәнбер химик элемент.


Яшен.
Яшен – атмосферада булган зур электрик бушану.


Baian Davletov.
__NOTOC__


Bakir Davletov.
__NOTOC__


Iskander Dautov.
__NOTOC__


Ibragim Dubin.
__NOTOC__


Boris Enaliev.
__NOTOC__


Татарстан Республикасы Дәүләт Советы.
Татарстан Республикасының Дәүләт Шурасы (рус. "Государственный Совет Республики Татарстан") — Татарстан Республикасы парламенты. Дәүләт Шурасы — Татарстанның даими канун чыгару органы. Татарстан Республикасы Дәүләт Советы 5 елга сайлана. Шура 100 депутаттан тора.
Татарстан Республикасы Дәүләт Советы депутатына намзәтлекне һәр 21 яшькә җиткән Татарстан ватандашы кыла ала.
Дәүләт Советына депутатлар бермандатлы округлар (50 кеше) һәм фиркаләр исемлеге (50 кеше) буенче сайлана. 2009 елда фиркаләр өчен киртә 7 %-ка күтәрелә.
Хәзерге чакырылыш.
Хәзерге вакытта Дәүләт Советының IV чакырылышы эшли. Аның рәисе — Фәрит Мөхәммәтшин.
IV чакырылыш Дәүләт Советында 75 депутат — Бердәм Русия фиркасе, 6 депутат — КПРФ фиркасе әгъзалары.


Марат Мөлеков.
Марат Габдерасул улы Мөлеков – сәясәт эшлеклесе, Бөтендөнья Татар Иҗтимагый Үзәге беренче президенты.


Ташкичү (авыл).
Ташкичү (Арча районы) – гаять зур тарихлы авыл. Күренекле татар галиме Шиһабетдин Мәрҗани, язучы Мәхмүт Галәү, Батырша һәм башка шәхесләрнең тормыш юлы бу авылга бәйләнгән. Бүгенге көндә авылда урта мәктәп, таш мәчет бар. Ташкичү мәчете дә зур тарихка ия. Анда 1819 елда бернче намаз укылу мәгълүм.


Рәшит Ягъфәров.
Рәшит Фәйзрахман улы Ягъфәров – фольклорчы-галим, шагыйрь һәм милләтпәрвәр сәясәтче.
Рәшит Ягъфәров 1946 елның 6 февралендә Пермь өлкәсе Барда районының таралган Күчтәнти Баш авылында туган. Урта мәктәпне тәмамлаганнан соң, Оса педагогия училищесында белем алган егет, 1969 елда Казан дәүләт университетының татар теле һәм әдәбияты бүлеген тәмамлый һәм Пермь өлкәсенең Барда район газетасында әдәби хезмәткәр, бүлек мөдире, җирле радиотапшырулар дикторы һәм редакторы, Бардада укытучы булып эшли.
1973 елда Казанга килә һәм Татарстан Фәннәр Академиясенең Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм тарих институтында аспирантура тәмамлый. Соңыннан шул институтның фәнни хезмәткәре, Казан дәүләт педагогика университеты укытучысы, Татарстан укытучылар белемен күтәрү институтының татар теле һәм әдәбияты кафедрасы мөдире, Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты рәисе киңәшчесе һәм бүлек мөдире вазифаларын башкара. 1995 елдан – Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының өлкән фәнни хезмәткәре. Галим дә иде, зыялы да иде.
Р.Ягъфәров "Шигърият чишмәләре", "Татар халкының уен кораллары" дигән гыйльми монографияләр, "Балалар фольклоры", "Татар халык уеннары, "Уеннар" кебек егермеләп фольклор җыентыклар, алты йөздән артык фәнни һәм популяр мәкаләләр авторы.
2008 елның 26 августында Казанда вафат була.


Лаос.
Лаос (), тулы атамасы Лаос Халык Демократик Җөмһүрияте () - көньяк-Көнчыгыш Азиядә диңгезгә чыгышы булмаган дәүләт. Көнбатышта Таиланд, көнчыгышта Вьетнам, көньякта Камбоджа, төньякта Кытай белән, төньяк-көнбатышта Мьянма белән чиктәш. Башкаласы – Вьентьян шәһәре.
Лаос дәүләт буларак башлангычын XIV гасырда ала, ул вакытта дәүләт Ланг Санг Хом Кхао («Миллион фил һәм ак кулчатыр иле») дип атала.


Евклид.
Евклид яки Эвклид, (бор.-гр. Ευκλείδης, як. б.э.к. 300 ел) – борынгы грек математигы. Актив эшчәнлеген эллинистик Александриядә, Птолемей I идарәсе заманында алып бара. Иң күренекле әсәре "Башлангычлар" дип атала. Бу китабы үзеннән соң якынча ике мең ел дәвамында геометрия буенча төп белем чыганагы булып тора.


Пакьстан.
Пакъста́н (урду پاکِستان, Пакъста́н, – «чисталар җире»), тулы исем Ислам Пакъстан Җөмһүрияте (урду پاکِستان اسلامی جمہوریہ) – Көньяк Азиядә урнашкан дәүләт.


Автомобиль.
Автомоби́ль (бор. грекча αὐτο – үзең һәм латинча mobilis – хәрәкәт итүче) – үзе йөргән транспорт чарасы. Җир өстлеге буенча хәрәкәт итү өчен эшләнде.


Фәрит Мөхәммәтшин.
Фәрит Хәйрулла улы Мөхәммәтшин – Татарстан сәясәтчесе, Татарстан Дәүләт Шурасы спикеры.
Бүләкләре.
Дәүләт алдындагы казанышлары һәм халыклар арасында дуслыкны һәм хезмәттәшлекне ныгытуга керткән зур өлеше өчен Дуслык ордены белән бүләкләнде (1997 ел, май).
Россия дәүләтчелеген үстерүдәге казанышлары һәм законнар чыгару эшчәнлегендә актив катнашканы өчен Мактау ордены белән бүләкләнде (2005 ел, ноябрь).
Татарстан Республикасы икътисадын үстерүдәге һәм федератив мөнәсәбәтләрне камилләштерүдәге казанышлары өчен Россия Федерациясе Хөкүмәтенең Мактау грамотасы һәм Россия Федерациясе Федераль Җыен Федерация Советының Мактау грамотасы бирелде.
"Ел спикеры" номинациясендә "Россия милли Олимпы" премиясенә һәм Россиянең иң югары иҗтимагый бүләге – "За Честь и Доблесть" орденына (2005 ел, ноябрь) ия булды.
"Казанның 1000 еллыгы истәлегенә" медале белән бүләкләнде.
Ф.Х.Мөхәммәтшин – сәяси фәннәр докторы, Россия Федерациясе Технологик фәннәр академиясе академигы. Федератив төзелеш, милләтара мөнәсәбәтләр, сәясәт һәм күчеш чоры икътисады проблемалары буенча күп санлы монографияләр һәм публикацияләр авторы.
Ф.Х.Мөхәммәтшин чын мәгънәсендә җәмгыятебез үсешенең демократик юлын яклаучы сәясәтчеләрнең яңа плеядасына керә. Ул республиканың һәм аның гражданнарының мәнфәгатьләрен тотрыклы яклаучы. Ике яклы хезмәттәшлекле киңәйтүдә федераль үзәк белән актив диалогны ныклы дәвам итә. Татарстан алдындагы катлаулы икътисадый һәм социаль бурычлар комплексын хәл итүдә иң актив катнашучы. Бүгенге этапта иң мөһиме – демократияне һәм базар институтларын үстерү, эшкуарлык активлыгын стимуллаштыру, нәтиҗәле социаль сәясәт алып бару һәм җирле үзидарә нигезләрен ныгыту дип саный ул. Фәрид Хәйрулла улы –хезмәт сөючән һәм үз-үзенә таләпчән кеше. Кешеләрнең компетентлы, намуслы һәм тәрбияле булуын хуплый.


Татарстан гербы.
Татарстан Республикасы Дәүләт гербы – Татарстан дәүләти символы. 1992 елның 7 февралендә Татарстан Дәүләт Шурасы тарафыннан расланды. Дәүләт гербын куллану кагыйдәләре "Татарстан Республикасының дәүләт символлары" канунында күрсәтелгән.
Татарстан Республикасы Дәүләт гербының авторлары – филология фәннәре докторы Назым Ханзафаров (идеясе) һәм рәссам-монументалист, Татарстан Рәссамнәр берлеге әгъзасы Риф Фәхретдинов (башкаручы).
Герб тасвирлавы.
Татарстан Республикасының Дәүләт гербы кояш җирлегендә алгы уң аягын бераз күтәргән, янтавында түгәрәк калкан булган канатлы барс сүрәтеннән гыйбарәт. Кояш түгәрәге татар милли бизәге төшерелгән, аскы өлешенә "Татарстан" дип язылган кайма белән уратып алынган.
Канатлар җиде каурыйдан, калкандагы розетка сигез таҗ яфракчысыннан тора.
Татарстан Республикасының гербы Татарстан флагының төсләре белән ясалган, һәм ул түгәрәк формалы.
Гербның үзәк образы – канатлы барс – элекеге заманда уңыш, балаларны саклаучы тәңре булган. Татарстан Республикасы гербындагы Ак барс – республиканың һәм анда яшәүче халыкның саклаучысы.
Ак барс кызыл кояш җирлегендә урнашкан. Кояш – элекеге заманда күп халыкларның баш тәңреләре булган. Татарстан гербындагы кызыл кояш хәерле күренеш, уңыш, бәхет, яшәешне аңлата.
Ак барсның сул ягындагы түгәрәк калкан Татарстан Республикасы гражданнарының икътисади, хокуки яктан саклану астында булганнарының билгесе.
Татарстан Республикасының дәүләт гербы төсле итеп бизәлгән: кояш – кызыл, Ак барс, аның канатлары, калкандагы розетка – ак, янтавындагы түгәрәк – яшел, калкан, бизәк һәм "Татарстан" язуы – алтын төс белән ясалган.
Кашкарый җөп санлы таҗлары белән мәңгелек яшәү чишмәсен, гомернең озынлыгын һәм озын гомер теләвен аңлата.
Барсның күтәрелгән алгы уң аягы – югары хакимиятнең бөеклегенә ассызымлаган традицион геральдик ишарә. Ул шулай ук эшнең уң аяктан башланганын, Татарстанның яңарыш юлындагы баруының хәерлесен аңлата.
Барсның очлы тешләре һәм тырнаклары аның үз-үзен һәм химая иткәннәрен дә яклый алуын белдерә.
Барсның җиде каурые тирә-якка тәэсир итү көче җирдә дә, күктәдә булуын аңлата.
Барсның коерыгының торышы яхшы кәефне, дуслыкны белдерә.
Татарларда популяр булган яшелчә орнаменты һәм ләлә чәчәге Татарстанның тууын, язгы табигатьнең уянуыны символлаштыра.
алтын төс – нәфислек, матурлык, Татарстан җирләренең байлыгы;
яшел төс – язның яшеллеге, Татарстанның яңадан тууы;
ак төс – Татарстан кешеләренең чиста уйлары;
кызыл төс – Татарстанның өлгергәнлеге, энергиясе, көче, яшәеше, яши алганлыгы;
Татарстан Республикасының гербы әхләк байлыгы, гаделлек, халык арасындагы тынычлык, прогресс шикелле гомум кешелек сыйфатларны раслый.


Пифагор.
Самослы Пифагор (бор. гр. Πυθαγόρας ὁ Σάμιος,; б.э.к. 570–490 еллар) – борынгы грек фәлсәфәчесе һәм математигы. Пифагореизм дип аталучы фәлсәфә юнәлешенә нигез салучы.
Пифагорның яшәү тарихын аны һәр яктан камил хикмәт иясе һәм бөек акыл иясе буларак сурәтләүче риваятьләрдән аеруы авыр. Үз заманында Геродот аны «эллиннар арасында иң бөек акыл иясе» дип атый.
Пифагор исеме белән Айдагы бер кратер аталган.
Биография.
Пифагорның атасының исеме Мнесарх була, анасыныкы - Партенида. Алар Самослы булалар. Диоген Лаэртский буенча Мнесарх таш кисүче була, Порфирий буенча исә ул Тир шәһәреннән бай сәүдәгәр була. Беренче фикер ешрак дөрес буларак кабул ителә.
Яшь чагында Пифагор белем туплау нияте белән Мисырга юнәлә.


Платон.
Плато́н (бор. гр. Πλάτων) (б.э.к. 428 яки 427, Афиннар — б.э.к. 348 яки 347, шунда ук) — борынгы грек фәлсәфәчесе, Сократның укучысы, Аристотельнең укытучысы. Чын исеме — Аристокл (бор. гр. Αριστοκλής). Платон — кушаматы, "киң җилкәле" дигәнне аңлата.


Сократ.
Сокра́т (бор. гр. Σωκράτης, як. б.э.к. 469 ел, Афиннар — б.э.к. 399 ел, шунда ук) — борынгы грек фәлсәфәчесе, аның тәгълиматы фәлсәфәдә табигатьне карап үтүдән кешене өйрәнүгә борылыш була. Илаһларны санламаган һәм яшьләрне аздырганы өчен үлем җәзасына хөкем ителә.


Эпикур.
Эпику́р (; б.э.к. 342/341, Самос — б.э.к. 271/270, Афиннар) — борынгы грек фәлсәфәчесе, Афиннарда эпикуреизмга нигез салучы. Эпикуреизм Аристиппның ләззәтләр этикасы белән Демокритның атомнар турында тәгълиматына нигезләнгән була.


Демокрит.
Демокри́т Абдералы (; Абдера, як. б.э.к. 460 ел — як. б.э.к. 370 ел) — борынгы грек фәлсәфәчесе, Левкиппның укучысы. Атомистикага нигез салучыларның берсе.


Төньяк Дакота.
Тө́ньяк Дако́та (ингл. "North Dakota" [ˌnɔrθ dəˈkoʊtə]) – АКШ төньягында урнашкан штат. Халык саны – 632,7 мең кеше (Штатлар арасында 47нче урын; 2007 ел мәгълүматлары; АКШ халкының 0.21%). Алар арасында хатын-кызлар – 50,1%, ирләр – 49,9%. Этник состав: алманнар – 43,9%, норвегиялеләр – 30,1%, ирландлылар – 7,7%, һиндейлар – 5%, шведлар – 5%. Уртача гаиләдә кеше саны – 3.
Башкаласы – Бисмарк. Иң зур шәһәр – Фарго, башка зур шәһәрләр – Гранд-Форкс, Майнот.
Рәсми атамалар – «Җир тиене штаты» (ингл. "Flickertail State"), «Сиу һиндейлары штаты» (ингл. "Sioux State")
Мәйданы 183,272 мең км2 (штатлар арасында 19нчы урын), аларның 97,6% – җир. Көнчыгышта Төньяк Дакота Миннесота белән, көньякта – Көньяк Дакота белән, көнбатышта Монтана белән, төньякта Канада белән чиктәш.
*


Хәниф Хөснуллин.
Хәниф Хәким улы Хөснуллин — татар язучысы, лирик шагыйрь.
Хәниф Хөснуллин 1935 елның 7 февралендә Татарстанның Түбән Кама районы Шәңгәлче авылында туа. Мәктәптә укыганда ук кулына каләм ала, иҗат эшен Алабуга китапханә техникумында, Казан дәүләт педагогика институтында укыганда да туктатмый. Чаллы районы Биклән авылы мәктәбендә укытырга китәсен белгәч, аңа районкүләм әдәби түгәрәк эшен җанландыру бурычы куела. Шулай итеп, 1963 елда атаклы «Ләйсән» әдәби-иҗат түгәрәге барлыкка килә.
Авыл мәктәбендә ул тарих һәм татар әдәбияты укыта, мәктәп директоры булып эшли. КамАЗ төзелеше елларында Чаллы шәһәренә күчеп килеп, геодезист, төзүче һөнәрләрен үзләштерә, “КамАЗ төзелеше ударнигы” исемен ала. «Якты юл» газетасында эшли башлагач, аның журналистка хас асыл сыйфатлары ачыла.
Аның әдәби мирасы артык мулдан түгел, шулай булса да затлы иҗат ул. 1967 елда “Исәнмесез” дип аталган беренче җыентыгы дөнья күрә, 1981 елда “Алтын тояк”, 1985 елда “Дөньяның матур җире” һәм балалар өчен “Чикерткә ник сикерә?” китаплары укучылар кулына барып иреште.
Шагыйрь 1994 елның 7 октябрендә вафат була.


Ильтани Илялова.
Ильтани Исхак кызы Илялова – театр сәнгате белгече, тәнкыйтьче.
Ильтани Илялова 1932 елның 8 февралендә хәзерге Екатеринбург шәһәрендә хезмәткәр гаиләсендә туган. Аның әти-әнисе профессиональ сәнгать кешеләре булып (әтисе – татар, үзбәк театры режиссеры, әнисе – актриса), Ильтани кечкенәдән үк театр дөньясында кайнап, аны үз итеп, яратып үсә. 1935 елда Ильтани әти-әниләре белән Ташкәнткә күчеп китә, шунда урта мәктәпне тәмамлый һәм 1950 елда Ташкәнт театр сәнгате институтына укырга керә. Институтны тәмамлагач, ике ел Үзбәкстан мәдәният Министрлыгының Сәнгать идарәсендә инспектор булып эшли, аннары бер ел (1957-1958) Ташкент Театр сәнгате институтында чит илләр театры тарихын укыта. 1958-1961 елларда И.Илялова Мәскәүдә Театр сәнгате институтының (ГИТИС) чит илләр театры кафедрасы каршындагы аспирантурада укый, аны тәмамлагач, бераз вакыт СССР Мәдәният министрлыгының театрлар бүлегендә өлкән рецензент булып эшли. 1963 елда И.Илялова Казанга күчеп килә һәм СССР Фәннәр Академиясенең Казан филиалы Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм тарих институтында кече фәнни хезмәткәр, аннары 1964-1968 елларда Татарстан Мәдәният министрлыгында сәнгать бүлеге җитәкчесе булып эшли. 1965 елда ул “Хәмзә исемендәге Үзбәк театры сәхнәсендә чит илләр драматургиясе (1918-1962)” дигән темага диссертация яклый һәм сәнгать фәннәре кандидаты дигән гыйльми дәрәҗә ала. 1968 елдан бирле Илялова Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм тарих институтының өлкән гыйльми хезмәткәре, татар театр сәнгатенең тарихына, бүгенге хәленә бәйле проблемаларны тикшерү буенча фәнни эш алып бара.
Театр тәнкыйтьчесе буларак, И.Илялова матбугатта 1959 елдан күренә башлый. Аның актерлар хезмәте, спектакльләр турында язган беренче мәкаләләре, рецензияләре Ташкент газеталарында, “Шәрекъ Йолдызы” журналында, соңга таба үзәк газеталарда, “Культура и жизнь”, “Театр”, “Театральная жизнь” кебек сәнгать журналларында басыла. 1962 елда Ташкентта яшь тәнкыйтьченең үзбәк театр сәнгатенең күренекле вәкиле, СССРның халык артисты Нәби Рәхимов иҗаты турында беренче мөстәкыйль китабы дөнья күрә. Казанга күчеп килгәч, И.Илялова үзенең төп игътибарын татар театр сәнгатен өйрәнүгә юнәлтә, дистәләгән мәкаләләре, СССР халык артисты Шәүкәт Биктимеров иҗаты турындагы очеркы (“Труд актера” җыентыгы, Мәскәү, 1974) һәм бигрәк тә “Бүгенге татар театрында актерлык осталыгы” (1978) исемле күләмле хезмәте белән үзен югары белемле, тирән эрудицияле сәнгать белгече итеп таныта. Авторның “Бөек Ватан сугышы чорында Татар дәүләт академия театры”, “Хәзерге Татар дәүләт академия театры” исемле хезмәтләре (“Татар совет театры” китабы, Казан, 1975) һәм “Халык артистлары” (“Народные артисты”, Казан, 1980) дигән җыентыкта урнаштырылган очерклары да үзләренең фикри тирәнлекләре, нечкә күзәтүләре һәм принципиаль карашлары белән аерылып торалар.


2002 ел.
2002 ел – сишәмбе көненнән башланган ел


1926 ел.
1926 ел — җомга көненнән башланган ел.


Гераклит Эфеслы.
Геракли́т Эфе́слы (бор. гр. Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος, б.э.к. 544—483 еллар) — Сократка кадәрге борынгы грек фәлсәфәчесе. Бердәнбер әсәре — «Табигать турында». Мәшһүр «Бар да ага, бар да үзгәрә» (бор. гр. Παντα ρει και ουδεν μενει) гыйбарәсенең авторы.


Эмпедокл.
Эмпедокл () (як. б.э.к. 490 — як. 430) — борынгы грек фәлсәфәчесе һәм табибы. Шулай ук сәясәт эшлеклесе һәм шагыйрь дә була.
Хезмәтләре шигъри поэмалар рәвешендә язылган була.
Эшчәнлеге Сицилиядәге Анрагант (Агригент) шәһәрендә уза. Сүзгә оста була һәм Сицилиядә ораторлык буенча мәктәбен ача. Риваять буенча, үзен алла булып олыласыннар өчен Сицилиядәге Этна вулканына сикереп үлә.
340 шигыре сакланып калган «Табигать турында» поэмасы һәм дини эчтәлекле «Чистарынулар» (якынча 100 шигыре сакланган) поэмасы билгеле.


Обсерватория.
Обсервато́рия (лат. "observatorium") – җир һәм/яки астрономик объектларны һәм күренешләрне карау өчен эшләнгән махсус фәни бина. Инглиз observation – "карау" сүзеннән барлыкка килде. Иң иске обсерваторияләр исемлегенә Стоунхендж


Латин теле.
Кара таш – латин телле һәйкәлләрнең иң борынгыларның берсе.
Лати́н теле́ (lingua latina), яки латы́йн, – бүгенге көндә бердәнбер кулланган италий теле (үле тел булып санала).
Латин теле ин борынгы язулы һиндоаурупа телләрнең берсе.
Бүгенге көндә латин теле рәсми рәвештә Ватикан дәүләт теле.
Латин әлифбасы күп халыклар язуларының нигезе.
Морфология.
Латин теле синтетик телләр гаиләсенә керә. Исемнәрнең 5 төрләнеше, фигыльләрнең 4 төрләнеше бар.
*


Габон.
Габон Җөмһүрияте – Үзәк Африкада урнашкан дәүләт, Антлантик океан тарафыннан юыла. Ил башлыгы – президент. Закон чыгаручы орган – Милли Җыен. Административ бүленеш – 9 төбәк. Валюта – франк.


Викикитап.
Викикитап – Викимедия фондының бер проекты. Анда китаплар, текстлар җыела һәм үзенә күрә бер электрон китапханә булып тора. Күпчелек бүлекләрдә ул Викитека дип атала.


Парменид.
Пармени́д (; як. б.э.к. 540 яки 520 — як. б.э.к. 450) — борынгы грек фәлсәфәчесе һәм сәясәт эшлеклесе. Үз карашларын "«Табигать турында»" поэмасында чагылдыра. Яшәеш һәм һәм танып белү мәсьәләләре белән шөгыльләнә. Хакыйкатьне шәхеснең фикереннән аера.


Әсән-Елга авылы мәчете.
Бу мәчетне XVIII гасыр азагында билгесез татар осталары салган дигән фараз бар. Бер катлы, зур түгел (габариты – 8x15,6 метр) гыйбадәтханә авылның аскы өлешендә, йортлар арасында урнашкан, ике заллы һәм түбә уртасында булган бер манаралы мәчетләр типына керә. Биредә төп гыйбадәт залыннан тыш өстәмә зал һәм вестюбиле дә бар: һәммәсе үз урынында. Вестибюль астында, аскы өй бинасында алгы бүлмә (прихожая) урнашкан. Мәчеткә бинаның көнчыгыш ягыннан, алгы бүлмә аркылы керәләр, аннан соң баскыч буенча вестибюльгә менәләр. Вестибюльнең көньяк-көнбатыш почмагыннан тар баскыч буенча чорма белән манарага менәргә була. Вестибюльнең көнчыгыш ягына пыяла куйдырыл-ган веранда орынып тора. Ике кыеклы түбәле веранда ике колоннага таянып тора һәм мәчеткә керү җирен күрсәтә сыман. Мәчетнең дүрт кыеклы түбәсе уртасында си-гезкырлы, биек чатыр белән очланган манара күренеп тора. Манараның баганалары бүрәнәдән җыелган дүрткырлы бурага терәлә, бураның нигезендә исә түшәмәнең калын матчалары ята. Манара кәүсәсенең ныклыгын каркас баганаларына аркылы кергән уелмалар белән фонарь һәм манара чатыры биеклекләрендә урнашкан ялгау җайланмалары тәэмин итә. Ул җирләрне манараның тышкы ягында урнашкан киң кәрнизләр һәм яңгыр суын түгә торган, тактадан ясалган җайланмалар буенча танып була. Соңрак төзелгән мәчетләрдән аерма буларак Әсән-Елга мәчете манарасына бормалы түгел, ә гади баскыч буенча күтәрелергә кирәк. Мәчет бурасы диаметры 50 сантиметрга кадәр җитә торган бүрәнәләрдән җыелган, такталар белән тышланган Һәм бут (акташ) нигезенә куелган. Турыпочмаклы тәрәзәләр гади генә йөзлекләр белән чорнап алынган. Әсән-Елга мәчете XVIII гасыр азагындагы татар-мөселман агач архитектурасының безнең көннәргә кадәр сакланган бердәнбер истәлеге булып санала.
Мәчет традицион эшләнешенең лаконизмы белән бергә монументаль формалары белән дә аерылып тора, тик ул формалар, кызганычка каршы, соңрак такта белән тышлау нәтиҗәсендә “югалып” кала.


Левкипп.
Левкипп (бор. гр. Λεύκιππος) - Абдерада яки Милетта (б.э.к. V гасыр) туган борынгы грек фәлсәфәчесе. Фәлсәфәсе табигатьне карап үтүгә багышланган була. Атомистикага нигез салучыларның берсе. Демокритның укытучысы.


Мәхмүт хан.
Мәхмүт хан – Казан ханы, Олуг Мөхәммәт ханның улы. 1446, 1448 елларда Мәскәү дәүләтенә каршы сугыша.


Гали Әкрәм хан.
Гали Әкрәм хан – Казан ханлыгының 1553-1556 еллардагы ханы. 1553 елда Мәмич-Бирде тарафыннан Чалым каласына чакырыла һәм юк ителгән Казан ханлыгының соңгы ханына әйләнә. 1552 – 1556 елгы Казан сугышында катнаша. Сөембикә ханбикәнең энесе.


Ядегәр-Мөхәммәт хан.
Ядкәр-Мөхәммәт хан – Казан ханлыгының соңгы рәсми ханы. Әстерхан шаһзадәсе булган. 1542-1550 елларда Мәскәү дәүләтенә хезмәт иткән. 1552 елда Кол-Шәриф һәм Чапкын Отучев тарафыннан Казанга ханлык итәргә чакырыла. 1552 елда Казанны саклаганда русларга әсирлеккә төшә. 1553 елда чукындырыла.


Казан ханнары исемлеге.
"Казан ханлыгында идарә иткән ханнар ("1438–1552")"
*


«Ватаным Татарстан» газетасы.
Ватаным Татарстан – татар телендә чыгучы Татарстан дәүләт иҗтимагый-сәяси газетасы. Газета сәхифәләрендә мәкаләләрдән тыш рәсми документлар да бастырыла.
2010 елның беренче яртыеллыгында гомуми тиражы – 24 мең данә.
Газета 1918 елдан бирле чыга. Башта «Эш» дип аталган була. 1920 елдан газета «Татарстан хәбәрләре», соңрак «Кызыл Татарстан» исемнәрен йөртә. 1960 елдан бирле – «Социалистик Татарстан». 1970нче елларда тиражы 175 мең данәгә җитә. 1992 елдан – Ватаным Татарстан дип атала.


Анаксагор.
Анаксагор Клазоменлы (бор. гр. "Ἀναξαγόρας", як. б.э.к. 500 ел — б.э.к. 428 ел) — борынгы грек фәлсәфәчесе, математик һәм астроном, Афиннар фәлсәфә мәктәбенә нигез салучы.


Даргиннар.
Дарги́ннар (үзаталышы — дарган, дарганти, даргва; авар. "даргиял", кум. "даргиляр") — Дагыстан халыклары арасында сан буенча икенче урында торучы халык. Даргин телендә сөйләшәләр. Нигездә мөселманнар. Саны — 510 мең кеше, шуларның 425,5 меңе Дагыстанда яши.


Комыклар.
Комы́клар — Дагыстандагы сан ягыннан эре халыкларның берсе, телләре төрки. Шулай ук тыгыз булып Төньяк Осетиядә һәм Чечняда яшиләр. Үз аталышы: "къумукълар". 2002 елда Россиядә саннары 422 мең, шулардан Дагыстанда яшәүчеләр саны 365,8 мең (86,5 %).


Сәнәгать географиясе.
Сәнәгать географиясе - иктисади географиянең бер тармагы, сәнәгатьнең территориаль оештырылуын һәм аның продукциясенең кулланылышын өйрәнә.


Кышкы олимпия уеннары 2010.
XXI кышкы олимпия уеннары 2010 (2010 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 2010) — 2010 елның 12 февраленнән 28 февраленә кадәр Канаданың Ванкувер шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


13 февраль.
13 февраль — Милади тәкъвимендә икенче айның унөченче көне. Ел ахырына кадәр 321 көн кала.


Фәрит Ибраһимов.
Фәрит Таҗетдин улы Ибраһимов – татар шагыйре, педагог.
Фәрит Ибраһимов 1893 елның 13 февралендә Казан губернасы Лаеш өязе (хәзерге Татарстанның Балык Бистәсе районы) Түбән Ырга авылында хәлфә гаиләсендә дөньяга килә. Беренче дөнья сугышы башлангач, Ф. Ибраһимов солдатка алына һәм сугышта катнаша. Фронттан яраланып кайткач, Ф. Ибраһимов укытучы булып эшли, “Аң”, “Сөембикә”, “Ак юл”, “Балалар дөньясы” журналларында актив языша.
Мәдрәсәдә укыганда ук Тукайга ияреп шигырьләр яза башлый. 1912 елда аның “Уйларым” һәм “Өмидемнең нурлары” исеме белән кечкенә ике шигырь җыентыгы басылып чыга. Фронтта алган тәэсирләре нәтиҗәсендә туган шигъри әсәрләре (“Дөнья”, “Позициядә”, “Аптырау”, “Михнәтләр”, “Гармун тавышы” һ.б.) шул заманның газета-журналларында басыла. Шагыйрьнең фронттан соң булган чор поэзиясендә төшенкелек мотивлары өстенлек итә. Октябрь инкыйлабын Ф. Ибраһимов бернинди икеләнүсез, шатланып каршылый. “Укытучыларга сәлам” (1918) исемле шигырендә ул, мәсәлән, элек изелгән, кыерсытылган-эзәрлекләнгән халык укытучыларына Октябрьнең чын азатлык, рухи хөрлек китерүе турында горурланып җырлый. 1919 елда Ф. Ибраһимов Казан рабфагында укый. 1918-1919 еллар арасында әдип, халык иҗаты әсәрләре сюжетларына таянып, романтик рухтагы “Халык арасында”, “Өрәк”, “Төшләр” исемле поэмаларын иҗат итә, 1926 елда “Безнең юл” журналында искелек белән яңалык көрәшенә багышланган “Таулар арасында” дигән хикәясен бастыра.
Егерменче еллар уртасында Ф.Ибраһимов Урта Азиягә китә. Ташкент шәһәрендә Коммунистик университетны тәмамлагач, озак еллар укытучы булып эшли, Сәмәркандтагы Коммунистик университетта доцент, кафедра мөдире вазыйфаларын башкара.
Ф. Ибраһимов 1943 елда Сәмәрканд өлкәсендә Янгаррабат районы Хатерчи авылында вафат була.


Сания Хантимерова.
Сания Хәсән кызы Хантимерова 1945 елда туа. Аннан Казан мәктәпләреннән сайлап алынган бер төркем укучылар белән Ленинград хореография училищесына юл тота. Ул бик тырыш бала булып чыга. Казанга инде ул балерина булып кайта. Сания Татар балет сәхнәсендә искиткеч күп гүзәл хатын-кыз образларын иҗат итә. Гүзәлләрдән-гүзәле – татар композиторлары әсәрләрендә: Сөембикә (“Шүрәле”), Сәрви (“Су анасы”), Зөһрә (“Зөһрә”), ә классик балетларда – Аккош (“Аккош күле”), Аврора (“Йокыга талган гүзәл”), Жизель (“Жизель”), Сильфида (“Сильфида”), Джульетта (“Ромео һәм Джульетта”) һ.б. Шул ук вакытта талантлы биюче, Ленинградта читтән торып укып, балетмейстер һөнәрен үзләштерә, соңыннан үзе дә биюләр куя башлый. Күпкырлы талант иясе, йомшак табигатьле, кешелекле Сания Хантимерова татар сәнгатен бизәгән йолдызлар арасында якты йолдыз булып балкып тора.
Бүгенге көндә Сания Хәсән кызы Казан хореография училищесында укыта, балаларны бию сәнгатенә өйрәтә.


Олимпия уеннары.
Оли́мпия уеннары́, Олимпиа́да — 4 ел саен уздырыла торган дөньядагы иң зур спорт ярышлары. Хәзерге вакытта Олимпия уеннары җәйге һәм кышкы уеннардан тора. Алар ике ел саен чиратлашып уздырылалар. Олимпия уеннарында меңләрчә атлет ярыша. Олимпия чемпионы булу спортчылар өчен иң югары дәрәҗәләрнең берсе.
Олимпия уеннарының тарихы бай. Борынгы Олимпия уеннары Грециядә безнең эрага кадәр 776 елдан безнең эраның 393 елына кадәр уздырылган. Безнең заман Олимпия уеннарының беренчесе 1896 елда Афиналарда уздырыла. Шулай итеп Олимпия уеннары, тарихы буенча, Борынгы Олимпия уеннарына һәм Хәзерге заман Олимпия уеннарына бүленәләр.
Борынгы Олимпия уеннары.
Борынгы Грециядә Олимпия уеннары зур спорт һәм дин бәйрәме булган. Алар шулай ук 4 ел саен уздырылган. Борынгы грекларда Олимпиада хәтта вакыт үлчәү чарасы да булган. Уеннар вакытында сугышлар туктатылып торган (бу кагыйдә күп тапкыр бозылган). Борынгы Олимпия уеннарында Грециянең төрле шәһәр-дәүләтләреннән вәкилләр катнашкан. Җиңүче булып бер генә кеше билгеләнгән.
Грециягә римлыларның тәэсире арткач Олимпия уеннарының дәрәҗәсе төшә. Борынгы Римда христьян дине рәсми дингә әйләнгәч Олимпия уеннарына мәҗүсилеккә кебек карый башлыйлар. 393 елда Феодосий I императоры мәҗүси культларны һәм шулар белән бергә Олимпия уеннарын да тыя.
Хәзерге заман Олимпия уеннары.
Борынгы Олимпия уеннары халыкта бөтенләй онытылып бетми. Аларга охшаган ярышлар Франциядә, Грециядә һәм башка илләрдә кат-кат оештырыла.
Грек шагыйре Панайотис Суцос Олимпия уеннарын яңадан кайтарырга кирәк дигән фикер белдерә.
Хәзерге Олимпия уеннары күтәрелүендә Франция бароны Пьер де Кубертенның () әһәмияте зур. Пьер де Кубертен спорт ярышлары халыкның сәламәтлеген ныгыту һәм сугышларга каршы чара дип уйлый: "«Дөнья яшьләре үзләренең көчләрен сугыш кырларында түгел, ә спорт ярышларында сынашсыннар»".
Үзенең фикерләрен ул 1894 нче елда Париж университетында (Сорбонн) узган халыкара конгресста җиткерә. Конгресста катнашучылар Грециянең башкаласы Афиннарда 1896 елда Олимпия уеннарын уздырга кирәк дигән нәтиҗәгә киләләр.
Уеннарны оештыру өчен Халыкара Олимпия Комитеты төзелә. Аның беренче президенты булып Деметриус Викелас сайлана.
I Олимпия уеннары бик уңышлы уза. Ярышларда 14 илдән килгән 241 атлет катнаша. Греция җитәкчеләре һәм җәмәгатьчелеге Олимпия уеннарын һәрвакыт Грецияда уздырырга теләк белдерә. Моңа каршы Халыкара Олимпия Комитеты чыга. Уеннарны 4 ел саен һәм төрле шәһәрләрдә уздырырга булалар.
IV һәм VII Олимпия уеннарына кышкы спорт төрләре дә кертелә (1908 нче ел – сынлы шуу, 1920 нче ел – сынлы шуу, хоккей). 1921 нче елда Лозаннда узган Олимпия Конгрессында кышкы спорт төрләре өчен VIII Олимпия уеннары уңаеннан Кышкы спорт төрләре атнасы уздырырга кирәк дигән нәтиҗәгә киләләр. Ул 1924 нче елда Франциянең Шамони шәһәрендә үткәрелә. Соңыннан бу вакыйганы I Кышкы Олимпия уеннары дип йөртәләр һәм аларны даими рәвештә үткәрә башлыйлар.
1924 – 1992 елларда Кышкы һәм Җәйге Олимпия уеннары бер елны үткәрелеп килә, ә 1994 нче елдан башлап 2 ел саен чиратлашып уздырыла башлый.
1932 елдан башлап Уеннарда катнашучылар яшәп торсын өчен оештыручы шәһәрләр махсус Олимпия авылы төзетәләр.
Олимпия Хартиясе.
Олимпия Хартиясе олимпия хәрәкәте өчен төп документ. Аның нигезендә Халыкара Олимпия Комитеты эшли.
Беренче өлеш Олимпия хәрәкәте һәм аның эшчәнлеге турында (статусы, Олимпия символикасы һ.б.).
Икенче өлеш Халыкара Олимпия Комитетына багышланган (Комитетның, Комитет президентының, әгъзәләрең, комиссияләрең статуслары, аларны сайлау тәртибе, рәсми телләр һ.б.) Халыкара Олимпия Комитетының рәсми телләре икәү инглиз һәм француз телләре.
Өченче өлештә халыкара спорт федерацияләренең Олимпия хәрәкәтендәге рольләре күрсәтелгән.
Дүртенче өлеш Милли Олимпия Комитетлары эшчәнлеге турында (роле, бурычлары, символикасы һ.б.)
Бишенче өлеш Олимпия уеннарына багышланган (уздыру урынын сайлау тәртибе, оештыручыларның җаваплыгы, уздыру тәртибе һ.б.)
Олимпия шигаре (девизы).
Олимпия шигаре өч латин сүзеннән тора: Citius, Altius, Fortius. Төгәл төрҗемә иткәндә бу сүзләрнең аңлатмасы “Тизерәк, биегрәк, батырырак”, ләкин күпчелек телләргә аларны “Тизерәк, биегерәк, көчлерәк” дип тәрҗемә итәләр (;). Тик шулай да, физик яктан гына түгел, рухи яктан да көчлерәк булырга өндәү күздә тотыла.
Олимпия мәсләге (принципы).
Олимпия мәсләге: Олимпия уеннарында иң мөһиме җиңү түгел, ә катнашу, тормышта көрәш җиңү тантанасыннан әһәмиятлерәк булган кебек. Көрәшү җиңеп алудан өстенрәк ()
Пьер де Кубертен 1896 нчы елда билгеләгән.
Олимпия эмблемасы.
Олимпия эмблемасы бер-берсенә үрелгән зәңгәр, сары, кара, яшел һәм кызыл төсле биш боҗрадан тора. Биш боҗра биш континент билгесе дип санала: зәңгәр төсле боҗра – Аурупа, кара – Африка, кызыл Америка, сары – Азия, яшел – Австралия. Боҗраларның үрелүе – континентларның берләшүе.
Ләкин бу рәсми аңлатма түгел. Эмблеманы тәкъдим итүче Пьер де Кубертенның боҗраларны континентлар белән бәйләүе дә билгеле түгел.
Альтернатив аңлатма: һәр илнең байрагында да ким дигәндә бер олимпия боҗрасы төсе бар.
Олимпия байрагы.
Олимпия байрагы ак төстә һәм аңа Олимпия эмблемасы төшерелгән. Беренче итеп байракны 1920 нче елда Антверпенда (Бельгия) VII Олимпия уеннарында кулланалар. Байрак Олимпия уеннары булачак шәһәрдә саклана.
Олимпия медальләре.
XIX Кышкы Олимпия уеннары алтын медале (Солт-Лейк-Сити, 2002 ел). Авырлыгы 0,567 кг
Ярышларда җиңүчегә Алтын медаль бирелә (чынлыкта исә ул көмеш, ләкин калын итеп алтын белән йөгертелгән), икенче урын өчен көмеш, өченче урын өчен бронза медаль бирелә. Медальләрне махсус тантана вакытында өләшәләр, җиңүченең милли гимнын уйнала һәм беренче, икенче, өченче урыннар алган катнашучыларның милли байраклары күтәрелә.
Олимпия анты.
Олимпия антының сүзләрен Пьер де Кубертен тәкъдим иткән һәм беренче тапкыр VII Олимпия уеннарында (1920 нче елда) биргәннәр. Хәзер аның эчтәлеге бераз үзгәрде.
Спортчылар анты:.
Командаларыбызның абруе һәм спорт даны өчен бөтен катнашучылар исеменнән мин бу Олимпия уеннарында аның кагыйдәләрен хөрмәт итеп һәм үтәп, допинг һәм наркотикларсыз, чын спорт рухында катнашуыбызга сүз бирәм. ()
Хөкемдарлар анты:.
Бөтен хөкемдарлар һәм рәсми затлар исеменнән мин бу Олимпия уеннарында аның кагыйдәләрен хөрмәт итеп һәм үтәп үзебезнең вазифабызны чын спорт рухында гадел башкаруыбызга сүз бирәм. ()
Олимпия уты.
Олимпия факелын Олимпиядә махсус көзге аша кояш нурларыннан кабызалар. Факел ярдәмендә утны узачак Олимпиаданың төп стадионына җиткерәләр. Уеннар ачу тантанасы барышында факел утыннан узачак Олимпиаданың төп стадионында урнашкан махсус кәсәдә ут кабызалар. Ул Уеннар тәмамлангыйнча яна.
Олимпия утын кабызу йоласы борынгы грекларда ук булган һәм Пьер де Кубертен аны яңадан кайтара. Беренче тапкыр Утны Җәйге Олимпия уеннарында 1928 нче елда, Кышкы Олимпия уеннарында 1952 нче елда кабызалар.
Уеннарның рәсми эмблемасы, талисманы һәм шигаре.
Һәр Олимпия уеннарының үзенең эмблемасы, талисманы һәм шигаре була. Аларны оештыручы як, гадәттә, үзенең милли мирасына таянып уйлап чыгара. Уеннар эмблемасы һәм талисманнары сувенир итеп тә сатыла һәм оештыручыларга байтак акча китерә.
Уеннар ачу тантанасы.
Тантана вакытындагы театральләштерелгән тамаша Уеннар үтәчәк шәһәрнең һәм илнең тарихы, гореф-гадәтләре белән таныштыра. Тантана вакытында илләр парады уза. Парадта беренче булып Греция, алардан соң калган илләр вәкилләре алфавит тәртибендә баралар, соңгы итеп оештыручы ил вәкилләре чыга. Халыкара Олимпия Комитеты президентына һәм Уеннарны Оештыру комитеты җитәкчесенә сүз бирелә. Олимпия, Греция һәм хуҗа ил байраклары күтәрелә, гимннары уйнатыла. Олимпия антлары ант ителә. Тынычлык символы булган күгәрченнәрне күккә очыралар. Грециядән алып кайткан Олимпия факелынан Олимпия утын кабызалар.
Уеннар ябу тантанасы.
Уеннарны ябу тантанасы өчен махсус саубуллашу тамашасы оештырыла. Уеннарда катнашучылар шулай ук парад ясап узалар, ләкин барысы бергә, илләргә бүленмичә. Гимннарны яңадан уйнаталар, ләкин бу юлы байракларны төшерәләр. Олимпия байрагын Халыкара Олимпия Комитеты президентына бирәләр, ә ул исә аны булачак Уеннар хуҗасына тапшыра. Халыкара Олимпия Комитеты президентын сүз тотып рәсми төстә Уеннарны япкач, Олимпия утын сүндерәләр.
Кышкы Олимпия спорт төрләре.
Оештыручыларда Олимпия спорт төрләрләреннән тыш өстәмә 1-2 спорт төреннән ярышлар уздыру хокукы бар.
Сылтамалар.
*


Мәскәү 1980.
Мәскәү 1980 (1980 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1980) — 1980 елның 19 июленнән 3 августына кадәр СССРың Мәскәү шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Бу социалистик илләрендә үткәрелгән беренче Олимпия уеннары. 50 илләрдән артык бу Олимпик уеннарны бойкот иттеләр.


Газиз Нәбиуллин.
Газиз Нәбиулла улы Нәбиуллин — татар язучысы.
Ул 1920 елның 15 февралендә Татарстанның Саба районы Керәнле авылында ярлы крестьян гаиләсендә туган. 1938 елда Арча педагогика училищесын тәмамлаганнан соң, бераз вакыт Керәнле авыл советында сәркатип булып тора, аннан 1940 елдан 1980 елга кадәр, ягъни пенсиягә чыкканчы, берөзлексез, Саба район газетасы “Колхоз байрагы” (соңыннан – “Җиңү байрагы”) редакциясендә эшли. Монда ул башта хисапчы, аннан – җаваплы сәркатип, ә 1944 елның августыннан 1954 елның августына кадәр редактор була. 1954—1980 елларда яңадан җаваплы сәркатип вазыйфасын башкара.
Газиз Нәбиуллинның беренче иҗат тәҗрибәләре — шигырьләре, утызынчы еллар уртасында «Яшь ленинчы» газетасы һәм «Пионер каләме» (хәзерге «Ялкын») журналы битләрендә басыла башлый. Сугыштан соң, 1948 елда, «Безнең авыл балалары» дип исемләнгән беренче җыентыгы дөнья күрә. Бу җыентыктагы һәм аннан соң чыккан «Энем турында шигырьләр» (1957) китабындагы әсәрләр Татарстан Мәгариф министрлыгы оештырган балалар әдәбияты конкурсында икенче дәрәҗә бүләккә лаек булалар.
Газиз Нәбиуллин — дистәдән артык китап авторы. Поэзиядән тыш, ул проза һәм драматургия жанрында да әсәрләр яза. Аның балалар тормышына бәйләп, табигатьне саклау, туган җирне ярату, хезмәтне сөю, үзара дуслык кебек тәрбияви темаларга багышлап язган хикәя һәм сәхнә әсәрләре мәсәлән, “Алтын нарат”, “Тын елга буенда” пьесалары), поэтик иҗаты белән бергә, сугыштан соңгы татар балалар әдәбиятының үзенчәлекле бер сәхифәсен тәшкил итә.
Газиз Нәбиуллин үзе яшәгән төбәктә иҗади яшьләрне туплау, тәрбияләү буенча зур эш алып барды. 1957 елда ул редакция каршында әдәбият түгәрәге оештыра. Соңыннан әдәби-музыкаль берләшмә төсен алып, "Мишә дулкыннары” дип аталган бу иҗат коллективы Мәгүсүм Хуҗин, Фәүзия Бәйрәмова, Сәйдә Зыялы, Заһирә Гомәрова, Рашат Низами кебек шәхесләргә олы юлга чыгарга ярдәм итә.


21 февраль.
21 февраль — Милади тәкъвимендә икенче айның егерме беренче көне. Ел ахырына кадәр 313 көн кала.


Җәйге Универсиада 2013.
Җәйге Универсиада 2013 – 2013 елда Казанда үтәчәк универсиада.
2008 елның 31 маенда Универсиада Казанда үтәчәк дигән карар кабул ителгән иде.


СССР язучылар берлеге.
СССР язучылар берлеге (рус. "Союз писателей СССР") – СССР профессиональ язучылар оешмасы.
1934 елда СССР язучыларның беренче корылтаенда оешты.
Язучылар Берлегенең фактик максаты әдәбиятта партия контролен тоту. Профессиональ язучыга берлеккә керү мәҗбүри булган, ә берлектән чыгу исә, карьераны бетерүгә китергән.
СССР таркалуыннан соң Берлек күп кенә башка оешмаларга бүленде, аларның иң зуры Русия язучылар берлеге.
Җитәкчеләр.
СССР язучылар берлегенең беренче җитәкчесе (1934–1936) Максим Горький булды.


Fakhrutdin Zagidullin.
__NOTOC__


Nabiulla Zinnurov.
__NOTOC__


Magsum Imamutdinov.
__NOTOC__


Zinatulla Iskhakov.
__NOTOC__


Tamerlan Ishmukhamedov.
__NOTOC__


Habibulla Ibragimov.
__NOTOC__


Akhmadulla Ishmukhametov.
__NOTOC__


1935 ел.
1935 ел – сишәмбе көненнән башланган ел.


Пекин 2008.
Җәйге Оли́мпия уеннары́ 2008 (,) — 2008 нче елның 8 августтан 24 августка кадәр Кытай башкаласы Пекинда узган Олимпия уеннары. Рәсми атамасы – XXIX Олимпиада уеннары.
Ярышлар шулай Гонконг, Тяньцзинь, Циндао, Циньхуандао, Шанхай һәм Шэньянь шәһәрләрендә дә уза.
Шәһәр сайлау.
Пекин XXVII Олимпиада уеннарын уздыручы шәһәр сайлауларында катнаша һәм 1993 нче елның 23 сентябрендә Монте-Карлода узган сайлауларда Сиднейга (Австралия) җиңелә.
2008 Җәйге Олимпия уеннарын оештыручы-шәһәр булып Пекин 2001 нче елның 13 июлендә Мәскәүдә узган 112 нче Халыкара Олимпия Комитеты сессиясендә сайлана. Үзенең төп көндәшләрен (Торонто (Канада), Париж (Франция), Истанбул (Төркия) һәм Осако (Япония) шәһәрләре) Кытай башкаласы сайлауларның ике турында да зур аерма белән җиңә. Уеннар уздырырга теләк белдергән Бангкок (Таиланд), Каир (Египет), Гавана (Куба), Куала-Лумпур (Малайзия), Севилья (Испания) шәһәрләре сайлау исемлегенә кертелми.
Уеннар талисманы.
Пекин Олимпия уеннары талисманы – Уңыш балалары (). Кытай фәлсәфәсе буенча, Уңыш балалары бишәү, исемнәре: Бэй-Бэй, Цзин-Цзин, Хуань-Хуань, Ин-Ин һәм Ни-Ни. Алар балык, зур панда, олимпия уты, тибет антилопасы һәм карлыгач итеп сүрәтләнәләр. Беренче иҗекләрен укысаң "Бэй цзин хуань ин ни" (кыт 北京欢迎你 (Bei jing huan ying ni)) гыйбарәсе барлыкка килә. Кытай теленнән ул Пекин сезне сәләмли дип тәрҗемә ителә.


Шәһадәт.
Шәһа́дәт (— "Šahādah" – шаһадәт китерү) — Аллаһ Тәгаләдән башка гыйбадәткә лаеклы зат булмаганына, Мөхәммәд саләллаһу галәйһи үәссәләмнең Аллаһның илчесе булуына ышануны белдерүче Ислам термины. Ислам нигезләренең иң беренчесе, һәм аны тел белән әйтеп, күңел белән ышану, ислам кабул итүнең шарты булып тора.
Нигезләмә.
«Аллаһының ниндә булса колы, чын күңелдән, Аллаһыдан башка гыйбадәт кылырга лаеклы иләһ юклыгына һәм Мөхәммәднең Аның рәсүле икәнлегенә шаһитлык итсә, Аллаһ аны Тәмугтан читләштерер.»
أشهد أن لا إله إلاَّ الله و أشهد أن محمد رسول الله
"ʾašhadu ʾal lā ilāha illa l-Lāhu wa ʾašhadu ʾanna muḥammadan rasūlu l-Lāh
"Әшһәдү әл лә* иләһә илләлла*һ вә әшһәдү әннә Мүхәммәдәр расү*лүлла*һ
Мин Аллаһы Тәгаләдән башка гыйбадәткә лаеклы зат һәм иләһ юк икәнлегенә һәм Мөхәммәд пәйгамбәр Аллаһы Тәгаләнең илчесе икәнлегенә таныклык бирәм.
Ризаэтдин Фәхретдин.
أَبْشِرُوا وَ بَشِّرُوا مَنْ وَرَاءَكُمْ أَنَّهُ مَنْ شَهِدَ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ صَادِقًا بِهَا دَخَلَ الْجَنَّة
Тәрҗемәсе: “Сезгә сөенечле хәбәр бирәм, сез һәм үзегезнең артыгызда булганнарга сөенеч бирегез ки: Аллаһ Тәгалә хәзрәтен ихлас күңеле белән тәүхид итүче кеше (әгәр дә шул тәүхиде белән вафат итсә), җәннәткә керер”.
Хакыйкый тәүхид – Аллаһ Тәгаләне аллалыгында һәм дә аллалык сыйфатларында тиңдәштән арындырудан вә гыйбадәтне аңа гына хаслау вә аннан башкалардан куркмау, аңа гына тәвәккәл кылу вә башкаларны раббы итеп кабул итмәүдән гыйбарәттер. Рәсүлләр бәндәләргә шушы “тәүхидне” тәгълим иттеләр, Аллаһ Тәгаләнең китаплары ошбу тәүхид белән әмер кылды, Нух вә Салих, Һүд вә Шөгаеб һәм дә башка рәсүлләр үз кавемнәренә: “Аллаһка гына гыйбадәт кылыгыз, аннан башка сезгә һичбер илаһ юк”, — дип, шушы тәүхидне аңлаттылар. Рәсүлүллаһ хәзрәтләре дә [13]: "Мин кешеләр белән, алар Аллаһудан башка табыныр зат юк, дип әйткәннәренә кадәр көрәшергә боерылдым. Шул сүзне әйтсәләр гына алар миннән үзләренең каннарын һәм малларын саклап алып калалар, хаклы булганнан тыш, һәм аларны Аллаһ Үзе хисап кылачак", — дип, ошбу тәүхиднең нигез икәнлеген бәян итте. Рәсүлүллаһ хәзрәтләренең бөтен иҗтиһады “тәүхид”не саф вә кушылмасыз итүдән гыйбарәт булды, хәтта “ширек”нең үзен генә түгел, бәлки аның сәбәп, сылтауларын да бетерергә тырышты. [Мәҗүсиләр] кояшка гыйбадәт ителә торган вакытларда әһле исламның намаз укудан тыелулары “ширек” сәбәбен кисү вә тамырыннан бетерү өчен иде.
Шуңа күрә Аллаһ Тәгаләдән башкалар, кирәк фәрештә вә инсаннар, кирәк җен вә шайтаннар, кирәк әнбия [пәйгамбәрләр] вә әүлиялар булсын, яшерен вә ачык эшләрне беләләр, күңелләргә белүче булып торалар, хасталыкны җибәрәләр, уңыш һәм уңышсызлык, һидаять вә, гомумән, бәндәләрнең көчләре җитми торган маддәләр хакында кәрамәт юлы белән ярдәм бирәләр, өндәшүче һәм дога кылучыларның ярдәмнәренә җитешәләр, дип игътикад итүчеләр ошбу урында мәзкүр булган [телгә алынган] “тәүхид”не кабул итмәгән вә үзләренә шигарь кылмаган, “лә иләһә илләллаһ” белән чын күңелдән вә ихлас рәвештә шәһадәт бирмәгән булырлар.
Бәндәләрнең кодрәтләре җитми торган нәрсәләр ялгыз Аллаһ Тәгаләнең үзеннән генә соралырга, чарасыз вакытларда Аллаһ Тәгаләнең ялгыз үзенә генә ярдәм сорау, сыену тиешле. Хакыйкый “тәүхид” вә “лә иләһә илләллаһ” белән чын вә ихлас шәһадәт бирү шулдыр. Юкса, коры тел белән генә укуда, ә гамәл вакытында башкача хәрәкәт итүдә мәгънә булмас.
Рәсүлүллаһ хәзрәтләре ошбу сүзен, кавеме тарафыннан илче булып килүче Әбу Муса әл-Әшгари белән иптәшләренә сөйләгән иде. “Артыгызда булганнарга сөенеч бирегез!”, диюдән максаты да: “Кавемегезгә кайтып шушы хәбәрне ирештерегез”, дигән сүздер. Хәдис Әбу Муса әл-Әшгаригә әйтелгән вә аның кавеме хакында сөйләнгән булса да, бөтен өммәт өчен гомуми икәнлегендә шөбһә юк.


Вакытны буйсындырган кыз.
The Girl Who Leapt Through Time, Вакытны буйсындырган кыз (時をかける少女 Токи о какэру Сё:дзё) — Madhouse студиясе тарафыннан төшерелгән аниме. Япония кинотеатрларына 2006 елның 15 июлендә чыкты.
Режиссёр – Мамору Хосода, сценарист – Сатоко Окудера, продюсерлар – Такаси Ватанабэ, Юитиро Сайто, композитор – Киёси Ёсида.
Сюжет.
Макото начар көн кичерә: контроль эшен начар яза, дәрестә янгын чыгарды, тәнәфестә аның өстенә югары сыйныф укучысы төште. Дәоесләрдән соң ул, кизү торучы буларак кәгазьләрне илткәндә лаборатория бүлмәсендә мәтәлде. Һәм көн азагында Макотоның велосипедында тормозлар эшләми башлады, һәм иң куркынычлысы – поезд алдында.
Ниндидер могҗиза белән, ул вакыт өчендә бер адым артка ясый һәм ул артка сикерә алганың аңлый. Ләкин соңарак бу башкаларга негатив рәвештә тәэссир иткәнен аңлый...


Тәкбир.
Алла́һу ә́кбәр яки Аллаһ әкбәр (, allāhu akbar) — гарәпчәдән «Аллаһ – иң бөек» дигәнне аңлатучы сүзтезмә. Әкбәр — "кәби́р" () «бөек» сыйфатының артыклык дәрәҗәсе. Бу сүзтезмәне шул ук өч тартыклы к-б-р ()тамырыннан ясалучы "тәкбир" сүзе белән дә атыйлар.
Тәкбирнең кулланылышы төрле; ура сүзе кебек, аны еш кына шатлыктан кулланалар. Аерым алганда, ислам сугышчылары тарафыннан сугыш кычкыруы? буларак кулланыла. Шулай ук аны кул чабулар урынына да кулланалар; нотык сөйләүче сүзен тәмамлагач, берәрсе:"тәкбир!" дигәнгә, башкалар җыйнаулашып "Аллаһу әкбәр" дип җавап кайтаралар. Тәкбир намазда да, азанда да кулланыла.
Тәкбир берничә дәүләтнең байракларында язылган: Гыйрак, Иран, Әфганстан байракларында. Ул шулай ук Пакыстанның талиблар идарә иткән Вәзирстан вилаяте байрагына да язылган.
Аллаһу әкбәр сүзтезмәсе Ливия гимны кушымтасында да кулланыла һәм бу гимнның исеме буларак кулланыла.


Галимҗан Баруди.
Галимҗан Баруди (1857 ел, 17 февраль, Казан Өязе, Кече Кавал авылы – 1921 ел, 6 декабрь) – күренекле дин галиме, җәмәгать эшлеклесе, педагог Галимҗан Мөхәммәтҗан улы Баруди (Галиев) 1857 елның 17 февралендә Казан өязенең Кече Кавал авылында сәүдәгәр гаиләсендә туа. Өч елдан гаилә Казанга күчеп килә.
1862 елда Галимҗанны Казанда мәдрәсәгә укырга барәләр. 1875 елда ул укуын дәвам итәргә Бохарага китә.
1882 елда Г.Баруди, Казанга кайткач, дүртенче мәхәллә мәчетенә икенче мулла итеп билгеләнә. Кыска гына вакыт эчендә ул танылып өлгерә. Тиздән мөселманнарның Диния идарәсе аны имам итеп билгели һәм ул мәдрәсә ачарга рөхсәт ала.
1882 елда Г.Баруди мәдрәсә ача, ул анда җәдитчә укыта, әтисенең хөрмәтенә мәдрәсәгә “Мөхәммәдия” исеме бирелә. Мәдрәсә Россиядә мөселманнарның иң зур һәм дәрәҗәле уку йортына әверелә.
1905 елга кадәр Г.Баруди үзен тулысынча педагогик эшчәнлеккә багышлый. Ул дәреслекләр яза һәм бастырып чыгара, “Мөхәммәдия” мәдрәсәсендә укыта, аның биналарын киңәйтү һәм төзекләндерү белән шөгыльләнә, уку-укыту программасын яңарта һәм камилләштерә. Бу елларда мәдрәсә безнең төбәктә җәдитчә белем бирүче иң эре үзәкләрнең берсенә әверелә.
1906 елда Казанда Г.Баруди мөхәррирлегендә “Әд-дин вәл-әдәб” (“Дин вә әхлак”) журналы чыга башлый. 1908 елда журналны чыгару хакимият тарафыннан тыела. Шул ук елда Г.Барудины панисламизмда гаепләп ике елга Вологда губернасына сөргенгә җибәрәләр. Сөргеннән кайткач, ул журналны чыгаруны 1917 елга кадәр дәвам итә.
Г.Баруди Россия мөселманнарының сәяси тормышында да актив катнаша. Ул 1906 елның гыйнвар һәм август айларында узган Россия мөселманнарының 2нче һәм 3нче съездлары эшендә катнаша. “Иттифак әл-мөслимин” мөселман фиркасе Үзәк комитетының әгъзасы итеп сайлана.
1917 елның 1,2 маенда Мәскәүдә 1 Бөтенроссия мөселман корылтае уза. Күпчелек тавыш белән Россия мөселманнарының үзәк Диния нәзарәте мөфтие итеп Галимҗан Баруди сайлана.
Г.Баруди 1921 елның 6 декабрендә Мәскәүгә ачлыктан интегүчеләргә ярдәм комитеты утырышына барган җиреннән вафат була.


.ru.
.ru — Русиянең югары дәрәҗәле милли домены.
ru


Gilemkhan Idrisiov.
__NOTOC__


Leonid Kadyrgaliev.
__NOTOC__


Sharifzyan Kazanbaev.
__NOTOC__


Anvar Kaliev.
__NOTOC__


Farakh Kamaldinov.
__NOTOC__


.uk.
.uk — Бөекбританиянең югары дәрәҗәле милли домены.
uk


.us.
.us — АКШның югары дәрәҗәле милли домены.
us


.tr.
.tr — Төркиянең югары дәрәҗәле милли домены.
tr


.uz.
.uz — Үзбәкстанның югары дәрәҗәле милли домены.
uz


.uy.
.uy — Уругвайның югары дәрәҗәле милли домены.
uy


.ug.
.ug — Уганданың югары дәрәҗәле милли домены.
ug


.va.
.va — Ватиканның югары дәрәҗәле милли домены.
va


.vc.
.vc — Сент-Винсент һәм Гренадиннарның югары дәрәҗәле милли домены.
vc


.ve.
.ve — Венесуэланың югары дәрәҗәле милли домены.
ve


.vg.
.vg — Британиянең Виргин утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
vg


.vi.
.vi — Американың Виргин утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
vi


.vn.
.vn — Вьетнамның югары дәрәҗәле милли домены.
vn


.vu.
.vu — Вануатуның югары дәрәҗәле милли домены.
vu


.wf.
.wf — Уоллис һәм Футун утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
wf


.ws.
.ws — югары дәрәҗәле милли домены. Уртак куллануда.
ws


.ye.
.ye — Йәмәннең югары дәрәҗәле милли домены.
ye


.za.
.za — КАҖнең югары дәрәҗәле милли домены.
za


.zm.
.zm — Замбиянең югары дәрәҗәле милли домены.
zm


.zw.
.zw — Зимбабвеның югары дәрәҗәле милли домены.
zw


.ua.
.ua — Украинаның югары дәрәҗәле милли домены.
ua


.tz.
.tz — Танзаниянең югары дәрәҗәле милли домены.
tz


.tw.
.tw — Тайваньнең югары дәрәҗәле милли домены.
tw


.tv.
.tv — Тувалуның югары дәрәҗәле милли домены.
tv


.tt.
.tt — Тринидад һәм Тобагоның югары дәрәҗәле милли домены.
Шулай ук кара.
tt


.to.
.to — Тонганың югары дәрәҗәле милли домены.
to


.tn.
.tn — Тунисның югары дәрәҗәле милли домены.
tn


.tm.
.tm — Төрекмәнстанның югары дәрәҗәле милли домены.
tm


.kz.
.kz — Казакстанның югары дәрәҗәле милли домены.
kz


.lt.
.lt — Литваны югары дәрәҗәле милли домены.
lt


.ls.
.ls — Лесотоның югары дәрәҗәле милли домены.
ls


.it.
.it — Италиянең югары дәрәҗәле милли домены.
it


.is.
.is — Исландиянең югары дәрәҗәле милли домены.
is


.ro.
.ro — Румыниянең югары дәрәҗәле милли домены.
ro


Рауза Хәйретдинова.
Рауза Котдус кызы Хәйретдинова – мәшһүр актриса. Камал театрында уйный.
Биография.
Рауза 1928 елның 3 гыйнварында Татарстанның Балык Бистәсе районы Ырга авылында туган.
1948 елда Г.Камал театры каршындагы студияне тәмамлаганнан соң, ул биредә эшли башлый. Әле сәхнәдә иҗат итә генә башлаган чорда, актриса лирик пландагы яшь кызлар, бигрәк тә музыкаль рольләрне башкарса, соңрак исә үткен, чая характерлы образлар тудыра.
Сәхнәдә дә тормыштагы кебек гаять табигый итеп яши белгән Р. Хәйретдинова тарафыннан берсеннән-берсе үзенчәлекле, кабатланмас образлар иҗат ителә. Алар арасында “Зәңгәр шәл”дә (Кәрим Тинчурин) — Мәйсәрә, “Галиябану”да (Мирхәйдәр Фәйзи) — Галиябану, “Гүзәлем Әсәл”дә (Чыңгыз Айтматов) — Хәдичә, “Таң атканда”да (Ш. Шаһгали) — Гөлбикә, “Татар хатыны ниләр күрми” дә (Галимҗан Ибраһимов) — Гөлбану, “Әниләр һәм бәбиләр”дә (Туфан Миңнуллин) — Вазифа, “Рәхәт яшибез”дә (М.Гыйләҗев) — Волчанская һәм башка күп кенә образлар бар.
1970 елда Р. Хәйретдиновага Татарстанның халык артисткасы, ә 1979 елда Русиянең атказанган артисткасы дигән мактаулы исемнәр бирелә.
1991 елдан актриса Г.Камал исемендәге Татар дәүләт академия театрының “Инсаният” труппасында иҗат итә.


Рәфкать Кәрамиев.
Рәфкать Кәраметдин улы Кәрамиев 1942 елның 18 февралендә Татарстан АССРның Сарман районы Рангазар авылында колхозчы гаиләсендә туган. Авылда җидееллык мәктәпне һәм 1959 елда Алабуга мәдәни-агарту техникумын тәмамлагач, хезмәт юлын башлый: берникадәр вакыт район үзәге Мәдәният йортында – баянчы, аннан авылда клуб мөдире булып эшли.
"Дүрт кешелек каюта" исемле беренче повестен ул 1967 елда яза.
1977-1979 елларда Р.Кәрами Мәскәүдә СССР Язучылар союзы каршындагы Югары әдәби курсларда укып кайта.
1978 елда ул төзүчеләр турында "Очар кошлар белән янәшә" исемле күләмле әсәрен бастырып чыгара. Трилогиянең икенче кисәге – "Ашкыну" повесте 1982 елда басылып чыгып, 1983 елда автор аның өченче китабын ("Чыныгу чоры") төгәлләде. Болардан башка, Р.Кәрами "Сагышлы кояш" (1979), "Йөрәгемне ут алган" (1983) исемле повестьлар һәм "Гомер яшәр өчен" (1981), "Өзелгән чәчәк" (1982), "Кәккүк тавышы" (1980) кебек хикәяләр авторы буларак та укучыларга таныш.


Бәсмәләһ.
"Нәсех" каллиграфик стиле белән язу
Бәсмәлә́һ () — «бисмил-ләһир-рахмәнир-рахим» () дип әйтүне аңлатучы сүз. Мәгънәсе – «Шәфкатьле, рәхимле Аллаһ исеме белән». Бу сүзләр Коръәннең, 9 нчы – «әт-Тәүбә» сүрәсеннән башка, бөтен сүрәләре алдында очрый. Гадәттә, бу сүзләр белән ислам дәүләтләренең конституцияләре һәм мөселманнар тарафыннан төзелгән күп документлар башлана.
Гадәттә, бәсмәләһне Коръән аятьләренә кертмиләр. Коръәннең беренче сүрәсе – «әл-Фатыйха»да гына бәсмәләһ аять итеп карала. Бәсмәләһ «Кырмыскалар» («ән-Нәмел») сүрәсенең 30 аяте эчендә дә очрый.
Бәсмәләһ – ислам каллиграфиясендә еш кулланыла, ул хәтта кулланылышы буенча шәһадәне дә уза.
Мөселманнар ышануы буенча. бәсмәләһне берәр эш алдыннан әйтү – ул гамәлне Аллаһка гыйбадәт кылуга әверелдерә. Шуңа күрә бу сүз һәрбер рөхсәт ителгән һәм аны әйтү тыелмаган гамәл алдыннан әйтелергә тиеш.


Борынгы Рим.
Рим һәм аның контроле астында булган җирләр
Борынгы́ Рим (лат. "Roma antiqua") – Борынгы дөньяның иң алдынгы цивилизацияләрнең берсе. Үз исемен башкаласы ("Roma") буенча алган (Үз чиратында ул легендар нигезчесе – Ромул – хөрмәтенә аталган). Рим үзәге Капитолий, Палатин һәм Квиринал белән чикләнгән тигезлектә урнашты. Борынгырим цивилизациясе төзелүенә зур йогынтыны этрусклар һәм борынгы греклар мәдәнияте ясаган. Иң көчле дәвергә Борынгы Рим безнең эрага кадәр II гасырда җитте. Ул чакта аның контроле астында хәзерге төньякта урнашкан Шотландиядән көньякта урнашкан Эфиопиягә кадәр, көнчыгыштагы Әрмәнстаннан көнбатыштагы Португалиягә кадәр җирләре ләккән.
Бүгенге дөньяга Борынгы Рим рим хокукын, кайбер архитектура формаларын, әдәбиятны, сәнгатьне һәм күп башка яңалыкларны бүләк итте. Христианлык дин буларак Рим империясе территориясендә туды. Борынгырим дәүләтнең рәсми теле латин теле булды.
Тарих.
Патшалар чорында Рим кечкенә дәүләт булган, ул фәкать Лаций (Латиннар кабиләсе яшәгән провинция) территориясенең бер өлешен алган иде. Иртә Җөмһүрият чорында күпсанлы сугышлардан соң Рим үз җирләрен зурайтты. Пирр сугышыннан соң Рим контроле Аппенин ярымутравына таралды. Италияне яулап алганнан соң Рим Урта диңгез ярында көчле һәм зур мөмләкәткә әверелде. Шул факт якын арада аны Карфаген (финикийлар тарафыннан нигезләнгән эре дәүләт) белән сугышка алып килде. Өч Пуник сугышлар нәтиҗәсендә Карфаген юкка чыгарылды, ә Рим исә экспансияне Көнчыгышка дәвам итте. Бу чорларда Рим Иллирия, Греция, соңарак Кече Азия һәм Сүрияне яулап ала. I гасырда (б. э. к.) Римда күп граждан сугышлары үтә. Аларның җиңүчесе Октавиан Август принципат системасы нигезләрен формалаштыра һәм Юлий-Клавдийлар нәселен нигезли. Ләкин бу система идарәдә бер гасыр да тормый.
II гасырга Римның тыныч үсеше хас булса, III гасыр дәүләт белән идарә итү өчен күп кенә керәшәләр алып барыла. Аның нәтиҗәсе, сәяси тотрыксызлык, империянең тышкы сәясәтен катлаулаштырды. Диоклетиан тарафыннан эшләнгән доминат системасы хәлне фәкать кечкенә вакытка тынычландырды. IV гасырда империя тулысынча ике өлешкә бүленде. V гасырда Көнбатыш Рим империясе алман кабиләләрнең хөҗүменә дучар булды. Рим империясенең бетү датасы 476 елның 4 сентябре санала, ул көнне аның соңгы императоры Ромул-Августул тәхеттән алып ташланды. Көнчыгыш Рим империясе исә 1453 елга кадәр яшәде.
Дәүләт төзелеше.
Канун чыгару хокуклары Борынгы Римның классик чорында магистратлар, сенат һәм комицияләр арасында бүленгәннәр.
Магистратлар канун проектын (rogatio) сенатка кертә алганнар, сенатта аны караганнар. Башта сенатта 100 әгъза булды, Җөмһүрият тарихынын күпчелек вакытында аларның саны 300 тирәсе булган. Сулла сенаторлар санын ике тапкырга күбәйтте, соңрак аларның саны еш үзгәрде. Сенаттагы урынны ординар магистратурны үткәннән соң алып була иде, ләкин цензорларның махсус хокуклары бар иде: алар аерым сенатларны вазыйфалардан азат итә алганнар. Сенат һәр айның календынды, ноннарда һәм идаларда җыенган иде. Шулай ук аны гадәттән тыш хәлләр буенча җыеп була иде.
Комицияләр исә бары тик Риза (Uti Rogas – UR) һәм Каршы (Antiquo – A) тавышларын биргәннәр. Алар бәхәстә катнаша, үз тәкъдимнәрен кертә алмаганнар. Комицияләр раслаган канун проекты канун көченә ия булган. Квинт Публилий Филонннан соң кануннарны бөтен халык үтәргә тиеш иде.
Кануннар.
Рим хокукы – күп башка дәүләтләрнең хокукый системаларның нигезе.
Беренче Рим хокуклары үрнәкләре мәхкәмә эшләрендә күренә. Ә безгә җиткән беренче Рим кануннары чыганаклары исә – Рим патшалары законнары. Алардан иң мөһимнәрнең берсе – Унике таблица кануннары своды (лат. "Leges duodecim tabularum"), ул V гасырда (б. э. к.) ук язылган.
367 елда (б. э. к.) Цивилий Цекс әмере буенча претор вазыйфасы кертелде. Претор булган хокукый системасының тискәре якларын барлап, аларны төзәтте.
Римлылар социаль структурасы.
Үсешнең башлангыч этапында Рим җәмгыяте ике өлештән торган – патрицийлар һәм плебейлар.
Сылтамалар.
*


Сәхабә.
Сахабәләр (күп. с.) — Мөхәммәд саләллаһү галәйһи үә сәлләмне күргән һәм исламны кабул иткән замандашлары. Мөселманнар, сәхабәләрне искә алганда, гадәттә Аллаһ алардан разый булсын дип әйтәләр.
Иң хөрмәтле сәхабәләр.
Сөнниләр фикере буенча, иң лаеклылары: Әбү Бәкер, Гомәр, Госман, Гали ибне Әбү Талиб. Алардан соң, исән вакытларында ук җәннәт белән бүләкләнгән сәхабәләр килә: инде әйтелгән Әбү Бәкер, Гомәр, Госман, Гали ибне Әбү Талиб, шулай ук Тальхә ибне Губәйдуллаһ, әз-Зүбәер ибн әл-Гаввам, Сәгъд ибн Әби Вәккас, Әбу Губәйдә ибнел-Җәррах, Сәгыйть ибне Зәйд һәм Габдеррахман ибн Гауф. Алардан соң Бәдер һәм Өхед сугышларында катнашучылар килә.
Шигыйлар иң яхшылары итеп түбәндәге сәхабәләрне саныйлар: Микдад ибнел-Асвад, Әбу Зәрр әл-Гифари, Сәлмән әл-Фәриси һәм Гаммәр ибне Ясир.


.ac.
.ac — Вознесение утравының югары дәрәҗәле милли домены. Internet Computer Bureau (Бөекбритания) җитәкчелегендәге Ascension Island Network Information Centre компаниясе тарафыннан идарә ителә..ac доменын теләсә нинди ил гражданнары һәм оешмалары бернинди чикләүләрсез терки алалар..ac кыскартмасын еш кына «academic» ка охшаталар.
Сылтамалар.
ac


.ad.
.ad — Андорраның югары дәрәҗәле милли домены.1996 елда кертелә, һәм Google мәгълүматларына караганда, 2008 елның октябрендә аны 1 300 000 сайт куллана. Тик бу доменда Андоррада яшәүчеләр һәм Андорра сәүдә маркалары ияләре генә теркәлә ала, өстәвенә, домен исеме сәүдә маркасының сөйләм исеме яки сәүдә исеменә туры килергә тиеш. Кулланучыларның персональ битләре "nom.ad" адреслы. Доменны оештыручысы – Servei de Telecommunicacions d'Andorra компаниясе, теркәүче – Nic. Ad
Сылтамалар.
ad


.ae.
.ae — БГӘнең югары дәрәҗәле милли домены. 1992 елда кертелә, Telecommunications Regulatory Authority оешмасының aeDA бүлеге тарафыннан идарә ителә.
Икенче һәм өченче дәрәҗә доменнарны теркәү.
Теркәүләр икенче дәрәҗәдә (ирекле зона) һәм өченче дәрәҗәдә (чикләүле зона) төркемнәр буенча өстәмә астдоменнар күрсәтелгәндә рөхсәт ителә. 1995 елдан 2003 елга чаклы co.ae астдомены коммерциягә бәйле затлар өчен кулланылган, ләкин 2003 елда UAEnic оешмасы тарафыннан икенче дәрәҗә теркәүләрне коммерцияле куллану өчен үзгәртелә. Шунда ук co.ae зонасында инде булган теркәүләргә хуҗаларының теләкләре буенча, теркәү вакытын озынайтырга мөмкинлек бирелә. 2008 елда.ae домены TRA (Telecommunication Regulatory Authority) идарәсенә тапшырылгач, оешма.co.ae астдомены буенча яңа сәясәт турында игълан итә: астдомен бары җирле коммерцияле компанияләр өчен генә кулланыла.
.ae доменында.ae зонасында акредитацияләнгән теркәүчеләр аша гына теркәлеп була.
Шулай ук карагыз.
ae


.af.
.af — Әфганстанның югары дәрәҗәле милли домены.
af


.ag.
.ag — Антигуа һәм Барбуданың югары дәрәҗәле милли домены.
ag


.ai.
.ai — Ангильянең югары дәрәҗәле милли домены. Домен Ангильянең хөкүмәт структуралары тарафыннан идарә ителә. Домен 1995 елда кертелә, оештыручысы – Offshore Information Services.
off.ai, com.ai, net.ai һәм org.ai астдоменнарында теркәлү бөтен дөнья буенча ачык, тик бу бик үк файдалы яки табышлы түгел. 2009 елның 15 сентябреннән.ai зонасында икенче дәрәҗә теркәлүләр Бөтендөнья Челтәренең теләсә нинди кулланучысыны мөмкин.
Теркәлү бәясе, мәсәлән, whois.ai да, барысы $100 USD күләмендә генә, өстәвенә теркәлү периоды 2 ел. Теркәлүнең формалаштыру процессы, гадәттә, гади һәм күбесенчә факс буенча башкарыла. Шуннан соң заказ бирүченең адресын тикшерү була һәм түләүдән соң 3 ай үткәч, заказчының кредит картасы белән проблемалар булмавы аныклангач, теркәүне тәмамланган, дип санарга мөмкин.
ai


.am.
.am — Әрмәнстанның югары дәрәҗәле милли домены.
am


.an.
.an — Нидерландның Антиль утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
an


.ao.
.ao — Анголаның югары дәрәҗәле милли домены.
ao


«Ирек мәйданы» газетасы.
«Ирек мәйданы» — иҗтимагый-сәяси һәм мәдәни газета. Казанда нәшер ителә. Атнага бер тапкыр чыга.
Аерым урын газетада тел, милләт проблемаларына бирелә.
«Ирек мәйданы» газетасының беренче номеры 2004 елда чыга. Бүгенге тиражы — 33 мең данә (2010).


Алан Рикман.
А́лан Си́дни Па́трик Ри́кман (ингл. "Alan Sidney Patrick Rickman"; 1946 елның 21 февралендә туды) — британия театр һәм кино актеры.


Флүс Латыйфи.
Флүс Фатих улы Латыйпов, яки Флүс Латыйфи – танылган татар язучысы, журналист.
Биография.
Флюс Латыйфи 1943 елның 3 июнендә Мөслим районында Мөслим авылында туа.
Аның иҗат җимешләре "Кырагай", "Ак-карага тимәскә", "Уяну", "Әманәт", "Вөҗданыңнан сора" исемле h.б. җыентыкларында дөнья күрделәр. Әмма Флүс Латыйфиның татар әдәбияты тарихына кереп калган әсәре – 1993 елда аерым китап булып басылып чыккан "Хыянәт" романы иде. Татар милләтенең иң фаҗигале чорына багышланган бу әсәр сүрәтләнгән вакыйгаларның масштаблылыгы, геройларның монументальлеге, эчтәлегенең тирәнлеге hәм үтә дә актуальлеге белән аеырылып тора. Әдипнең соңгы елларда иҗат ителгән "Ишелеп төшкән бәхет", "Бәйсез этләрне атарга" романнары да укучылар тарафыннан бик җылы кабул ителде.


Гыйлем Камай.
Гыйлем Хәйри улы Камай — танылган татар галиме, күренекле химик.
Гыйлем Камай 1901 елның 23 февралендә Казан губернасының (хәзер Татарстан Республикасының) Тәтеш шәһәрендә йөк төяүче гаиләсендә туа. Гыйлемгә 9 яшь булганда әтисе үлә һәм аңа төрле авыр эшләр башкарырга туры килә. 1916-1920 елларда Татар укытучылар мәктәбендә укый, җәй көннәре пристаньдә эшли. 1920 елда Кызыл Армиягә алына. 1922 елда, Армия сафларыннан демобилизацияләнгәннән соң, Томск университетына укырга керә. 1926 елда аны тәмамлый, ә аннары Казанга кайтып, Казан дәүләт университетында аспирантурада укый. Шул вакыттан алып, Г.Х.Камайның бөтен тормышы фәнгә хезмәт итүгә, химия кадрлары хәзерләүгә һәм актив җәмәгать эшенә багышлана.
Г.Х.Камай зур фән юлы үтә. Профессор А.Е.Арбузов җитәкчелегендә фосфорның органик кушылмалары химиясе өлкәсендә тикшеренүләрдән башлап, ул тиз вакыт эчендә мышьяклы органик кушылмалар өлкәсендә оригинал фәнни юнәлешкә нигез сала һәм аны үстерә. Г.Х.Камай хөкүмәтнең мөһим заданиеләрен үтәүче галимнәр коллективына күп еллар буена уңышлы җитәкчелек итә. Ул үзенең тикшеренүләре белән Бөек Ватан сугышында дошманны җиңү эшенә шактый зур өлеш кертә.
Г.Х.Камай – 400гә якын хезмәтнең һәм иллеләп ачыш таныклыкларының авторы. Ул 7 доктор, 40 фән кандидаты һәм йөзләрчә инженер-химиклар әзерли.
Г.Х.Камай, күренекле галим һәм педагог булу белән бергә, фәндә күренекле оештыручы һәм республикада танылган җәмәгать эшлеклесе дә була.
1931 елда ул, татарлардан беренче булып, Казан дәүләт университетының химия профессоры исемен ала. 1935-1937 елларда ул – Казан университеты ректоры, 1930-1931 һәм 1944-1945 елларда Казан химия-технология институты директоры урынбасары, 1945-1952 елларда СССР Фәннәр академиясенең Казан филиалында гыйльми сәркатип.
Г.Х.Камай республиканың фәнни үзәкләрен үстерүгә һәм ныгытуга күп энергия һәм көч куя. Ул – КХТИ һәм СССР ФАнең Казан филиалын оештыручыларның берсе. Г.Х.Камай – фәнни белемнәрне ялкынлы пропагандалаучы, яшьләрне яратып тәрбияләүче. Галимгә СССР Дәүләт бүләге бирелә, ул ике тапкыр Ленин ордены, ике тапкыр Хезмәт Кызыл Байрагы ордены белән бүләкләнә.
Г.Х.Камай 1970 елның 17 мартында вафат була.


.aq.
.aq — Антарктиданың югары дәрәҗәле милли домены.
aq


.ar.
.ar — Аргентинаның югары дәрәҗәле милли домены.
ar


.as.
.as — Америка Самоасының югары дәрәҗәле милли домены.
as


.at.
.at — Австрияның югары дәрәҗәле милли домены.
at


.au.
.au — Австралияның югары дәрәҗәле милли домены.
au


.aw.
.aw — Арубаның югары дәрәҗәле милли домены.
aw


.ax.
.ax — Аланд утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
ax


.az.
.az — Әзербайҗанның югары дәрәҗәле милли домены.
az


.ba.
.ba — Босния һәм Герцеговинаның югары дәрәҗәле милли домены.
ba


.bb.
.bb — Барбадосның югары дәрәҗәле милли домены.
bb


.bd.
.bd — Бангладешның югары дәрәҗәле милли домены.
bd


.be.
.be — Бельгиянең югары дәрәҗәле милли домены.
be


.bf.
.bf — Буркина Фасоның югары дәрәҗәле милли домены.
bf


.bg.
.bg — Болгарияның югары дәрәҗәле милли домены.
bg


.bh.
.bh — Бәһрәйннең югары дәрәҗәле милли домены.
bh


.bi.
.bi — Бурундиның югары дәрәҗәле милли домены.
bi


.bj.
.bj — Бенинның югары дәрәҗәле милли домены.
bj


.bm.
.bm — Бермуд утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
bm


.bn.
.bn — Брунейның югары дәрәҗәле милли домены.
bn


.bo.
.bo — Боливияның югары дәрәҗәле милли домены.
bo


.br.
.br — Бразилиянең югары дәрәҗәле милли домены.
br


.bs.
.bs — Багам утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
bs


.bt.
.bt — Бутанның югары дәрәҗәле милли домены.
bt


.bw.
.bw — Ботсванның югары дәрәҗәле милли домены.
bw


.by.
.by — Беларусиянең югары дәрәҗәле милли домены.
by


.bz.
.bz — Белизның югары дәрәҗәле милли домены.
bz


.ca.
.ca — Канаданың югары дәрәҗәле милли домены.
ca


.cc.
.cc — Кокос утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
cc


.cd.
.cd — Конгоның югары дәрәҗәле милли домены.
cd


.cf.
.cf — ҮАҖнең югары дәрәҗәле милли домены.
cf


.cg.
.cg — Конго Җөмһүриятенең югары дәрәҗәле милли домены.
cg


.ch.
.ch — Швейцариянең югары дәрәҗәле милли домены.
ch


.ci.
.ci — Кот-Д'Ивуарның югары дәрәҗәле милли домены.
ci


.ck.
.ck — Кук утравының югары дәрәҗәле милли домены.
ck


.cl.
.cl — Чилиның югары дәрәҗәле милли домены.
cl


.cm.
.cm — Камерунның югары дәрәҗәле милли домены.
cm


.cn.
.cn — Кытайның югары дәрәҗәле милли домены.
cn


.co.
.co — Колумбиянең югары дәрәҗәле милли домены.
co


.cr.
.cr — Коста-Риканың югары дәрәҗәле милли домены.
cr


.cu.
.cu — Кубаның югары дәрәҗәле милли домены.
cu


.cv.
.cv — Кабо-Верденың югары дәрәҗәле милли домены.
cv


.cx.
.cx — Раштуа утравының югары дәрәҗәле милли домены.
cx


Юлия Тимошенко.
Ю́лия Влади́мир кызы Тимоше́нко (укр. "Юлія Володимирівна Тимошенко", "Григян/Телегіна") — Украинаның дәүләт һәм сәясәт эшлеклесе. «Батькивщина» (Ватан) партиясе һәм БЮТ (Юлия Тимошенко блогы) җитәкчесе. 2010 елда Украина президентына кандидат.


Garry Potter hem Jesheren zal.
Garry Potter hem Jaseren zal - Garry Potter turyndagy pomannar seryjasinining 2-nce kytabi. Avtory - D.K.Rowling.
Echtelek.
Garry Potter tagin Dursller gailesende. Ana mjnda bik kunelsez bula, ustawene duslari da ana xat jazmyj. Lekin Awgust ajenda anga Dobby kyle hem ani Xogwatrska kylmeske ugetli.
31 awgust kunne Garru Potterni Wyzlyler kylep, Dursl'lerden kotkaralar. Ozaklamyi alar Londonga - Kosoj Allejaga kitelar. Hogwartska barganda Garry Potterni hem Ron Wyzlyni stena kertmy, shunga alar Wyzlylerneng mashynasinda mektepke baralar.
E Hogwartsta janga uku eli bashlanu belen, sejer xeller bula: nachar kanli ukuchilarga kemder hucum ite.
Axirda Garry Potter Vasylyskni cine, hem Dcynny Wizline kotkara.


Йосыф әл-Кардави.
Йосыф әл-Кардави (гар. يوسف القرضاوي) – хәзерге заман Ислам дине белгече, фәкыйһ. Шулай ук Әл-Җәзирә каналында "Шәригать һәм көндәлек тормыш" тапшыруын алып баруы һәм Islamonline.net сайтында фәтваларын нәшер итүе белән дә билгеле. Илле китап авторы, шулар арасында мәшһүр "Исламда хәрәм һәм хәләл" китабы.
Мәзһәп мәсьәләсенә карашы.
Исламның замана шартларына ярашуының зарур булуына нигезләнеп, мәзһәпләр мәсьәләсенә карашын "Фәкыйһлар арасындагы каршылыкларның сәбәпләре турында. Тәкълитнең бәяләмәсе" фәтвасында бирә. Фәтвада әйтелгәнчә, мөселманнарның өстендә билгеле бер имамга тәкълид кылу (иярү) зарураты юк, чөнки бу очракта бу имам Аллаһ урынына канун чыгаручы булып саналыр иде. Иҗтиһад кылу дәрәҗәсенә ирешмәгән мөселманнар мөҗтәһидләр фикере арасыннан үзенә яраганын сайлап алырга тиеш. Шул ук вакытта җиңел юлларны эзләү дә дөрес түгел, чөнки ул кешенең дингә карашының җитди булмаганлыгы турында сөйли. Мәзһәпләрнең күп булуы кешенең табигатеннән килә һәм Исламның төрле шартларга ярашуына һәм киң таралуына сәбәпче буларак күрелә. Йосыф әл-Кардави Исламда торгынлык чорында туган "иҗтиһад ишекләренең ябылуы" турындагы фикерне кабул итми. Тиешле гыйлемне үзләштергән кешенең мөҗтәһид булу хакы бар дип саный.


Кәбир Бәкер.
Кәбир Бәкер — мәшһүр татар драматургы, җәмәгать эшлеклесе.
Биография.
Кәбир Бәкер хәзерге Оренбург өлкәсенә керә торган Түбән Әҗүрки авылында казак сословиясендәге татар гаиләсендә 1885 елның 25 февралендә туа. Шунлыктан ул үз әсәрләрен “Казак” псевдонимы куеп бастыра. Кәбир Бәкер Казанда 1907-1908 елларда Фатих Әмирхан, Габдулла Тукай һ. б. белән бергә “Әлислах” газетасында эшли. Татар телендә яхшы белем ала, көнчыгыш телләрен камил үзләштерә. Кәбир Бәкернең Казанда берничә әдәби китабы басыла. 1918 елда ул Ташкент шәһәрендә Совет хөкүмәте урнаштыруда актив катнаша. 1917 елда “Олуг Төркестан” исемле татар газетасы чыгара. 1920 елларның беренче яртысында Төркестанда совет хакимиятен урнаштыруда катнашкан татар гаскәрләрендә хәрби мулла вазифасын башкара. 1924 еллар тирәсендә кулга алына, ә иреккә чыккач, яңадан Ташкентка килә. 1930 елларда, Сталин диктатурасы илдә демократияне бөтенләй юкка чыгаргач, Кәбир Бәкер Ташкәнттән Самарага кайтып урнаша, икътисадчы булып эшли. 1944 елда Самарада вафат була.


Рамай Юлдашев.
Рамай Заһидулла улы Юлдашев – сәясәт һәм җәмгыять эшлеклесе, 1995 ел - 2000 елларда Казан шәһәренең «Азатлык» татар яшьләре берлеге рәисе.


Рим.
Рим () — Италия башкаласы, Рим провинциясенең һәм Лацио өлкәсенең административ үзәге. Тибр елгасында урнашкан. Халкы — 2,73 млн кеше.
Рим дөньядагы иң борынгы шәһәрләрнең берсе. Рим империясенең борынгы башкаласы. Төрле сәяси шартларда кеше яши торган шәһәр булып калганлыгы аркасында Римны шулай ук "мәңгелек шәһәр" дип тә атыйлар. Аның шулай ук "җиде калкулыкта урнашкан шәһәр" дигән рәсми булмаган атамасы да бар.


Нурулла Гариф.
Гариф Гыйматдин улы Нурулла – татар язучысы, тарихчы-галим, тарих фәннәре кандидаты.


Катаракта.
Катаракта (күзне яры каплау) - күз авыруы.
Катаракта гадәттә ике төрле: ярысы үсми торган, ярысы үсә торган була. Беренчесе тумыштан килә, яры хрусталикның төрле җирләрендә һәм төрле формада була. Ярысы үсә торганы — төрле сәбәпләрдән: күзнең зарарлануыннан, хрусталикның бозылуыннан башлана. Бу төр катаракта организм төрле үзгәрешләр кичергәндә барлыкка килә.
Гадәттә, 50-дән узган кешеләрнең хрусталик читләре тоныклана башлый. Ул томан башта күрүгә комачауламый, күрү сәләте кимү артык сизелми. Мондый катарактаны өлгереп җитмәгән катаракта дип атыйлар. Әмма авыру көчәйгәннән-көчөя, ниһаять, яры, аксыл-соры төскә кереп, бөтен хрусталикны томалый, кеше яктыны караңгыдан аерыр хәлдә генә кала, тирә-юньдәге җан ияләрен һәм әйберләрне бөтенләй күрми. Монысы – катарактаның өлгереп җитү билгесе.
Хрусталикны элекке хәленә кайтарырдай дарулар юк. Чит илләрдә дә, Рәсәйдә дә андый дарулар әлегә әзерләнә генә. Табиблар авырый башлаган кешегә күз тамчылары тәкъдим итәләр. Даруханәдә рецепт буенча әзерләнгән ул тамчылар составында витаминнар, ферментлар, кальций, калий, натрий кебек микроэлементлар була. Чит илләрдән кайтарылган әзер дарулар да бар. Катахром-офтан, витафакол, витайодурол, сенкаталин, квинакс — әнә шуларның кайберләре. Аларны тамызу хрусталикны туендыруны яхшырта, ярының үсүен тоткарлый.
Халык медицинасы исә түбәндәге дәвалау чараларын кулланырга киңәш итә.
• Әче әремне ваклап, кайнар су белән пешекләп җылы көенчә күзгә ябарга. Моны көненә 1-2 тапкыр эшләргә кирәк. Дәвалау срогы — 25-30 көн.
• Тайтояк (копытень) үләнен кайнар су белән пешекләп, изеп, яры каплаган күзгә ябарга. Согын сыгып, иртән һәм кичен күзгә тамызу тагын да файдалырак.
• Иртән һәм кичен 2-шәр тамчы балык мае тамызу күзне яры каплаудан саклый.
• Шушы ук максатта бал тамызу да урынлы. Балны кайнар суда эретеп көн саен 1-2 тамчы тамызырга мөмкин. Бал суын алдан хәзерләп суыткычта саклап була. Әбугалисина тәкъдим иткәнчә аны болай әзерлиләр: бер өлеш балны 2 өлеш су белән кушып әкренләп кайнаталар, өскә чыккан күбекне җыеп баралар. Күбек чыгу беткәч, калган суны шешәләргә салып куялар да кирәге чыккан саен күзгә тамызалар.
Ләкин дарулар, халык дәвалары хрусталикның тоныклануын туктата алмый, көннәрнең берендә кеше барыбер сукырая.
Хәзерге көндә дөм сукырайганны көтеп тормаска да була. Өлгереп җитмәгән катаракталарны да операция ясап алу инде гамәлгә кереп бара. Яры баскан хрусталикка операция ясау безнең илдә 1960 елларда башланды.
Гадәттә, хрусталик бөтен оясы белән бергә алына. Әмма арткы һәм хәтта алгы бүлемнәрне калдыру ысулы да бар. Бу вакытта ясалма хрусталик шул бүлемнәр эченә җиңел кереп утыра.
Хрусталикны алгач, кеше күрәкарауга әйләнә. Өстәмә линзадан башка күзнең күрүен яхшыртып булмый. Мондый чакта кешегә я күзлек киертәләр, я контактлы линза, я ясалма хрусталик куялар. Шуларның кайсы әйбәтрәк икән дигән сорау туа, әлбәттә. Бу инде күз тукымаларының нинди хәлдә булуына бәйле. Кешенең нинди авырулар белән авыруын да исәпкә алу зарур. Мәсәлән, шикәр авырулы кешегә, аның организмы чит әйберне өнәп бетермәвен исәпкә алганда, күзлек кию яхшырак.
Ясалма хрусталик кую катлаулы операция түгел. Кайберәүләргә аны гомуми наркоз астында куялар, күпчелек очракта җирле наркоз да җитә. Бөтен эш 30-40 минутта төгәлләнә. 80-90 яшьлек картлар да операцияне җиңел кичерә һәм яңа хрусталикка тиз ияләшә.


Интернет.
Интернет пәрәвезләре арасында булган бәйләнешне күрсәткән график рәсем.
Интернет яки Пәрәвез (ингл. "Internet", "Interconnected Networks"тан кыскартылган) — мәгълүмати чыганакларның бөтендөнья глобаль системасы.
Бөтендөнья пәрәвезе (World "Wide "Web, WWW) — үзара гиперсылтамалар белән тоташкан документлар системасы (челтәре) ул.
Шәхси адреска ия булган һәрбер аерым документ Web-бит дип атала.
Һәрбер Web-бит шул ук санакта яисә челтәрнең башка санагында сакланучы башка битләр белән күптөрле бәйләнешкә ия була ала. Тоташ сызыклар белән Web-серверлар һәм алар арасындагы бәйләнешләр, ә пунктир белән Web-документлар һәм алар арасындагы бәйләнешләр күрсәтелгән. Web-сервер ул — WWWның сервер-программасы эшләп тора торган компьютер. Аның диск хәтерендә Web-битләр саклана. Web-серверның домен исемендә кече домен исеме, гадәттә, www дип билгеләнә.
Web-бит (документ) эчендә торле мәгълүмат була ала: текст, рәсем, яздырылган тавыш. Ьәр-бер бит исеме .htm яки .html киңәйтелешкә ия булган аерым файлда саклана.
Гиперсылтама — «пәрәвездәге» башка биткә күчү күрсәткече белән бәйләнгән билгеле бер ачкыч сүз яисә документтагы объект ул. Һәм документлар «пәрәвезе». Гадәттә, гиперсылтаманың сурәте биттә ничек тә булса аерылып күрсәтелә, мәсәлән, төс яисә ассызыклау белән. Гиперсылтамага тычкан күрсәткечен төбәгән вакытта ул имән бармак белән төбәп күрсәтүче кул рәвешенә керә. Әгәр бу вакытта тычканның сул төймәсенә бассагыз, күрсәткеч буенча бәйләнгән текстка күчеш башкарылачак. Гиперсылтамалар кулланылган текст гипертекст дип атала.
WWW хезмәте кулланган протокол HTTP "(HiperText Transfer Protocol — гипертекстны тапшыру протоколы)" дип атала. Аның төп билгеләнеше — гиперсылтамаларны эшкәртү, клиентларга документлар эзләү һәм тапшыру.
Web-сәхифә ул — үзара бәйләнгән (гадәттә, тематик яктан) битләр бергәлеге. Сәхифә нинди дә булса кешегә яисә учреждениегә карый. Web-сәхифә челтәр хезмәтләре провайдерының Web-серверында оештырыла. Теләсә кайсы сайтның, үзенә күрә титул битен хәтерләтүче баш бите бар. Кагыйдә буларак, баш бит сайт хуҗасын күрсәтеп тора һәм сайтның төрле бүлекләренә сылтамаларны эченә ала.
URL-адрес. Челтәр санак киңлегендәге адреслау системасы турын да сөйләнелгән иде инде. Бу — IP-адреслар, домен адреслары. Интернетның мәгълүмат ресурслары киңлегендә үз адреслау системасы кулланыла. Ул URL "(Uniformed Resource Locator)" — ресурсларның универсаль күрсәткече дип атала. Кәр Web-бит яисә файл өч кисәктән торган уникаль URL-юлламага ия: керү өчен кулланылучы протокол исеме; ресурс сакланучы сервер исеме; серверда файлның "(юлның)" тулы исеме.
2008 елның уртасына Интернетны даими рәвештә кулланган кешеләр саны якынча 1,5 млрд кешегә җитте.


Salavat Karymov.
__NOTOC__


Tagir Kerzhnev.
__NOTOC__


Фарыз.
Фарыз Кифайә.
"Фарыз Кифайә" — фарызның шундый төре, аны җәмәгатьнең бер өлеше үтәсә, башкалар бу гамәлне эшләмәү җаваплылыгыннан котылалар. Әгәр бу фарызны беркем дә үтәмәсә, аның җаваплылыгы (гөнаһы) бөтен җәмәгатькә төшә.


Idris Kudashev.
__NOTOC__


Rauf Kutuev.
__NOTOC__


Gabdrakhman Latypov.
__NOTOC__


Gali Mazitov.
__NOTOC__


Sahip Mayski.
__NOTOC__


Ildar Mananov.
__NOTOC__


Nurly Miniakhmetov.
__NOTOC__


Zainulla Mustakimov.
__NOTOC__


Garry Potter.
Garry Potter - Dgj.K.Rowlingnin Garr Potter turindagi romannar seryjasining tep geroje.
Tep maglumat.
Ata-ana: - Lili Potter, Dgjejms POtter


Jack Sparrow.
__NOTOC__
Jack Sparrow "(tat.Джек Чыпчык, rus. Джек Воробей)" - Karib dingeze pyratlari filmynyng bash geroye. Ani Johnny Depp ujnij.


«Казан утлары» (журнал).
"Казан утлары" - Казанда татар телендә чыгучы журнал. Баш мөхәррире - Равил Фәйзуллин.


26 февраль.
26 февраль — Милади тәкъвимендә икенче айның егерме алтынчы көне. Ел ахырына кадәр 308 көн кала.


Закир Сафин.
Закир Вафа улы Сафин - Татар драма театры, опера һәм эстрада сәнгатьләрен үстерүгә сизелерлек зур өлеш керткән актер, опера һәм эстрада режиссеры.
Закир Сафин Чистай өязе Яңа Әлмәт авылында дөньяга килә. Зур сәнгать юлына ул 1929 елда Татар театр техникумын тәмамлагач аяк баса. Мәскәү, Казан, Әстерхан театрларында эшли, яшь каһарманнарны уйный һәм төрле яшьтәге характерлы рольләр башкара. 1939 елда Татар дәүләт опера һәм балет театры ачылгач, Мәскәү консерваториясе каршында Татар студиясен тәмамлаган З.Сафин шунда режисер булып эшли башлый. Бу вазифаны ул 1953 елга кадәр башкара. Гомеренең соңгы унъеллыгында ул Г.Камал исемендәге театрда актер, Г.Тукай исемендәге филармониянең режиссеры сыйфатында хезмәт итә.
Ыспай гәүдәле, гаҗәеп матур тавышлы актер тамашачы күңеленә үзенең Морат (Н.Исәнбәт, “Рәйхан”), Мансуров (Г.Насрый, “Кадерле минутлар”), Мөәззин (К.Тинчурин, “Казан сөлгесе”), Кент (У.Шекспир, “Король Лир”), Миллер (Ф.Шиллер, “Мәкер һәм мәхәббәт”) кебек рольләре белән кереп калды.
Закир Сафин 1965 елда вафат.


Динияр Биләлетдинов.
Футболчы Динияр Биләлетдинов 1985 елның 27 февралендә Мәскәүдә туган. Әти-әнисе - Түбән Новгород өлкәсе татарлары. Кайбер мәгълүматларга караганда, футбол белән кызыксынуы ата-бабасыннан ук килә. Әтисе Ринат абыйның футбол белән кызыксынуы олы улы Марат һәм урта улы Диниярга да күчкән. Диниярның энесе Данил исә фехтование белән профессиональ шөгыльләнә.
Динияр 2004 елдан бирле Россиянең яшьләр җыелма командасында (Андрей Чернышёв җитәкчелегендә) футбол уйный. Хәзерге вакытта ул "Локомотив" командасы футболчысы ("Локомотив" клубы белән ул 2009 елга кадәр килешү төзегән). Тренеры әйтүенчә, Динияр - бик тырыш һәм максатына ирешүче футболчы. Бабасы Сәйяр әйтүенә караганда, бу тырышлыгы аның татар милләтенә хас тырышлык. Динияр әйтүенчә, аның өчен тормышта иң мөһиме - туган-тумачаларының иминлеге һәм якын дусларының дуслыгы.
Футбол уйнаудан тыш, Динияр Мәскәү дәүләт индустрия университетында укый.


1936 ел.
1936 ел - чәршәмбе көненнән башланган кәбисә елы.


Шәриф Камал.
Шәриф Камал (чын фамилиясе "Бәйгильдиев") — данлыклы татар әдәбияты классигы, язучы һәм драматург.


Бакыр.
Бакыр (рус. "медь") — беренче төркем, дүртенче периодга кергән химик элемент.


.cy.
.cy — Кипрның югары дәрәҗәле милли домены.
cy


.cz.
.cz — Чехиянең югары дәрәҗәле милли домены.
cz


.de.
.de — Алманиянең югары дәрәҗәле милли домены.
de


.dj.
.dj — Джибутиның югары дәрәҗәле милли домены.
dj


.dk.
.dk — Даниянең югары дәрәҗәле милли домены.
dk


.dm.
.dm — Доминиканың югары дәрәҗәле милли домены.
dm


.do.
.do — Доминикан Җөмһүриятенең югары дәрәҗәле милли домены.
do


.dz.
.dz — Алжирның югары дәрәҗәле милли домены.
dz


.ec.
.ec — Эквадорның югары дәрәҗәле милли домены.
ec


.ee.
.ee — Эстониянең югары дәрәҗәле милли домены.
ee


.eg.
.eg — Мисырның югары дәрәҗәле милли домены.
eg


.er.
.er — Эритреянең югары дәрәҗәле милли домены.
er


.es.
.es — Испаниянең югары дәрәҗәле милли домены.
es


Һ. Х. Андерсен исемендәге премия.
Ганс Христиан Андерсен исемендәге премия (ингл. "Hans Christian Andersen Author Award" һәм "Hans Christian Andersen Award for Illustration") — иң яхшы балалар язучыларына һәм рәссам-иллюстраторга бирелгән премия.
Премия тарихы.
1956 елда ЮНЕСКОның "Халыкара балалар һәм яшьүсмерләр әдәбияты шурасы" тарафыннан нигезләнде. Ике елга бер тапкыр бирелә. Премия икенче апрель (Ганс Христиан Андерсен туган көнендә) көнне бирелә. Халыкара шура карары белән 1967 елдан бирле 2 апрель Халыкара балалар китабы көне буларак игълан ителде.


Һанс Христиан Андерсен.
Ганс Христиан Андерсен (дат. "Hans Christian Andersen", 1805 елның 2 апреле — 1875 елның 4 августы) — мәшһүр Дания язучысы һәм шагыйре. Бөтен дөньяда мәшһүр булган әкиятләрнең авторы.


Марсель Әхмәтҗанов.
Марсель Әхмәтҗанов - әдәбият галиме, археограф, текстолог, филология фәннәре докторы.


Бәхеткәй.
«Бәхеткәй» – кыска метражлы нәфис фильм.
Эчтәлек.
"Бәхеткәй" - югалган йорт хайванының исеме. Фильм бернигә карамыйча шушы малны эзләп йөрүче малай турында бара. Сыерны эзләү малайны ташландык йорт һәм зиратка алып килә.


«Идел» журналы.
"Идел" – Казанда татар телендә чыгучы журнал. Беренче мөхәррир - Римзил Вәлиев. Журналның урыс телендә "Идель" исемле варианты басыла. Журнал чыкканчы Казанда "Идел" исемле әдәби альманах чыга иде.


Kara merjen.
Kara merjen - (rus "Черная Жемчужина") Karib dingeze pyratlari kinoseryjasinda pyratlar karabi.


Гафур Каюмов.
Гафур Шәкүр улы Каюмов — мәшһүр татар драматургы, театр артисты.
Биография.
Гафур Каюмов 1959 елның 2 мартында Татарстанның Арча районы Яңа Сәрдә авылында туды. 1979 елда Казан театр училищесында актерлык осталыгы бүлегендә укырга керде. Укуын тәмамлауга, аны Республика күчмә театрына (хәзерге К. Тинчурин исемендәге Татар дәүләт драма һәм комедия театры) эшкә чакыралар. 1990 елдан 1997 елга кадәр ул – Г.Камал исемендәге Татар дәүләт академия театры артисты.
Гафур Каюмовны режиссерлык эше мавыктыра һәм ул 1994-1999 елларда Мәскәү институтының мәдәният, сәнгать хезмәткәрләрен режиссерлыкка әзерләү бүлегендә укый, Болгария республикасының Милли академиясендә театр факультетында белемен күтәрә.
Театр һәм кино сәнгатендә шактый тәҗрибә һәм белем туплаган Гафур Каюмов 1980 еллардан башлап драма әсәрләре иҗат итә башлый. Аның пьесалары төрле театрларда куела, кызыклы спектакльләргә әверелә. ”Упкын өстендә уен” 2 пәрдәле трагифарс жанрында язылган әсәре, “Кабан күле серләре” пьесасы Г.Камал исемендәге, Тинчурин исемендәге, Чаллы, Минзәлә, Әлмәт, Түбән Кама театрларында, Башкортстанның “Нур”, Уфа башкорт яшьләре театрларында, Туймазы, Сибай, Салават шәһәрләре театрларында һәм Оренбург татар драма театрында, Марий Эл драма театры сәхнәләрендә куела. Бу инде үзе үк Гафур Каюмовның драматургиягә килүе очраклы булмавы турында сөйли.
Г.Камал исемендәге Татар дәүләт академия театрында аның “Мирас” (1990), “Һинд кызы” музыкаль комедиясе (1992), “Сарык арыслан” притча-әкияте (1997) куела.
Гафур Каюмов драматургиянең төрле жанрларына мөрәҗәгать итә, сәхнә законнарын белеп, шартлы алымнарны уңышлы файдаланып яза. Бүгенге көнгә кадәр язылган “Язмышлар ярында”, “Юбилей”, “Сагынырсың әле син дә бер...”,”Ак баба иле”, “Ахырзаман авазы”, “Эх, Алла боерса”, “Ач күзеңне-монда мин...”, “Таныштыру-кавыштыру бюросы”, “Соң инде”, “Аномалик табигать күренеше”, “Ыру”, “Әрнү” пьесалары драматургның үсеш юлында әһәмиятле бер этапны хасил итәләр.
1997-2000 елларда ул Мәдәният министрлыгында, 2000-2004 елларда Татарстан телевидениесендә эшләп ала. 2004 елдан башлап Гафур Каюмов – Әлмәт дәүләт театрында баш режисссер.


Нәҗибә Сафина.
Нәҗибә Сафина — күренекле татар шагыйрәсе, журналист, Татарстан Язучылар Берлеге әгъзасы.
Ул 1949 елның 2 мартында Башкортстанның Яңавыл районы Кисәк-Каен авылында туган. Әтисе Әхмәтнур — авыл механизаторы, әнисе Нурикамал гади колхозчы була. Нәҗибә сигезьеллык белемне туган авылында, урта белемне шул ук районның Карман авылы мәктәбендә ала. 1967 елда Казанга килеп, Казан университетының татар теле һәм әдәбияты бүлегенә укырга керә. 1972 елда укуын уңышлы тәмамлаганнан соң, аны рәсми юллама белән Татарстанның Кама Тамагы районындагы Балтач авылы мәктәбенә укытучы итеп җибәрәләр. Ләкин аңа анда озак эшләргә туры килми: кияүгә чыгу сәбәпле, 1973 елның башында ук ул Чистай шәһәренә күченә. Үз белгечлеге буенча шәһәр мәктәпләрендә эш урыны булмаганлыктан, берникадәр вакыт мәктәптә рус теле һәм әдәбиятын укыта, аннары бер ел Чистай педагогия училищесында балалар әдәбияты һәм сәнгатьле уку дәресләре алып бара. Шул елларда Чистай район газетасының тәрҗемә (дубляж) вариантында аның беренче шигырьләре, әдәби язмалары күренә башлый.
Шәһәр уку йортларында татар теленең чикләнгәннән-чикләнә баруы, күңеле ашкынган әдәби иҗат эше белән шөгыльләнү өчен матбугат мәйданының тарлыгы туган якларында тел-әдәбиятка булган хөр мөнәсәбәтне күреп үскән Нәҗибәне 1975 елда Башкортстанга әйдәп кайтара. Ләкин андагы мәктәпләрдә дә татар теленә мөнәсәбәт үзгәргән булып чыга. Нәҗибә Краснокама районы үзәгендә — Нефтекамск шәһәрендә нәшер ителә торган «Вперед» исемле төбәк газетасының дубляж төркемендә тәрҗемәче, Яңавыл районының Прогресс эшчеләр бистәсе мәктәбедә директор урынбасары, шунда ук тарих укытучысы булыг эшләп ала, хәтта, янә Татарстанга килеп, Чистай районыың Дүртөйле авылы мәктәбендә бер ел үзенең яраткан фәне укыту бәхетенә дә ирешә.
1979—1983 елларда Нәҗибә Сафина Краснокама район газетасында эшләвен дәвам иттерә, хезмәте дәверендә үзенең тырышлыгы, үҗәтлеге белән «Вперед» газетасының татарча дубляжын («Алга»ны) «Кама таңары» исемле мөстәкыйль чыгышлы газетага әверелдерүгә ирешә. Нәҗибә, бу газета редакциясе каршында «Акчарлак дигән әдәби түгәрәк оештырып, яшь иҗатчыларны туплга, район күләмендә барлыкка килгән «Инеш» иҗат берләшмәсенә җитәкчелек итә. Аның үзенең дә республика газета-журналларында шигырьләре еш басыла, зур гына шиырь бәйрәмнәре 1982 елда Уфада башкорт телендә чыккан "«Йәш көстәр»"(«Яшь көчләр») һәм 1984 елда Казанда чыккан «Кызлар җыры исемле күмәк җыентыкларга урнаштырыла.
Шулай да яшь каләмнең татар телен яклау һәм пропагандалау юнәлешендә алып барган гамәли һәм иҗтимагый эшчәнлеге кайбер даирәләрдә риясызлык тудыра, нәтиҗәдә ул «Кама таңнары» газетасында эшләгән урыныннан ихтыярсыз рәвештә китәргә мәҗбүр була 1983—1990 еллар арасында ул Нефтекамск шәһәренең автсамосваллар заводында өч елга якын слесарь-токарь, мастр, инженер-конструктор, аннан «Башнефтепромстрой» җшшггерү идарәсендә техника кабинеты башлыгы вазифалары башкара, 1987 елдан шәһәрнең китап сөючеләр җәмгыяенә җитәкчелек итә.
1990 елдан башлап Нәҗибә Сафина Казан шәһәрендә төпләнеп яши. Әүвәл ул ике ел «Шәһри Казан» газетасында хәбәрче, бүлек мөхәррире булъп эшләде, аннары 1993—1996 елларда «Сөембикә» журналы редакциясендә сәясәт бүлеген җитәкләде. 1997 елдан ул әдәби иҗат эше белән генә шөгыльләнә.
Нәҗибә Сафинаның шигърияте — заманның көрәш ялкыны белән сугарылган миллирухлы, гамьле шигърият. Шагыйрәнең лирик, лирик-публицистик шигырьләре соңгы елларда басылып чыккан җыентгкларда («Таң кошы», 1997; «Әгәр дә уйлаганда...», 2002; «Без - шигырь, тормыш - проза», 2004) урын алды. Нәни уйчылары арасында исә ул маҗаралы, мавыктыргыч сюжетлы әкиятләре, шигырьләре тупланган «Кош теле», «Мәче сәлсәфәсе», «Аккош күле», «Камка һәм яфрак капка» исемле китаплары белән мәгълүм.
Нәҗибә Сафина - 1997 елдан Язучылар берлеге әгъзасы.


William Turner.
__NOTOC__
Will(William) Turner - Karib dingeze pyratlary kinoseriyasining yngay geroye.


Нәҗип Мадьяров.
Нәҗип Мадьяров - татар шагыйре.
Биография.
Нәҗип Мадьяров 1928 елның 3 мартында Әтнә районының Кызыл Утар авылында туган. Хезмәт юлын ул 1943 елда туган авылында җидееллык мәктәп тәмамлаганнан соң гади колхозчы булып башлый, аннан соң колхозда хисапчы була. 1950-1953 елларда Совет Армиясе сафларында хезмәт итә. 1957 елда Казан дәүләт университетының татар теле һәм әдәбияты факультетына китерә. 1960 елда ул читтән торып уку бүлегенә күчә, 1963 елга кадәр Кызыл юл районында район исемен йөрткән газетада, аннан соң «Коммунизмга» дигән яңгыравык исем йөрткән Арча район газетасында хәбәрче, авыл хуҗалыгы бүлеге мөдире булып эшли.
1965 елда Нәҗип Мадьяров «Хезмәт» газетасына җибәрелә. Шушында ул унбиш ел дәвамында авыл хуҗалыгы бүлеге мөдире, редактор урынбасары булып эшли. Аның райондашларыбыз турындагы төпле, җылы мәкаләләре өлкән буын вәкилләре күңелендә әле дә якты истәлек булып саклана. Хезмәттәшләренә һәм, гомумән, кешеләргә игътибарлылыгы, җаваплылыгы, төгәллеге белән шәхес буларак та үзе турында якты истәлекләр калдырды.
1991 елда Нәҗип Мадьяровка Татарстан Республикасының атказанган мәдәният хезмәткәре исеме бирелде.
Нәҗип Мадьяров гомеренең соңгы чорын Чаллы шәһәрендә яшәде һәм әдәби иҗатка багышлады. Аның гомер юлы шушында 2002 елның 15 апрелендә өзелде. Туган авылында җирләнде.


Судан.
Суда́н (гарәпчә السودان‎‎, ингл. "Sudan"), тулы исем — Судан Җөмһүрияте (гарәпчә جمهورية السودان‎‎ (Җөмһүриййат ас-Судан), ингл. "Republic of Sudan") — Төньяк-көнчыгыш Африкада урнашкан Африканың иң зур дәүләте. Төньякта Мисыр белән, төньяк-көнбатышта Ливия белән, көнбатышта Чад белән, көньяк-көнбатышта Үзәк Африка Җөмһүрияте һәм Демократик Конго Җөмһүрияте белән, көньякта һәм көньяк-көнчыгышта Уганда һәм Кения белән, көнчыгышта исә Эритрея һәм Хәбәшстан белән чиктәш. Төньяк-көнчыгышта Кызыл диңгез сулары белән юыла. Башкаласы — Хартум шәһәре.


Афзал Шамов.
Афзал Шамов, тулы исеме Афзалетдин Шиһабетдин улы Шамов (1901 елның 4 марты — 1990 елның 19 гыйнвары) — танылган татар язучысы, тәрҗемәче, Татарстан Язучылар берлеге рәисе.
Тормыш юлы һәм иҗаты.
Язучы 1901 елның 4 мартында элекке Казан губернасының Зөя өязе (хәзерге Татарстанның Яшел Үзән районы) Татар Танае авылында хәлле крестьян гаиләсендә туган. Мәктәп чорында аны шул чорның күренекле педагогы Фатих Сәйфи-Уфалы укыта һәм кечкенә Афзалда әдәбиятка мәхәббәт тәрбияли.
1922-1925 елларда Афзал Шамов Казан дәүләт университеты рабфагында укый. 1926 елда Беренче Мәскәү университетының әдәбият һәм сәнгать факультетына укырга керә, беррәттән РСФСР Мәгариф комиссариаты каршындагы Төрки халыклар бүлегенең укый-яза белмәүне бетерү комиссиясе әгъзасы вазыйфасын башкара.
Афзал Шамов — татар әдәбиятында, иң беренче чиратта, оригиналь проза әсәрләре: хикәяләр һәм повестьлар авторы буларак танылган язучы. Аның егерменче еллар татар авылы тормышына багышланган "Рәүфә" (1926), гражданнар сугышы чоры героикасына бәйле "Днепр буенда" (1927), "Бер мәхәббәт турында" (1933), совет тормышы шартларында гаилә кору һәм башка әхлакый мәсьәләләрне яктырткан "Ана" (1933), "Госпитальдә" (1938), "Туйда" (1938) кебек повесть һәм хикәяләре егерменче-утызынчы еллардагы татар әдәбиятының сәнгатьчә югары дәрәҗәдә эшләнгән матур үрнәкләре булып саналалар. Ул язган хикәяләр рус, венгер, казак, чуаш, башкорт һәм башка телләргә тәрҗемә ителәләр.
Афзал Шамов — әдәби тәрҗемә остасы. Мәсәлән, Александр Пушкинның "Капитанская дочка" ("Капитан кызы", 1936), Николай Гогольнең "Старосветские помещики" ("Борынгы алпавытлар", 1939), Николай Островскийның "Как закалялась сталь" ("Корыч ничек чыныкты", 1936), Жюль Вернның "Дети капитана Гранта" ("Капитан Грант балалары", 1938), Лев Толстойның "Восресение" ("Яңадан туу", 1950) романы белән "Хаҗи Морат" (1953) повесте һ.б. бар.
Бөек Ватан сугышы чорындагы шәхси батырлыклары һәм әдәби иҗат өлкәсендәге хезмәтләре өчен А. Шамов Кызыл Йолдыз (1944), Хезмәт Кызыл Байрагы (1957), Октябрь Революциясе (1971) орденнары һәм уннан артык медаль белән бүләкләнгән.
Афзалетдин Шамов 1990 елның 19 гыйнварында вафат була.


Аварлар.
Ава́рлар () — Дагыстан халыклары арасыннан иң күпсанлысы.
Дагыстанның таулы өлешенең зур өлешен биләп торалар, шулай ук тигез районнарда да яшиләр (Буйнакск, Хасавюрт районнары һ.б.) Дагыстаннан тыш, Чечняда, Калмыкиядә һәм Русиянең башка субъектларында да яшиләр. Аварлар шулай ук Азәрбайҗанда (1999 елгы мәгълүмат буенча 50.9 мең кеше) яшиләр.


Hamza Mukhamadiev.
__NOTOC__


Mikhail Mustafin.
__NOTOC__


Әнәс Камал.
Әнәс Галиәсгар улы Камалетдинов — мәшһүр татар драматургы һәм театр эшлеклесе, Галиәсгар Камал улы.
Биография.
Әнәс Камал 1908 елның 5 мартында (иске стиль буенча 20 февральдә) Казан шәһәрендә Галиәсгар Камал гаиләсендә туа.
1921-1926 елларда яшүсмер егетнең халык авыз иҗаты әсәрләренә ияреп язган беренче пьесалары ("Хуҗа Насретдин әфәнде", "Чегән егете белән качкан мулла кызы Хәмидә", "Җизнәкәй" һ.б.) Казанның бистә клублары сәхнәләрендә уйналып йөри, ә 1927 елда иҗат иткән "Биш меңле Гайнетдин" исемле ике пәрдәле комедиясе 1928 елда аерым китап булып басылып чыга. Шул ук елны Казан сәнгать техникумына укырга керә.
1935 елдан 1955 елга кадәр "Совет әдәбияты" журналы редакциясендә - әдәби хезмәткәр, Татарстан китап нәшриятында - редактор һәм Татарстан Язучылар союзында әдәби консультант вазифаларын башкара.
Әнәс Камал 1978 елда вафат булды.
Иҗаты.
Әнәс Камалның "Туй" (1939), "Буран" (1943), "Сәлам хат" (1947), "Юллар" (1950), "Март бураннары" (1955) кебек күп пәрдәле һәм берәр пәрдәле дистәләгән драма һәм комедияләре бар.
Ул шулай ук Татар дәүләт курчак театры өчен Г.Тукайның мәшһүр поэмасы нигезендә "Кисекбаш" (1951) исемле комедия яза. Атаклы рус балалар язучысы А.Гайдарның "Школа" ("Мәктәп") дигән повестен һәм башка язучыларның әсәрләрен татар теленә тәрҗемә итә.


Мансур Мозаффаров.
Мансур Әхмәт улы Мозаффаров — композитор һәм педагог, татар профессиональ музыкасына нигез салучыларның берсе.
Мансур Мозаффаров 1902 елның 6 мартында Казанда Хуҗиәхмәт мулла гаиләсендә туа. Күп тә үтми әтисе вафат була. Мансур әнисе, танылган шагыйрә, кызлар мәктәбендә укытучы Маһруй Мозафария тәрбиясендә үсә.
1945 елдан Казан Консерваториясендә укыткан.
Татарстанның халык артисты (1964), Г.Тукай исемендәге дәүләт бүләге лауреаты, ТАССРның атказанган сәнгать эшлеклесе (1950).
Төп иҗат җимеше - Галиябану (1940).
Мансур Мозаффаров 1966 елның 20 ноябрендә Казан шәһәрендә вафат була.


.et.
.et — Хәбәшстанның югары дәрәҗәле милли домены.
et


.eu.
.eu — Аурупа Берлегенең югары дәрәҗәле милли домены.
eu


.fi.
.fi — Финляндиянең югары дәрәҗәле милли домены.
fi


.fj.
.fj — Фиджиның югары дәрәҗәле милли домены.
fj


.fk.
.fk — Фокленд утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
fk


.fm.
.fm — Федератив Микронезия Штатларының югары дәрәҗәле милли домены.
fm


.fo.
.fo — Фарер утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
fo


.fr.
.fr — Франциянең югары дәрәҗәле милли домены.
fr


.ga.
.ga — Габонның югары дәрәҗәле милли домены.
ga


.gd.
.gd — Гренаданың югары дәрәҗәле милли домены.
gd


.ge.
.ge — Грузиянең югары дәрәҗәле милли домены, 1992 елда кертелә.
ge


.gf.
.gf — Француз Гвинеясының югары дәрәҗәле милли домены.
gf


.gg.
.gg — Гернсиның югары дәрәҗәле милли домены.
gg


.gh.
.gh — Гананың югары дәрәҗәле милли домены.
gh


.gi.
.gi — Гибралтарның югары дәрәҗәле милли домены.
gi


.gl.
.gl — Гренландиянең югары дәрәҗәле милли домены.
gl


.gm.
.gm — Гамбиянең югары дәрәҗәле милли домены.
gm


.gn.
.gn — Гвинеянең югары дәрәҗәле милли домены.
gn


.gp.
.gp — Гваделупаның югары дәрәҗәле милли домены.
gp


6 март.
6 март — Милади тәкъвимендә өченче айның алтынчы көне. Ел ахырына кадәр 300 көн кала.


Татар дәүләт гуманитар-педагогика университеты.
Татар дәүләт гуманитар-педагогика университеты (ТДГПУ, рус. "Татарский государственный гуманитарно-педагогический университет") — Русиянең иң борынгы һәм Казанның иң абруйлы университетларның берсе.
Факультетларда көндезге һәм читтән торып уку бүлекләрендә 14 меңнән артык студент белем ала.


Кызыл диңгез.
Кызыл диңгез эстендәге тузан бураны
Кызы́л диңге́з (гарәпчә البحر الأحمر‎‎ Bahr el-Ahmar, ивр. ים סוף‎ Yam Suf, фр. mer Rouge) — Һиндстан океанының эчке диңгезе. Гарәбстан ярымутравы һәм Африка арасында урнашкан. Иң җылы һәм тозлы диңгезләрнең берсе.
Туризм.
*


2010 елда вафатлар исемлеге.
Бу мәкаләдә 2010 елда вафат булган кешеләр исемлеге.
Искәрмәләр.
*


Иман.
Има́н () — Ислам гакыйдәләренең? дөреслегенә ышануны аңлатучы төшенчә.
Иманның нигезе - Бердәнбер Аллаһыга ышану. Бөтен Илчеләрнең һәм Рәсүлләрнең төп бурычлары булып Бердәнбер Аллаһыга ышануга чакыру була.


Адриан дивары.
Адриан дивары (ингл. "Hadrian's Wall", рус. "Вал Адриана", "Стена Адриана", лат. "Vallum Hadriani") — 122 һәм 126 елларда Рим империясе тарафыннан төзелгән таш дивары. Адриан императоры тарафыннан җирләрне яклау максатыннан төзелде. Дивар озынлыгы — 117 км, киңлеге — 3 м, биеклеге — 5-6 м.
Антонин дивары төзелгәннән соң, Адриан дивары кирәклеге бетте, һәм ул әкреннәп җимерелде. Ләкин 209 елда Септимий Север императоры аны торгызырга әмер итте, һәм аның буенча Рим империясенең чикләрен билгеләргә кушты.
Пиктлар берничә тапкыр аңа хөҗүм иттеләр, һәм 385 елда римлылар аны калдырдылар. Бүгенге көндә аны әле кайбер җирләрдә күреп була.


7 март.
7 март – Милади тәкъвимендә өченче айның җиденче көне. Ел ахырына кадәр 299 көн кала.


Шаһиморат Зәйни.
Зәйни Әхмәт улы Шаһиморатов — татар драматургы, СССР Язучылар берлеге әгъзасы.
Биография.
Шаһиморат Зәйни 1913 елның 7 мартында хәзерге Оренбург өлкәсенең Тоцк районы Кондызлытамак авылында мулла гаиләсендә туа. 1933 елда Ташкәнттә икееллык педагогика институтын һәм 1936 елда Казан театр техникумын тәмамлагач, Республика халык иҗаты йортында үзешчән сәнгать түгәрәкләрен оештыручы методист-режиссер булып эшли. Бөек Ватан сугышы башлану белән, ул сугышка китә һәм пулеметчылар взводы командиры ярдәмчесе, батальон парторгы сыйфатында Мәскәүне, Сталинградны саклау сугышларында катнаша, бөтен Аурупаны үтеп, Германия җирләренә кадәр барып җитә. Сугыштагы батырлыклары өчен орден, медальләр белән бүләкләнә.
Армиядән кайткач, Шаһиморат Зәйни җиде елга якын Халык иҗаты йорты директоры булып эшли, 1953 елдан фәкать иҗат эше белән генә шөгыльләнә. Беренче әсәрләре – “Шүрәле” драмбалладасы (1938), “Мәч-Мәчин” (1939), “Айтуган” (1941), “Кечкенә партизаннар” (1947), “Таң-Чулпан улы” (1956), “Бәхет кошы” (1956) – Курчак театры өчен язылган пьесалар була һәм алар Курчак театры сәхнәләрендә күп еллар уңыш белән баралар.
Илленче еллардан башлап драматург үзешчән театрлар, халык театрлары, профессиональ театрлар өчен дә пьесалар иҗат итә башлый. Шул чор әдәбиятының актуаль темаларына багышланган, әһәмиятле проблемалар куйган әсәрләре 1950-1960 елларда авторның нәтиҗәле эшчәнлеген дәлиллиләр. Аеруча популяр әсәрләре: “Хәзрәт үгетләргә килә” (1955), “Тугыз гашыйк” (1957), “Хәят” (1958), “Таң җыры”(1960), “Дәһшәтле минутлар” (1961), “Йөрәк давыллары” (1962), “Уеннан уймак” (1963) драмалары, җитмешенче елларда язылган “Гөмбәз асты серләре”, “Әй әшнәләр, әшнәләр!” комедияләре жанрлары ягыннан да төрле һәм кызыклы булып, театрларда куелып торалар.
Бу әсәрләрнең күбесе үз вакытында Минзәлә драма театрында, хәзерге Татар дәүләт драма һәм комедия театры сәхнәсендә куела. Шул ук вакытта Шаһиморат Зәйни рус һәм дөнья драматургиясенең күп кенә танылган әсәрләрен татарчага тәрҗемә итә, театрлар репертуарын баетуга, төрлеләндерүгә дистәдән артык тәрҗемә хезмәте белән дә өлеш кертә.
Ул 1963 елдан СССР Язучылар берлеге әгъзасы иде.
Шаһиморат Зәйни 1980 елда вафат булды.


Рафис Гыйззәтуллин.
Рафис Әхәт улы Гыйззәтуллин — татар язучысы, журналист.
Ул 1955 елның 8 мартында Татарстанның Сарман районы Урта Кәшер авылында туа. Иске Кәшер урта мәктәбен тәмамлаганнан соң, ул Казан дәүләт педагогика институтының тарих-филология факультетында укый.
Рафисның тормыш юлы, нигездә, Казан каласы белән бәйле. Армия хезмәтенең барлык авырлыкларын Свердловск, Ижау, Тоцк якларында узганнан соң, ул «Социалистик Татарстан» газетасында хәбәрче, бүлек мөдире, «Татар-информ» агентлыгында баш мөхәррир вазифаларын башкара.
Әле мәктәптә укыган елларында ук иҗат итә башлаган язучы буларак, ул «Ялкын», «Яшь ленинчы», «Казан утлары», Мәскәүдә чыгучы «Пионер» журналында, «Российская газета»да үзенең хикәя, шигырьләрен, публицистик язмаларын бастырып чыгара.
Рафис Гыйззәтуллинның хикәяләре кеше күңеленең эчке дөньясын ачып бирүгә нигезләнгән. Ул иҗат иткән хикәяләр аның «Очучы буласым килә», «Урман юлы», «Көтелмәгән сорау», «Кырау», «Багалмада кунакта», «Төнге яңгыр» исемле китапларына тупланган.


Кандаһар (фильм, 2010).
«Кандаһа́р» — Русия фильмы. Фильмда сурәтләнгән фактлар реаль вакыйгаларга нигезләнгән, ләкин күп фактлар дөрес күрсәтелми. Мәсәлән, экипажның күпчелеге татар булганын.


Черкеслар.
Черке́слар (үз аталышы: "адыгэ") — адыгэ халыкларының бер төре, нигездә Карачай-Черкес Җөмһүриятендә яшиләр. Саннары якынча 61 мең кеше. Кабарда һәм адыгэлар кебек үк үзләрен борынгыдан «адыгэ» дип атап йөртәләр. Шулай ук Якын Көнчыгыш илләрендә дә яшиләр. Монда алар XIX гасыр урталарында күчәргә мәҗбүр булалар. Черкес атамасы белән анда барлык адыгэлар, абхазлар һәм кайчак башка халыклар да берләштерелә.
Григорий Гагарин. 1839—40 елларда черкес князьләренең киңәшмәсе


Кабарда.
Кабарда (үз аталышы: "адыгэ") — Төньяк Кавказдагы адыгэ субэтносы.


Адыгэлар.
Адыгэлар (үз аталышы — "адыгэ") — Россиядә (132 мең кеше) яшәүче халык, Адыгеянең һәм Краснодар төбәгенең төп халкы.


8 март.
8 март – Милади тәкъвимендә өченче айның сигезенче көне. Ел ахырына кадәр 298 көн кала.


Исмәгыйль Гаспринский.
Исмагыйль Мостафа улы Гаспринский (Гаспралы) (кыр.-тат. "İsmail Mustafa oğlu Gasprinskiy (Gaspıralı)"; 8 (21) март, 1851 — 11 (24) сентябрь 1914) — интеллектуал, мәгърифәтче, нәшир, сәясәтче, җәмәгать эшлеклесе, педагог, әдип.
Биография.
Исмәгыйль Гаспринский 1851 елның 8 мартында Кырымдагы Улу Сала авылында (бүгенге исеме Синапное) патша прапорщигы Мостафа Гаспринский (Гаспралы) гаиләсендә туа. Бабасы Гаспра авылында туганы өчен үзенә Гаспринский фамилиясен алган. Башлангыч белемне Бакчасарайда мәдрәсәдә ала, Aкмәчеттә рус гимназиясендә укый. Атасының зур тырышлыгы нәтиҗәсендә, Мәскәүнең хәрби гимназиясенә укырга керә. Биредә ул нәшир Михаил Катковның улы белән дуслаша, еш кына аларның өендә була. Исмәгыйль рус мәдәниятен өйрәнә, Катковның славянофил карашлары белән таныша. Әмма ул бу уй-фикерләрне “киресенчә” кабул итә: төркиләрне берләштерү нияте белән яши башлый.
1868-1871 елларда ул Бакчасарайдагы “Зынҗырлы” мәдрәсәсендә укыта.
1871-1873 елларда Парижда яши, рус язучысы И.С.Тургеневның сәркатибе була. 1873-1875 елларда Истанбулда яши. И.Гаспринский Европа һәм Төркиядәге конституцион идеяләр, иҗтимагый тормыш белән таныша, үз милләтен дә көнбатыш цивилизациясенә якынайту теләге яңадан көчәя төшә. И.Гаспринский Кырымга кайта, 1878-1883 елларда Бакчасарай шәһәренең башлыгы булып эшли.
И.Гаспринский бөтен төрки дөньясына мәшһүр мәгърифәтче булып таныла. Ул татар-төрки мәктәпләре өчен дәреслекләр яза, уку-укыту программалары төзи. Аның бу программасы “Ысулы җәдит” дип атала һәм бераздан җәдитчелек хәрәкәте бөтен төрки-татар дөньясына тарала. Җәдит мәктәпләрендә һәм мәдрәсәләрендә дини һәм дөньяви фәннәр бергә укытыла.
Бер үк вакытта Гаспралы китап нәшер итү белән дә шөгыльләнә.
Гаспралы эшчәнлегенең йөзек кашы, әлбәттә, ул чыгарган “Тәрҗеман” газетасы (1883-1918). Бу газета бөтен дөньядагы төрки халыклар арасында күп тарала һәм аларның мәгърифәтен, мәдәниятен, әдәбиятын җанландыруда зур роль уйный.
Гаспралы – мөселман “Иттифак” партиясенең Бөтенроссия съездын оештыручыларның берсе. Аның Россия мөселманнары турында язган китаплары да бар.
И. Гаспралы 1914 елның 11(24) сентябрендә вафат була.


Азат Вергазов.
Азат Вергазов — татар язучысы, телевидение мөхәррире, СССР Язучылар берлеге әгъзасы.
Азат Вергазов 1932 елның 8 мартында хәзерге Пенза өлкәсенең Невиркин районы Карновар авылында туа. 1937 елда гаиләләре белән Яшел Үзән районы Зур Карагуҗа авылына күчеп киләләр. Шунда ул урта белем ала. 1949–1951 елларда Казан педагогика институтында укый. Аннары армиядә хезмәт итә. 1954–1974 елларда мәгариф өлкәсендә эшли. 1974 елның көзеннән — Казан телевидение студиясенең әдәби-драматик тапшырулар редакциясендә өлкән мөхәррир. Соңгы елларда ул Яшен Үзән шәһәрендәге 1нче татар гимназиясендә эшли.
Азат Вергазовның беренче хикәяләре көндәлек матбугатта 60нчы еллар ахырында күренә башлый. Укучыларга ул үзенең «Дулкыннар ни сөйли?», «Ташу»(«Нәзер»), «Уяну» исемле повестьлары аша билгеле.


Реваль Закиров.
Реваль Закиров 1941 елның 8 мартында Балтач авылында туган. 1958 елда Актаныш районының Пучы урта мәктәбен көмеш медаль белән тәмамлый һәм Казан авиация институтына укырга керә. 1964 елда институтны тәмамлагач Ижевск шәһәренә җибәрелә, 1966 елга кадәр фәнни-тикшеренү институтында инженер-технолог булып эшли.
Р.Закиров 1966 елда Казанга кайта һәм технология һәм производствоны оештыру фәнни-тикшеренү институтында конструктор, инженер, фәнни-тикшеренү секторы начальнигы булып эшли. 1979 елда «Очу аппаратлары җитештерүче махсус средстволарны проектлаганда эксперимент элементларын типлаштыру» темасына диссертация яклый, техник фәннәр кандидаты гыйльми дәрәҗәсе ала.
Бүгенге көндә Казан техник университетының очу аппаратлары җитештерү технологиясе кафедрасында эшли, доцент. «СССРның уйлап табучысы» билгесенә, Бөтенсоюз халык хуҗалыгы казанышлары күргәзмәсенең (ВДНХ) көмеш медаленә лаек булган. Татарстан Республикасының атказанган фән һәм техника эшлеклесе.
Галим, 60тан артык фәнни хезмәт авторы, алты патентка ия.
Р.Закиров велосипед спорты буенча СССРның спорт мастеры нормасын үтәгән. Команда составында һәм шәхси ярышларда берничә мәртәбә Татарстан һәм Россия чемпионы титулларын яулаган.


Кавказ сугышы.
Кавказ сугышы (1817—1864) — Россия империясенә Дагыстанның, Кубань буеның, Чечняның һәм Кара диңгез ярының таулы районнарын кушуы белән бәйле кораллы низаг.
Кавказның көнбатышында каршылыкны абхазлар һәм адыгэ халыклары күрсәтә, көнчыгышта - Имам Шамил тарафыннан Чечня һәм Дагыстан имамлыгына берләштерелгән тауда яшәүче халыклар.
Сугышта һәм сугыштан соң бик күп җирле халык һәлак була, Кавказ халыклары Төркиягә күчеп китәргә мәҗбүр булалар.


Имам Шамил.
Шами́л (1797—1871) — Кавказ таулыларының җитәкчесе, 1834 елда Дагыстан белән Чечня мөселманнарын Россиягә каршы сугышта җитәкләүче имам буларак игълан ителә. Дагыстанның көнбатышы һәм Чечня, соңрак барлык черкес җирләре аның имамлыгына керә. 1859 елда Гуниб штурмы вакытында Александр Иванович Барятинский тарафыннан әсирлеккә алына. Әсирлек вакытында Калугада һәм Киевта яши. Мәккәгә хаҗ кылу нияте белән китә, шунда вафат була.


Elizabet Swann.
__NOTOC__


Адыгэ халыклары.
Россиядә һәм башка дәүләтләрдә (нигездә Якын Көнчыгышта) яшәүче халыклар төркеме (кабарда, черкеслар, адыгэлар). Россиядә гомум саннары якынча 800 мең тәшкил итә.


Хартум.
Харту́м ("al-Kharṭūm") — Судан башкаласы.
Шәһәрне нигезләү датасы — 1823 ел.


Ил.
Ил — үз чикләре булган географик территория. Дәүләт белән бутарга ярамый. Дөнья жәмгыять күп иллердән вә дәвүләтләр торырган.


Николай Баскаков.
Николай Александр улы Баскаков (рус. "Николай Александрович Баскаков") — төрки халыклар белгече, фәлсәфә фәннәре докторы.
Николай Баскаков Архангельск өлкәсенең Солевычегодск шәһәрендә туган. Ул 1929 елда Мәскәү университетын тәмамлый. Укыганда ук аның телләр өйрәнүгә сәләте зур булуы ачыклана. Николай Александрович үзенә төрки телләр өйрәнүне максат итеп куя. 1930-1931 елларда Н.Баскаков төрки телләрне өйрәнү өчен Каракалпак республикасында командировкада була. 1931 елдан яшь галим Мәскәүдәге Көнчыгыш халыклары университетында лингвистик комиссиядә эшли. 1937 елдан исә СССР Фәннәр академиясенең Тел белеме институтында хезмәт итә. Аның бу елларда төрки телләрнең тарихы, диалектологиясе, лексикографиясе буенча зур хезмәтләре дөнья күрә. Ул шулай ук каракалпак, нугай, алтай телләренең морфологиясе, синтаксисы буенча тикшерү алып бара.
Н. Баскаков төрки-урыс теле сүзлекләре төзү өстендә күп эшләде. Төрки телләренең тарихын тикшерү өчен яңа классификация тәкъдим итте.
Николай Баскаков 1996 елда Мәскәүдә вафат булды.


Людмила Зыкина.
Людми́ла Гео́ргий кызы Зы́кина - рус җырчысы.


Афиннар 2004.
Афиннар 2004 (2004 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 2004) – 2004 елның 13 августыннан 29 августына кадәр Грециянең Афиннар шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.
Урын сайлау.
Афиналар Халыкара Олимпия Комитеты тарафыннан 1997 елның 5 сентябрендә Лозаннада узган сессиядә сайланган. Сайлауда Афиннардан башка Рим, Кейптаун, Стокгольм һәм Буэнос-Айрес катнашкан.


Хәйдәр Җамал.
Хәйдәр Җаһит улы Җамал (6 ноябрь, 1947, Мәскәү) — мөселман фикер иясе, фәлсәфәче, политолог, шагыйрь һәм җәмәгать эшлеклесе. Россия Ислам комитеты рәисе. Хартум халыкара ислам конференциясенең даими әгъзасы. Россия Федерациясе Милли Ассамблеясенең депутаты.


Литосфера.
Литосфе́ра (— таш һәм "σφαίρα" — шар, сфера) — Җирнең каты тышчасы. Җир кайрысыннан һәм мантиянең өске өлешеннән тора. Астан астеносфера белән чикләнә.


Абхаз-адыгэ халыклары.
Абхаз-адыгэ халыклары — тугандаш адыгэ һәм абхаз (кайчак аерым халык буларак саналучы абазиннар да шул исәптән) халыклары. Абхаз-адыгэ телләрендә сөйләшәләр.
Яшәү җирләре: Төньяк Кавказ һәм Кавказ арты, шулай ук төрле илләрдә диаспоралары бар.
Бу төркемгә шулай ук Сочиның борынгы халкы булган (хәзерге вакытта юкка чыккан) убыхлар да керә.


Абхазлар.
Абхазлар () — абхаз-адыгэ халыкларының берсе, Абхазиянең төп халкы. Шулай ук Төркиядә, Россиядә, Грузиядә, Якын Көнчыгыш илләрендә яшиләр.


Ватт.
Ватт (билгесе: Вт, W) — СИ үлчәү системасында егәрлек үлчәү берәмлеге.


Вольт.
Вольт (билгесе: В, V) — үлчәү системасында электрик көчәнеш үлчәү берәмлеге.


Килограмм.
Килогра́мм (билгесе: кг, kg) — үлчәү системасында масса үлчәү берәмлеге.


Ньютон (берәмлек).
Ньютон (билгесе: Н, N) — үлчәү системасында көч үлчәү берәмлеге.


Метр.
Метр (билгесе: м, m;  — үлчәм, үлчәгеч) — үлчәү системасында озынлык һәм ераклык үлчәү берәмлеге.


Dailagay Nagumanov.
__NOTOC__


Hamit Neatbakov.
__NOTOC__


Gafiat Nigmatullin.
__NOTOC__


Махатма Ганди.
Мохандас Карамчанд «Махатма» Ганди (, 1869 елның 2 октябре, Порбандар, Гуджарат, Британия Һиндстаны - 1948 елның 30 гыйнвары, Нью-Дели, Һиндстан) — Һиндстанның Бөекбританиядән бәйсезлеге өчен көрәшкән җитәкчеләрнең берсе. Аның сатьяграха фәлсәфәсе (ягъни көч кулланмау) дөнья пацифистлары эшчәнлегенә зур йогынты ясады.


Британия Һиндстаны.
Британия Һиндстаны () — Ост-Һиндстанда булган Бөекбритания колонияләре өчен гомум исем.


АКШ Конгрессы.
АКШ конгрессы (ингл. "United States Congress") — канун чыгару органы. Хәләте АКШ Конституциясе белән расланган. Конгресс ике палаталы: Сенат һәм Вәкилләр палатасы. Вашингтон капитолиендә урнаша.
Сылтамалар.
*
АКШ


Джон Локк.
Джон Локк (ингл. "John Locke") — Бөек Британия педагогы һәм фәлсәфәчесе, эмпиризм һәм либерализм вәкиле. Сенсуализм таралышына зур өлеш керткән һәм үзенең фикерләре белән күп фәлсәфәчеләргә тәэсир иткән күренекле шәхес.
Биография.
1632 елның 29 августында Англиянең кечкенә Рингтон шәһәрендә, адвокат гаиләсендә туа.
1646 елда Вестминстер мәктәбенә укырга керә.
1652 елда мәктәпнең иң яхшы укучысы буларак, Оксфорд университетына кабул ителә. 1656 елда бакалавр дәрәҗәсен ала, 1658 елдан — шул университетның магистры.
1667 елда лорд Эшлиның тәкъдимен кабул итә һәм аның улының укытучысы булып эшли башлый.
1668 елда Локкны Патша җәмгыяте әгъзасы, ә 1669 елда аның Шурасы әгъзасы итеп сайлыйлар.
1683 елда Голландиягә күчеп китә.
1704 елның 28 октябрендә авыр астма авыруыннан вафат була.


9 март.
9 март – Милади тәкъвимендә өченче айның тугызынчы көне. Ел ахырына кадәр 297 көн кала.


10 март.
10 март – Милади тәкъвимендә өченче айның унынчы көне. Ел ахырына кадәр 296 көн кала.


Фоат Садриев.
Фоат Миңлеәхмәт улы Садриев — мәшһүр татар драматургы, язучы. Г. Тукай исемендәге Дәүләт премия лауреаты.
Фоат Садриев 1941 елның 10 мартында Татарстанның Мөслим районы Олы Чакмак авылында туа. Җидееллык мәктәпне үз авылында, урта мәктәпне күрше Шуган авылында тәмамлый. 1958-1960 елларда төрле эшләрдә эшли. 1965 елда ул Казан дәүләт университетының татар филологиясе факультетын тәмамлый. 1981-1982 елларда Мәскәүдә РСФСР Мәдәният министрлыгы каршындагы бер еллык Югары театр курсларында укый.
Фоат Садриев – 1981 елдан СССР Язучылар берлеге әгъзасы.


Алсу Гайфуллина.
1966 елның 10 мартында туа. 1981 елда Балтач урта мәктәбенең сигез сыйныфын тәмамлап Арча педагогия училищесына укырга керә. Аны 1985 елда уңышлы тәмамлый һәм укуын Казан дәүләт педагогия институтының география факультетында дәвам итә. Институтны тәмамлагач мәгариф хезмәткәрләренең белемен күтәрү институтында психология буенча белемен камилләштерә. Аның хезмәт юлы тулысы белән үзе укыган Балтач урта мәктәбендә балалар укытуга һәм тәрбияләүгә багышланган. Ул монда психолог булып эшләде. 1991 елдан — мәктәп директорының тәрбия эшләре буенча урынбасары.


Михаил Булгаков.
Михаи́л Афана́сий улы Булга́ков (рус. "Михаил Афанасьевич Булгаков"; 1891 елның 15 мае — 1940 елның 10 марты) — мәшһүр совет язучысы һәм драматургы. «Мастер һәм Маргарита», «Ак гвардия» мәшһүр романнары авторы.
Биография.
М. Булгаков 1910-елларда Киев универитетында укыганда
1891 елның 3 (15) маенда Киевта Киев дини академиясе профессоры Афанасий Иванович Булгаков (1859-1907) һәм Варвара Михаил кызы (кызлыкта Покровская) (1869-1922) гаиләсендә туа. Аларның гаиләсендә 7 бала була: Михаил (1891-1940), Вера (1892-1972), Надежда (1893-1971), Варвара (1895-1954), Николай (1898-1966), Иван (1900-1969) һәм Елена (1902-1954).
1909 елда Михаил Булгаков Киевтагы Беренче гимназияне тәмамлый һәм Киев университетының медицина факультетына укырга керә. 1916 елның октябрендә диплом алып чыга..
1913 елда М.Булгаков беренче никахка – Татьяна Лаппа белән никахына (1892-1982) – керә.
Беренче бөтендөнья сугышы башлангач, Булгаков фронт яны зонасында табиб булып эшли. Соңрак Смоленск губерниясенең Никольское авылына җибәрелә, аннары Вязьмада эшли.
Гражданнар сугышында, 1919 елның февралендә Михаил Булгаков Украина Халык Җөмһүриятенең армиясенә хәрби табиб буларак алына. 1919 елның август ахырында, бер версия буенча, хәрби табиб буларак Кызыл Армиягә мобилизацияләнә; 14-16 октябрьдә Кызыл Армия частьләре белән бергә Киевка кайта һәм урам сугышлары вакытында Русия Көньягы Хәрби көчләре ягына күчә һәм 3-Терск казак полкы хәрби табибы булып эшли.
Шул ук елны ул Кызыл Хач табибы булып, соңрак Русия Көньягы Хәрби көчләрендә эшләргә җитешә. Күпмедер вакыт ул казак гаскәрләре белән бергә Чечняда була, соңрак Владикавказда торып тора.
1921 елның сентябрь ахырында М.Булгаков Мәскәүгә күчеп килә һәм башкала газеталарында һәм журналларында фельетончы буларак хезмәттәшлек итә башлый. (“Гудок”, “Эшче”, “Медицина эшчесе», «Россия»). Шул ук вакытта ул аерым әсәрләрен Берлиндагы “Накануне” газетасында бастыра башлый. 1922 елдан алып 1926 елга кадәр “Гудок”та М.Булгаковның 120дән артык репортаж, очерк, фельетоны бастырыла.
1923 елда М.Булгаков Бөтен Русия Язучылар Берлегенә керә. 1924 елда ул эмиграциядән ире белән кайткан Любовь Белозерская (1898-1987) белән таныша, 1925 елда ул аның яңа хатынына әйләнә. Бу никах Булгаковка Мәскәү театр һәм әдәбият кешеләре арасына керергә ярдәм итә.
1926 елның октябреннән МХАТта зур уңыш белән “Турбиннарның көннәре” пьесасы бара. Аның куелышы бер елга гына рөхсәт ителсә дә, соңрак берничә тапкыр рөхсәт мөддәте озатыла, чөнки пьеса Иосиф Сталинның үзенә ошаган була.. Ләкин Сталин чыгышларында килешкән: «Дни Турбиных» — «антисоветская штука, и Булгаков не наш».. Шул ук вакытта совет матбугатында Булгаков иҗатын интенсив һәм нык каты тәнкыйтьләү бара. Аның үзенең санавы буенча, 10 ел эчендә 298 сүгү һәм 3 “яхшыны теләүче” рецензия чыгарыла.. Тәнкыйтьчеләр арасында Владимир Маяковский, Александр Безыменский, Леопольд Авербах һәм башка бик күпләр була..
1926 елда Вахтангов исемендәге театрда “Зояның фатиры” пьесасы буенча спектакль бара.
1928 елда М.Булгаков хатыны белән бергә Кавказга бара, анда Тифлис, Батум, Яшел Мыс, Владикавказ, Гудерместа була. Бу вакытта Мәскәүдә “Җете кызы утрау” пьесасының премьерасы бара. Булгаковта роман язу теләге туа, соңрак ул “Мастер һәм Маргарита” дип атала. Язучы шулай ук Мольер турында пьеса өстендә эшли башлый (“Кабала святош”)
1929 елда Булгаков Елена Шиловская белән таныша, 1932 елда ул аның өченче һәм соңгы хатынына әйләнә.
1930 елга Булгаков әсәрләре нәшер ителми башлыйлар, пьесалары театр репертуарларыннан алына. «Качу», «Зояның фатиры», «Җете кызыл утрау» пьесаларын кую тыела, «Турбиннарның көннәре» спектакле репертуардан алына. 1930 елда Михаил Булгаков Парижга, энесе Николайга хат яза, анда ул үзенең авыр материаль халәте һәм үзе өчен начар әдәби-театраль ситуация турында әйтә. Шул вакытта ук ул ССРБ Хөкүмәтенә аның язмышын хәл итәргә сорый – я аңа чит илгә китәргә рөхсәт бирү, я МХАТта эшләргә мөмкинлек тудыру турында үтенә. Булгаковка Иосиф Сталин шалтырата, ул аңа МХАТка барып, гариза язырга тәкъдим итә.
1930 елда Михаил Булгаков Эшче яшьләрнең Үзәк театрында режиссер сыйфатында эшли. 1930-1936 елларда МХАТта режиссер-ассистент буларак эшли. 1932 елда МХАТ сәхнәсендә Николай Гогольнең «Үле җаннар» спектакле куела. 1936 елда «Кабала святош» спектакле 5 еллык репетицияләрдән соң куела. 7 куелыштан соң ул тыела, ә «Правда»да җимергеч мәкалә бастырыла..
1932 елның гыйнварында Сталин (рәсми – Енукидзе) тарафыннан «Турбиннарның көннәре» рөхсәт ителә. Ләкин бу рөхсәт МХАТка гына кагыла, башка театрларда аны куярга ярамаган..
1936 елда, ул мәкаләдән соң М. Булгаков МХАТтан китеп, Зур театрда либреттист һәм тәрҗемәче булып эшли. 1937 елда Булгаков «Минин һәм Пожарский», «Петр Беренче» либреттолары өстендә эшли.
Булгаков кабере өстендә Н. Гоголь кабереннән алынган таш
1939 елда язучы, драматург «Рашель» либреттосын, шулай ук Сталин турында пьесаны яза («Батум»). Пьеса Сталин тарафыннан хуплана, ләкин нәшер ителүгә һәм куелуга тыела. Бу вакытта Булгаковның сәламәтлеге кискен какшый. Табиблар Гипертоник нефросклероз диагнозын куялар. Булгаков морфий куллануын дәвам итә. Бу чорда язучы хатынына «Мастер һәм Маргарита»ның соңгы вариантларын яздырта.
1940 елның февралендә Булгаковның туганнары һәм дуслары аның түшәген саклыйлар. 1940 елның 10 мартында Михаил Афанасий улы Булгаков вафат була. 11 мартта Совет Язучылары Берлеге бинасында гражданнар җеназасы үткәрелә. Җеназа алдыннан скульптор С. Меркуров Булгаков йөзеннән үлем битлеген ясап ала.
Булгаков Новодевичий зиратында күмелгән. Аның каберенә, хатыны Е.С.Булгакова соравы буенча, «голгофа» кушаматлы, элек Гоголь кабере өстендә яткан таш куела..
Иҗаты.
Михаил Булгаков, үзенең сүзләренә карап, беренче хикәясен 1919 елда язган.
М.Булгаковның "де Мольер әфәнденең тормышы" китабының титул бите (БКТ сериясе
1922-1923 елда - «Манжетларда язмалар»нын публикациясе.
1924 елда - 1918 елда төрле сәяси көчләрнең хакимият өчен көрәшендә барган трагик вакыйгалар турында «Ак гвардия» романы басыла.
1925 елда «Дьяволиада» сатирик хикәяләр җыентыгы чыга. 1925 елда шулай ук «Роковые яйца» повесте, «Тимер тамак» хикәясе («Яшь табиб язмалары»ның беренчесе) басыла. Язучы «Эт йөрәге» повесте, «Турбиннарның көннәре» һәм «Зояның фатиры» пьесалары өстендә эшли.
1926 елда МХАТта «Турбиннарның көннәре» куела.
1927 елда Булгаков «Качу» драмасын тәмамлый.
1926 елдан 1929 елга кадәр Евгений Вахтанговның театр-студиясендә М. Булгаковның «Зояның фатиры» пьесасы бара, 1928-1929 елларда Мәскәү Камера театрында «Җете кызыл утрау» куела.
1932 елда МХАТта «Турбиннарның көннәре» яңадан куела башлый.
1934 елда «Мастер һәм Маргарита» романының беренче тулы вариантын (37 бүлектән торучы) язу тәмамлана.
М.А.Булгаковның персонажлары төшерелгән почта маркалары
2007 елның октябрендә Киевта М.Булгаковның музей-йорты каршында ачылган һәйкәл
Сылтамалар.
Булгаков


Әбу Бәкер.
Әбу Бәкер Габдуллаһ ибн Усман ибн Әмир Кәгъб ибн Сәгъд ибн Мурра әт-Тайи яки Әбу Бәкер әс-Ситдыйк(572 — 22 август 634) — беренче хәлиф, Мөхәммәд пәйгамбәрнең иң якын һәм олы сәхабәсе. Ситдыйк кушаматын, әл-Исра үәл-Мигъраҗ вакыйгасыннан соң, бу вакыйгага бер шиксез ышануы сәбәпле ала.
Тормыш юлы.
Усман (Әбу Кухафә) һәм Салимә (Умм әл-Хәйр) гаиләсендә туа. Исламны кабул иткәнче, Мәккәнең иң бай сәүдәгәрләреннән була. Сәүдә эше белән мал тапкан; хөкемдар вазыйфасын башкарган, кабиләсенең тарихын яхшы белгәнгә һәм оста төш юраганга, зур хөрмәткә ия булган.
Ул исламны кабул итүче беренче ир кеше була. Ислам кабул иткәч, ул Госман ибне Гәффан, Зүбәйр ибнел Гәввам, Тальхә ибне Губәйдуллаһ, Габдеррахман ибне Гауф, Сәгъд ибне Әби Вәккас, Гамир ибне Җәррах, Әркам ибне Әркам, Әбу Сәлямә кебек сәхабәләрне исламга чакыра, бөтен мал-мөлкәтен ислам өчен тарата. Әбу Бәкер ислам кабул иткән колларны сатып алган һәм азат иткән. Ул азат иткән коллар арасында Мөхәммәд саләллаһу галәйһи үәссәләмнең мөәдзиненә әйләнгән Биләл ибне Рәбах та була.
Исламга нык ышануы белән аерылып торган, һәм шуның өчен, Пәйгамбәр (саләллаһу галәйхиссәләм) аңа исән чагында ук җәннәт вәгъдә итә.
Мөшрикләр тарафыннан мөселманнарны җәберләүләр арткач, Мөхәммәд саләллаһу галәйһи үәссәләм аны мөселманнарның күбесе һиҗрәт кылган Хәбәшстанга җибәрергә була. Әбу Бәкер радыйаллаһу ганһу, юлга чыккач, Ибне Дукккун - кабилә башлыкларының берсен очрата, ул Әбу Бәкерне үзенең яклавы астына ала һәм алар бергә Мәккәгә кайталар. Ләкин Әбу Бәкер радыйаллаһу ганһу динен яшерен тотудан баш тарта, һәм шуның белән Ибне Дуккунның яклавыннан мәхрүм ителә.
Мөхәммәд саләллаһу галәйһи үәссәләм пәйгамбәрлегенең 13 нче елында мөселманнарның Мәккәдән Мәдинәгә һиҗрәте башлана. Соңгылардан буллып Мәккәне Мөхәммәд саләллаһу галәйһи үәссәләм һәм Әбу Бәкер калдыралар. Алар бергә эзәрлекләүчеләрдән Саур мәгарәсендә качып торалар. Бу вакыйга Коръәндә дә сурәтләнә.
623 елда кызы - Гайшәне Мөхәммәдкә (саләллаһу галәйхиссәләм) кияүгә бирә.
Әбу Бәкер мөселман өммәтенең бөтен мөһим эшләрендә катнашкан, Бәдер, Өхед, Хандак, Хәйбәр, Хунәйн һ.б сугышларда катнаша.
Пәйгамбәрнең (саләллаһу галәйһи үәссәләм) үлеменнән соң (11/632 ел), мөселманнарны тынычландыра, пәйгамбәр исән чагында ук имам булып торган очраклары булганга күрә, 12 нче раббигыль-әүвәлдә хәлиф итеп сайлана.
Әбу Бәкернең иң зур хезмәтләреннән берсе - мөселман дәүләтчелеген саклап калу һәм ныгыту. Күп кенә кабилә башлыклары буйсынмый, зәкәт түләми башлыйлар. Аларның бу эшләре диннән чыгу (риддә) дип карала. Баш күтәргән кабиләләр бастырыла, һәм хәлифәт ныгый, бердәмгә әйләнә.
Өммәт эчендәге фетнә туктатылгач, тышкы дошманнар - Фарсы һәм Византия дәүләтләренә каршы хәрби эшләр алып барыла башлый. Мөселман гаскәре Гыйракта фарсыларны җиңә. Сүриядә гаскәрләр Ярмук елгасы янына җитәләр, Византия империясенең зур армиясенә каршы сугыш башлана. Сугышның кызган чагында, Әбу Бәкернең үлеме турында хәбәр килеп җитә.
Әбу Бәкер, салкын су белән юынганнан соң, авырып китә. Аның авыруы 15 көн дәвам итә. Бу вакытта кешеләр аның хәлен белешеп торганнар, ә Госман бөтенләй аның яныннан китмәгән. Имам вазыйфасын Гомәр ибнел-Хәттаб үтәгән.
Әбу Бәкер (Аллаһ аңардан разый булсын) һиҗри 13 елда җөмәдел-ахир ае тәмалануга 8 көн кала сишәмбе көнне вафат була. Аны Мөхәммәд саләллаһу галәйһи үәсәләм янына җирлиләр. Җеназа намазын Гомәр башкара.
Хатыннары.
Аның беренче хатынының исеме - "Гатилә Габдел-Гуззә". Әбу Бәкер аның белән аерылыша. Беренче хатыныннан аның Әсма һәм Габдулла исемле балалары була.
"Умм Раман бинте Әмир" - беренче мөслимәләрнең берсе. Габдеррахман һәм Гаишәнең әнисе була.
Әбу Бәкернең тагын бер хатыны - "Әсма бинте Умәйс". Башта Җәфәр ибне Әбу Талибнең хатыны булган. Әбу Бәкер, Җәфәр ибне Әбу Талиб Мута сугышында вафат булганнан соң, аның тол хатыны - Әсмага өйләнә. Әсма Мөхәммәд ибне Әбу Бәкернең әнисе була.
"Хәбибә бинте Хәриҗә" – ул әнсарлардан, Хәзрәҗ кабиләсеннән була. Ул Өмм Көлсемнең әнисе була.
Балалары.
"Габдеррахман" - гаиләсендәге Исламны иң соңгы кабул итүче кеше. Ул корәешләрнең көчле һәм куркубелмәс сугышчысы буларак билгеле була. Бәдер сугышында мөселманнарга каршы сугышкан. Худайбия килешүеннән соң исламны кабул итә.
"Габдулаһ". Ул һиҗрәт вакытында мөһим роль уйный. Таифне камау вакытында яралана. Әбу Бәкер хәлифәлеге вакытында, яралану нәтиҗәсендә, вафат була.
"Гайшә" – Мөхәммәд саләллаһу галәйһи уәссәләмнең хатыны. 2210 хәдис тапшыра. Һиҗрәтнең 57 нче елында 63 яшендә үлә.
"Өмм Көлсем" - иң кече кызы, Әбу Бәкернең вафатыннан соң туа. Тальхә ибне Губәйдуллаһка кияүгә чыга.
"Әсма" - Зүбәйр ибнел Гәввамның хатыны була.


11 март.
11 март – Милади тәкъвимендә өченче айның унберенче көне. Ел ахырына кадәр 295 көн кала.


Ногайлар.
Нога́йлар (үз аталышы "ногъай") — төрки халык. Төрки телләрнең кыпчак төркеменә керүче ногай телендә сөйләшәләр. Саннары — 90,7 мең кеше (2002).


12 март.
12 март – Милади тәкъвимендә өченче айның уникенче көне. Ел ахырына кадәр 294 көн кала.


13 март.
13 март – Милади тәкъвимендә өченче айның унөченче көне. Ел ахырына кадәр 293 көн кала.


Олуг-Мөхәммәт.
Олуг-Мөхәммәт хан (اولوغ محمد, Oluğ Mөxәmmәt,; 1445 елда үлә) — урта гасырларның билгеле дәүләт эшлеклесе, Алтын Урда (1436 елгача), Кырым (1437) һәм Казан (1438—1445) ханы. Ичкиле Хәсәннең улы. Башка Мөхәммәттән аермалы буларак Олуг кушаматы ала. Казан ханлыгының нигез салучысы (1438), Касыйм ханлыгына да нигез салуга өлеш кертә.
1419—1420, 1421—1423, 1426—1437 елларда Җучи Олысының ханы була. 1419—1423 елларда, Җучи Олысы өчен, тукайтимуридлар династиясенең кече тармагы белән көрәш алып бара. Җиңелгәч, 1423 елда Идел Болгарстанына кача. 1426 елда Литва кенәзе Витовт ярдәме белән Алтын Урда тәхетен кайтара. Үзенең хакимиятен Кырымга җиткереп, төрек солтаны Мурад II белән дуслык мөнәсәбәтләре урнаштыра. 1428—29 елларда Мисырга илчелек җибәрә. 1431 елда Олуг-Мөхәммәт мәхкәмәсенә бөек кенәзлек тәхетенә хокуклары булган Дмитрий Донскойның улы һәм оныгы килә. Хан эшне мәсьәләне Василий II файдасына чишә.
Мәскәү белән сугыш һәм Казан ханлыгын төзү.
1436 елда Тимур-Котлының бер туганының улы, Гыяседдин, тарафыннан тәхеттән төшерелә һәм Кырымга китергә мәҗбүр була. Ләкин тиздән, ярдәмгә Сәет-Әхмәт ханны чакырган, биредәге Хәйдәр әмир белән аралары бозыла. Каршы тора алмаячагын аңлап, өчмеңлек гаскәре белән Кырымнан китә һәм Рәсәй ягына юнәлеп, Белев шәһәренә урнаша. Ләкин Василий шәһәрне ташлап китүен таләп итеп, аңа каршы 30-меңлек гаскәрен җибәрә.
Олуг-Мөхәммәт Рәсәйдә озаклап тормый, ә Алтын Урданың Болгар виләяте җирләренә, Казанга, юнәлә. Казан елъязмачысы язуынча, болгарлар һәм черемислар, урысларның һәҗүмнәреннән яклый алырлык көчле территориаль хакимиятнең урнашуына шатланганнар. Урта Идел буенда урнашкач, хан Урыс дәүләте өстеннән хакимиятен торгызырга уйлый. Һөҗүмнәрен 1439 елда башлый. Шул елның язында хан Түбән Новгородны ала, Мәскәүгә хәтле җитә.
1444—45 елларда хан Мәскәүгә каршы тагын бер һөҗүм оештыра. 1444 елда морзалар көнчыгыш урыс өлкәләрен алалар. Рязань кенәзлегенә каршы һөҗүмдә ханның улы Мостафа үлә. 1445 елда Олуг-Мөхәммәт Түбән Новгородны ала һәм аннан Муромга юнәлә. Василий II кенәзләрнең берләштерелгән гаскәре белән аңа каршы юнәлә, һәм хан Түбән Новгородка кайта. Суздаль тирәләрендәге 1445 елның 7 июлендәге хәлиткеч сугышта Мәхмүд һәм Якуб җитәкчелегендәге казан гаскәре урысларны тар-мар итә. Василий кенәз һәм аның икетуганы Михаил Верейский әсирлеккә алыналар.
Василий Түбән Новгородка китерелә, ә соңрак Курмышка. Ул октябрьдә иреккә чыгарыла, ә Олуг-Мөхәммәт Казанга кайта. Василийның иреккә җибәрелүенең төгәл шартлары билгеле түгел, ләкин ул зур контрибуция була, аны җыю өчен Мәскәүгә 500 казанлы килә. Рәсәй җирләрендә Касыйм ханлыгы барлыкка килүен Олуг Мөхәммәтнең бу җиңүе белән бәйләргә кирәк. Касыйм ханлыгының беренче ханы Олуг-Мөхәммәтнең улы Касыйм була.
Олуг-Мөхәммәт Казанга кайтып берар үткәч үлә.
Уллары.
Олуг-Мөхәммәт ханның түбәндәге уллары билгеле:Мәхмүд, Якуб, Мостафа, Касыйм.


Хәлил.
Хәлил хан (خلیل, Xəlil; 1467 елда үлә, Казан) — 1465-1467 елларда Казан ханы, Мәхмүд ханның улы һәм варисы.


Лев Гумилев.
Лев Никола́й улы Гумилев (рус. "Лев Никола́евич Гумилев"; 1912 елның 1 октябре – 1992 елның 15 июне) – совет һәм Русия галиме, тарихчы-этнолог, тарих һәм география фәннәре докторы, төрки халыклар белгече, шагыйрь, фарсы теленнән тәрҗемәче.
Тарихчыга 2005 елда Казанда һәйкәл куелган.


Ибраһим (Казан ханы).
Ибраһим хан (ابراهیم, İbrahim; 1479 елда үлә, Казан) – 1467–1479 елларда Казан ханы, Хәлил ханның энесе һәм Мәхмүд ханның улы.
Хәлилнең үлеменнән соң тәхетне ала һәм аның хатыны Нур-Солтанга өйләнә.
Мәскәү дәүләте белән сугышлар.
1467 елда Иван III, Касыймны (Ибраһимның абыйсы) Казан тәхетенә претендент итеп җибәреп, Казан ханлыгына каршы сугыш башлый. Бу кандидатура кайбер казанлыларда яклау таба. 1467 елда Ибраһим күпсанлы мәскәү гаскәрләрен Иделдәге елга сугышында җиңә. Оппозицион фирканең башында Габдел-Мөэмин (عبدال مومن) торган. Һөҗүм уңышсызлык белән тәмамлана, урысларның Идел аша чыгарга һәм татарлар белән сугышка керергә җөрьәт итмиләр. Ибраһим моңа җавап итеп кышын дошманының чик буе районнарына һөҗүм ясый.
1468 елда Иван III Түбән Новгород, Муром, Кострома, Галичка көчле гарнизоннар җибәрә һәм, Казан ханлыгын сугышка өтәрү өчен, аның җирләрендә, гади халыкка каршы аеруча мәрхәмәтсезлеге белән аерылып торган, һөҗүмнәр оештыра.
Ибраһим гаскәрләрен ике: галич һәм түбәнновгород-муром юнәлешләре буенча җибәрә. Беренче гаскәр уңышка ирешә: Кичмен шәһәрчеге һәм ике кострома өязе алына. Икенче гаскәр уңышсызлыкка очрый, урыслар җиңүгә ирешәләр.
Мәскәү тарафыннан өченче фронт – хлын фронты ачыла. Ушкуйчылар, көймәләрдә Вятка буенча Камага төшеп, үзәктә талаулар ясый башлыйлар. Җавап итеп, төньякка көчле гаскәрләр җибәрелә, алар Вятка ягының башкаласы – Хлыновны алалар һәм анда татар адмнистрациясен урнаштыралар.


.gq.
.gp – Экваториаль Гвинеянең югары дәрәҗәле милли домены.
gp


.gr.
.gr – Грециянең югары дәрәҗәле милли домены.
gr


.gs.
.gs – Көньяк Геогрия һәм Көньяк Сандвич утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
gs


.gt.
.gt – Гватемаланың югары дәрәҗәле милли домены.
gt


.gu.
.gu – Гуамның югары дәрәҗәле милли домены.
gu


.gw.
".gw" – Гвинея-Бисауның югары дәрәҗәле милли домены.
gw


.gy.
.gy – Гайананың югары дәрәҗәле милли домены.
gy


.hk.
.hk – Гонконгның югары дәрәҗәле милли домены.
hk


.hm.
.hm – Херд һәм Макдоналд утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
hm


.hn.
.hn – Гондурасгың югары дәрәҗәле милли домены.
hn


.hr.
.hr – Хорватиянең югары дәрәҗәле милли домены.
hr


.ht.
.ht – Гаитиның югары дәрәҗәле милли домены.
ht


.hu.
.hu – Венгриянең югары дәрәҗәле милли домены.
hu


.id.
.id – Индонезиянең югары дәрәҗәле милли домены.
id


.ie.
.ie – Ирландиянең югары дәрәҗәле милли домены.
ie


.il.
.il – Израильның югары дәрәҗәле милли домены. 1985 елның 24 октябрендә ачыла, ул шул ук елда төзелгән .us һәм .uk тан кала иң иске югары дәрәҗәле милли домен.
il


.im.
.im – Мэн утравының югары дәрәҗәле милли домены.
im


.in.
.in – Һиндстанның югары дәрәҗәле милли домены.
in


.io.
.io – Һинд океанда Британ территорияләренең югары дәрәҗәле милли домены.
io


.iq.
.iq – Гыйракның югары дәрәҗәле милли домены.
iq


.ir.
.ir – Иранның югары дәрәҗәле милли домены.
ir


Оскар, 2010.
82нче «Оскар» премиясен тапшыру тантанасы кинематограф өлкәсендәге иң абруйлы церемония 2010 елның 7 мартында Лос-Анджелеста үтте. Номинантлар 2010 елның 2 февралендә игълан ителделәр. «Аватар» (9) һәм «Үлем тозагы» (9) фильмнары иң күп номинацияләргә тәкъдим ителделәр. «Үлем тозагы» фильмы 6 оскарны яулап алды.
Искәрмәләр.
2010


CHL 2010 Play Off seriase.
__NOTOC__


Ньютон законнары.
Ньют́он законнары́ — классик механиканың теләсә-нинди механик системаның хәрәкәт тигезләмәсен язарга мөмкинлек бирүче законнары.
Хәзерге заман формулалаштыруы.
Тышкы тәэсирләр булмаганда, материаль нокта аларга карата тигезләнеш халәтен яки турысызыклы тигез хәрәкәтен саклаучы исәп системалары бар.
Мондый исәп системалары инерциаль дип аталалар. Бу закон җисемнәрнең инерциясен, ягъни аларның әлеге халәтен үзгәртүгә каршылыгын, тәгълиматлаштыра.
Тарихи формулировка.
Тышкы көчләр тарафыннан халәтен үзгәртергә мәҗбүр ителмәсә, теләсә нинди җисем тигезләнеш халәтен яки тигез һәм турысызыклы хәрәкәтен саклый.
Хәзерге фән карашлары буенча, бу билгеләмә туры килеп бетми. Беренчедән, җисем терминын материаль нокта термины белән алмаштырырга кирәк, чөнки зурлыгы булган җисем әйләнү хәрәкәтен дә башкарырга мөмкин. Икенчедән, һәм бу иң мөһиме, Ньютон үзенең хезмәтендә абсолют хәрәкәтсез исәп системасы, ягъни абсолют пространство һәм вакыт барлыгына таянган, ә моны хәзерге физика кире кага. Шуңа күрә ньютон билгеләмәсе төгәлләүләргә мохтаҗ.
Ньютонның икенче законы.
Ньютонның икенче законы — материаль ноктага куелган көч һәм ноктаның шул көч тәэсирендә алынган тизләнеш арасындагы бәйләнешне тасвирлаучы дифференциаль хәрәкәт законы. Ньютонның икенче законы сайланган инерциаль исәп системасында массаны инертлык күрсәткече буларак кертә.
Инерциаль исәп системасында материаль нокта алган тизләнеш шул ноктага куелган көчләрнең бердәй тәэсир итүчесенә туры пропорцианаль, ә җисемнең массасына кире пропорцианаль.
formula_1
биредә formula_2 — материаль ноктаның тизләнеше;
formula_3 — материаль ноктага куелган көч;
formula_4 — материаль ноктаның массасы.
formula_5
Инерциаль исәп системаларында материаль ноктаның импульсы үзгәрүе тизлеге аңа тәэсир итүче көчкә тигез.
formula_6
биредә formula_7 — ноктаның импульсы,
formula_8
formula_10 — вакыт;
formula_11 — импульсның вакыт буенча чыгарылмасы.
formula_12
formula_13
Ньютонның икенче законы яктылык тизоегеннән күпкә кечкенә булган тизлекләр өчен һәм инерциаль исәп системаларында гына дөрес. Яктылык тизлеге белән чагыштырырлык тизлекдләр өчен чагыштырмалылык теориясе законнары кулланыла.
Икенче законның аерым очрагын (formula_14 булганда) беренче законның эквиваленты итеп карага ярамый, чөнки беренче закон ИСС барлыгын тәгълиматлаштыра, ә икенче закон шул системада формулалаштырыла.
Тарихи формулировка.
Хәрәкәт микъдарының үгәреше куелган хәрәкәткә китерүче көчкә пропорциональ һәм шул көч тәэсир итүче туры буенча бара.
Әгәр дә инерциаль системаны таләп итү өстәлсә, әлеге формулировкада закон релятивистик механикада да гадел
Ньютонның өченче законы.
Әлеге закон ике үзара тәэсир итешүче җисемнәр белән ни булганын аңлата. Мисал өчен ике җисемнән торучы йомык системаны алыйк. Беренче җисем икенчесенә formula_15 көче белән тәэсир итә ала, ә икенчесе беренчесенә formula_16 көче белән. Ньютонның өченче законы аңлата: тәэсир итү көче модуле буенча тигез һәм каршы тәэсир көче юнәлеше буенча капма-каршы.Әлеге көчләр аерым җисемнәргә куелганнар, шуңа күрә компенсацияләнмиләр.
formula_17
Тарихи формулировка.
Тәэсиргә һәрвакыт каршы тәэсир бар, әгәр юк икән - ике җисемнең бер-берсенә үзара тәэсирләшүләре тигез һәм капма-каршы якка юнәлгән.
Нәтиҗәләр.
Ньютонның өченче законы буенча, җисемәр ничек кенә тәэсирләшмәсеннәр, алар суммар импульсны үзгәрә алмыйлар: импульс саклану законы килеп чыга
formula_19
Ньютон законнары механиканың төп законнары булып торалар. Алардан механик ситемаларның хәрәкәт тигезләмәләрен чыгарып була.Ләкин механиканың бөтен законнарын Ньюто законнарыннан чыгарып булмый. Мәсәлән, бөтендөнья тартылу законы яки Гук законы Ньютон законнарыннан чыгарылмый.


Төньяк Африка.
a> классификациясе буенча Төньяк Африка, ачык яшел белән бергә — географик регион.


Борынгы Мисыр.
Борынгы Мисыр – иң борынгы цивилизацияләрнең берсе. Хәзерге Мисыр җирләрендә урнашкан. Цивилизацияне кору 4 меңъеллыкка (б. э. к.) туры килә. Шул чорда Өске һәм Аскы Мисыр беренче фараоннар идарәсе астында берләшкәннәр. Аның үсеше киләсе 3 меңъеллыка туры килә. Рәсми рәвештә Мисырның бетүе датасы буларак 31 ел санала, шул елны Рим империясе аны яулап алды.
*


Гомәр.
Гомәр ибнел-Хәттаб (— "`Umar ibn al-Khattāb", радыйаллаһу ганһу) (581—3 ноябрь 644) — икенче хәлиф (634 елдан), Мөхәммәд саләллаһу галәйһи үәссәләмнең якын сәхабәсе. Тулы исеме – Гомәр ибнел-Хәттаб ибн Нуфәйл ибн Габдел-Гъуззә ибн Рийах ибн Габдуллаһ ибн Курт ибн Разах ибн Гъади ибн Кәгъб. Мәккәдә туа.
Тормыш юлы.
Гомәр ибнел-Хәттаб башта (пәйгамбәрлекнең 6 елына кадәр) исламның һәм мөселманнарның зур дошманы була. Ләкин вакыт үтү белән, аңа Коръән укырга биргән апасының тәэсире белән исламны кабул итә һәм пәйгамбәрнең иң якын сәхабәләренең берсенә әйләнә.
Мөхәммәд галәйһиссәләм үлеменнән соң, варислык соравы туа. Хәлиф урынына 4 иң яхшы мөселманнар дәгъва итәләр: Әбу Бәкер, Гомәр ибнел-Хәттаб, Госман ибне Гәффән һәм Гали ибне Әбу Талиб (радыйаллаһу ганһум). Шунда Гомәр төптән уйлый торган кеше кебек эш итә: ул Әбу Бәкернең кулын кыса һәм шуның белән аның хәлифлеген таный. Аның артыннан башкалар да беренче хәлифнең кулын кысалар.
Әбу Бәкернең варисы булып Гомәр кала. Мөселман өммәтенең башлыгы булгач, Сүрия, Мисыр, Гыйрак һәм Фарсы җирләренә яулар оештыра. Яулап алган җирләрдә идарәче итеп мөселманнарны.
Аның идарә итүе чорындагы иң зур уңыш – Фарсы империясен җиңү.
637—638 елларда пәйгамбәрнең (саләллаһу галәйхиссәләм) һиҗрәтенә нигезләнгән яңа ел исәпләү кертелә. Башта корреспонденцияне даталаштыру турында сүз барса, соңыннан тарихны икегә: исламгача чор (җаһилийә) һәм ислам чорына (һиҗрәтнең беренче елыннан, 622) бүлү башлана.
Гомәр тырышлыгы белән, юридик системаның нигезләре салына, шәһәрләрдә казыйлар эшләгән.
Яулап алынган җирләрдә хәлиф хәрби лагерьлар (амсар) төзегән. Хәлифәтнең төрле якларында яңа төрдәге шәһәрәр барлыкка килә. Мондый гарнизоннар Фустат, Куфә, Мосулда булалар.
Хәлифнең тәкъдиме белән, шәһәр төзелеше византиялеләр принцибында гамәлгә ашырылган: төп урамнарның киңлеге 40 култыкка (култык – 38-46 см) җитергә тиеш булган, ә икенчел урамнарның – 20-30 култык. Хәлиф сәүдә һәм һөнәрчелеккә игътибар биргән. Ул сатучының һөнәрен хәрбиләрнеке белән чагыштырган, чөнки «шайтан гадел сатучыны алдау ярдәендә алынучы җиңел табыш белән котыртырга тырыша».
Мисыр яулап алынгач, бу җирләрнең башка өлкәләрне бодай белән тәэмин итә алуы билгеле була. Ләкин бодайны күчерү мәсьәләсе була. Гомәр (радыйаллаһу ганһу) Траян император заманында (б.э 1-2 гасырлар чигендә) төзелгән Нил белән Кызыл диңгезне тоташтыручы каналны төзекләндерә.
Гомәр төрле дәүләт оешмаларын (диваннар) оештыра. Мәслән, ул хәрби диван (хәзерге оборона министрлыгы) һәм диван хәраҗә (хәзерге финанс министрлыгы белән чагыштырып була). Ул җәмәгый казнаны ("бәйтел-мал", ягъни мал йорты) оештыра, елъязма кертә, почта хезмәтен оештыра.
Гомәр хәлифәт кешеләрене турында кайгырткан, мәсәлән, ул һәркөн төңлә, мөселманнарның ничек яшәгәнен белү өчен, шәһәрне урап узган.
Гомәр Ибнел-Хәттаб Әбу-Лүөлүә (фарсы колы) тарафыннан, пычак кадау нәтиҗәсендә, үтерелә. Аны Мөхәммәд саләллаһу галәйхиссәләм янына җирлиләр.
Гомәр (радыйаллаһу ганһу) вакытындагы яулар.
Гомәр җиһәдне дәвам итүгә, исламны таратуга зур игътибар биргән. Шам җирләрендә мөселман гаскәрләре куркынычсызлыкта икшнлегенә төшенгәч, Гомәр бөтен игътибарын Фарсы җирләрен һәм Гыйракны алуга юнәлдерә. Ул бу эшне бик мөһим дип саный, хәтта үзе яу башында торырга да тели, ләкин мөселманнар җыенында аның калырга тиешлеге, ә гаскәрне билгеле сәхабәгә тапшырырга карар кылына. Гаскәр башлыгы теп Сәгъд Әбу Вәккас (радыйаллаһу ганһу) билгеләнә.
637 елда Сәгъд Әбу Вәккас гаскәрләрен Гыйракка таба юнәлтә. Аңа каршы Фарсы патшасы 33 сугыш филе булган 80 меңлек гаскәр җибәрә. Өч көн дәвам иткән каты сугышта мөселманнар җиңүгә ирешләр. Барлыгы 10 000 тирәсе фарсы һәм 2 500 мөселман үлә. (Кадисия сугышы)
Мөселманнарның Нам җирләренә керхен белгәч, шул ук елны Византия императоры Ираклий мөселманнарның җиңүләрен күреп, аларга каршы бөтен гаскәрләрен җыя. Бу гаскәрләрне императорның абыйсы җитәкли, гаскәр Ярмук елгасы янына урнаша. Бу сугышта мөселманнар җиңүгә ирешләр. (Ярмук сугышы)
Гомәр вакытында Мисыр да яулап алына. Мисырлылар византиялеләр тарафыннан җәберләнгәнгә күрә, алар мөселманнарга ярдәм күрсәткәннәр. Мисыр яулап алына, һәм ул ислам дәүләтенең бер вилаятенә әйләнә.


Ялта.
Я́лта (укр. "Ялта",) – Кырым ярымутравының көньяк ярында урнашкан шәһәр-курорт. Ялта һәм «Зур Ялта» шәһәрләре арасында аерма бар. Кара диңгез ярында, Судак шәһәреннән 120 км көньяк-көнбатышта урнаша.


Литр.
Литр (билгесе: л, l) — үлчәү системасынан тыш, күләм үлчәү берәмлеге.


Пи саны.
Әйләнәнең диаметры бергә тигез дип алган очракта әйләнәнең озынлыгы «пи» саны була.
formula_1 («пи» дип әйтелә) — әйләнә озынлыгының диаметрына чагыштырмасына тигез булган математик даими. Бу билгеләмә бары тик Евклид геометриясендә генә дөрес.


Сан.
Сан — җисемнәрне микъдар ягыннан тасвирлау өчен кулланылган абстракт төшенчә. Исәп-хисап максаты белән борынгы җәмгыятьтә үк уйлап чыгарылган саннар тарих буенча үзгәрәләр һәм бүгенге көндә математиканың иң мөһим төшенчәсе булып киләләр. Саннарны язу өчен символлар буларак цифралар кулланыла.


Сөт.
Сөт — тешеләрнең сөт бизләре тарафыннан бүленеп чыгарылучы туклыклы сыеклык. Сөт гади ризыкны эшкәртә алмаучы яңа туган балалар өчен беренчел ризык буларак хезмәт итә. Бүгенге көндә сөт күп ашамлыкның составына керә. Сөт җитештерү сәнәгатьнең зур тармагына әверелгән.


Шәйх Тантави.
Шәйх Мөхәммәд Сәет Тантави – Әл-Әзһәрнең мәшһүр галиме. 2010 елның 10 мартында вафат булды.


Иң яхшы фильм өчен «Оскар» премиясе.
Иң яхшы фильм өчен «Оскар» премиясе – һәр ел бирелә торган Америка киносәнгать академиясенең иң абруйлы бүләге.


Грузиннар.
Грузи́ннар (үз аталышы — "картвелеби",) — Кавказның үзәк һәм көнбатыш өлешләрендә яшәүче картвель төркеменә керүче халык. Диннәре - православие, 319 елның 6 маенда рәсми рәвештә кабул ителгән.


Кече Чынлы.
Кече Чынлы – Татарстан Республикасының Чүпрәле районы составына кергән авыл. Кече Чынлы елгасы буена урнашкан һәм шуңадырмы районның иң зур авылларыннан санала. Авыл җирлегенең гомуми мәйданы 6405 гектар, сөру җирлеге 5423 гектар.
Авылда 582 хуҗалык, 1407 кеше яши."Әниләр чишмәсе"("Голдыр кизләве")
Авыл җирлегендә Кече Чынлы урта гомуми белем бирү мәктәбе урнашкан. Ул 1925 елда дүртеллык мәктәп итеп барлыкка килә, ә 1931 елда – тулы булмаган урта мәктәп, аннан соң 1972 елда – урта мәктәп итеп үзгәртелә.
Авылда 350 урынлык Мәдәният йорты, 5 шәхси кибет, 1 дәуләт карамагындагы кибет, фельдшер-акушер пункты, тегшермән, авыл тулысы белән газлаштырылган. Халыкның 30% үзәкләшкән су системасын куллана, узәк урамнарда 1993-95 еллардан бирле асфальт түшәлгән.
Тарих.
Кече Чынлы тарихы урыс дәүләте белән бәрелешләргә бай. Авыл халкы Пугачев һәм башка баш күтәрүләрдә катнаша.
1857 елда Урыс Чынлысы игенчеләре һәм Кече Чынлы кешеләре белән каршылык чыга. Кече Чынлы җирләре урысларга кануннардан тыш сатылган була. Әлбәттә, Кече Чынлы халкы бу җирләрне кире кайтармакчы булалар. Ләкин Сембер өлкәсе урыс крестьянлары яклы була һәм татарларга каршы атлы казакларны җибәрә. Татарлар шул өлкә солдатлары () белән сугыша башлый, берничә кеше яралана, үлүчеләр дә була. 1905 елның 2 августында татарлар тарафыннан иген агулау хален тикшеру өчен җибәрелгән Сембер кешеләре хөкем ителә, алардан җиргә хуҗа булу кәгазьләре таләп ителә. Кече Чынлы халкына каршы ике рота җәяүле гаскәр юнәленә. 7 августта Кече Чынлыга махсус равештә Сембер губернаторы да килә. Аның бәхәсне суд аша хәл итүгә өндәүләре уңышсыз була. Халык тавыш күтәрә, җирләрен кире кайтаруны таләп итә. Шулай да җирләр Урыс Чынлысына, соңрак ТАССР барлыкка килгәч, Сембер өлкәсен кереп кала.
Моны да карагыз.
Кече Чынлы урта гомуми белем бирү мәктәбе


Су.
Су (водород оксиды) — төссез һәм иссез үтә күренмәле сыеклык. Химик формуласы: Н2O. Каты хәле боз яки кар дип атала, газсыман хәле пар дип. Җир өслегенең 71 % су белән капланган (океаннар, диңгезләр, күлләр, елгалар, полюслардагы бозлыклар).
Су тере организмнарның химик төзелешендә мөһим урын биләп тора.


Иң яхшы режиссура өчен «Оскар» премиясе.
Иң яхшы режиссура өчен «Оскар» премиясе – һәр ел бирелә торган Америка киносәнгать академиясенең режиссерларга бирелгән иң абруйлы бүләк. Режиссерлар гильдиясе номинантларны тәкъдим итә, җиңүчене исә Академиянең барлык әгъзалары билгели. 1928 елдан башлап барлыгы 81 бүләк бирелгән. Еш кына бу премияне иң яхшы фильм режиссеры ала.
Рекордлар.
Бары тик бер тапкыр бу премияне хатын-кыз яулады – Кэтрин Бигелоу «Үлем тозагы» фильмы өчен 2010 елда.


Аурупа географиясе.
*


14 март.
14 март – Милади тәкъвимендә өченче айның ундүртенче көне. Ел ахырына кадәр 292 көн кала.


Равил Фәхретдинов.
Равил Фәхретдинов – мәшһүр тарихчы, галим.
1937 елның 14 мартында Кариле авылында туган. Балачагы, үсмер һәм егет чоры Балтач авылында үтә. Шушында урта мәктәп тәмамлый, район физкультура һәм спорт комитеты рәисе булып эшли. Балтач урта мәктәбендә хезмәт дәресләре укыта. Балтач мәдәният йорты каршындагы үзешчән сәнгать түгәрәгенә йөри, композитор И.Хисамов җитәкләгән тынлы оркестр һәм хорда актив катнаша, шул хор составында 1957 елда Мәскәүдә татар әдәбияты һәм сәнгате декадасында катнаша. И.Хисамов Казанга киткәч тынлы оркестрның җитәкчесе була.
1958-1963 елларда Казан дәүләт педагогия институтында укый. Монда да үзешчән сәнгатьнең үзәгендә була – башта факультет, аннары институтның татар хорына җитәкчелек итә. Икенче курста Тукай, аннан соң Ленин стипендиаты була. Студентларның фәнни түгәрәгендә актив катнашып үзен фән юлына әзерли. Ел саен җәйге чорда СССР Фәннәр академиясе Тел, әдәбият һәм тарих институтының археология экспедициясендә отряд җитәкчесе булып катнаша, йөзләрчә яңа археологик истәлекләр табып өйрәнә. Шулар хакында студентлар түгәрәгендә, студентларның Бөтенсоюз археологик конференцияләрендә докладлар ясый, Мәскәү дәүләт университетының Мактау Грамотасы белән бүләкләнә.
Институтның татар теле, әдәбияты һәм тарих бүлеген кызыл диплом белән тәмамлагач, 1963 елда СССР Фәннәр академиясе Казан филиалының Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм тарих институтында археология буенча аспирантурада укый. Аның фәнни җитәкчесе күренекле археолог А.Х.Халиков була. Аспирантураны тәмамлап 1966-1996 еллар дәвамында шушы фәнни үзәктә кече, өлкән һәм төп гыйльми хезмәткәр булып эшли. Эзләнү отряды җитәкчесе булып ел саен археологик экспедицияләргә йөри, төрле тарихи чорларга, археологик культураларга караган меңнән артык истәлек табып өйрәнә, аларны фәнни әйләнешкә кертә. 1972-1992 елларда мөстәкыйль экспедиция җитәкчесе булып Иске Казан урынын казый, гаҗәеп бай матди культура калдыклары туплый. Мәскәү дәүләт университетында урта гасырлар археологиясе бенча 1968 елда кандидатлык, 1990 елда докторлык диссертацияләре яклый.
Р.Фәхретдинов – Татарстан, Идел буе, гомумән, Урта Евразия җирлегенең, бөтен татар халкының урта гасырлар археологиясе һәм тарихы буенча танылган белгеч, ул 200гә якын басма хезмәт, шул исәптән 30дан артык китап (фәнни монографияләр, фәнни-популяр китаплар), урта мәктәп, лицейлар һәм гимназияләр өчен «Татар халкы һәм Татарстан тарихы» исемле дәреслек, уку һәм күргәзмә әсбаплар авторы, «Татарстан һәм татар халкы тарихының атласы» дигән хезмәтне төзегән авторлар коллективының җитәкчесе. Ул Болгар дәүләте һәм Казан ханлыгының, шулай ук Алтын Урданың төньяк олысы археологик истәлекләренең тулы җыелмасын төзеп бастырып чыгарды. Бу ифрат кыйммәтле, бай академик басма фәндә беренче тапкыр эшләнде. Басманың авторы Р.Фәхретдинов СССР Фәннәр академиясенең 250 еллык юбилее уңае белән Бөтенсоюз халык хуҗалыгы казанышлары күргәзмәсенең көмеш медале белән бүләкләнде. Бүгенге көндә галим институтның планына кертелгән бөтен татар халкының алтынчы-егерменче йөзләргә караган тарихи-мәдәни мирасы истәлекләренең академик Корпусын төзү белән мәшгуль. Бу шулай ук тарих һәм археология фәнендә беренче тапкыр башкарыла торган ифрат кирәкле эш.
Р.Фәхретдинов халкыбыз тарихын җентекләп тикшереп фәнни басмаларда дөньяга чыгаручы күренекле галим генә түгел, милләтебез өчен бик тә кирәкле фәнни-популяр китаплар язуны, фәнни публицистиканы яңадан аякка бастыручы да. Халкыбыз тарихы, җыр-моңы, гамәли сәнгате турында матур әдәби тел белән язылган китаплары бар аның– «Җырчы», «Ташлар моңы», «Кичке азан» әнә шундыйлардан. Менә шушы өч китабы һәм әдәби публицистикасы өчен ул бертавыштан Татарстан Язучылар берлегенә кабул ителде.
Р.Фәхретдинов яшьлегендәгечә һаман да актив җәмәгать эшендә. Инде узып киткән гасырның туксанынчы елларында милли хәрәкәттә кайнады, Сөембикә манарасына ай кую мәсьәләсен күтәрүчеләрнең иң беренчеләреннән булды. Сосна Пүчинкәсе авылында Г.Тукайның әнисе Бибимәмдүдә абыстайның каберен тәгаенләүне һәм аңа таш куйдыруны оештырды. Ул Татарстан Республикасы Министрлар кабинеты каршындагы тарихи «Мирас» комиссиясенең рәисе.
Галим бүген Татарстан Фәннәр академиясенең Ш.Мәрҗани исемендәге Тарих институтында баш гыйльми хезмәткәр булып эшли. Ул берничә гыйльми совет әгъзасы, чын фидакарьлек күрсәтеп «Татар археологиясе» журналын чыгара. Туган ягының чын патриоты буларак бүген ул «Балтач тарихы»н язу белән мәшгуль.
Р.Г.Фәхретдиновның фәнни эшчәнлеге югары бәясен алды. Ул Татарстан Республикасының фән һәм техника өлкәсендә Дәүләт премиясе лауреаты, Татарстанның атказанган фән эшлеклесе, Һади Атласи исемендәге премиянең беренче лауреаты.


15 март.
15 март – Милади тәкъвимендә өченче айның унбишенче көне. Ел ахырына кадәр 291 көн кала.


1933 ел.
1933 ел – якшәмбе көненнән башланган ел.


44 ел (б. э. к.).
44 ел (б. э. к.) ел –


Габдулла Апанаев.
Габдулла Апанаев 1862 елның 15 мартында Вятка губернасының Малмыж өязе Сосна авылында икенче гильдияле Казан сәүдәгәре гаиләсендә туган. Әтисе Габделкәрим Исхак улы Апанаев Балтач төбәгендә киң сәүдә иткән. Габделкәрим бай унсигезенче гасыр уртасында дәүләт крестьяны Давыт Апанаевтан башланган, киң ботакланган данлыклы һәм иң борынгы Казан сәүдәгәрләре династиясенең бер тармагы.
1870 елда Габдулла Казанның иң шөһрәтле дини уку йортларының берсе булган «Мәрҗания» мәдрәсәсенә йөри башлый. Ул татар тарих фәненә нигез салучы Шиһабетдин Мәрҗанинең укучысы була. Мондагы укыту процессы дини кысалар белән генә чикләнми, математика, астрономия, география, биология, тарих кебек фәннәрне дә эченә ала, теософик фәннәр дә формаль, схоластик ысул белән укытылмый. Бу исә шәкертләрдә хөр фикерлелек, иҗтимагый тормыш белән кызыксыну, анда катнашу омтылышы тәрбияли. Шуның нәтиҗәсе буларак, «Мәрҗания» шәкертләре арасыннан татар мәгърифәтенең күп кенә күренекле вәкилләре чыккан. Үзенең гаҗәеп сәләте һәм тырышлыгы белән Габдулла остазының тиз арада яраткан шәкертенә әверелә. Аның Мәрҗанинең вафатына күп калмастан кызы Бибиһавага никахлануы моны ачык дәлилли.
Мәдрәсәне тәмамлагач яшь рухани унтугызынчы гасырның сиксәненче еллары ахырында Төркия һәм Мисырга сәфәр чыга. Сәфәренең максаты зур—чиксез фаҗигаләр һәм кысрыклаулар кичереп үз-үзенә бикләнгән халкын бу торгынлыктан чыгару юлларын эзләү, шул ук ислам тәгълиматы йогынтысында яшәүче илләрдән моның үрнәген табу. Һәм бу җәһәттән аның сәяхәте буш булмый.
Казанга кайту белән ул шәһәрнең иң эре һәм иң бай мәхәлләсе булган Печән базары мәхәлләсендәге Юныс мәчетенең икенче имамы итеп билгеләнә — бу турыда указ 1890 елның 15 декабрендә алына. Монда беренче имам булып үзе кебек үк алдынгы карашлы шәхес Хуҗиәхмәт ахун Мозаффаров эшли (аның хатыны Маһруй Мозаффария, кызы Мәхмүдә — яхшы ук таныш шагыйрәләр, улы Мансур Мозаффаров соңыннан мәшһүр татар композиторы була). Кызганычка каршы, мондый күркәм остаз белән Габдулла хәзрәткә озак эшләргә туры килми, 1893 елда бер ялгышын файдаланып Хуҗиәхмәт хәзрәтне эшеннән читләштереп җавапка тарталар. Үзе дә көтмәгәндә яшь имам Юныс мәчетенең бердән-бер имамы, әлеге мәхәлләнең рухи җитәкчесе булып кала. Бу исә аңа үзенең канатлы хыялларын тормышка ашыра башларга мөмкинлек бирә. Ул мәхәллә мәдрәсәсен дини тәгълимат белән дөньяви фәннәрнең органик кушылмасын хасил иткән яңа уку программасына нигезләнгән прогрессив уку йорты итеп үзгәртә башлый. Моның өчен күптән түгел үлгән әтисеннән калган мирас байлыгын да кызганмый — Казанның хәзерге Татарстан урамындагы йортын мәдрәсәгә бирә, классларны заманча итеп җиһазлый, дәреслекләр, әсбаплар ала. Илле шәкерт белем ала торган зур булмаган мәдрәсә аның тырышлыгы белән тиздән дан-шөһрәт казана, аңа хөр фикергә сусаган яшьләр тартыла, алдынгы карашлы мөгаллимнәр килә. Шундыйларның берсе — Әхмәтһади Максуди була.Ул үзе эшләгән абруйлы мәдрәсәне, югары түләүле урынын калдырып үзе генә килми, үзенең яраткан алдынгы карашлы шәкертләрен дә алып килә. Шушы чорда Г.Апанаев шәкертләре арасында Нәҗип Думави, Гаяз Исхакыйларның булуын әйтү үзе генә дә күпне сөйли. Аның бу прогрессив эшчәнлеге властьлар һәм карагруһчы татар әһелләре тарафыннан гаепләү-кысуларга да дучар була. Әмма болар Габдулла хәзрәтнең абруен гына күтәрә.
1898 елда Г.Апанаев дәүләт теркәлүе үткән татар мөселман хәйрия җәмгыятенең җитәкчесе итеп сайлана һәм аның эшен нык җанландыруга, матди мөмкинлекләрен киңәйтүгә ирешә, бу хәрәкәткә зур татар байларын җәлеп итә. Нәтиҗәдә 1904 елда 80 балага исәпләнгән, һөнәрчелек сыйныфы булган татар балалар приюты ачу мөмкинлеге туа. Үзе бу оешманың Почетлы әгъзасы итеп сайлана.
Г.Апанаев Россиядәге беренче мөселман сәяси партиясе «Иттифак әл-мөслимин»не оештыручыларның, аның сәяси документларын эшләүчеләрнең берсе була. Партия үзенең программ максатларыннан берсе итеп барлык халыкларның тигезлегенә ирешүне куя. Ул шулай ук «Азат» газетасын оештыручыларның берсе була — газетаның беренче саны 1906 елның 1 февралендә чыга. Тиздән әлеге партия йогынтысында татар мөселман яшьләренең «Берлек» оешмасы туа. Болар барысы да Казан губернасында гына түгел, бөтен Россия киңлегендә татар милли сәяси хәрәкәтенең кискен көчәюенә китерә һәм хөкүмәтне куркуга сала. Бу хәрәкәтнең активистларына каршы эш кузгатыла һәм эчке эшләр министры карары белән 1908 елның 17 мартында Г.Апанаев, Г.Баруди, С.Галиев, Г.Казаков, Г.Исхакый ике елга Вологда губернасына сөрелә.
Сөргеннән ул 1910 елның 31 мартында кайта һәм кабат сәяси эшчәнлеккә күмелә. Казан шәһәр думасына гласный итеп сайлана, үз кандидатурасын Дәүләт Думасына сайлауларда куя. Ул хәтта рус газеталарында әдәби рус телендә ачы ирония һәм сарказм белән Россиядә рус булмаган халыкларның изелүе, тигезсезлеге турында яза. Үзеннән соң килгән карагруһчылар тарафыннан кадимчелек үзәгенә әверелдерелгән мәдрәсәсен яңа урында торгыза, анда җәдиди мәктәп-мәдрәсәләр өчен укытучы мөгаллимнәр әзерли башлый. Ул инде имамлык вазыйфасыннан мәхрүм ителгән була, даими полиция күзәтүе астында тора, эзәрлекләнә, әмма кайнап торган сәяси эшчәнлеген туктатмый.
Г.Апанаевның гомере фаҗигале төстә өзелә. 1919 елның җәендә ул заложник итеп алына һәм бернинди нигезсез М.Вахитовны үтерүне оештыруда гаепләнеп кызыл гаскәрләр тарафыннан атып үтерелә.


Рахман Ильяс.
Габдрахман Вәкил улы Ильясов – мәшһүр татар драматургы.
Биография.
Рахман Ильяс (Габдрахман Вәкил улы Ильясов) 1908 елның 15 мартында элекке Казан губернасы Зөя өязе (хәзерге Татарстанның Апас районы) Карамалар авылында туа. Аның әтисе Вәкил абзый, социаль чыгышы белән крестьян булса да, бөтен аңлы гомерен диярлек Грозный нефть промыселларында эшләп уздыра. 1919 елның җәендә ул үзенең гаиләсен дә шунда алып китә. Яшүсмер Габдрахман Грозныйда гомуми белем алуын дәвам иттерә, 1924 елдан нефть промыселында слесарь өйрәнчеге булып эшли башлый, ә 1925— 1927 елларда ФЗӨ мәктәбендә укый. Аны тәмамлагач, янәдән әүвәлге эшендә эшли. 1929 елда аны Грозныйдагы Шәрекъ халыклары клубы идарәсенә председатель итеп билгелиләр, аннары ул ВЛКСМның район комитетында халык мәгарифе һәм көнкүреше бүлеге мөдире хезмәтендә була. 1929 елда Коммунистлар партиясенә член итеп алына.
1931 елда Р. Ильяс Казанга килә һәм Татар коммунистлар университет тына (ТКУ) укырга керә. Ел ярым укыгач, яңадан Грозныйга кайта һәй 1933 елга кадәр нефтьчеләр өчен чыга торган күп тиражлы газета редакциясендә эшли. 1933 елдан башлап Р. Ильяс—Казандагы газета редакцияләрендә, Татарстан радиокомитетында әдәби хезмәткәр, редактор, Татарстан? Язучылар союзы идарәсендә әдәби консультант, аннары Татглавлит вәкиле булып эшли. Бөек Ватан сугышы башлануга, ул үзе теләп фронтка китә һәм рота командиры сыйфатында Украинада барган каты сугышларда катнаша. Харьков тирәсендәге шундый сугышларның берсендә, 1943 елның 23 августында, ул батырларча һәлак була. Совет хөкүмәте аны, үлгәннән соң, Сугышчан Кызыл Байрак ордены белән бүләкли.
Рахман Ильяс әдәбият мәйданына утызынчы елларның башында нефтьчеләр һәм тау халыклары тормышыннан алып язылган хикәяләре беләш килеп керә («Кем гаепле?», 1930; «Шәрифҗамал», 1932; «Таулар арасында» 1933; «Чыныгу», 1933 һ. б.). Нефть промыселларында социалистик хезмәт һәм корткычлыкка каршы көрәш темаларын яктырткан «Горизонт» (1933— 1934) повесте язучының иҗатында аеруча күренекле урын тота. Әсәрдә эшчеләр тормышы реалистик вакыйгалар һәм индивидуальләштерелгән үзенчәлекле образлар аша шактый киң һәм сәнгатьчә ышандырырлык итеп ачыла. Әдипнең шушы ук нефть промышленносте темасына багышланган берничә сәхнә әсәре дә бар. «Фонтан» (1939), «Танышлар» исемле драмаларында автор производствода эшләүче иске интеллигенция арасындагы сыйнфый дифференциация процессын күрсәтә, ә «Таулар тетри» (1941) пьесасында Грозный нефтьчеләренең гражданнар сугышында катнашуын сурәтли.
Рахман Ильяс 1938 елдан СССР Язучылар союзы члены иде.


Әдхәт Синугыл.
Әдхәт Синугыл — татар шагыйре.
Ул 1935 елның 15 мартында Башкортстанның Куганакбаш авылында туа. Революциягә кадәр мәдрәсәсе белән дан тоткан Эстерлебаш мәктәбендә укый. Әдхәт Мәгъсүм улына яшьли ук читкә китү насыйп була. Габделҗаббар Кандалый әл-Болгари язганча, яшь шагыйрь “горбәтне ихтыяр итә”. Озак еллар Ташкентта яшәп иҗат итә. Әдхәт Синугылның бер-бер артлы шигъри җыентыклары чыга, 2003 елда төрле елларда иҗат ителгән әсәрләрен эченә алган «Ефәк кәрваннар» исемле шактый күләмле китабы дөнья күрә.
Әдхәт Синугыл-Куганаклы иҗатына шигъри форма, вәзен һәм ритм төрлелеге хас. Аның күп кенә әсәрләре гомумтөрки шигърияттә элек кулланылган “мөсәддәс”, “тоюк”, “кушма”, “робагый”, “фәрд” үлчәнешендә язылган. Гомумән, Синугыл төрки халыкларның уртак мәнфәгатьләренә, тел һәм дин берлегенә аеруча игътибар итә. Соңгы елларда Әдхәт Синугыл, аеруча Кырым татарлары хокукларын яклап, ялкынлы шигырьләр иҗат итте.


Зөлфәт Хәким.
Зөлфәт Хәким, тулы исеме Зөлфәт Зөфәр улы Хәкимханов — татар халкының мәшһүр җырчысы, композитор, драматург, җәмәгать эшлеклесе.
Биография.
1960 елның 11 августында Татарстанның Түбән Кама районы Шәңгәлче авылында туа. Үз авылындагы мәктәпне тәмамлагач, армиядә хезмәт итә, соңыннан Казан химия-технология институтында читтән торып укый.
1980 елларда сәнгатькә һәм әдәбиятка килә. Мәдәният өлкәсендә ул шагыйрь, композитор, драматург, проза остасы буларак мәгълүм.
Зөлфәт Хәкимнең “Агымсуда ни булмас”, “Курку” һ. б. повестьлары, “Мәгънәсез низаг” (1991), “Чын ярату” (1991), “Котлы булсын туегыз!” (1991), “Гонорар” (1994) һ.б. күпсанлы хикәяләре һәм монологлары дөнья күрде. Авторның 1995-1996 елларда иҗат ителгән “Гөнаһ” исемле романы тирән фәлсәфилеккә, психологизмга корылган булуы белән башка әсәрләрдән аерылып торды. Әлеге роман татар прозасының казанышы булды. Ул, автор тарафыннан рус теленә тәрҗемә ителеп, “Трясина” исемендә нәшер ителде.
Зөлфәт Хәкимнең Идел буе Болгар дәүләте тарихына багышланган “Мәңгелеккә изге сәфәр” (1995-1996) пьеса-кыйссасы, тормышыбызның иҗтимагый-сәяси вакыйгаларга багышланган, тоталитар системаның асылын ачкан “Җүләрләр йорты” (1995) трагикомедиясе, халыкның тормыш-көнкүрешен тасвирлаган “Карак” (1994), “Зәхмәт”(1994), “Үтермә” (1996), “Килә ява, килә ява” (1997), “Мин төш күрдем” (2001), “Чапты атым Казанга” (2002) һ.б. пьесалары яңа форма, стиль, образлар системасы белән аерылалар.
Зөлфәт Хәким — тирән фәлсәфи эчтәлекле мәкаләләр һәм афоризмнар авторы да. 2003 елда татар драматургиясен һәм театр сәнгатен үстерү максаты белән Татарстан күләмендә үткәрелгән “Яңа татар пьесасы” бәйгесендә З. Хәкимнең “Телсез Күке” драмасы беренче урынны яулап алды. Шулай ук драматургның “Бит” пьесасы да махсус бүләккә лаек булды.


«Телсез Күке» спектакле.
«Телсез Күке» – Галиәсгар Камал исемендәге Татар дәүләт академия театры куйган 2 бүлекле роман. Драматург – Зөлфәт Хәким. Дәвамы 2 сәгать 55 минут. Спектакльнең премьерасы 2004 елның 10 нояберендә булды.
Сюжет.
1939 ел. Советлар Союзы белән Финляндия арасында барган канлы сугышта ике татар очраша. Зариф дигәне Татарстандагы Субай авылыннан, Зыятдине Финляндиядә туган татар егете. Нәсел җепләре бер үк авылга илткән, җитмәсә туган тиешле бу татар егетләре сугышта һәркайсы үз илен яклап сугыша. Сиздерми генә килеп Зарифны атарга хәзерләнгән Зыятдин карга чумган Карелия урманнарын сискәндереп җибәргән моңлы җырдан каушап кала. Ул атарга хәзерләнгән солдат аның өчен иң кадерле булган татар телендә әнисе яраткан җырны җырлый бит.


Мансур Хәсәнов.
Мансур Хәсән улы Хәсәнов – әдәбият галиме, тәнкыйтьче, җәмәгать һәм дәүләт эшлеклесе.


Әбу Һөрәйрә.
Әбу Һөрәйрә яки Габдеррахман ибн Сахр әд-Дәүси (- «мәче хуҗасы»;; радыйАллаһу ганһу) (603-681) - билгеле сәхаб, иң күп хәдисләр тапшыручы. Исламгача аның исеме Габдеш-Шәмс ("кояшка табынучы" яки "кояш колы") була. Ислам кабул иткәч, Рәсүлүллаһ (саләллаһу галәйһи үә сәләм) аңа Габдер-Рахман ибн Сахр исемен бирә.
Сарыклар көтүен көткән вакытта, ул кыргый мәче балаларын таба. Аларның берничәсен җиңенә тыгып өенә алып кайткач, гаиләсе аны Әбу Һөрәйрә («мәче хуҗасы») дип йөртә башлый.
Әбу Һөрәйрә тумышы белән Йәмәндәге Дәус әл-Әзди кабиләсеннән була. Бу кабилә потларга табынган, кабиләнең яклаучысы булып Зуль-Хулса исәпләнгән. Бу кабиләнең хөрмәтле кешеләреннән берсе - Туфәйл ибн Гамр Мәккәдә ислам кабул итеп кайткач, аның дәгъвәте нәтиҗәсендә Әбу Һөрәйрә дә ислам кабул итә. Мәккәне ачуга бераз вакыт кала, ул, Ислам турында күбрәк белер өчен, Мәдинәгә, Пәйгамбәр (саләллаһу галәйхиссәләм) янына, күчә. Әбу Һөрәйрә үзе турында әйткән: “Мин ятим булып үстем һәм һиҗрәтне ярлы килеш кылдым”. Ул әс-Суффәдә - Пәйгамбәр мәчете янында урнаша. Монда мәчеттән башка сыеныр урыннары булмаган ярлы мөһәҗирләр яшәгән. Әбу Һөрәйрә биредә үзен Коръәнне өйрәнүгә, намаз укуга багышлый. Ул Мөхәммәд саләллаһу галәйһи уәссәләмне бик каты яраткан һәм гел аның белән булырга тырышкан. Мәдинәгә күчкәч, Пәйгамбәр белән бөтен сугышларда да катнашкан. Әбу Бәкер хәлифәлеге вакытында диннән чыгычыларга каршы сугышларда, соңрак Ярмук сугышында, Әрмәнстан һәм Җурданга яуларда катнаша.
Әбу Бәкер аны Бәһрәйн әмиренең ярдәмчесе итеп билгели.
Әбу Һөрәйрә 78 яшендә, һиҗри 57 елда вафат була.


16 март.
16 март – Милади тәкъвимендә өченче айның уналтынчы көне. Ел ахырына кадәр 290 көн кала.


Кече Чынлы елгасы.
Кече Чынлы елгасына коючы "Океан" сусаклагычыЧүпрәле-Бездна калкулыгыннан агып чыккан Кече Чынлы елгасы, үз юлында 60 чакрым басу-кырларны, иңкү-болыннарны дуамал ярып, сырт урыннарны җайлы гына урап, елга-ерынты, чишмә суларын туплап, Зөя ылгасына барып кушыла. Елганың урта агымында, ярларының ике ягына да җәелеп татар халкының кйнбатыш диалектында сйләүче, ягъни мишәр дигән төркем килеп төпләнгән-зур бер авыл барлыкка килгән һәм аңа Кече Чынлы дигән исем биргәннәр.


Азан.
Аза́н - Исламда намазга чакыру.
Азан эчтәлеге.
“Аллааһү әкбәр” – “Аллаһ бөек” – 4 мәртәбә.
“Әшһәдү-әлләәә-иләәһә-иллә-ллаааһ” – “Аллаһтан башка илаһ юк, дип шаһитлык кылам” – 2 мәртәбә.
“Әшһәдү әннә Мүхәммәдәр-расүүлүллаааһ” – “Мөхәммәд(саллалаһу галәйһи вә сәллам) – Аллаһның рәсүле, диеп шаһитлык кылам” – 2 мәртәбә.
“Хәййә галәс-саләәәһ” – “Намазга барыгыз” – 2 мәртәбә.
“Хәййә галәл-фәләәәх” - “Уңышка ирешерсез” – 2 мәртәбә.
“Аллааһү әкбәр” - “Аллаһ бөек” – 2 мәртәбә.
“Ләәә иләәһә иллә-ллаааһ” – “Аллаһтан башка илаһ юк” – 1 мәртәбә.
Иртәнге азанда "Хәййә галәл-фәләәәх" сүзләреннән соң 2 мәртәбә “"Әссаләәтү хайрум минән-нәүүүм"” – “Намаз йокыга караганда яхшырак”, - диеп әйтелә.
Камәт әйткәндә “"Хәййә галәл-фәләәәх"” сүзләреннән соң 2 мәртәбә “"Каде-каамәтис-саләәһ"” – “Намаз башланды” – дип кабатлана.
“"Аллааһүммә раббә һәәзиһид-дәгъвәтит-тәәммәти вә-саләәтилкааимәһ. Әәти Мүхәммәдәнил-вәсииләтә вәл-фәдыйиләтә вәд-дәраҗәтәл-гаалийәтәр-рафиигаһь. Вәбгасһү мәкаамәм-мәхмүүддәни-лләзи вагаттәһ. Вәрзүкънәә шәфәәгатәһү йәүмәл-кыйәмәһ. Иннәкә ләә түхълифүл миигад"”.
Тарих.
Мөхәммәд галәйһиссәләм, Мәдинәгә күчкәч, мөселманнар белән бергә мәчет төзи. Мөселманнар мәчеткә намаз укырга җыелганнар, ә намаз вакыты кергәнне күрсәтүче билге яки чакыру булмаганга, уңайсызлыклар килеп туган. Мөхәммәд галәйһиссәләм мөселманнарны намаз вакыты җиткәнлеген күрсәтергә берәр билге яки сигнал уйлап табыр өчен җыелышка чакыра. Бер кеше ут, икенчесе сур, өченчесе кыңгырау кулланырга, ә Гомәр ибнел-Хәттаб каты тавыш белән чакырырга тәкъдим итә. Пәйгамбәр аның тәкъдимен хуплый. Ә аннары азан сүзләрен Габдулла ибне Зәйд Габдерраббиһи әл-Әнсари һәм Гомәр ибнел-Хәттаб бер көнне төшләрендә күрәләр. Биләл ибне Рабәх азан әйтүче беренче кешегә әйләнә.
Иртәнге намаз азанындагы “"Әссаләәтү хайрум минән-нәүүүм"” – “Намаз йокыга караганда хәерлерәк” сүзләрен Биләл кертә.


18 март.
18 март – Милади тәкъвимендә өченче айның унсигезенче көне. Ел ахырына кадәр 288 көн кала.


Вил Усманов.
Вил Усманов — данлыклы татар композиторы.
Биографиясе.
Вил 1968 елның 18 мартында гаиләдә беренче бала булып дөньяга килә. Әтисе Нургали абый – данлыклы балта остасы, шуның өстенә батыр көрәшче дә әле. Әтисе Вилне зур хыяллар белән тәрбияли: ул аның нәкъ үзе кебек көрәшче булуын тели. Әнисе Рәсимә апа хуҗалыкның иң алдынгы сыер савучыларыннын берсе. Үзе дә мәҗлес-бәйрәмнәрдә җырларга яраткангамы, улын киләчәктә җырчы итеп күрергә тели. Ә хәйләкәр малай Вил икесенең дә теләген үти.
Бала чактан ук бик шук һәм шаян була ул. Җитешмәгән җире, уйнамаган уены, эшләмәгән эше калмый. Һәрвакытта да үзеннән ике-өч яшькә олы малайлар белән уйный. Җәен велосипедта йөрергә, кышын чаңгыда шуарга ярата. Әтисе һәр җәй саен улына бер велосипед алып бирергә мәҗбүр була. Авылдашларының бу чаклы да әрсез, тиктормас егеткә башта исләре китсә дә, соңыннан күнегәләр.
Сабан туендагы көрәш мәйданына аны, беренче классны тәмамлагач, тәүге тапкыр әтисе алып чыга.
Хансөярдә 8 классны тәмамлап, Вил Әлмәт физкультура техникумына укырга керә. Әтисенең көрәшеп алган гармунына үзлегеннән уйнарга өйрәнгән Вил бирегә килгәч гитарада уйнау серләренә төшенә, шул ук вакытта авыр атлетика һәм татарча көрәш белән дә шөгыльләнә. Укулардан бушаган арада бер төркем курсташ егетләр-кызлар белән күрше-тирә авылларда концертлар куеп йөри.
17 яше тулгач студент егет Баулы районы сабан туенда көчен сынап карарга тели. Беләге юан берне генә егамы, көндәшләрен, авыл агайлары әйтмешли, "чиста"га бәреп, батыр кала һәм иңенә зур тәкә салып кайтып китә.
Техникумны тәмамлап Яңа Чуты мәктәбенә физкультура укытучысы булып килгәч, Вил – энергиясе ташып торган яшь укытучы – тулысынча мәктәп эшенә бирелә: укучы егетләр өчен татарча көрәш түгәрәге оештырып җибәрә, җыр дәресләре алып бара, район буенча уздырылган үзешчәннәр ярышларында катнаша. Авыл һавасы илһам бирәме, әллә күңелеңдәге моң чишмәсе агар юлын табамы, 1987 елда егет дәртле җырлар иҗат итә башлый.
Талантлы, энергиясе ташып торган егетнең авылда каласы киләме?.. Хыяллары аны калага дәшә. Ул Баулы шәһәренә килә һәм спорт комплексына тренер булып эшкә урнаша. "Шәкертләрем бүгенге көндә дә районда гел призлы урыннарга лаек була", – дип горурлана ул. Җитез егет бер үк вакытта Муса Җәлил исемендәге мәдәният йортында баянчы булып эшләргә дә өлгерә. Җиде кешелек төркем авылларда, районнарда, шәһәрләрдә концертлар куя.
Вил Усмановка Казан шәһәрендә үзешчән композиторлар фестивалендә катнашырга насыйп була. Шунда ул Риф Гатауллин белән таныша. Күренекле композитор аны Казанга укырга келергә чакыра. Вил, тәвәкәлләп, 1991 елны Казан музыка училищесына укырга керә.
1995 елдан бирле ул – Казан милли мәдәни үзәгендә профессиональ җырчы. Яңа җырлары белән тамашачыны әледән-әле сөендереп тора.


Чарльз Бронсон.
Каро́лис Бучи́нскис () яисә Чарльз Де́ннис Бучи́нски (; 1921 елның 3 ноябре, Эренфелд, Пенсильвания — 2003 елның 30 августы, Лос-Анджелес, Калифорния), Чарльз Бро́нсон псевдонимында билгеле () — батыр кыяфәтле ир-атлар ролендә уйнаучы америка киноактёры.


2 номерлы лицей-интернат (Казан).
2 номерлы лицей-интернат, элекеге исем 2 номерлы татар-төрек лицее — Казанның иң абруйлы һәм алдынгы мәктәпләрнең берсе. Лицей 1992 елда Татарстан һәм Төркия хөкүмәтләре тарафыннан ачылды.
Мәктәптә 7 сыйныфтан башлап укыйлар. Лицей үзенчәлеге - интернат, ягъни укучыларның күпчелеге атна буена махсус бинада яшиләр.


19 март.
19 март – Милади тәкъвимендә өченче айның унтугызынчы көне. Ел ахырына кадәр 287 көн кала.


20 март.
20 март – Милади тәкъвимендә өченче айның егерменче көне. Ел ахырына кадәр 286 көн кала.


Рузалия Гарифуллина.
Рузалия апа ("Рузалия апа Гарифуллина") — татар җырчысы, җырчы карьерасын 72 елда башлап җибәрә.
«Ruza».
«Ruza» альбомы — DJ Rabbah белән бергә ясаган төрле темаларга бию ремикслары.
«Котлы булсын, матур булсын».
«Котлы булсын, матур булсын» альбомы — гармун көенә халык җырлары һәм бонус: DJ Rabbah белән ике трэк.


Батырша.
Батырша (1710 — 24 июнь, 1762) (урыс телле тарихи әдәбиятта — Абдулла Алеев, Батырша Алиев, Абдулла Мязгялдин, Губайдулла Матзялтдин; чын исеме Габдулла Гали улы) — 1755-56 еллардагы мөселман баш күтәрүе җитәкчесе, публицист, мулла.
Биография.
Себер юлы, Уфа өязе Карыш авылында мишәр татарлары гаиләсендә туа.
Берничә мәдрәсәдә укый. 1744 - 45 елларда Илша авылында мөгаллим була. 1749 елдан Карыш-Баш авылы мулласы. Шәригатьтә тирән белемнәре белән аерылып тора. Еш кына хакимият тарафыннан мирас эшләрен хәл итәр өчен чакырыла. 1754дә Себер юлы ахуны булып сайланыла, ләкин бу вазифаны алмый. 1754 - 55 елларда Усак, Себер юлларының байтак кына волостларында була.
1755 елның язында мөселманнарны баш күтәрүгә өнди.
Баш күтәрүләр Урыс империясе тарафыннан басыла һәм 1758 елда Батырша каторгага җибәрелә.
1762 елда аннан качкан вакытта 4 сакчыны үтерә һәм үзе дә үлә.


Шәригать.
Шәригать (— (дөрес юл, образ действия, туры мәгънәдә чишмә, чыганак дигәнне аңлата) — Ислам динендә җәмгияви һәм дини кагыйдәләр җыентыгы.


İske Qormaş.
İske Qormaş - Tatarstan Respublikası Aqtanış rayonında urnaşqan awıl.
Tarix.
Awılğa 16 ğasırda Qormaş babay nigez sala. 18 ğasırda awıl Pugaç fetnäsendä aktiv qatnaşa.
19 ğasırda awılda cädidi mädräsä açıla, anda Märcäni şäkerte uquta. 20 ğasırda kolxoz töyelä. Xäzerge waqıtta awıl iqtisadı awır xäldä.


21 март.
21 март — Милади тәкъвимендә өченче айның егерме беренче көне. Ел ахырына кадәр 285 көн кала.
Вакыйгалар.
link=Татарстан
Вафатлар.
*


Нәүрүз.
Нәүрүз (фарс. "яңа көн") — Урта Азиядә, Иранда, Әфганстанда һәм кайбер башка илләрдә бик борынгыдан килгән Яңа елны каршылау бәйрәме.
Нәүрүз көн белән төн тигезләшкән чорга — 21–22 мартка туры килә.
Нәүрүз бәйрәмен татарлар да каршылый. Яңа елны март аенда башлап җибәрүнең татарлар яшәгән Урта Идел буенда булганлыгы мәгълүм. Ул чорда Нәүрүз көннәрендә (ул берәр атнага — 10 көнгә сузылган) йорттан-йортка кереп «нәүрүз әйтеп» йөрү гадәте булган. Моны укучы балалар, шәкертләр башкарган. Нәүрүз такмагын укып, яки яттан әйтеп, хуҗаларга бәхет, уңышлар теләп йөргәннәр.


1922 ел.
1922 ел - якшәмбе көненнән башланган ел.


22 март.
22 март — Милади тәкъвимендә өченче айның егерме икенче көне. Ел ахырына кадәр 284 көн кала.


.je.
.je — Джерсиның югары дәрәҗәле милли домены.
je


.jm.
.jm — Ямайканың югары дәрәҗәле милли домены.
jm


.jo.
.jo — Иорданиянең югары дәрәҗәле милли домены.
jo


.jp.
.jp — Япониянең югары дәрәҗәле милли домены.
jp


.ke.
.ke — Кениянең югары дәрәҗәле милли домены.
ke


.kg.
.kg — Кыргызстанның югары дәрәҗәле милли домены.
kg


.kh.
.kh — Камбоджаның югары дәрәҗәле милли домены.
kh


.ki.
.ki — Кирибатиның югары дәрәҗәле милли домены.
ki


.km.
.km — Комор утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
km


.kn.
.kn — Сент-Китс һәм Невис утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
kn


.kp.
.kp — Корея халык-демократик җөмһүриятнең югары дәрәҗәле милли домены.
kp


.kr.
.kr — Корея Җөмһүриятенең югары дәрәҗәле милли домены.
kr


.kw.
.kw — Күвәйтнең югары дәрәҗәле милли домены.
kw


.ky.
.ky — Кайман утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
ky


23 март.
23 март – Милади тәкъвимендә өченче айның егерме өченче көне. Ел ахырына кадәр 283 көн кала.
Вафатлар.
*


24 март.
24 март — Милади тәкъвимендә өченче айның егерме дүртенче көне. Ел ахырына кадәр 282 көн кала.
Искәрмәләр.
*


Плутон (планета).
Плуто́н (134340 Pluto) — Кояш системасына керүче кәрлә планета.


Хәсән Сарьян.
Хәсән Сарьян, чын исеме Сарьян Салихҗан улы Хәсәнов — Башкортстанда туган татар язучысы.
Биография.
Хәсән Сарьян 1930 елның 24 мартында Башкортстанның Илеш районы Иске Аю авылында туа. Башлангыч белемне үз авылларындагы мәктәптә алып, җиде классны күрше авыл мәктәбендә тәмамлый. Аннан соң колхоз эшендә һәм клуб мөдире хезмәтендә була. 1948-1951 елларда Х. Сарьян – Бөре татар педагогия училищесы студенты. Училищедан соң ул Уфа педагогия институтына укырга керә һәм, аны тәмамлап, «Кызыл таң», «Совет Башкортстаны» газеталары, «Сәнәк» журналы редакцияләрендә әдәби хезмәткәр булып эшли. 1957-1960 елларда Башкорт дәүләт университетында татар теле тарихы һәм хәзерге татар теле курсыннан лекцияләр укый.
1960 елда Хәсән Сарьян Казанга күчеп килә, башта «Азат хатын» журналы редакциясендә җаваплы секретарь, соңыннан СССР әдәби фондының Татарстан бүлеге директоры һәм «Идел» альманахының редакторы булып эшли.
Х. Сарьян әдәби иҗат юлын хикәяләр язудан башлый. Аның беренче хикәяләр җыентыгы 1962 елда Казанда басылып чыга һәм укучылар тарафыннан җылы каршы алына. Аннан соң авторның хикәяләре тупланган тагын ике җыентыгы дөнья күрә. Беренче хикәяләре белән үк Х. Сарьян үзенчәлекле язучы, тел остасы булып таныла. «Әткәм һөнәре», «Бер ананың биш улы» повестьлары авторга аеруча зур уңыш китерә. Бу әсәрләре белән Х.Сарьян 1970нче еллар татар прозасының күренекле вәкилләре сафына баса.
Х. Сарьян – тел белеме, әдәби тәнкыйть һәм тәрҗемә өлкәләрендә дә актив эшли. Ул татар теленең аңлатмалы сүзлеген төзү эшендә катнаша, озак еллар буе радиодан тел мәсьәләләренә багышланган әңгәмәләр алып бара, әдәби осталык турында күп санлы мәкаләләр бастыра.
Әдипнең аерым әсәрләре рус һәм башка халыклар телләренә тәрҗемә ителә. Ул үзе дә татарчага проза әсәрләре тәрҗемә итә. Алар арасында Чыңгыз Айтматовның «Гүзәлем Әсәл» повестеның кыргызчадан тәрҗемәсе аеруча зур осталык белән эшләнгән.
Хәсән Сарьян 1978 елның 21 сентябрендә кинәттән вафат була.


Мөхәммәт Гали.
Мөхәммәт Гали — язучы, тел белгече.
Татарстанның Балык Бистәсе районы Олы Елга авылында туа. Башта Сатыш, аннары Казан һәм Оренбург мәдрәсәләрендә укый. Үзлегеннән рус телен өйрәнә. Беренче бөтендөнья сугышында катнаша. Октябрь инкыйлабыннан соң, туган авылына кайтып, мөгаллимлек итә. 1919 елда Казанга килә һәм 1931 елга кадәр төрле газета редакцияләрендә эшли. 1931-1933 елларда Казан университетының география факультетында укый. Аннары Казан педагогика институтында укыта. 1946 елдан гомеренең соңгы көненә кадәр Тел, әдәбият һәм тарих институтында фәнни эш белән шөгыльләнә: әдәбият тарихы буенча хезмәтләр (“Г.Камал” дигән монография, И.Хәлфин, Г.Мәхмүдов, Ш.Мәрҗани, Акмулла, С.Рәмиев, Ш.Камал, Өмми Камал һ.б. турында мәкаләләр, “XVIII йөз татар әдәбияты буенча очерклар” һ.б.) яза.
М. Гали – танылган хикәяче дә. Аның хикәяләре “Сайланма әсәрләр”ендә (К., 1956) туплап бирелгән.
Мөхәммәт Гали 1952 елда вафат була.


Жюль Верн.
Жюль Габриэ́ль Верн (фр. "Jules Gabriel Verne"; 1828 елның 8 феврале, Нант, Франция — 1905 елның 24 марты, Амьен) — француз географы, мәшһүр язучы, әдәбият классигы. Француз География Җәмгыяте әгъзасы булган.


Рене Генон.
Рене́ Гено́н (René Guénon, 15 ноябрь 1886, Блуа, Франция — 7 январь 1951, Каһирә, Мисыр) — француз фәлсәфәчесе. Метафизика өлкәсендә йогынтысы аеруча зур була.


25 март.
25 март – Милади тәкъвимендә өченче айның егерме бишенче көне. Ел ахырына кадәр 281 көн кала.
Искәрмәләр.
*


Абдулла Әхмәт.
Абдулла Әхмәт (тулы исеме Абдулла Сафиулла улы Әхмәтов) — татар язучысы, драматург.
Абдулла Әхмәт 1905 елның 25 мартында хәзерге Курган өлкәсенең Звериноголовск авылында туа. Авыл мәктәбендә башлангыч белем ала. Соңыннан, махсус курслар тәмамлап, 1922-1923 елларда Чиләбе өлкәсенең балалар йортында тәрбияче, аннары үз авылларында уку йорты мөдире булып эшли. Шул вакытларда ул Уралда чыга торган газетага хәбәрләр яза башлый. 1925 елдан Свердловск шәһәрендә татар телендә чыга торган «Сабан һәм чүкеч» газетасы редакциясендә эшли. Газета-журналларда аның очерклары, кыска хикәяләре, ә 1931 елда Мәскәүнең «Центриздат» нәшриятында «Кара баганалар» исемле беренче китабы дөнья күрә.
1932 елда А. Әхмәт Казанга күчеп килә. 1932-1936 елларда Казан дәүләт педагогия институтында укый, «Совет әдәбияты» (хәзерге «Казан утлары») журналы редакциясендә әдәби хезмәткәр, аннары Казан химия-технология техникумында һәм музыка мәктәбендә татар теле һәм әдәбияты укытучысы булып эшли.
Бөек Ватан сугышы башлангач, Абдулла Әхмәт фронтка китә. Ике ел буе алгы сызыкта гади солдат булып фашистларга каршы сугыша. Яраланып, госпитальдә дәваланып чыккач, яңадан алгы сызыкка кайта һәм сугышның ахырына кадәр фронт газетасы редакциясендә эшли һәм совет солдатларының сугышчан батырлыклары турында күп санлы очеркларын, хикәяләрен иҗат итә.
1946 елда армиядән кайткач, Абдулла Әхмәт Татарстан китап нәшриятында яшьләр-балалар әдәбияты редакциясе мөдире, аннары «Пионер» (хәзерге «Ялкын») журналының җаваплы редакторы булып эшли.
Абдулла Әхмәтнең сугыштан соңгы иҗаты проза һәм драматургия жанрларының һәр икесендә дә нәтиҗәле эшләве белән характерлы. Бу елларда ул нефтьчеләр тормышына багышланган «Кара алтын», «Яшәү көче» исемле очерк китапларын һәм «Серләр», «Егет сүзе» исемле драма әсәрләрен яза. Пьесалары Татар дәүләт академия театры сәхнәсендә куелып, берничә сезон зур уңыш белән бара.
Абдулла Әхмәт балалар өчен дә күпләгән әсәрләр яза. Ул – ике дистәгә якын китап авторы.
Абдулла Әхмәт татар халык иҗаты әсәрләрен туплау, әдәби эшкәртү һәм матбугатка әзерләп чыгару өлкәсендә дә нәтиҗәле эшли. 1938 елда аның фольклорчы Хәмит Ярми белән бергә бастырып чыгарган «Халык иҗаты» исемле зур җыентыгын, үзе тарафыннан төзелгән һәм кат-кат басылган «Хуҗа Насретдин мәзәкләре», «Мәкальләр», «Табышмак әйтәм – табыгыз» дигән җыентыкларны күрсәтергә була.
Абдулла Әхмәт 1976 елның 28 октябрендә, Казанда вафат була.


Гөлсем Камская.
Гөлсем Сәйфулла кызы Камская (Ильясова) — күп татар театрларында эшләгән талантлы артистка.
Гөлсем Камская 1901 елның 25 мартында Казан шәһәрендә туа. Аның сәхнә эшчәнлеге 1919 елда башлана. Г. Камская Казан, Әстерхан һәм Мәскәү татар театрларында хезмәт итә, ә 1933 елдан ул – Г.Камал исемендәге Татар дәүләт академия театры артисткасы.
Ярты гасырлык сәхнә эшчәнлеге чорында ул татар, рус һәм дөнья драматургиясе әсәрләре буенча эшләнгән спектакльләрдә төрле характердагы дистәләрчә образлар иҗат итә.
Аның героиняларының сәхнәдәге тормышы һәрвакыт тирән фикерле, нечкә психологизм, милли үзенчәлекле булулары белән аерылып тора.
Нәгыймә (“Банкрот”, Галиәсгар Камал), Галчиха (“Гаепсездән гаеплеләр”, А.Островский), Маһинур (“Миңлекамал”, М.Әмир), Блюм (“Тормыш яңадан башлана”, В.Собко), Гөлниса (“Шомлы көннәр”, Таҗи Гыйззәт), Сәхилә (“Х.Насретдин”, Нәкый Исәнбәт), Сабира (“Татар хатыны ниләр күрми”, Галимҗан Ибраһимов) һәм башка ул уйнаган рольләр татар театр сәнгатен үстерүдә билгеле бер өлеш була, артисткага шөһрәт китерә.
Г. Камская театрның җәмәгать эшләрендә актив катнаша, яшь артистлар белән үзенең бай иҗат тәҗрибәсен уртаклаша. Гөлсем Камская 1975 елның 8 декабрендә вафат була.
Театр сәнгатен үстерүдәге зур хезмәтләре өчен Гөлсем Камскаяга РСФСРның атказанган һәм Татарстанның халык артисткасы дигән мактаулы исемнәр бирелә.


«Беренче театр» (фильм).
«Беренче театр» - Совет чорында төшерелгән фильм.


Сан-Франциско.
Сан-Франци́ско (, кыскача "Frisco") — АКШның Калифорния штатында урнашкан шәһәр. 2008 елда халык саны 808 мең кеше булган, халык тыгызлыгы буенча Сан-Франциско АКШның 12 шәһәре. Сан-Франциско шәһәре Сан-Франциско ярымутрауның төньягында урнашкан.
1776 елда испаннар ярымутрау ярында форт төзеп, аны изге Франциск Ассизский хөрмәтенә атадылар. 1848 елда Алтын лихорадка нәтиҗәсендә Сан-Франциско тиз үсә башлады. 1906 елда булган җир тетрәү һәм янгын нәтиҗәсендә шәһәр тулысынча бетерелде, һәм яңадан төзелде. ү
Сан-Франциско — дөньяның иң мәшһүр туристик үзәкләрнең берсе.


.la.
.la — Лаосның югары дәрәҗәле милли домены.
la


.lb.
.lb — Ливанның югары дәрәҗәле милли домены.
lb


.lc.
.lc — Сент-Люсиянең югары дәрәҗәле милли домены.
lc


.li.
.li — Лихтенштейнның югары дәрәҗәле милли домены.
li


.lk.
.lk — Шри-Ланканың югары дәрәҗәле милли домены.
lk


.lr.
.lr — Либериянең югары дәрәҗәле милли домены.
lr


.lu.
.lu — Люксембургның югары дәрәҗәле милли домены.
lu


.lv.
.lv — Латвияның югары дәрәҗәле милли домены.
lv


.ly.
.ly — Ливиянең югары дәрәҗәле милли домены.
ly


.ma.
.ma — Марокконың югары дәрәҗәле милли домены.
ma


.mc.
.mc — Монаконың югары дәрәҗәле милли домены.
mc


.md.
.md — Молдавиянең югары дәрәҗәле милли домены.
md


.me.
.me — Монтенегроның югары дәрәҗәле милли домены.
me


.mg.
.mg — Мадагаскарның югары дәрәҗәле милли домены.
mg


.mh.
.mh — Маршалл утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
mh


.mk.
.mk — Македониянең югары дәрәҗәле милли домены.
mk


Novı Dvur Krulevski.
Novı Dvur Krulevski, pol. "Nowy Dwór Królewski" – Polşada urnaşqan awıl. Bu awıl Kuyav-Pomeraniə voyevodalığınıŋ Chełmno povyatındağı Papowo-Biskupie gminasında urınlaşqan. Xalıq sanı 190 keşe.


Пиреней ярымутравы.
Пирене́й ярымутравы́ (шулай ук Иберий ярымутравы дип атала; порт., исп., галис., астур. "Península Ibérica", баск. "Iberiar penintsula", араг. "Peninsula Iberica", кат. "península Ibèrica", эстр. "península Ibérica", фр. "péninsule Ibérique", лат. "Iberia Paeninsula") — Аурупаның көньяк-көнбатышында урнашкан ярымутрау. Урта диңгез, Атлантик океан, Бискай култыгы сулары белән юыла.
Альтернатив Иберия исеме Борынгы Римга кадәр шул ярымутрауда яшәгән Иберлар халкы белән бәйле.
Хәзерге вакытта Пиреней ярымутравында Испания, Португалия, Андорра, Франция һәм Бөекбритания территориясе — Гибралтар урнаша.


Nazhib Nugaev.
__NOTOC__


Talip Nurkaev.
__NOTOC__


Mikhail Petrov.
__NOTOC__


Валентина Толкунова.
Валенти́на Васи́лий кызы Толкуно́ва — рус җырчысы.


26 март.
26 март – Милади тәкъвимендә өченче айның егерме алтынчы көне. Ел ахырына кадәр 280 көн кала.
Вафатлар.
*


Хәйретдин Мөҗәй.
Хәйретдин Мөҗәй, чын исеме Мөҗәһит Хәйретдин улы Хәйретдинов — Башкортстанда туган татар шагыйре һәм прозаик, Бөек Ватан сугышы каһарманы.
Шагыйрь 1901 елның 26 мартында Башкортстанның Туймазы районы Төрекман авылында туа. 18 яшендә Х. Мөҗәйне Кызыл Армиягә алалар һәм шул вакыттан соң аның бөтен гомере хәрби хезмәткә бәйле рәвештә уза. Ул озак еллар чик буе гаскәрләрендә хезмәт итә, Урта Азиядә басмачыларга, кулак бандаларына каршы көрәшә, 1938 елда Хасан күле янында япон самурайларына каршы барган сугыш хәрәкәтләрендә катнаша. Бер үк вакытта Х. Мөҗәй әдәби иҗат эше белән шөгыльләнергә дә вакыт таба: 20нче еллар ахырыннан башлап газета-журнал битләрендә аның хәрби тормышка, чик саклаучыларның көндәлек хезмәтенә багышланган һәм аларның уй-фикерләрен чагылдырган шигырьләре, очерк, хикәяләре еш басыла. 1932 елда аның Казанда “Мылтыклар” дигән беренче китабы чыга.
Х. Мөҗәй Бөек Ватан сугышының беренче көннәрендә үк алгы сызыкка баса, полк командиры булып дәһшәтле бәрелешләрдә катнаша, кыюлык һәм шәхси батырлык үрнәкләре күрсәтә. Ләкин 1942 елның җәендә, Харьковка һөҗүм вакытында, Х. Мөҗәй командалык иткән полк дошман чолганышында кала һәм, айдан артыкка сузылган авыр бәрелешләрдән соң, исән калган авыр яралылар, шул җөмләдән подполковник Х. Мөҗәй, фашистлар кулына эләгә.
Х. Мөҗәйне, башка совет әсирләре белән бергә, Алманиягә озаталар. Ул әсирлектә дә фашизмга каршы көрәшен туктатмый: Мюнхен шәһәрендәге совет хәрби әсирләре лагеренда төзелгән антифашистик яшерен оешма җитәкчеләренең берсе була. Ләкин 1943 елның ахырында гестапо яшерен оешманың эзенә төшә, җитәкчеләрен Дахау концлагерена яба һәм, озак газапланулардан соң үлемгә хөкем итә. 1944 елның 4 сентябрендә фашист палачлары атып үтергән туксан ике Дахау тоткыны арасында подполковник Хәйретдин Мөҗәй дә була.


.ml.
.ml — Малиның югары дәрәҗәле милли домены.
ml


.mm.
.mm — Мьянманың югары дәрәҗәле милли домены.
mm


.mn.
.mn — Монголиянең югары дәрәҗәле милли домены.
mn


.mo.
.mo — Макаоның югары дәрәҗәле милли домены.
mo


.mp.
.mp — Төньяк Мариан утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
mp


.mq.
.mq — Мартиниканың югары дәрәҗәле милли домены.
mq


.mr.
.mr — Мавританияның югары дәрәҗәле милли домены.
mr


.ms.
.ms — Монтсерратның югары дәрәҗәле милли домены.
ms


.mt.
.mt — Мальтаның югары дәрәҗәле милли домены.
mt


.mu.
.mu — Маврикийның югары дәрәҗәле милли домены.
mu


.mv.
.mv — Мальдив утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
mv


.mw.
.mw — Малавиның югары дәрәҗәле милли домены.
mw


.mx.
.mx — Мексиканың югары дәрәҗәле милли домены.
mx


.my.
.my — Малайзияның югары дәрәҗәле милли домены.
my


.mz.
.mz — Мозамбикның югары дәрәҗәле милли домены.
mz


.na.
.na — Намибиянең югары дәрәҗәле милли домены.
na


.nc.
.nc — Яңа Каледониянең югары дәрәҗәле милли домены.
nc


.ne.
.ne — Нигерның югары дәрәҗәле милли домены.
ne


.nf.
.nf — Норфолкның югары дәрәҗәле милли домены.
nf


.ng.
.ng — Нигериянең югары дәрәҗәле милли домены.
ng


Скандинавия ярымутравы.
Скандинавия ярымутравы (норв. "Den skandinaviske halvøy", швед. "Skandinaviska halvön") — Аурупаның төньяк-көнбатышында урнашкан ярымутрау. Төньяктан, Русия һәм Финляндиядән башлап көньякка Даниягә кадәр 1900 км-га сузыла. Ярымутрау киңлеге 800 км-га җитә, мәйданы якынча 800 мең км² (Аурупаның иң зур ярымутравы). Ярымутрауда Норвегия, Швеция, Финляндия (өлешчә) дәүләтләре урнаша.
Ярымутрау Балтий, Төньяк, Норвег, Баренц диңгезләре белән юыла.
Ярымутрауның иң югары ноктасы — Гальхёпигген тавы (норв. "Galdhøpiggen"), биеклеге 2469 м.


Елга.
Елга́ — табигый су агымы.


27 март.
27 март – Милади тәкъвимендә өченче айның егерме җиденче көне. Ел ахырына кадәр 279 көн кала.
Вафатлар.
*


Халыкара театр көне.
Халыкара театр көне — бөтен дөнья буенча 27 март көнне билгеләнгән бәйрәм.
Бәйрәм 1961 елда билгеләнә башлый.


Испаннар.
Испаннар (үзисем "Españoles") — Пиреней ярымутравында яшәүче испан телле халык.


Хәдис.
Хәди́с () — Мөхәммәд галәйхиссәләмнең хуплавы ("тәкрир"), карары, гамәле һәм сүзләре ("кауль"). Хәдисләр бергәләп Сөннәтне тәшкил итәләр, һәм ул сөнниләр өчен зур абруйга ия. Хәдисләр сәхабәләрдән тапшырылганнар. Хәдисләр шәригатьнең бер нигезен тәшкил итәләр. “Хәдис” сүзе гарәпчәдән “яңа”, “сүз”, “яңалык” дип тәрҗемә ителәләр.
Хәдис ике төп нигез өлешеннән тора:сәнәд һәм мәтен.
Хәдисләрнең беренче җыентыгы – Муватта – Имам Мәлик, һиҗри ел буенча 93—179 елларда Мәдинәдә туган һәм яшәгән зур галим, тарафыннан җыела. Бу китап Мәлик Муваттасы исемен ала. Галим анда төгәл иснәдне бирә һәм хәдисләрне темалар буенча бүлә. Бу китап хәдисләрне генә түгел, ә ислам хокукы буенча мәгълуматны да тапшырганга, анда Имам Мәликнең теге яки бу сорау буенча фикерләрен дә очратырга мөмкин.
Имам Бохари (һиҗри 194—256 еллар) Сәхихе; Имам Мөслим (һ. 202-261 ел.); Әбу Давыт (һ. 202—275) Сөнәне; Әт-Тирмизи (һ. 279 елда үлә) Сөнәне; Ән-Нәсайи (һ. 215-303) Сөнәне; Ибн Мәҗи (һ. 209-273) Сөнәне.
Имам Әл-Бохари үзенең хезмәтен 97 китапка бүлә. Аларның беренче өчесе Вәхи иңә башлауга, шулай ук Иман һәм Гыйлемгә, аннан соңгы 30 китап тәһарәт (госел), намаз, зәкят, хаҗ кылу һәм ураза тотуга багышланган. Алардан соң кәсәбәчелек, ятимнәрне карау, хезмәткә кагылучы мәсьәләләр, һәм шулай ук юридик сорауларга багышланган 32 китап килә. Алардан соң Аллаһ Юлында Сугышка һәм буйсынган кешеләр турында өч китап тора. Аннан соң, Яратылу башлануга багышланган китап, Мөхәммәд (саләллаһу галәйһи һәссәләм) һәм башка Пәйгамбәрләргә (галәйһимәссәләм) багышланган китап, никахка, талакка һәм гаиләне материаль яктан тәэмин итү сорауларына багышланган өч китап килә. Аннан соңгы 95 китапка хәтле төрле сораулар (мәсәлән, ашау-эчү, кием, әдәб, медицина, яакырулар, ант һәм аны бозу, кан үче, эзәрлекләү, төш юрау, Кыямәт Көне алдыннан булачак вакыйгалар) карала. Туксан алтынчы китап Коръән һәм Сөннәткә тугъры булуның мөһимлеген искәртә. Соңгы, чагыштырмача зур күләмле, туксан җиденче китап, Аллаһының берлегенә багышланган.
Имам Мөслим хезмәте сорауларның шул ук өлкәсен диярлек колачлый. Дүрт Сөнән Аллаһыга гыйбадәт кылу гамәлләре, ислам кануннары, шәхси үзара мөнәсәбәт һәм Ахырзаман билгеләренә кагылган сорауларны үз эченә ала. Имам Әт-Тирмизи җыентыгында Коръәнгә кайбер комментарияләр, Пәйгамбәр (саләллаһу галәйһи үәссәләм), аның гаиләсе һәм сәхабәләре турындагы китаплар бар. Кайвакыт Имам Әт-Тирмизи хезмәтен Сәхих дип саныйлар.
Мутаватир хәдисләр.
Күп кешеләр тарафыннан тапшырылган хәдисләр. Бу аларның ялган булу мөмкинлеген юкка чыгара.
Мутаватир хәдисләрнең шартлары.
1 — Иапшыручыларның минималь саны уннан да азрак булырга тиеш түгел, ләкин шул ук вакытта алар төрле милләткә, мәзхәбкә һ.б. карарга тиеш.
2 — Фальсификация максаты белән үзара килешкәнлекләренә шик булмаска тиеш.
Мутаваттир хәдисләр канәгатьләндерергә тиеш булган башка шартлар да бар.
Кодси Хәдис.
Иснәде Аллаһка хәтле җиткән, Пәйгамбәр (саләллаһу галәйһи үәссәләм) тарафыннан тапшырылган хәдис.
Кодси Хәдиснең Коръәннән аермасы.
1 — Коръән мәгънәсе ягыннан да, формасы ягыннан да Аллаһыдан, ә кодси хәдис – мәгънәсе буенча Аллаһыдан, ә формасы буенча Мөхәммәдтән (саләллаһу галәйһи үәссәләм).
2 — Коръән уку Аллаһыга гыйбадәт булып санала, ә кодси хәдисләрне уку – юк.
Кодси Хәдиснең Изге Коръәннән аермалыгының башка, олы һәм кече, билгеләре дә бар.


28 март.
28 март – Милади тәкъвимендә өченче айның егерме сигезенче көне. Ел ахырына кадәр 278 көн кала.
Вафатлар.
*


Евровидение 2010.
«Евровидение 2010» җыр бәйгесе Евровидение бәйгесенең юбилей 55нче конкурсы. 2010 елның 25 майдан 29 майга кадәр Норвегиянең башкаласы Осло шәһәрендә уза. Җиңүне шул илгә Евровидение 2009 бәйгесендә җиңгән Александр Рыбак китергән.
Норвегия әлеге бәйгене үзендә өченче тапкыр кабул итә.
Бәйгедә Алмания вәкиле Лена Майер-Ландрут «Satellite» җыры белән җиңү яулаган.
Бюджет.
Норвегиянең бюджетыннан бәйгене үткәрү өчен 150 миллион норвеж кронасы бирелгән.


Кольск ярымутравы.
Ко́льск ярымутравы́ (Му́рман) — Русиянең төньяк-көнбатышында урнашкан ярымутрау. Баренц һәм Ак диңгезләр белән юыла.


Аппенин ярымутравы.
Апенни́н ярымутравы́ (итал. "Penisola italiana" — Италия ярымутравы; шулай ук "Penisola appenninica") — Аурупаның иң зур ярымутрауларның берсе. Аурупаның көньягында урнаша һәм Урта диңгез сулары белән юыла. Ярымутрауда Италиянең төп өлеше, Ман-Марино һәм Ватикан урнаша. Ярымутрау мәйданы — 149 мең км². Озынлыгы 1100 км, киңлеге 130дан 300 км-га кадәр.


Табигыйн.
Табигъун () (бер. сан. табигъыйн) — сәхабәләрдән соң килүче аларның укучылары булган буын.
Табигъыйннар заманасы Мөхәммәд (саләллаһу галәһи үәссәләм) үлеменнән соң (һ. 11 ел) башлана һәм һиҗри 180 елда тәмамлана.
Ислам хокук белеме Коръәнгә нигезләнгән, әгәр дә бертөрле генә тәфсир булмаса, Пәйгамбәр (саләллаһу галәһи үәссәләм) хәдисләре, алар да булмаса, табигъыйн гамәлләре (сүзләре) кулланыла.
Табигъыйннар сүзләре – ислам хокукында мөһим этап. Алардан өстенрәк Коръән, Сөннәт һәм сәхабәләр сүзләре генә.
Табигъыйннар мөселманнар һәм Ислам мәдәнияте өчен зур кызыксыну уяталар, чөнки алар белемне сәхабәләрдән алганнар һәм киләсе буынга тапшырганнар.
Табигъыйннар турында Коръәндә, «әт-Тәүбә» сүрәсенең 100 аятендә әйтелә.
"«Әгәр дә миңа Аллаһ Рәсүленең (саләллаһу галәйһи үәссәләм) хәдисе җитсә, мин аны рәхәтләнеп кабул итәчәкмен; әгәр дә сәхабәләрнең, Аллаһ алардан разый булсын, сүзләре җитсә, мин аны рәхәтләнеп кабул итәчәкмен; әгәәр дә алардан соң килүчеләрнең (табигъыйннарның) сүзе килсә, без дә кеше, һәм алар да кеше."


Milli Mäcles.
Milli Mäcles (Tatar xalqınıñ Milli Mäclese) - tatar milli parlamentı, milli oyışma.
Tarix.
90-nçe yıllarda tözelä. 2000-2007 yılda aktiv bulmıy, 2008 yılda Tatarstannıñ azatlığı turında deklratatsiä qabul itä.
Citäkçälek.
1. Fäwziä Bäyrämova


29 март.
29 март — Милади тәкъвимендә өченче айның егерме тугызынчы көне. Ел ахырына кадәр 277 көн кала.
Вафатлар.
*


Ниагара.
Ниагара (ингл. "Niagara River") — Төньяк Америкада аккан, Эри һәм Онтарио күлләрен берләштергән елга.


Ниагара шарлавыгы.
Ниага́ра шарлавыгы́ (ингл. "Niagara Falls") — Төньяк Американың Канада һәм АКШ чигендә урнашкан Ниагара елгасындагы өч шарлавыкларның гомум исеме. Шарлавыклар биеклеге 53 метрга җитә.
Шулай ук ГЭС та һәм туристлар җәлеп итү өчендә бик кулай урын


.ni.
.ni — Никарагуаның югары дәрәҗәле милли домены.
ni


.nl.
.nl — Нидерландларның югары дәрәҗәле милли домены.
nl


.no.
.no — Норвегиянең югары дәрәҗәле милли домены.
no


.np.
.np — Непалның югары дәрәҗәле милли домены.
np


.nr.
.nr — Науруның югары дәрәҗәле милли домены.
nr


.nu.
.nu — Ниуэ утравының югары дәрәҗәле милли домены.
nu


.nz.
.nz — Яңа Зеландиянең югары дәрәҗәле милли домены.
nz


.om.
.om — Оманның югары дәрәҗәле милли домены.
om


.pa.
.pa — Панаманың югары дәрәҗәле милли домены.
pa


.pe.
.pe — Перуның югары дәрәҗәле милли домены.
pe


.pf.
.pf — Француз Полинезиянең югары дәрәҗәле милли домены.
pf


.pg.
.pg — Папуа-Яңа Гвинеянең югары дәрәҗәле милли домены.
pg


.ph.
.ph — Филиппиннарның югары дәрәҗәле милли домены.
ph


.pk.
.pk — Пакьстанның югары дәрәҗәле милли домены.
pk


.pl.
.pl — Польшаның югары дәрәҗәле милли домены.
pl


.pn.
.pn — Питкэрн утравының югары дәрәҗәле милли домены.
pn


.pr.
.pr — Пуэрто-Риконың югары дәрәҗәле милли домены.
pr


.ps.
.ps — Фәлестыйнның югары дәрәҗәле милли домены.
ps


.pt.
.pt — Португалиянең югары дәрәҗәле милли домены.
pt


.pw.
.pw — Палауның югары дәрәҗәле милли домены.
pw


.py.
.py — Парагвайның югары дәрәҗәле милли домены.
py


.qa.
.qa — Катарның югары дәрәҗәле милли домены.
qa


.re.
.re — Реюньонның югары дәрәҗәле милли домены.
re


.rs.
.rs — Сербиянең югары дәрәҗәле милли домены.
rs


Балкан ярымутравы.
Балкан ярымутравы (словен. "Balkanski polotok", хорв. "Balkanski poluotok", босн. "Balkansko poluostrvo", серб. "Балканско полуострво", рум. "Peninsula Balcanică", болг. һәм макед. "Балкански полуостров", алб. "Gadishulli Ballkanik", грекча "Βαλκανική χερσόνησος", төр. "Balkan Yarımadası", лат. "Paeninsula Balcanica") — Аурупаның көньяк-көнчыгышында урнашкан ярымутрау. Мәйданы — якынча 505 мең км ². Урта, Әдрән, Ионик, Мәрмәр, Эгей һәм Кара диңгезләр сулары белән юыла.


Тау.
Тау́ (таулар) — тигезлек өстендә меңгән рельефның уңай формасы.
Таулар Азиянең 64 %-тын, Төньяк Американың 36 %-тын, Аурупаның 25 %-тын, Көньяк Американың 22 %-тын, Австралиянең 17 %-тын һәм Африканың 3 %-тын ала.


30 март.
30 март — Милади тәкъвимендә өченче айның утызынчы көне. Ел ахырына кадәр 276 көн кала.
Вафатлар.
*


Фатих Кәрими.
Фатих Кәрими — мәшһүр татар язучысы.
1870 елның 30 мартында Бөгелмә өязенең (хәзерге Әлмәт районы) Миңлебай авылында дөньяга килә. Башта Чистай мәдрәсәсендә, аннары ике еллык училищеда укый. 1892 елда Төркиягә (Истанбул) укуны дәвам итү өчен китә. Анда төрек һәм Аурупа телләрен өйрәнә. Кайткач Ялтада укыта. 1902 елда әтисе вафат була, һәм Фатих Кәрими аның типографиясендә китап бастыру эше белән шөгыльләнә.
Октябрь инкыйлабыннан соң да ул матбугат эшеннән аерылмый. 1925-1937 елларда Мәскәүдә СССР Халыклары Үзәк нәшриятында эшли.
Аның “Бер шәкерт илә бер студент” дигән беренче хикәясе 1899 елда дөнья күрә. Шуннан соң ул “Җиһангир мәхдүмнең авыл мәдрәсәсендә укуы”, “Гали хәлфә”, “Солтанның гыйшкы”, “Телсез хатын”, “Хыялмы, хакыйкатьме”, “Салих бабайның өйләнүе” һ.б. хикәяләр, “Мирза кызы Фатыйма” исемле повестен яза.
Ул – “Аурупа буйлап сәяхәт”, “Төрек хатын-кызлары”, “Мәрхүм Гыйльман ахун”, “Төрлесеннән” һәм “Константинопольдән хатлар” дигән библиографик китаплар авторы да.
Фатих Кәрими 1937 елда вафат булды.


.rw.
.rw — Руанданың югары дәрәҗәле милли домены.
rw


.sa.
.sa — Согуд Гарәбстанының югары дәрәҗәле милли домены.
sa


.sb.
.sb — Соломон Утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
sb


.sc.
.sc — Сейшель утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
sc


.sd.
.sd — Суданның югары дәрәҗәле милли домены.
sd


.se.
.se — Швециянең югары дәрәҗәле милли домены.
se


.sg.
.sg — Сингапурның югары дәрәҗәле милли домены.
sg


.sh.
.sh — Изге Елена утравының югары дәрәҗәле милли домены.
sh


.si.
.si — Словенияның югары дәрәҗәле милли домены.
si


.sk.
.sk — Словакияның югары дәрәҗәле милли домены.
sk


.sl.
.sl — Сьерра-Леоненең югары дәрәҗәле милли домены.
sl


.sm.
.sm — Сан-Мариноның югары дәрәҗәле милли домены.
sm


.sn.
.sn — Сенегалның югары дәрәҗәле милли домены.
sn


.sr.
.sr — Суринамның югары дәрәҗәле милли домены.
sr


.st.
.st — Сан-Томе һәм Принсипинең югары дәрәҗәле милли домены.
st


.su.
.su — СССРның югары дәрәҗәле милли домены. Хәзер дә кулланыла.
su


.sv.
.sv — Сальвадорның югары дәрәҗәле милли домены.
sv


.sy.
.sy — Сүриянең югары дәрәҗәле милли домены.
sy


.sz.
.sz — Свазилендның югары дәрәҗәле милли домены.
sz


.tc.
.tc — Тёркс һәм Кайкос утрауларының югары дәрәҗәле милли домены.
tc


.td.
.td — Чадның югары дәрәҗәле милли домены.
td


.tf.
.tf — Көньяк Француз территорияләренең югары дәрәҗәле милли домены.
tf


.tg.
.tg — Тогоның югары дәрәҗәле милли домены.
tg


.th.
.th — Таиландның югары дәрәҗәле милли домены.
th


.tj.
.tj — Таҗикстанның югары дәрәҗәле милли домены.
tj


.tk.
.tk — Токелауның югары дәрәҗәле милли домены.
tk


.tl.
.tl — Көнчыгыш Тиморның югары дәрәҗәле милли домены.
tl


Югары дәрәҗәле милли домен.
Югары дәрәҗәле милли домен - Интернетта сайтларның нигезләре булган сүзтезмәләр.
Шулай ук карагыз.
*


Альп таулары.
Альп таулары яки Альплар (алм. "Alpen", фр. "Alpes", итал. "Alpi", словен. "Alpe") — Көнбатыш Аурупаның иң зур таулары. Франция, Италия, Швейцария, Алмания, Австрия, Лихтенштейн, Словения илләрнең өлешләрендә урнашалар.
Озынлыгы якынча 1 200 км. Киңлеге 260 км-га кадәр.
Альплар — халыкара туризм, альпинизм, таудан чаңгыда төшү спорты мәркәзе.


31 март.
31 март — Милади тәкъвимендә өченче айның утыз беренче көне. Ел ахырына кадәр 275 көн кала.
Вакыйгалар.
link=Эйфель манарасы
Вафатлар.
*


1 апрель.
1 апрель — Милади тәкъвимендә дүртенче айның беренче көне. Ел ахырына кадәр 274 көн кала.
Вафатлар.
*


Мөнир Мазунов.
Мөнир Хәсән улы Мазунов — мәшһүр татар шагыйре, журналист.
Мөнир Мазунов 1918 елның 1 апрелендә хәзерге Пенза өлкәсенең Лопатин районы Иске Карлыган авылында туган. Авылда җидееллык мәктәпне тәмамлый, аннары Әстерхан педагогика техникумды белем ала, аннары бер ел Ижау шәһәрендәге урта мәктәпләрнең берсендә татар теле һәм әдәбияты укыта. 1939 елда Совет Армиясенә алынып, Бөек Ватан сугышы елларында Ерак Көнчыгышта хезмәт итә, 1945 елның җәендә, «Тревога» исемле фронт газетасының алгы сызыктагы корреспонденты буларак, япон гаскәрләренә каршы сугыш хәрәкәтләрендә катнаша. Армиядә чагында КПСС сафларына әгъза итеп алына (1943). 1982 елдан СССР Язучылар союзы әгъзасы.
1987 елда вафат була.
Иҗат.
Беренче шигырьләре сугышка кадәрге елларда Әстерхан һәм Ижау шәһәрләрендә чыга торган татарча газеталарда басыла. 1948 елда шагыйрьнең “Елда унике ай” исемле беренче китабы дөнья күрә. Ул барлыгы ике дистәдән артык китап бастырган. Аларның күбесе балаларга багышланган.
Мөнир Мазуновның шагыйрь буларак иҗади йөзе нәниләр өчен язган шигырьләрендә һәм бигрәк тә җырларында чагыла. Аның “Туган як” (Мансур Мозафаров көе), “Язгы хисләр” (Рөстәм Яхин көе), “Яшьләр җыры”, “Әниемнең җылы кочагы” (Ә.Бакиров көйләре) кебек популяр җырлары бар.
Мөнир Мазунов Джанни Родари, М.Нагнибеда, Самуил Маршак кебек олы талантларның һәм башка әдипләрнең әсәрләрен татарчага тәрҗемә итә. Үзен тәрҗемәче буларак та таныта.


Роберт Әхмәтҗәнов.
Роберт Әхмәтҗәнов — шагыйрь һәм публицист, Г.Тукай исемендәге Дәүләт бүләге лауреаты.
Роберт Әхмәтҗәнов 1935 елның 1 апрелендә Татарстанның Балык Бистәсе районы үзәгендә туа. Башта – урта, аннары Казан дәүләт педагогия институтында югары белем ала. Әстерхан өлкәсенең Җәмәле авылы мәктәбендә өч ел укыта. Казанга кайткач, Муса Җәлил исемендәге опера һәм балет театрында әдәби бүлек мөдире вазифасын башкара, төрле газета редакцияләрендә эшли.
1958 елда аның "Егерменче яз" дигән беренче шигъри җыентыгы, шуннан соң "Гасырлар юлы", "Йолдызстан", "Кызыл усаклар", "Еллар яна", "Сәгать суга", "Идел-йорт", "Таң шәһәре", "Хәтер елгасы", "Моңлану", "Җәяүле күбәләк" һ.б. китаплары дөнья күрде.


Көлке көне.
Көлке көне — күп мәдәниятләрдә 1 апрель көнне билгеләнгән рәсми булмаган бәйрәм. Испаниядә бу бәйрәм 28 декабрь көнне билгеләнә.


Халыкара кошлар көне.
Халыкара кошлар көне 1906 елдан бирле билгеләнгән көн. Халыкара кошларны саклау конвенциясе буенча билгеләнә.


Бенилюкс.
Көнбатыш Аурупадагы өч монархияне (Бельгия, Нидерландлар, Люксембург) үз эченә алучы икътисади берләшмә. Берләшмәнең атамасы өч дәүләтнең атамасындагы беренче хәрефләрдән оешкан. Бенилюкс берләшмәсендә яшәүчеләр саны якынча 27,5 млн кеше, гомум мәйданы 74640 км² тәшкил итә.


Коста Хетагуров.
Коста́ (Константи́н) Лева́н улы Хетагу́ров (осет. "Хетæгкаты Леуаны фырт Къоста"; 1859—1906) — осетин әдәбиятына нигез салучы, шагыйрь, мәгърифәтче, рәссам.


Урта Көнчыгыш.
Урта Көнчыгыш (,,,) — Көнбатыш Азиянең Аурупа һәм Пакьстан арасында урнашкан өлешенең шартлы атамасы. Еш кына Пакьстан үзе дә бу өлкәгә кертелә.


Ерак Көнчыгыш.
Ерак Көнчыгыш — үз эченә Төньяк-Көнчыгыш, Көнчыгыш һәм Көньяк-Көнчыгыш Азияне үз эченә алучы. "Азия-Тын океан" геосәяси өлкәсенең бер өлеше.


Урал таулары.
Ура́л таулары — Көнбатыш Себер һәм Көнчыгыш Аурупа үзәнлекләре арасында урнашкан таулык. Иң биек ноктасы – Народная тавы (1875 м). Русия һәм Казахстан территорияләрендә урнашкан. Шулай ук Аурупа белән Азия кыйтгаларын бүлүче табигый чик булып тора.


Дунай.
Дуна́й (,,,,,) — озынлыгы буенча Аурупада икенче урынны алып торучы елга (Иделдән соң).


Йолдыз сугышлары.
Йолдыз Сугышлары (рус. "Звездные Войны", ингл. "Star Wars") — Америка режиссеры Джордж Лукас тарафыннан язылган фантастик роман. Беренче фильм "Йолдыз Сугышлары" дип аталган булган, ләкин киләсе эпизодның чыгуыннан соң беренче фильм исеменә «Яңа өмет» дигән өстәмә исем кушыла. Беренче фильм 1977 елның 25 маенда чыга, шул ук исем астындагы китап 1976 елда гына чыккан була. Беренче фильм чыкканнан соң егерме ике ел үткәч экраннарда чыга һәм Лукас икенче трилогияне төшерә башлый - анда сүз беренче трилогиядән алда ниләр булганлыгы турында бара.
«Йолдыз сугышлары» циклына алты вакыйга керә. Баштан Лукас IV—VI вакыйгаларны төшерә, әмма икенче кисәкне (I—III) 16 ел соң гына төшерә башлый.
Клон сугышлары.
Клоннар сугышлары — галактика низагының исеме, Галактик Республикасы һәм Бәйсез Системаларның Конфедерациясе (БСК) (сепаратистлар исемен белән зуррак танылган) катнашкан конфликт. Барлык үз гаскәрләрен сугышка ташладылар, Республиканың - клоннарның гаскәре, БСКның - дроидларның гаскәре. Беренче сугыш клоннар гаскәре белән Геонозис планетасында булды. Анда Республиканың гаскәре җиңде. Аннан соң клоннар гаскәре һәм джедайлар - сугышларда сепаратистларны буй җиңеп, бөтенесе галактика буйлап сәяхәт иттеләр.
Баш, рәсми сугышын башлану сәбәбе - БСК һәм Республика белән киерүче мөнәсәбәтләр. Чын сәбәп: Республиканы Галактика Империягә ситхлар бирле бүлектә әверелеш һәм Джедайларның Орденын бетерү.
Сугышын тәмамлану буйлап, клоннар Республиканың Канцлерны боерыгын үтәделәр, нәкъ: "Әгәр дә джедай Республикага каршы нәрсәдер эшли, шундый боерык кергәч, командир аны командалаудан бетереп этәргә тиеш" (66 санлы боерыктан).
Сугышның тәмамлануына Дарт Вейдерның - Императорның Яңа укучысының - рейд Мустафарга килеп, бөтен сепаратистларның лидерларын үтерүе китерде.
Дарт Вейдер һәм аның клоннары
Галактик гражданлык сугышлары.
Кайчан сенатор Палпатин (Дарт Сидиус) үз-үзен Император диеп игълан итте, фетнә башлады. Галактик Империясе Республикасын алмаштырды, һәм миллион планеталарда артык тирания урнашты. Берничә ел үтте һәм Империягә каршы килгән кешеләр Галактик Альянста Республиканы тергезү өстендә берләштеләр. Партизан отрядлар һәм төрле планетлар үз язмышларны яңа туган Альянстан белән ялгадылар. Галактика бөек гражданлык сугыш арада басып торды.
Үлү йолдызны төзелеш, корабль планетаны бетерергә сәләтле, һөҗумгә чакыру тавышы булды. Явинда сугыш вакытка гражданлык сугыш тулы кызу чакта булды. Система система артыннан Альянска кушылдылар. Эндор өстендә сугыш, икенче Үлү Йолдызы шартлавыннан һәм Император үлүеннән соң, сугышын тәмамланган һәм Яңа Республикасының тууы башланды.


Сергей Жаровның Дон казаклары хоры.
Сергей Жаровның Дон казаклары хоры ("Серж Жаров, Серж Жарофф") дөньяда иң танылган хорларның берсе. 1920 нче елда барлыкка килгәннән бирле 60 еллап бу хор белән аңа нигез салучы Серж (Алексис) Жарофф, җитәкчелек итә.
Кереш.
Кызыл Армиядән качканнан соң, казаклар Константинополь янындагы Чиллингер качкыннар лагерена килеп эләгәләр. 1921 елда Серж Жарофф шунда үзенең Дон казаклары хорын оештыра. Башта хор үзләренең келәү җырларын гына башкара. Соңга таба концертлар да бирә башлый. Нәтиҗәдә хор Лемнос грек утравына күчеп китә. Анда ачык һавада үткәрелгән концертлар, бигрәк тә британнар арасында, бик популяр булалар. Тиздән казаклар диңгез юлы белән Бургас дигән болгар шәһәренә күчеп китәләр һәм хор чиркәү белән кушылып китә. Чиркәү бик ярлы булганлыктан, хорга түли алмый, шуңа күрә казаклар төрле эшләр башкарырга мәҗбүр булалар, хәтта фабрикада шырпы җитештерү белән дә шөгыльләнәләр.
София, Болгария.
Софиядә Оборона Министрлыгы карамагына тапшырылган чатырлар баракларга алмаштырыла. Бер бирелгән концерт 2$ керем алып килгән, ул вакытта якынча 4€, ә Софиядә кафедраль собор, 23 – 6 – 1923, әхлакый рухны күтәрү өчен келәү үткәргән. Бу кечкенә уңышка ирешүгә Монтаржи (Франция) фабрикасы директоры тәкъдиме ярдәм итә. Директорның хатыны рус була- алар ирле-хатынлы оркестрны үзләренең попечительлекләренә алалар. Алар атна буе эшлиләр, ә ял көннәрендә концертлар куялар. Әмма акча җитмәү сәбәпле, казаклар тиздән Венага килеп эләгәләр. Аларга анда хор эшчәнлеге белән кызыксынган халык берлеге ярдәм күрсәтә. Бу берлек Вена концерт бюросы директоры каршында концерт-тыңлаулар оештыра. Карар тиз кабул ителә: 4 – 7 – 1923 нче елда Хофбургта беренче концерт үтә. Әлеге концерт бик зур уңыш алып килә, директор алга таба да күп тапкырлар концертлар булыр дип вәгъдә итә. Нәтиҗәдә Жарофф 10 000 концертта дирижерлык иткән, хорның музыка дөньясында кабатланмас уңышы. 1930 нчы елда казаклар Америкага күчеп киләләр џәм 1936 нчы елда уртак церемония вакытында америка гражданлыгы алалар.
Икенче Бөтендөнья сугышы.
Икенче Бөтендөнья сугышыннан соң хор Америка Кушма Штатларында сыеныр урын таба. Менеджер булып танылган импрессарио Сэл Юрок тора. Аннан соң бу вазифа 1953 нче елда Гамбургның Коллин Концерт дирекциясе тарафыннан алышынган Германиядәге Клара Эбнер кулына күчә. 1960 нчы елда Отто Хофнер хорны үз опекасына ала. Ул Серж Жароффның иң якын дустына әверелә. 1981 нче елның 20 нче мартында Серж Жарофф Америкада соңгы концерт серияләреннән соң үзенең хорын Отто Хофнерга тапшыра џәм нәтиҗәдә Джордж Маркитиш җитәкчелегендәге турнега рөхсәт бирә. Бу вакытта Хофнерга берүк артыгы кирәкми торган була.
Михаил Минский.
1985 нче елда Отто Хофнер Серж Жароффның солисты Михаил Минский белән контактка керүне эзли башлый. Михаил Минский 1948 нче елдан бирле Жарофф белән контактта була. Минский баритон-солист џәм хор дирижеры булара дан яулый. арофф вакытында ук ул хорны џәм аның традицияләрен саклап калу өчен күп көч куя. Жарофф ризалыгы белән Отто Хофнер Николай Гедда белән, кунак-солист итеп, турне оештыра. Турне бик зур уңыш алып килә, әмма Николай Гедданың көн саен чыгыш ясарга теләмәве, Михаил Минскийның авырып китүе нәтиҗәсендә Отто Хофнер хор җитәкләүне ташларга мәҗбүр була.
Ваня Хлибка.
Аннан соң хор белән җитәкчелек итүне хорның яшь солисты Ваня Хлибка џәм Джордж Тимченко үз кулларына алалар. 2001 нче елда алар Отто Хофнердан хорга хокук алалар. Бүгенгесе көнгә кадәр дөньяның эре илләренең сәхнәләрендә концертлар бирелә.
Дирижерлык стиле.
Серж Жарофф, үзенең рус замандашлары кебек, дирижерлык осталыгы белән аерылып тора. Ул кечкенә буйлы, шуңа өстәп, хор алдында селкенмичә дә диярлек басып тора. Үзенең башын, күзен, бармакларын гына селкетеп дирижерлык итә. Әгәр сәхнәдә казак биюе башкарылса, Жарофф беренче актларын гына дирижерлый, ә алга таба хор үзенчә эшли. Серж Жарофф турында түбәндәгеләрне язганнар: ул үзенең җырчыларын орган клавишалары кебек файдаланган. Бу күптән түгел төшерелгән фильмда бик әйбәт күрсәтелгән.


Әбү Хәнифә.
Әбу Хәнифә Ногъман ибне Сабит ибн Зута әл-Фәриси (699—767, һиҗрәт буенча 80—150) — бөек ислам галиме, фәкыйһ, мөхәддис, 4 сөнни мәзхәбнең берсенә нигез салучы. Әбу Хәнифә табигыйн буыны вәкиле. Гыйракның Куфә шәһәрендә туа һәм белем ала. Аның укытучылары арасында Мөхәммәднең (саләллаһу галәйһи үәссәләм) сәхабәләре дә (радый Аллаһу ганһум) була.
Әбу Хәнифә Әфганстанның төньягындагы затлы фарсы гаиләсендә, Габдел-Мәлик ибне Мәрван хәлифәлек иткәндә, туа. Аның бабасы исламны Гомәр ибнел-Хәттаб хәлиф булган вакытта кабул итә. Әбу Хәнфәнең әтисе Куфә шәһәрендә ефәк һәм киемнәр белән сәүдә иткән, һәм үлеменнән соң, әтисенең эше аңа күчә.
16 яшендә Әбу Хәнифә әтисе белән хаҗ һәм Мәдинәдә Мөхәммәднең (саләллаһу галәйһи үәссәләм) каберен зиярәт кыла. Ул анда Габдуллаһ ибнел-Хәрисны (разыйаллаһу ганһу) күрә һәм аңардан хәдисләр ишетә. Шулай ук ул Әнәс ибне Мәлик белән дә очраша.
Әбу Хәнифәнең гыйлемне туган шәһәрендә - Куфәдә ала. Аның остазлары - күренекле галимнәр - Гата ибне Рабах, Хишам ибне Гъурвә, Нәфигъ була. 22 яшеннән мәшһүр гыйрак галиме - Хәммәд ибн Әби Сөләйман әл-Әшгъаринең укучысы була. Ул аңардан 18 ел дәвамында, остазы үлгәнче, белем ала. Ә аннары үзе шунда белем бирә башлый, Куфә һәм Бәсраның авторитетлы фәкыйһе булып саналган. Аңардан Әбу Юсуф әл-Кади, Мөхәммәд ибнел-Хәсән, Зөфәр ибнел-Хузәйл, Нух әл-Җәмига кебек кебек күренекле галимнәр белем алганнар.
Әбу Хәнифәне тәкъвалы (алладан куркучан), юмарт, аз сөйләүчән, уйга бирелүчән, буш, файдасыз сөйләшүләрдән читләнүчән булган дип сөйлиләр. Ул намазның бер рәкәгатендә Коръәнне укып чыга торган булган.
Гомере буена Әбу Хәнифә җитмеш мәртәбә хаҗ кыла һәм күп сәхабә һәм тәбигыйннәр белән очраша.
Мансур хәлифнең Бәгъдад казые булырга тәкъдимен кире каккач, аны төрмәгә утырталар һәм ул шунда вафат була.
Имам Әбу Хәнифә мәктәбе.
Әбу Хәнифә мәктәбе Мөхәммәдтән (саләллаһу галәйһи үәссәләм) алынган белемгә нигезләнгән.
Хәнәфи мәзхәбе.
Әбу Хәнифәнең бөтен мирасы диярлек укучыларына телдән тапшырылган. Укучылары аның мәзхәбенең нигезләмәләрен төркиләр һәм системага салалар. Хәнәфи мәзхәбенең системалаштырылуында һәм таралуында сәхибәйн («ике укчы») - Әбу Йосыф һәм Мөхаммәд әш-Шәйбани - зур урын алып тора.
Әбу Хәнифәнең укучылар тырышлыгы нәтиҗәсендә аның мәзхәбе фикеһнең теләсә-нинди диярлек мәсьәләсен чишә алырлык мөселман хокукының күпъяклы мәктәбенә әверелә. Хәнәфи мәзхәб Габбасилар тарафыннан хупланган.
Әбу Йосыф Һарун әр-Рәшид хәлиф тарафыннан Багъдадның югары казые итеп билгеләнә, һәм ул җирле казыйларны үзе билгеләгән, шуның белән бу мәзхәбнең таралуына булыша. Госман һәм Могол империялрендә хәнәфи мәзхәбе дәүләт статусына ирешә. Хәзерге заман мөселманнарының күпчелеге - бу мәзхәб тарафдарлары.


Балкарлар.
Балкарлар (үзаталышы "таулула") – Төньяк Кавказда яшәүче төрки халык. Карачайлар белән бергә административ яктан бүленгән бер халыкны тәшкил итәләр һәм төрки телләрнең кыпчак төркеменә керүче карачай-балкар телендә сөйләшәләр.


Эбе Камарго.
Эбе Мария Камарго (, 1929 елның 8 марты, Таубате) — Бразилия, актрисасы һәм җырчысы.
Биографиясе.
Эбе Камарго үзенең җырчы эшчәнлеген 1940 елларда башлый. Үзенең сеңлесе белән икәү "«Rosalinda e Florisbela»" (Розалиндаи һәм Флорисбела) дуэтында чыгыш ясыйлар. 1950 еллларда Камарго телевидениядә алып баручы, кайвакыт радиода да эшли. 1986 елдан алып үзенең шәхси тапшыруын - "«Hebe»" алып бара.
2010 елның 8 гыйнварында Камарго хастаханәгә ашказаны яман шеше белән эләгә.


Көрдләр.
Көрдләр () — Төркиядә, Гыйракта, Иранда, Сүриядә яшәүче иранлы телле халык. Көрд телендә сөйләшәләр. Милли дәүләткә ия түгелләр.
Бүгенге көндә шартлы рәвештә Көрдстан дип аталучы көрдләр яшәгән җирләр Төркия, Гыйрак, Иран, Сүрия арасында бүленгән.
Тарих.
Көрд атамасының килеп чыгыш төгәл билгеле түгел. Ләкин иң нигезләнгән фараз булып көрд атамасының борынгы чыганаклардан билгеле булган Фарсыда яшәүче иран телле "куртилар" (,) кабиләсе исеме белән турыдан-туры бәйләнеше тора.


Октябрьский.
Октябрьский — Башкортстанда урнашкан шәһәр.


2 апрель.
2 апрель — Милади тәкъвимендә дүртенче айның икенче көне. Ел ахырына кадәр 273 көн кала.
Вафатлар.
*


Рамазан Ихсанов.
Рамазан Ихсанов Башкортстанның Туймазы районы Туктагол авылында туып үсә, Уфа театр училищесын тәмамлый. Ул 1960 елда Әлмәт театрына килә һәм гомеренең соңгы сулышына – 1982 елга кадәр әйдәп баручы артист буларак хезмәт итә. Р.Ихсанов иҗатында төп игътибарны төрле катлам социаль типларны тулы, дөрес итеп чагылдыруга юнәлтә. “Яшь йөрәкләр”дәге көрәшчеләр сафына баскан Хәйретдине, “Зәңгәр шәл”дәге атаклы ат карагы Миңгалие, “Ташкыннар”дагы комсыз авыл бае Касыймханы, “Чаткылар”дагы бунтар йөрәкле Рамае, “Бай һәм батрак”тагы Хөлмәте һәм башка бик күп образлары аны халыкка характер остасы һәм образларның жанр табигатен нык тоючан артист итеп таныталар. Ул үзен режиссерлык өлкәсендә дә сынап карый – М.Садыйкованың “Җирән чәч”, Х.Ниязиның “Бай һәм хезмәтче”, Ю.Әминовның “Сафура бураннары”, “Очрашырбыз, Гөлсылу” әсәрләрен сәхнәгә куя. Үзбәк халкының классик драма әсәре саналган “Бай һәм хезмәтче”се Бөтенроссия смотрында III урынны ала.
Аның гомере кинәт өзелде һәм бу тынгысыз җанның тормышка ашмаган бик күп хыяллары калды.


1995 ел.
1995 ел - якшәмбедән башланган ел.


Әссәламү галәйкүм.
Әссәламү галәйкүм (,,) — мөселман дөньясында исәнләшү.


3 апрель.
3 апрель — Милади тәкъвимендә дүртенче айның өченче көне. Ел ахырына кадәр 272 көн кала.
Бәйрәмнәр һәм истәлекле вакыйгалар.
link=Штрихлы код
Вакыйгалар.
link=Христофор Колумб
Вафатлар.
*


Гвинея.
Гвине́я Респу́бликасы (фр. "République de Guinée") — Көнбатыш Африкада урнашкан дәүләт. Төньякта Сенегал белән, көньяк-көнчыгышта Мали белән, көнчыгышта Кот-д’Ивуар, көньякта Либерия белән, көньяк-көнбатышта Сьерра-Леоне белән, төньяк-көнбатышта исә Гвинея-Бисау белән чиктәш. Көнбатыштан Атлантик океан сулары белән юыла.
Халык саны — 11,1 млн (2009 елның июленә фараз). Төп дин — Ислам (85 %). 8 %ка якын христианнар.


4 апрель.
4 апрель — Милади тәкъвимендә дүртенче айның дүртенче көне. Ел ахырына кадәр 271 көн кала.
Туулар.
link=Майн Рид
Вафатлар.
*


Сәрвәр Әдһәмова.
Сәрвәр Әдһәмова — татар язучысы, тәрҗемәче. Чиләбе өлкәсенең Троик шәһәрендә туа. Башта – кызлар мәктәбендә, аннары кызлар гимназиясендә укый. 1920 елда Томск медицина институтына укырга керә. 1923 елда Казанга килә һәм шунда бөтенләйгә кала.
С. Әдһәмованың иҗаты “Авыл тормышыннан бер күренеш” дигән кечкенә пьеса язудан башлана. Аның бу әсәре 1924 елда Казанда аерым китап булып басылып чыга. Аннары “Хәзер бул!” дигән пьесасы, “Песи белән чыпчык”, “Минем апалар” дигән шигырь җыентыклары, “Дуслар”, “Тубалбаш”, “Хикәяләр, истәлекләр” исемле китаплары дөнья күрә.
Ләкин С. Әдһәмова – барыннан да бигрәк, тәрҗемәче. Татар укучылары аны Максим Горький, Лев Толстой, Александр Пушкин, Антон Чехов, Мөхтәр Ауэзов һ.б. әдипләрнең әсәрләрен тәрҗемә итүче буларак беләләр.
Язучы 1978 елда вафат була.


Пиреней таулары.
Пирене́й таулары́ (,,) — Аурупаның таулар системасы. Испания, Франция һәм Андорра дәүләтләре территорияләрендә урнашалар. Озынлыгы — 450 км, биеклеге — 3404 метрга кадәр (Ането).


17 март.
17 март – Милади тәкъвимендә өченче айның унҗиденче көне. Ел ахырына кадәр 289 көн кала.
Вафатлар.
*


Медицина.
Медици́на — кешедә төрле нормаль һәм патологик процессларын, авырулары тикшергән һәм өйрәнгән фән.
"Медицина" сүзе латин ars medicina, ягъни "дәвалау сәнгате" сүзтөзмәсеннән килә.


Арифметика.
Арифме́тика (грекча ἀριθμός — сан) — гади саннарны һәм алар өстендә үтәлгән гади операцияләрне өйрәнүче математика бүлеге.


5 апрель.
5 апрель – Милади тәкъвимендә дүртенче айның бишенче көне. Ел ахырына кадәр 270 көн кала.
Вафатлар.
*


Гайнан Мөхәммәтҗанов.
Гайнан Мөхәммәтҗан улы Мөхәммәтҗанов — журналист.
1940 елның 5 апрелендә Шеңшеңәр авылында туа. 1957 елда Малмыжда рус-татар мәктәбен тәмамлый һәм Ростов өлкәсенең Гуков шәһәрендә тимер-бетон конструкцияләре заводында бетончы булып эшли. Шушыннан 1959 елда Совет Армиясенә китә. Кече командирлар курсын үтеп, хезмәтентәмамлап, 1962 елда сержант Г.Мөхәммәтҗанов армия сафларыннан кайта һәм Казан дәүләт университетының журналистика факультетына—татар журналистикасы бүлегенә керә. Бу бүлекнең беренче чыгарылышы составында 1967 елда университетны тәмамлый. Уку чорында ук республика матбугатында үз язмалары белән катнаша. 1966 елдан—«Социалистик Татарстан» газетасы хезмәткәре. 1967-1976 еллар дәвамында—«Социалистик Татарстан», «Татарстан яшьләре» газеталарында хәбәрче.
1976-1978 елларда журналистлык эшеннән аерылып тора. 1978 елның июнендә Г.Мөхәммәтҗанов «Совет мәктәбе» журналы редакторы итеп билгеләнә һәм гомеренең ахырына кадәр бөтен белемен, энергиясен, талантын шушы журналга багышлый—башта аның редакторы, аннан соң җаваплы секретаре була. 1984 елдан журнал «Мәгариф» исеме белән чыга башлагач та аның эчтәлеген, кыйбласын яңа шартларга җавап бирерлек югарылыкка күтәрү өчен зур көч куя. 1993 елда шушы игелекле эшчәнлеге өчен аңа Татарстан Республикасының атказанган мәдәният хезмәткәре исеме бирелде.
Журналист 2003 елның 21 декабрендә вафат булды. Туган авылы Шеңшеңәр зиратына җирләнде.


6 апрель.
6 апрель – Милади тәкъвимендә дүртенче айның алтынчы көне. Ел ахырына кадәр 269 көн кала.
Вафатлар.
*


Конструкция.
Конструкция — корылманың алдан эшләнеп, төзү урынына китерелә торган өлеше.


Корылма механикасы.
Корылма механикасы — корылманың ныклыгын, тотрыклыгын, катылыгын өйрәнүче фән.


7 апрель.
7 апрель — Милади тәкъвимендә дүртенче айның җиденче көне. Ел ахырына кадәр 268 көн кала.
Вафатлар.
*


Кәшшаф Әмиров.
Кәшшаф Әмиров (тулы исеме Кәшшаф Сафиулла улы Әмиров) — татар драматургы.
Кәшшаф Әмиров 1922 елның 7 апрелендә хәзерге Ульяновск өлкәсенең Иске Кулаткы районы Яңа Зимница авылында туа; үсмер чагы, мәктәп еллары Үзбәкстанда уза. Сугыш алдыннан Бохара укытучылар институтында укый. 1940—1945 елларда Үзбәкстан мәктәпләрендә укытучы булып эшли.
Ташкентта юридик курсларны тәмамлаганнан соң, Таҗикстанда тикшерү органнарында хезмәт итә, төрле җитәкче эшләрдә эшли.
1960 елда Кәшшаф Әмиров Татарстанга кайта һәм беркадәр вакыт Азнакай Мәдәният йортында үзешчән сәнгать коллективын җитәкли, аннары Лениногорск шәһәренә килеп төпләнә һәм җитәкче урыннарда эшли.
Кәшшаф Әмиров — дистәдән артык сәхнә әсәре авторы. Аларның барысы да диярлек профессиональ һәм халык театрлары сәхнәләрендә уйналалар. Нефтьчеләргә багышланган "Шөгер моңнары", милиция хезмәткәрләренең тормышын яктырткан "Хөкем алдыннан" пьессалары Республика татар драма һәм комедия театры сәхнәсендә уңыш белән бара. Драматургның "Гаделлек җиңә", "Вөҗдан әмере", "Упкын", "Кодалар", "Туй алдыннан", кебек пьесалары Татарстан театрларында гына түгел, Үзбәкстан һәм Оренбург халык театрларында да куела. Авторның "Зөлфия" пьесасы аеруча уңыш казана — ул илдәге иллеләп театрның репертуарына кертелә. Әфган һәм совет халыклары арасындагы мөнәсәбәтләрне заманча яктырткан бу әсәр, рус теленә тәрҗемә ителеп", "Театр" журналында да басылып чыга (1983, №5). Бу пьеса 1983 елда Галиәсгар Камал исемендәге Татар дәүләт академия театры сәхнәсендә уйнала һәм матбугатта уңай бәя ала.
Кәшшаф Әмиров 1985 елдан СССР Язучылар берлеге әгъзасы иде.


Фәридә Шакирова.
1942 елның 7 апрелендә Бөрбаш авылында ишле гаиләдә туа, бик яшьли әтисез кала. Җидееллык мәктәп тәмамлаганнан соң дүрт ел колхозда эшли — хисапчы, плугарь була. 1960 елда Урал ягына чыгып китә. Металл кою заводының мартен мичен ремонтлауда, торба коюда һәм башка шуның ише авыр хезмәтләрдә була. Шундый шартларда кичке мәктәпкә йөреп урта белем ала.
1964 елда туган ягына кайта һәм Бөрбаш авыл клубы мөдире булып эшли башлый. Шушы елда Арчада чыга торган «Коммунизмга» газетасында аның беренче шигырьләр бәйләме басылып чыга. Балачактан ук күңелендә булган әдәби иҗатка омтылыш аны 1969 елда Кукмара район газетасына әдәби хезмәткәр итеп китерә. 1970 елда ул вакытта Балтач район газетасы редакторы булып эшләгән шагыйрь Дифгат Сирай Фәридәне үзе янына эшкә чакыра. Егерме ел дәвамында «Хезмәт» газетасының хатлар бүлеге мөдире, аннан соң җаваплы секретаре булып эшли.
Шушы чорда аның күп кенә шигырьләре, хикәяләре, юморескалары, уйлануларын чагылдырган публицистик язмалары «Ватаным Татарстан», «Идел», «Чаян» һәм башка басмаларда дөнья күрә, шигырьләре коллектив җыентыкта нәшер ителә. Ф. Шакирова, инде өлгереп җиткән иҗатчы буларак, хикәя, повесть кебек зур күләмле чәчмә әсәрләр иҗат итүгә алына. Тормышны тирәннән, төпкеленнән белүе, кешеләрне яратуы аңа зур уңышлар китерә — әсәрләре укучылар тарафыннан яратып кабул ителә. Аның әсәрләрендә гыйбрәтле кеше язмышлары, нечкә психологик кичерешләр белән үрелеп барып, йөгерек матур тел белән, мавыгып укый торган итеп сурәтләнә, гыйбрәт һәм сабак алырга өнди. Әнә шундый әсәрләре 2002 елда «Күңел ярларында ак дулкын» исеме белән аерым китап булып басылып чыкты.
1974 елда читтән торып укып Казан дәүләт педагогия институтының тарих-филология факультетын тәмамлый, рус теле һәм әдәбияты укытучысы белгечлеге ала.
Ф. Шакирова озак еллар район архив бүлеген җитәкләде, киң җәмәгать эше алып барды. Ул — район хатын-кызлар хәрәкәтенең әйдәп баручыларыннан берсе. Киң җәмәгать эшчәнлеге өчен 1996 елда «Районның хезмәт батыры» исеменә лаек булды. Шул ук елда аңа Татарстан Республикасының атказанган мәдәният хезмәткәре дигән абруйлы исем бирелде.
Ф.Шакирова бүгенге көндә лаеклы ялда, актив иҗат белән яши.


Композитор.
Компози́тор («җыючы») — музыкаль әсәрләрнең авторы, музыка язучы кеше.


Камәт.
Камәт (гарәпчә إقامة‎‎) — Исламда фарыз намазы алдыннан укылучы, азанга охшаган сүзләр.


Вулкан.
Вулкан — Җир шарының өслегендә барлыкка килгән табигый геологик җисемнәр. Вулканнар аша җир өслегенә магма чыга.


8 апрель.
8 апрель — Милади тәкъвимендә дүртенче айның сигезенче көне. Ел ахырына кадәр 267 көн кала.
Вафатлар.
*


Рәшит Мәрдиханов.
Рәшит Мәрдиханов — Минзәлә театрында хезмәт иткән татар артисты.
Минзәлә районының Чулпан авылында туа. Ул Минзәлә театрына үзешчән сәнгатьтән килә һәм 1951 елдан 1990 елга кадәр шунда эшләп, күпсанлы катлаулы образлар тудыра. Р. Мәрдиханов сәхнәдә бик кызыклы, тормышчан, күркәм образлар иҗат итте. 1957 елда Мәскәүдә узган Татар әдәбияты һәм сәнгате декадасында Ю. Әминовның “Язылмаган законнар” спектаклендә Шәйхенур роле өчен яшь артист ВЛКСМ Үзәк Комитетының Мактау грамотасы белән бүләкләнә. Ул башкарган рольләр психологик тулылык, тормыш дөреслеге һәм әдәби яктан камилләшкән булулары белән аерылып торалар. Шундыйлардан: “Кыю кызлар”да Гыйлемдар, “Гөлчәчәк”тә Илшат, Зиннәт, “Иблис шәкерте”ндә Суиндон, “Ил”дә Янтимер, “Зәңгәр шәл”дә Җиһанша һәм Тимуш, “Икәүдән-икәү”дә Тимербулат һ.б. санап китәргә мөмкин. Мәрдиханов иҗатында фикернең ачыклыгы һәм төгәллеге үтә нечкә сәнгати тоемлау һәм образның тирән психологик чишелеше белән бергә үрелеп бара иде.


Пабло Пикассо.
Па́бло Дие́го Хосе́ Франси́ско де Па́ула Хуа́н Непомусе́но Мари́я де лос Реме́диос Сиприа́но де ла Санти́сима Тринида́д Марти́р Патри́сио Руи́с и Пика́ссо (исп. "Pablo Diego José Francisco de Paula Juan Nepomuceno María de los Remedios Cipriano de la Santísima Trinidad Martyr Patricio Ruíz y Picasso"; 1881 елның 25 октябре, Малага, Испания — 1973 елның 8 апреле, Мужен, Франция) — испан рәссамы, скульптор, керамист һәм дизайнер.
Кубизмга нигез салучы. Экспертлар аны иң «кыйммәтле» рәссам дип атадылар — 2008 елда аның эшләрен сату 262 млн доллар алды.


Бөтендөнья сәламәтлек көне.
Бөтендөнья сәламәтлек көне (БМО телләрендә: ингл. "world health day", исп. "Día Mundial de la Salud", кыт. 世界卫生日, фр. "Journée mondiale de la santé" рус. "Всемирный день здоровья") — 1950 елдан бирле 7 апрель көнне үткәрелгән бәйрәм.


9 апрель.
9 апрель — Милади тәкъвимендә дүртенче айның тугызынчы көне. Ел ахырына кадәр 266 көн кала.
Вафатлар.
*


Фин теле.
Фин теле́ (фин. "suomi", "suomen kieli") — Финляндиядә рәсми кулланылышта йөрүче агглютинатив тел.
Сылтамалар.
*


Ахырлыкую.
Ахырлыкую - Төркиядәге татарлар яшәүче бер авыл. Анкара өлкәсендә () урнашкан. Халык саны (2000 елда) 141 кеше.


Ркаил Зәйдулла.
Ркаил Рафаил улы Зәйдуллин — мәшһүр татар язучысы, шагыйрь, прозаик һәм публицист, Муса Җәлил исемендәге Республика премиясе лауреаты, Габдулла Тукай исемендәге Дәүләт премиясе лауреаты.
Биография.
1962 елның 23 гыйнварында хәзерге Чуаш Республикасының Комсомол районы Чичкан авылында укытучы гаиләсендә туган. Башлангыч мәктәпне — туган авылында, урта мәктәпне күршедәге Чурачык авылында тәмамлаганнан соң, 1979 елда Казан университетының татар теле һәм әдәбияты бүлегенә укырга керә. Университетның соңгы курсларында укыган чакта ук республика яшьләр газетасы «Татарстан яшьләре» белән хезмәттәшлек итә башлый. 1984—1985 елларда Аксубай районының Иске Татар Әдәм Суы авылы урта мәктәбендә башлангыч хәрби белем укытучысы булып эшли. 1985 елның октябреннән 1989 елның июленә кадәр әүвәл «Яшь ленинчы» газетасында, аннары янәдән «Татарстан яшьләре» газетасы редакциясендә хезмәт юлын дәвам иттерә. Берара, тормышның көтелмәгән борылышларына буйсынып, Татарстанның Яшел Үзән районы «Бишнә» совхозында төзүчеләр бригадасы җитәкчесе булып та эшләп ала. 1989 елда яшьләр өчен «Идел» журналы ачылгач, Р. Зәйдулла — хәзергә кадәр шул журналның бүлек мөхәррире хезмәтендә.
Мәктәп елларында ук каләм тибрәтә башлаган Ркаилның беренче иҗат тәҗрибәләре — шигырьләре республика матбугатында 1977 елдан күренә башлый («Ялкын» журналы, № 11). Тора-бара ул «Яшь ленинчы», «Татарстан яшьләре» газеталарының, «Ялкын», «Казан утлары» журналларының даими авторларыннан берсе булып таныла, аерым шигырь цикллары, хикәяләре, юмористик язмалары «Идел» альманахы, «Чаян» журналы битләрендә дә дөнья күрә, ә 1984 елда яшь студент шагыйрьнең «Кояшлы күзләр» исемле беренче шигъри җыентыгы басыла. Китап әдәби җәмәгатьчелекнең дикъкатен җәлеп итә, татар шигъриятенең аксакаллары Хәсән Туфан һәм Сибгат Хәким әдәбиятка үзенчәлекле, зур өметләр баглаган шагыйрь килүен әйтеп чыгалар. Шагыйрьнең 1988 елда басылган «Күрәзә», 1993 елда чыккан «Урыс кышын озату» исемле шигъри җыентыкларын да әдәби тәнкыйть уңай каршылый, шагыйрь иҗаты егерменче гасырның соңгы унъеллыгында җәмгыять кичергән кискен үзгәреш шартларында барлыкка килгән хөр уй-фикер яңарышының татар поэзиясендәге уңышлы бер чагылышы итеп бәяләнә. «Күрәзә» китабы өчен Р. Зәйдулла 1990 елда яшь иҗатчыларның Муса Җәлил исемендәге Республика премиясенә лаек була.
Р. Зәйдулланың шигърияте — уйлы-фикерле, фәлсәфи-публицистик яңгырашлы шигърият. Шагыйрь тормыш үзгәрешләренә сизгер, бүгенгене халыкның, милләтнең тарихи үткәне белән тыгыз бәйләнештә үзенең дөньяга карашын, уй-фикерләрен поэтик образларда риторикасыз, ихлас күңел кайнарлыгы белән гәүдәләндерергә омтыла.
Р. Зәйдулла — проза, драматургия, әдәби тәнкыйть һәм публицистика жанрларында да сәләтен күрсәткән әдип. Прозада ул үзен бигрәк тә тарихи-милли хикәяләр остасы итеп танытты. Аның Идел буе болгарларының Ислам динен кабул итү вакыйгасына багышланган «Тимер Буга», мәшһүр җиһангир Аттила турындагы «Тәңре кылычы», Алтын Урда чоры тормышыннан «Хан һәм шагыйрь», Казан ханлыгы чорыннан «Шаһгали» кебек хикәяләрендә тасвирлана торган вакыйгалар шул дәверләрнең мохите, тормыш-көнкүреше, үзәккә алынган төп каһарманнарның җанлы образлары белән бергә бербөтен картина бүлып күз алдына килеп баса. Әдипнең маҗарага корылган проза әсәрләре дә бар («Шаман», < Төнге сәфәр» Һ.6.). Драматургиядә әдип киң җәмәгатьчелеккә «Саташкан сандугач» исемле драмасы белән билгеле.
Р. Зәйдулла — үткен каләмле, туры сүзле публицист. Татар милләтенең тарихи язмышы һәм бүгенге хәле, дин, тел, мәдәният һәм милләт алдына килеп баскан башка бик күп төрле мәсьәләләр аның һәрвакыт игътибарын үзенә җәлеп итә, ул аларның берсенә дә битараф түгел, мөмкинлеге булган саен аларга матбугат аша үзенең мөнәсәбәтен белдерә килә. «Идел» журналында хәтта аның даими үзе алып бара торган махсус рубрикасы-сәхифәсе дә бар («Зәйдулла каланчасы»). Моның өстенә, Зәйдулла үзенең укучыларына әдәбият мәсьәләләренә һәм сәнгать кешеләре иҗатына багышланган күп санлы мәкаләләре һәм тәнкыйди язмалары белән дә таныш.
Р. Зәйдулланың аерым әсәрләре, инглиз, төрек, үзбәк, рус һәм чуаш телләренә тәрҗемә ителеп, төрле басмаларда дөнья күргән. Шулай ук аның башка телләрдән татарчага үз шигъри тәрҗемәләре дә байтак кына.
Ркаил Зәйдулла — 1988 елдан Язучылар берлеге әгъзасы.


Левант.
Левант (яки  — «Көнчыгыш» сүзеннән) — Урта Диңгезнең көнчыгышында урнашкан дәүләтләрнең (Сүрия, Ливан, Фәлистыйн, Израиль, Иордания, Мисырдагы Синай ярымутравы, Гыйракның бер өлеше) гомумиләштереп аталышы. Гарәпләр электән бу территорияләрне "Шам" дип атаганнар.


Руаль Амундсен.
Ру́аль Энгельберт Гравнинг А́мундсен (; 16 июль 1872 — төгәл түгел, 18 июнь 1928) — Норвегияле сәяхәтче һәм тикшеренүче. Көньяк котыпка ирешкән беренче кеше (1911 елның 14 декабрендә).
Яшь чаклары һәм беренче экспедицияләр.
Руаль 1872 елда Норвегиянең көньяк-көнчыгышында (Боргеда) диңгез сәяхәтчесе һәм суднолар ясаучы гаиләсендә туа. Руальга 14 яшь булганда аның әтисе вафат була һәм алар гаиләсе белән Христианиягә (1924 елдан Осло) күченәләр. Руаль университетка медицина бүлеменә укырга керә. Аңа 21 яшь булганда аның әнисе үлә һәм ул шуннан соң укуын ташлый.
1897—1899 елларда Антарктидага Бельгиялеләр оештырган экспедициядә штурман буларак катнаша.
Төньяк-көнбатыш диңгез юлы.
1903 елда Амундсен 47-тонналы җилкәнле һәм моторлы 1872 елда төзелгән "Йоа" () яхтасын сатып ала һәм Арктикага экспедициягә кузгала. Корабта 13 ат көчле дизель двигателе куелган була.
Амундсен Төньяк Атлантиканы, Баффин култыгын, Ланкастер, Барроу, Пил, Франклин, Джеймс Росс бугазларын кичә һәм сентябрь башында Король Уильям утравының көньяк-көнчыгыш ярында кышларга туктый. 1904 елның җәендә алар туктаган култык бозлардан арынмый һәм алар икенче кышны шунда уздыралар.
1905 елның 13 августында кораб йөзүен дәвам итә һәм Төньяк-Көнбатыш юлны тәмамлар алдыннан гына бозларга катып кала. Амундсен этләр җигемнәрендә Аляскадагы Игл-Ситига кадәр барып җитә.
Көньяк котыпка сәяхәт.
Башта Амундсен Төньяк котыпка сәяхәт кылырга план корып йөри. Тик Төньяк котыпка беренче булып ирешүе турында Фредерик Кук хәбәр итә. Шуннан соң Амундсен Көньяк котыпка сәяхәт планын кора башлый.
1911 елның 19 октябрендә Амундсен һәм тагын биш кеше эт җигемнәрендә Көньяк котыпка таба юл ала. 14 декабрьдә экспедиция максатына ирешә һәм Көньяк котыпта Норвегия байрагын күтәрә.
Төньяк-көнчыгыш диңгез юлы.
1918 елның июлендә махсус төзелгән "Мод" («Maud») корабында Себер ярлары буенча сәяхәт башлый. Экспедиция зур авырлыклар белән Аляскага кадәр барып җитә.
Арктика аркылы очышлар.
Американ миллионеры акчасына Амундсен ике очкыч сатып ала һәм 1925 елның 21 маенда Шпицберген утравыннан Төньяк котыпны очып чыгу нияте белән һавага күтәрелә. Котыптан 150 км ераклыкта очкыч ватылып җиргә утыра. Очкычны төзәткәннән соң Амундсен кире Норвегиягә әйләнеп кайта.
1926 елның 11 маенда Шпицбергенда Амундсена — Элсуорта — Нобиле экспедициясе дирижабльдә һавага күтәрелә. Котып өстеннән очып узып, экспедиция Аляскада уңышлы рәвештә җиргә төшә.
Үлеме.
Амундсен Төньяк котыпка "Италия" дирижаблендә очып китеп югалган Нобиле исемле сәяхәтчене самолет белән эзләгәндә Баренц диңгезе районында һәлак була. Үлеменең ничек булуы төгәл билгеле түгел. Зур ихтимал, эзләүче группаның самолеты авыр очу шартларына эләгеп һәлакәт кичерә.


Карпат таулары.
Карпа́т таулары яки Карпатла́р (,,,) — Үзәк Аурупада урнашкан таулар системасы. Словакия, Венгрия, Польша, Украина, Румыния, Сербия һәм Австрия территорияләрендә урнашалар. Озынлыгы 1500 км. Иң югары нокта 2655 м.


Ахмәтчайыры.
Ахырлыкую - Төркиядәге кырым татарлары яшәүче бер авыл. Анкара өлкәсендә () урнашкан. Халык саны (2000 елда) 179 кеше.


Акин (авыл).
Акин - Төркиядәге бер авыл. Анкара өлкәсендә () урнашкан. Халык саны (2000 елда) 314 кеше.
Авылда Төркиягә күчеп киткән ногайларның буыннары яши. Алар әлегә кадәр үз мәдәниятләренең үзенчәлекләрен саклыйлар.


Балабанкору.
Балабанкору - Төркиядәге кырым татарлары нигез салган һәм әле дә алар яшәгән бер авыл. Әдирнә өлкәсендә () урнашкан. Халык саны (2000 елда) 540 кеше.


10 апрель.
10 апрель — Милади тәкъвимендә дүртенче айның унынчы көне. Ел ахырына кадәр 265 көн кала.
Вакыйгалар.
link=Лех Качиньский
Вафатлар.
*


Зидә Садыйкова.
Зидә Рәшит кызы Садыйкова Башкортстанның Салават районы Нәсибаш авылында туып үсә, урта мәктәпне тәмамлый. Казан дәүләт университетында (1954-1960) укыганда ук, ул туган илебезнең тарихы, җирле сөйләшләре белән кызыксына башлый һәм СССР Фәннәр академиясенең Казан филиалы Тел, әдәбият һәм тарих институтында эшкә калдырыла. Татар сөйләшләре таралган төбәкләрдә 45 ел буе күптөрле экспедицияләрдә була, фәннәр кандидаты (1986) дигән дәрәҗәгә ирешә.
Бер-бер артлы “Ырымбур татарлары сөйләшләре”, 1985; “Татар телендә зоонимик лексика”,1994; “Татар телендә йорт-каралты һәм хуҗалык инвентарьлары атамалары”,2003 (барысы да рус телендә) кебек әһәмиятле фәнни монографияләр, күпсанлы мәкаләләр бастырып чыгара.
Зидә Рәшит кызы “Татар теленең диалектологик сүзлекләре” (1969,1993), “Урта Идел буе һәм Урал төбәге татар сөйләшләренең атласы” (1989) кебек фундаменталь хезмәтләрдә автордаш буларак катнаша. Зидә ханым – татар тел белеменә лаеклы өлеш керткән галимәләребезнең берсе.


Апеннин таулары.
Апеннин таулары (;;; шулай ук "Апенниннар") — Италиядә урнашкан таулар системасы. Озынлыгы — 1 000 км, киңлеге — 140 км-га кадәр. Иң югары ноктада биеклеге 2912 метрга җитә.


Скандинавия таулары.
Скандинавия таулары — Скандинавия ярымутравында урнашкан таулар системасы. Озынлыгы якынча 1700 км, киңлеге 600 км-га җитә. Иң югары нокта — Гальхёпигген тавы (норв. "Galdhøpiggen"), 2469 м, Норвегиядә урнаша.


Судет таулары.
Судет таулары яки Судетлар (полякча һәм чехча "Sudety",) — Үзәк Аурупада урнашкан таулар. Алмания, Польша һәм Чехия дәүләтләре территорияләрендә урнашканнар.
Тарих.
Бу җирләр судет алманнарының милли хәрәкәте белән бергә танылдылар. 1938 елда Мюнхен килешмәсе буенча Судетлар Гитлер Алманиясе тарафыннан аннексияләнде. Бу вакыйганы Икенче Бөтендөнья сугышына китергән конфликтларның берсе булып саныйлар.


Кырым таулары.
Кырым таулары (,) — Кырымда урнашкан таулар.


Фикһ.
Фикһ (— «аңлау», «белем») Коръән, Сөннәт, иҗмәгъ һәм кыясны өйрәнүгә нигезләнгән мөселман хокук белеме. Фикһ буенча галимнәрне фәкыйһ («белемле») дип йөртәләр.
Комплекслы хокук системасын төзү ихтыяҗы VIII гасырда, гарәп хәлифәлеге Азия һәм Төньяк Африканың зур территорияләренә таралгач, барлыкка килә. Дин галимнәре, бәхәсле мәсьәләләрне чишкәндә, үрнәк итеп Мөхәммәд пәйгамбәрнең гамәлләрен кулланганнар. Бу фикһ барлыкка килүгә этәргеч була, Сөннәтнең нигезе булган хәдисләр җыентыкларга туплана башлый.
Фикъһ төшенчәсе.
Фикһ нигезендә ислам йолалары, әдәп һәм иҗтимагый тәртип үтәлүе мәсьәләләрен чишү ята. Кайбер очракларда берәр гамәлне үтәү тәртибен белү өчен Коръән генә җитми, мәсәлән, тәһарәт алу рәвеше. Башка мисал: Коръәндә Рамазан аенда ураза тоту кирәклеге әйтелгән, ләкин ничек итеп тотарга кирәклеге аңлатылмаган. Андый сорауларга җавапны Мөхәммәднең хәдисләрендә очратып була.
Ләкин кайвакыт, Сөннәт тә сорауга төгәл җавап бирә алмый. Бу вакытта фәкыйһлар кыяс һәм иҗмагъ кебек ярдәмчел хокук чыганакларына мөрәҗәгать итәләр. Бу дүрт хокук чыганагы фикһне тәшкил итәләр. Алар абруйлыклары буенча бүленәләр: иң беренче – Коръән, аннары – Сөннәт, иҗмагъ һәм кыяс.


Сөннәт.
Сөнн́әт (– «юл») – ислам хокугында Мөхәммәднең (саләллаһу галәйһи үәссәләм) әйткән сүзләре һәм гамәлләре, ягъни хәдисләре. Сөннәт шәригатьтә Коръәннән соң икенче урында тора. Шулай ук сәхабәләрнең дә сөннәтләре бар.
Сөннәт һәм Коръән.
Сөннәт һәм Коръәннең бәйләнеше мәсьәләләре дин нигезе буенча язылган хезмәтләрдә мөһим урын алып тора. 9—10 гасырларда фикһ нигезләре буенча хезмәтләрдә Коръән һәм Сөннәттән башка чыганакларны кулланылу мөмкинлеге соравы тикшерелә.


Бикә Рәхимова.
Биография.
Шагыйрә Бикә Рәхимова (Миңлебикә Рәхмәтулла кызы Фәйзуллина) 1939 елның 10 апрелендә Татарстанның Әлки районы Чуаш Кичүе авылында туа. Башта ул Кичүдә укый, аннан Түбән Әлкидә урта белем ала, Казан дәүләт университетының тарих-филология факультетында татар теле һәм әдәбияты бүлеген тәмамлаганнан соң, элеккеге СССР Фәннәр академиясенең Казан филиалы Тел, әдәбият, тарих институтында, ә 1968 елдан Бикә Рәхимова гаиләсе белән Әлмәттә яши, нефтьчеләрнең фәнни китапханәсендә эшли. 1973 елда Казанга әйләнеп кайткач, шагыйрә сигез ел рус телле мәктәптә татар балаларына татар теле укыта, соңыннан уналты ел буе Татарстан китап нәшриятында башта — кече мөхәррир, аннан мөхәррир вазифаларын башкара.
Бикә Рәхимова узган гасырның сиксәненче елларында үзенең актив әдәби эшчәнлеген башлап җибәрә. Шул еллардан хәзергә чаклы аның иҗади эшчәнлек нәтиҗәләре — шигырьләр, хикәяләр, әкиятләр, мәкаләләр шәкелендә «Мәдәни җомга», «Ватаным Татарстан», «Шәһри Казан» газеталарында, «Казан утлары», «Идел», «Сөембикә», «Ялкын» журналларында урын алып киләләр, аерым китаплары дөнья күрә («Сәрвиназ», «Кырмыскалар өендә», «Ачыл, күңел!», «Урман радиосы», «Иделләр казанында», «Мәрхәмәт», «Җайдак малай»). Шагыйрәнең иҗаты халкыбызның иҗтимагый тормышы хакындагы фәлсәфи-лирик уйланулары белән сугарыла.
Бикә Рәхимова элеккеге СССР халыклары әдәбияты үрнәкләреннән тыш байтак кына төрек язучыларының (Җәләлетдин Руми, Юныс Әмрә, Мәхмәт Акиф Эрсой, Омәр Сәйфетдин, Ниһял Атсыз һ.б.) әсәрләрен тәрҗемә итеп матбугатта чыгара. Шагыйрә әле студентлык елларында ук беренче татар шагыйрәсе Газизә Сәмитованың әсәрләрен тәүге мәртәбә китап итеп төзеп дөньяга чыгаручыларның берсе була.
Б.Рәхимованың шигырьләренә композиторлар А.Монасыйпов, Ш.Шәрифуллин, Р.Кәлимуллин, Ф.Галиева, Ф.Шәрифуллин, И.Байтирәк, М.Сөнгәтуллин, Г.Сафина һ.б. тарафыннан көйләр языла.
Шагыйрә публицистика өлкәсендә эшли, мәкаләләрендә тормышыбызның иң мөһим мәсьәләләрен күтәрә, ул шулай ук каләмдәшләре, сәнгатькәрләр иҗатына да бик игътибарлы. С.Хәким, Г.Афзал, Н.Фәттах, А.Гыйләҗев, Т.Әйди, Ф.Зөлкарнәй, Ф.Сафин, Э.Шәрифуллина, З.Мансуров, Ф.Бәйрәмова, рәссам Б.Урманче, композитор Ш.Шәрифуллин, Татарстанның халык артисты М.Сөнгәтуллин һ.б. турындагы мәкаләләре шул хакта сөйли.
Ул балалар өчен шигырьләр, хикәяләр, әкиятләр, пьесалар иҗат итә.
Шагыйрә актив иҗат тормышы белән яши. Ул укучылар белән очрашуларга теләп йөри, «Татарстан», «Яңа гасыр» радио һәм телевидение тапшыруларында да Бикә Рәхимова чыгышларын еш ишетергә мөмкин. Ул Татарстан Республикасының Мактау грамотасы белән бүләкләнә, Б.Рәхимова — 1991 елдан (Татарстан) Язучылар берлеге әгъзасы.


11 апрель.
11 апрель — Милади тәкъвимендә дүртенче айның ун беренче көне. Ел ахырына кадәр 264 көн кала.
Вафатлар.
*


Инглизләр.
Инглизләр () — Бөекбритания халыкның төп өлеше булган халык. Бөекбритания утравы территориясендә Урта Гасырларда англлар, сакслар, фризлар, ютлар һәм кельтлар халыкларының кушылуы нәтиҗәсендә оешкан.


Джеймс Паркинсон.
Джеймс Паркинсон ("James Parkinson") — мәшһүр инглиз табибы. 1817 елда Паркинсон авыруын сурәтләде.


11 август.
11 август — Милади тәкъвимендә сигезенче айның унберенче көне. Ел ахырына кадәр 142 көн кала.


1999 ел.
1999 ел – җомга көннән башланган ел.


1994 ел.
1994 ел – шимбә көненнән башланган ел.


Кояш тотылу.
Кояш тотылу (ингл. "Solar eclipse", рус. "Солнечное затмение") — астрономик күренеш. Шул процесс барышында Ай өлешчә яки тулысынча Кояшны Җир шарыннан караучыга каплый.


Чад.
Чад — Үзәк Африкада урнашкан дәүләт. Башкаласы — Нджамена. Диңгезгә чыгу юлы юк.


Хит Леджер.
Хи́тклифф Э́ндрю «Хит» Ле́джер (ингл. "Heathcliff Andrew "Heath" Ledger"; 1979 елның 4 апреле — 2008 елның 22 гыйнвары) — мәшһүр Австралия һәм АКШ актеры. "The Imaginarium of Doctor Parnassus", "The Dark Knight", "Brokeback Mountain", "A Knight's Tale" фильмнары буенча дан казанды. 2008 елның 22 гыйнварында үз фатирында вафат булды.


Дон.
Дон — Русиянең Аурупа өлешендә урнашкан елга.


Keçe Çınlı.
Keçe Çınlı – Tatarstannıñ Çüpräle rayonı sostavına kergän awıl. Keçe Çınlı yılğası buyına urnaşqan häm şuñadırmı rayonnıñ iñ zur awıllarınnan sanala. Awıl cirlegeneñ ğomumi mäydanı 6405 gektar, sörü cirlege 5423 gektar.
Awılda 582 xucalıq, 1407 keşe yäşi."Änilär çişmäse"("Ğoldır kizläwe")
Awıl cirlegendä Keçe Çınlı urta ğomumi belem birü mäktäbe urnaşqan. Ul 1925 yılda dürtyıllıq mäktäp itep barlıqqa kilä, ä 1931 yılda – tulı bulmağan urta mäktäp, annan soñ 1972 yılda – urta ğomumi belem birü mäktäbe dip üzgätelä.
Awılda 350 urınlıq Mädäniät yortı, 5 şäxsi kibet, 1 däwlät qaramağındağı kibet, tegermän, awıl tulısı belän gazlaştırılğan. Xalıqnıñ 30% üzäkläşkän su sistemasınnan qullanıla, üzäk uramnarda 1993-95 yıllarda asfalt tüşälgän.
Tarix.
Keçe Çınlı tarixı urıs däwläte belän bäreleşlärgä bay. Awıl xalqı Pugaçev һäm başqa baş kütärülärdä qatnaşa.
1857 yılda Urıs Çınlısı igençeläre һäm Keçe Çınlı keşeläre belän qarşılıq çığa. Keçe Çınlı cirläre urıslarğa qanunnardan tış satılğan bula. Älbättä, Keçe Çınlı xalqı bu cirlärne kire qaytarmaqçı bulalar. Läkin Sember ölkäse urıs krestyannarı yaqlı bula һäm tatarlarğa qarşı atlı qazaqlarnı cibärä. Tatarlar şul ölkä soldatları () belän suğışa başlıy, berniçä keşe yaralana, ülüçelär dä bula. 1905 yılnıñ 2 avgustında tatarlar tarafınnan igen ağulaw xalen tikşerü öçen cibärelgän Sember keşeläre xökem itelä, alardan cirgä xuça bulu kägäzläre taläp itelä. Keçe Çınlı xalqına qarşı ike rota cäyäwle ğäskär yünälenä. 7 avgustta Keçe Çınlığa maxsus räweştä Sember gubernatorı da kilä. Anıñ bäxäsne sud aşa xäl itügä öndäwläre uñışsız bula. Xalıq tawış kütärä, cirlären kire qaytarunı taläp itä. Şulay da cirlär Urıs Çınlısına, soñraq TASSR barlıqqa kilgäç, Sember ölkäsenä kerep qala.


Көньяк котып.
Көньяк полюс — Көньяк ярымшарында урнашкан нокта. Антарктидада 2800 метр биеклектә урнаша.
1911 елның декабрендә Көньяк полюска Руаль Амундсен җитәкчелеге астында булган Норвегия экспедициясе җитте. 1912 елда исә Роберт Скотт җитәкчелеге астында булган британ экспедициясе.


Төньяк котып.
Төньяк полюс — Җирнең әйләнү күчәренең Төньяк ярымшарда Җир өслеге белән кисешкән ноктасы. Бу ноктаның координаталары төньяк киңлекнең 90°00,000'. Бу нокта географик озынлыкка ия түгел.
Төньяк полюс Төньяк Боз океанының үзәк өлешендә урнашкан. Ел буена Төньяк полюс районында күп еллык бозлар дрейфлый. Кышын уртача температура −40 °C, җәен нигездә 0 °C тирәсе.


12 апрель.
12 апрель — Милади тәкъвимендә дүртенче айның ун икенче көне. Ел ахырына кадәр 263 көн кала.
Вафатлар.
*


13 апрель.
13 апрель — Милади тәкъвимендә дүртенче айның унөченче көне. Ел ахырына кадәр 262 көн кала.
Вафатлар.
*


Әбрар Сәгыйди.
Әбрар Закир улы Сәгыйди — мәшһүр татар шагыйре, драматург.
Әбрар Сәгыйди 1895 елның 13 апрелендә Татарстанның Апас районы Кече Кошман авылында мулла гаиләсендә туа. Казанда “Мәрҗания” мәдрәсәсен һәм мөгаллимнәр әзерли торган мәктәпне тәмамлаганнан соң, укытучылык эшен башлап җибәрә.
Бер үк вакытта әдәби иҗат эше белән дә шөгыльләнә: 1913 елдан башлап “Кояш”, “Тормыш”, “Йолдыз”, “Шура”, “Сөембикә”, “Ак юл” кебек ул заманның абруйлы газета-журналлары битләрендә романтик рухта язылган шигырьләрен, поэмаларын бастыра. 1916-1917 елларда “Сугыштан абыем хатлары”, “Ирек азаны” исеме белән ике шигъри җыентыгы дөнья күрә.
1922-1924 елларда Ә. Сәгыйди Буа төбәгенең Килдураз авылында мулла булып тора, аннан авыл мәктәпләрендә, мәгариф оешмаларында эшли. Иҗатта да активлык күрсәтә. (Кайбер мәгълүматларга караганда, аның әдәби мирасында кулъязма хәлендә ике дистәдән артык пьесасы саклана.) “Сәхра кызы”, “Кызыл тау” пьесалары үз вакытында сәхнәгә дә куела.
Әбрар Сәгыйди, үпкәсенә салкын тидереп, кырык дүрт яше тулар-тулмас вафат була.


Хәлифә.
Хәлифә (– "Халифәтүл Исламиййә") – Ислам дәүләт иерархиясендә иң зур дәрәҗә, хәлифәлек белән идарә итүче шәхес. Төрле заманаларда бу төшенчәгә салынган мәгънә төрле була.
Беренче хәлиф — Әбу Бәкер.


20 апрель.
20 апрель — Милади тәкъвимендә дүртенче айның егерменче көне. Ел ахырына кадәр 255 көн кала.
Вафатлар.
*


14 апрель.
14 апрель — Милади тәкъвимендә дүртенче айның ундүртенче көне. Ел ахырына кадәр 261 көн кала.
Вафатлар.
*


Джордж Вашингтон.
Джордж Ва́шингтон (; 22 февраль 1732, Бриджс-Крик, Виргиния — 14 декабрь 1799, Маунт-Вернон, Виргиния) — Америка дәүләт эшлеклесе, АКШның беренче президенты, Континенталь гәскәр башидарәчесе, АКШ азатлыгы өчен сугышта катнашучы, АКШ президентлык институтын төзүче. Джордж Вашингтон сурәте


Португал теле.
Португал теле () — Индоауруп телләр гаиләсенең Роман төркеменә кергән тел. Урта гасырлардагы галисий-португаль теленнән килеп чыккан. Язу латин әлифбасына нигезләнгән. Сүләүчеләр саны буенча Испан теленнән соң икенче роман теле, дөньяда күп таралган телләрнең берсе (6-8 урын). Португаль телендә сүләүчеләр гомумиләштереп лузофон (Лузитан рим провинциясе исеменнән) дип аталалар.
Португалия, Бразилия, Ангола, Мозамбик, Кабо-Верде, Гвинея-Бисау, Сан-Томе һәм Принсипи, Көнчыгыш Тимор һәм Макао илләренда рәсми тел булып тора.


Гомәр Толымбай.
Габделхак Җәләлетдин улы Шаһиәхмәтов – мәшһүр язучы.
Гомәр 1900 елның 14 апрелендә Сембер губернасының Буа өязе (хәзерге Татарстанның Буа районы) Толымбай авылында туа. Башта ул үз авылларында, аннан Буа мәдрәсәсендә укый. Аннары Петроградка китә, туган якларына кире кайтып җир даулау көрәшләрендә катнаша, 1918 елда укытучы булып эшли. Каләм тибрәтә башлавы да шушы чорга туры килә: шигырьләр яза, драматургиядә көчен сынап карый.
Г. Толымбай гражданнар сугышында катнаша. Фронттан кайткач, Казан көндәлек матбугатында, “Безнең юл” журналында бастырган сугышчан рухлы мәкаләләре һәм агитацион характердагы әдәби әсәрләре аны тиз арада яшь әдәби көчләрнең берсе итеп таныта.
Г.Толымбай белемен күтәрү өчен 1924-1927 елларда Татар коммунистлар университетында укый, “Фатих Әмирхан иҗаты” дигән темага диссертация яклый, профессор дигән гыйльми дәрәҗә ала. Гомеренең соңгы елларында педагогика институтында укыта һәм Татарстан дәүләт нәшриятының матур әдәбият секторына җитәкчелек итә.
Г. Толымбай 1939 елның 13 июнендә вафат була.
Иҗат.
Г.Толымбайның егерме елга якын сузылган иҗат гомерендә утыз китабы басылып чыга. Әдип калдырган төрле жанрдагы әдәби мирасның кыйммәтле өлеше – хикәяләр һәм фольклорга караган хезмәтләр. Хикәяче буларак, Г.Толымбай 20-30нчы еллардагы авыл, крестьян тормышына багышланган һәм андагы үзгәрешләрне, сыйнфый каршылыкларны, колхозлашу чоры күренешләрен тасвирлаган әсәрләре белән кызыклы.


Таһир Нурмөхәммәтов.
Таһир Мирзагалләм улы Нурмөхәммәтов — татар тәрҗемәчесе, журналист, Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре (1980), Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы (1973 елдан).
Ул 1930 елда Казакъстанның Семипулат шәһәрендә туа. Бирегә аның әти-әнисе егерменче еллардагы ачлык вакытында Казан арты төбәгеннән күчеп килгән була. Дөньялар бераз рәтләнгәч, алар, туган якка янә кире кайтып, Казан шәһәрендә төпләнеп яши башлыйлар. Таһир Нурмөхәммәтов монда Кабан күле буендагы 12 нче татар урта мәктәбен һәм 1953 елда Казан дәүләт педагогика институтының татар теле һәм әдәбияты бүлеген тәмамлый. Аннары утыз җиде елга якын (1953-1990) Татарстан китап нәшриятының матур әдәбият редакциясендә башта мөхәррир, аннары яшьләр-балалар редакциясендә өлкән мөхәррир һәм редакция мөдире урынбасары булып хезмәт итә.
Таһир Нурмөхәммәтов әдәби тәрҗемә өлкәсендә күп хезмәт итә. Аның беренче тәрҗемә китабы — Александр Купринның «Сыерчык» («"Скворцы"») җыентыгы дөньяны 1955 елда күргән. Шулай ук аның А. Рыбаковның «Хәнҗәр» («"Кортик"»), «Бакыр кош» («"Бронзовая птица"») маҗаралы повестьлары, К. Паустовскийның «Урман турында хикәят», Г. Троепольскийның «Акбай Караколак», В. Астафьевның «Бәхилләшү», «Талау», «Сүнмәс йолдызлар», гарәп язучысы Сәхип Җамалның «Кара чәчәкләр» әсәрләре, төрек язучысы Ришад Гюнтекинның атаклы «Чалы кошы», Ю. Томинның «Алмаз сукмаклар» романнары зур популярлык казандылар.
1973 елда Татарстан Язучылар берлегенә кабул ителгәч, ул актив рәвештә берлек каршындагы тәрҗемәчеләр секциясе эшчәнлегендә катнаша, 1974—1979 елларда секцияне җитәкли.
Таһир Нурмөхәммәтов 1999 елның 25 сентябрендә Казанда вафат була. Аны Буа районының Норлат авылы зиратында җирлиләр.


Рәшит Әхмәтҗанов.
Рәшит Әхмәтҗанов — татар шагыйре, журналист, татар милли хәрәкәт активисты.
Ул 1941 елның 14 апрелендә Татарстанның Баулы районы Татар Кандызы авылында туа. Шунда җиде сыйныфны тәмамлагач, һөнәр училищесында укып, ташчы була. Аннары нефть районнарында һәм Әлмәт шәһәрендәге төзү оешмаларында ташчы булып эшли. 1961-1964 елларда Совет Армиясе сафларында хезмәт итә. Аннан кайткач, Казан дәүләт университетының татар теле бүлегенә укырга керә һәм аны 1969 елда тәмамлый. Шуннан соң Татарстан Мәдәният министрлыгының методика кабинетында, “Яшь ленинчы” (хәзер «Сабантуй») һәм «Татарстан яшьләре» газеталары редакцияләрендә эшли. 1980 елдан «Казан утлары» журналы редакциясе хезмәткәре иде.
Аның шигырьләре матбугатта 50нче елларның ахырында күренә башлый. Соңгы вакытта шагыйрьнең “Хыялларым үзем белән”, “Адымнар”, “Ак каеннар”, “Гомер чишмәсе”, “Алмалы җәй”, “Җан яктысы”, “Йөрәк бәйрәме”, “Кавышыр көн”, “Моңлану” дигән шигъри китаплары дөнья күрде.
Рәшит Әхмәтҗанов — бөтен рухы, табигате белән лирик шагыйрь. Аның шигырьләренә тыйнак моң-сагыш, халык җырларына хас җыйнаклык, садәлек хас. Аның лирик герое әхлакый сафлыгы, характерының бөтенлеге белән истә кала. Рәшит Әхмәтҗанов үзенең шигырьләрендә халык теле бизәкләреннән оста файдалана, фольклордагы традицион образларга, төшенчәләргә яңача яңгыраш төсмерләре бирә белә.
1970 елдан ул СССР Язучылар берлеге әгъзасы иде.
Шагыйрь 1995 елда вафат булды.


Газета.
Газе́та — даими исеме астында айга бер тапкыр ким чыкмаган периодик басма. «Газета» исеме итальян gazzetta ("гасета") сүзеннән барлыкка килде.


Ока.
Русиянең Аурупа өлешендә урнашкан һәм Идел елгасының иң зур уң кушылдыгы булып торучы елга.
Башлангычы Урта рус калкулыгында берничә чишмә кушылудан башлана. Аннан соң Түбән Новгород буйларында Иделгә коя. Мәскәү елгасының тамагыннан башлап судно йөреше оештырылган.


Бөек Мәскәү кенәзлеге.
Бөек Мәскәү кенәзлеге, XIII гасырның 60нчы - 70нче елларында Бөек Владимир кенәзлегеннән аерылгач кына мөстәкыйльлек ала. 80нче еллардан алып, кенәз Даниил идарә иткән чорда, Мәскәү кенәзлегенең төньяк-көнчыгыш Русиягә карата сәяси һәи икътисади йогынтысы бик көчле була.
Иван Калита заманында да Мәскәү кенәзлеге үзенең йогынтысын көчәйтеп, үзенә тагын да зуррак территорияләр яулый башлый. Хәтта монгол яулары чорлрында Мәскәү кенәзләре аларны җиңүгә ирешә, моңы мисал итеп 1380 елгы кенәз Дмитрий Донскойның Куликова сугышында җиңүен атарга мөмкин.
Бөек Мәскәү кенәзлегенең көчләнүе Русиянең үзәкләшкән дәүләтчелеген торгызуда да бик зур ярдәм итә.
*


Ливон ордены.
Ливон ордены - 1237-1561 елларда Көнчыгыш Балтика буе, латыш һәм эстон җирләрендә алман - тәре йөртүчеләрнең католик сәяси-сугышчан оешмасы. Литвага һәм Русиягә карата бик зур сугылар алып баруы белән җанылган.
Ләкин шулай да руслардан һәм литвалылар белән сугышлар алып бару вакытында зур югалтулар кичерә, мөһим булган сугышларны оттыра.
1558-1583 елларда Русия һәм Ливон ордены арасында барган сугышлар нэтиҗәсендә юк ителә.
*


Себер ханлыгы.
Себер ханлыгы ("Seber xanlığı; Себер йорты, Seber yortı") — 1429-1598 елларда Көнбатыш Себердә урнашкан татар феодаль дәүләте. Төп халкы – себер татарлары.
Күрше дәүләтләр – Пермь кенәзлеге, Казан ханлыгы, Ногай Урдасы.
*


Кырым ханлыгы.
Кырым ханлыгы (кырымтатарча "Qırım Hanlığı") — 1443 елдан башлап 1783 елга кадәр яшәгән кырымтатарлар дәүләте.


Әстерхан ханлыгы.
Әстерхан ханлыгы - XV гасырда Алтын Урда таркалуы нәтиҗәсендә барлыкка килгән дәүләт.
Әстерхан ханлыгына 1459 елда Кече Мөхәммәтнең өлкән улы Мәхмүт нигез сала һәм шуның белән яңа татар дәүләте хакимнәренең нәселен башлап җибәрә. Ханлыкны 1556 елда рус дәүләте яулап ала.
Татар ханлыклары арасында Әстерхан ханлыгы иң кечкенәсе булган. Ул Иделне түбән агымнда урнашкан һәм төньяктан Терек елгасы, көнчыгыштан Каспий диңгезе, көнбатыштан Кырым ханлыгы, төньяктан Нугай Урдасы белән чиктәш булган.
Ханлыкның тышкы сәясәте башта Олы Урдага, соңрак Нугай Урдасына һәм Кырым ханлыгына бәйле булган.
Халык.
Ханлыкта әллә ни күп халык яшәмәгән. Әстерхан татарларының төп шөгыле сәүдә итү һәм балык тоту булган. Чәчү җирләре исә бары тик Иделгә койган Бузан елгасы тирәләрендә генә булу сәбәпле, ашлык җитештерү булмый диярлек. Җирле халык шулай ук күчмә терлекчелек, бакчачылык, сунарчылык белән дә шөгыльләнгән.
Элекке Әстерхан ханлыгы җирләрендә, башка халыклар белән бергә, элекке ханлыкның төп халкы булган Әстерхан татарлары әле дә яши.
Әстерхан шәһәре.
Әстерхан — ханлыкның төп шәһәре булган. Ул Алтын Урда чорында Хаҗитархан исеме йөрткән. Иделнең Каспийга койган урынында утырган Әстерхан шәһәре халыкара сәүдәдә зур бер арадашчы үзәк булып хезмәт иткән һәм «олуг татар базары» буларак дан казанган.
Хаҗитархан иске Хәзәр каганаты башкаласы Итиль калдыклары һәм хәрабәләренә нигезләнә.
Әстерхан ханлыгын Русиягә кушкач Явыз Иван 1558 елда Әстерхан каласын 10 км түбән табарак утрауга күчерергә куша һәм кремльгә охшатып кала-кальга төзетә.
Тарих.
XV йөзнең урталарында Алтын Урда ханы Әхмәтнең бертуганы Мәхмүт хан Әстерхан каласы тәхетенә утыра һәм үз төбәген бәйсез дәүләт итеп игълан итә.
1467 елда Әстерхан ханлыгы тәхетендә Мәхмүт ханның улы Касыйм хан утырганда калага Венеция илчесе Контарини килә һәм сәүдә эшләре әйбәт баруына һәм урындагы сәүдәгәрләрнең Мәскәү сәүдәгәрләре белән эш иткәннәренә игътибар итә.
1523 елда Кырым ханы Мөхәммәтгәрәй I Әстерханны яулый. Әстерханда Кырым хакимияте озак яши алмый, чөнки Кырым ханы Мөхәммәтгәрәй I ханны үлүе, Кырым гаскәрен илләренә китәргә мәҗбүр итә.
1537 елда нугайлар бу вакытта Әстерхан тәхетендә утырган Габдрахман ханны куалар һәм кайчандыр Алтын Урда ханы дип саналган Шәехәхмәт хан оныгы Дәрвишгалине хаким итеп куялар. Ләкин 1547 елда Әстерханны Кырым ханы Сәхибгәрәй яулый һәм Дәрвишгали ханны тәхеттән куа, моның өстенә күп кенә татарларны Кырымга алып китә. Шушы соңгы яу янәдән аякланып киткән Әстерхан каласын тәмам таркалуга һәм җимерелүгә китерә.
Сәхибгәрәй хан үзенең туганнары тарафыннан Төркия ярдәме белән үтерелгәч, нугай татарлары һәм черкаслар шәһәрне аякландырырга ниятләп, Әстерхан хакимиятен Ямгырчыга бирәләр.
1551 елда Ямгырчы хан үзенең илчесен Иван IV Әстерханны үз канаты астына алу үтенече белән Мәскәүгә җибәрә. Явыз Иван тугрылык антын рәсми рәвештә алу өчен Әстерханга үз илчесен юллый. Әмма Ямгырчы хан Мәскәү илчесен зинданга ташлата.
Шушы хәлдән соң Мәскәү кенәзе тарафдары Нугай морзасы Исмәгыйль 1553 елда Иван IV тән Ямгырчы ханны тәхеттән кууын үтенә һәм Әстерхан тәхетенә Русиядә яшәүче һәм үзе үк бүләккә биләмә итеп Звенигород шәһәрен биргән канкардәше Дәрвишгали ханны куюын үтенә. Мәскәү кенәзе Явыз Иван 1554 елда Әстерханга таба 39 мең гаскәре белән Дәрвишгали ханны җибәрә.
Ямгырчы белән Дәрвишнең сугышы ике агай-эне арасында барган сугыш була. Ике хан да туганнан-туган булып, канкардәшләре Чыңгызхан оныгы Җүси хан улы Урда токымына бәйле Алтын Урда ханы Әхмәт дәвамнары. Рус гаскәриләре Әстерханга якынлашкач, Ямгырчы хан гаиләсен, балаларын ташлап, 20 җансакчысы белән Кырымга кача.
Рус гаскәре 1554 елда Әстерханга керә һәм, Ямгурчы ханны төшереп, тәхеткә Явыз Иван вассалы итеп Дәрвишгалине утырта.
Каланың аксөякләре Иван IV кә тугры калырга ант итәләр һәм алга таба Әстерхан тәхетенә хакимне Мәскәү тәкъдим итсен дигән шартлар белән дә килешәләр. Дәрвишгали хан Мәскәүгә ел саен 40 мең алтын (Русиядә бу чорда көмеш), 3 мең балык түләргә һәм Русия балыкчыларына салымсыз балык тотарга рөхсәт итә, ягъни йөкләмә ала.
1555 елда Ямгырчы хан Кырым янычарлары белән Әстерханга яу килә, әмма Дәрвишгали каланы саклап кала.
Ел азагында Дәрвишгали Мәскәү илчесен үз кырыннан куып җибәрә. Әмма кенәз Иван IV Дәрвишгали белән бәхәскә керергә теләми, чөнки Дәрвишгали Кырым ханы Дәүләтгәрәй белән бәйле кеше булып, 1555 елда Кырым ханы белән бергә 60 мең гаскәри белән Мәскәүгә яу килгәндә дә аның кул астында була.
1556 елда Кырым һәм Нугай ханнары ярдәменә таянып, Дәрвишгали русларны кала-биләмәләреннән куа. Моңа җавап итеп, Явыз Иван атаман Ляпун Филимон җитәкчелегендә бирегә мылтыкчылар җибәрә. Аларны рус гаскәренең алдынгы отряды дип уйлап Әстерхан шәһәре сугышсыз бирелә.
Явыз Иван Әстерханны Русиягә куша һәм 1558 елда Әстерхан каласын 10 км түбән табарак утрауга күчертә һәм кремльгә охшатып кала-кальга төзетә. Әстерхан ханлыгы Казан ханлыгына караганда бик нык йомшак булу сәбәпле, Иван IV бу калага хәтта барып та тормый.
1567 елда Төркия солтаны Сәлим II, Төркестан кардәшләре нугайлар һәм башка төрки халыкларның үтенече буенча Казан һәм Әстерхан калаларын урыслардан азат итәргә кирәк дигән карарга килә. Төркия солтаны 1570 елда Касыйм-Паша җитәкчелегендә Кафа каласына 2 мең янычар һәм 15 мең гаскәридән торган сугышчылар җибәрә. Кырым ханы Дәүләтгәрәй исә үз нәүбәтендә 50 мең татар гаскәриләрен туплый. Төркиянең урыслар тарафыннан яуланган татар җирләренә яу килүләре уңышсызлыкка очрый. Төркия бернигә дә ирешә алмый, чөнки Кырым ханы Дәүләтгәрәй Төркия гаскәрбашы Касыйм-Пашага бернинди дә реаль ярдәм күрсәтми, шул ук вакытта Нугай ханы да Касыйм-Пашага ярдәмгә килми. Ачык далада шактый гаскәриләрен югалткан Касыйм-Паша Төркия җирләренә таба чигенергә мәҗбүр була.
1580 елда Кырым һәм Нугай йортлары гаскәриләре берләшәләр һәм руслар кулында булган Әстерханны тулганага алалар. Кальгада булган туплар комачаулый булса кирәк, алар каланы ала алмыйлар.
1630 елда Әстерханда урнашкан Русия гарнизонына Калмык ханы Хуралык һөҗүм итеп карый, әмма бу һөҗүм дә урыслар тарафыннан кире кагыла.
1660 елда инде татарлар үзләренең борынгы шәһәрләрен алырга талпынып карыйлар, әмма бу яу да татарларның җиңелүе белән тәмамлана.


Ногай Урдасы.
1420 – XVII йөз – Нугай Урдасы яшәгән дәвер. Алтын Урда дәүләте җимерелгәннән соң барлыкка килгән дәүләт. Аксак Тимер Алтын Урданы җмергәч, шәһәрләрен һәм авылларын туздыргач, утраклыкка күчмәгән татар кабиләләре Идегәй би һәм аның балалары тирәсенә тупланалар. Нугай Урдасы Казан ханлыгы белән тыгыз бәйләнештә булган. Казан ханнарының хатыннары арасында Нугай Урдасы мирзаларының кызлары булган, мәсәлән, Нурсолтан, Сөембикә.


15 апрель.
15 апрель — Милади тәкъвимендә дүртенче айның унбишенче көне. Ел ахырына кадәр 260 көн кала.
Вафатлар.
*


1993 ел.
1993 ел – җомга көненән башланган ел.


1923 ел.
1923 ел — дүшәмбедән башланган кәбисә булмаган ел.


Гази Кашшаф.
Гази Кашшаф, чын исеме Миргази Солтан улы Кашшафетдинов (1907 елның 15 апреле — 1975 елның 9 декабре) — татар әдәбият галиме, тәнкыйтьче.
Ул 1907 елның 15 апрелендә элекке Уфа губернасы Бәләбәй өязе (хәзерге Башкортстанның Туймазы районы) Яңа Арсланбәк авылында туа.
1920-1925 елларда Гази Кашшаф Бәләбәй шәһәрендәге укытучылар семинариясендә (соңыннан - педагогия техникумы) укый. 1925 елның көзендә Казанга килә һәм Көнчыгыш педагогия институтына кабул ителә. Институтны тәмамлагач, 1929 елдан 1937 елга кадәр, Казанның төрле уку йортларында тел-әдәбият укыта.
1937 елда китап нәшриятына эшкә күчә. 1942 елның октябрендә Г.Кашшафны "Совет әдәбияты" (соңрак - "Казан утлары") журналына редактор итеп билгелиләр. 1960 елда, диссертация яклап, филология фәннәре кандидаты дигән гыйльми дәрәҗә алгач. Г.Кашшаф үзенең хезмәт эшчәнлеген тулысынча Казан дәүләт университеты белән бәйли.
Гази Кашшаф бай әдәби-фәнни мирас калдырган әдип. Аның беренче тәнкыйть мәкаләләре 1928 елда, студент чагында ук басыла башлый.
1940 елда аның берьюлы өч китабы - Ш.Камал турындагы монографиясе, "Каләм мастерлары" исемле тәнкыйть мәкаләләре җыентыгы һәм чик сакчылары тормышыннан алып язылган "Чүл буенда" повесте басылып чыга.
Илленче еллардан башлап Гази Кашшаф үзенең калган бөтен гомерен, бай тәҗрибәсен һәм сәләтен татар халкының горурлыгы - герой-шагыйрь Муса Җәлилнең легендар тормышын һәм иҗатын тикшерүгә багышлый. Нәтиҗәдә, "Муса Җәлил" исемле күләмле монографиясе языла.
Әдәби хезмәтләрен һәм җәмәгать эшчәнлеген югары бәяләп, совет хөкүмәте аны Хезмәт Кызыл Байрагы (1957), "Почет Билгесе" (1967) орденнары һәм медальләр белән бүләкли.
Гази Кашшаф 1975 елның 9 декабрендә вафат булды.


Мәхмүт Хөсәен.
Мәхмүт Хөсәен - күренекле татар язучысы.
Тормыш юлы һәм иҗаты.
Мәхмүт Хөсәен (Мәхмүт Хафиз улы Хөсәенов) 1923 елның 15 апрелендә хәзерге Казакъстан ССРның Көнбатыш Казакъстан өлкәсе Җаңакала районы Урда авылында эшче гаиләсендә туган. 1941 елда Петропавел (Кызылъяр) шәһәрендә татар урта мәктәбен тәмамлаганнан соң, берникадәр вакыт пионервожатый, «Ленинское знамя» газетасында әдәби хезмәткәр, «Экпенды» промартелендә культмассовик булып эшли. Бөек Ватан сугышы башлангач, М. Хөсәен үзе теләп армия сафларына баса. 1942 елда Әндиҗан шәһәрендә кыска сроклы артиллерия училищесын тәмамлаганнан соң, 1943 елның январеннан алып 1944 елның декабренә кадәр башта взвод, соңыннан артиллерия батареясе командиры сыйфатында фронтның алгы сызыгында сугыша, канлы бәрелешләрдә катнаша, берничә тапкыр яралана, шәхси батырлыклары өчен Кызыл Байрак, Кызыл Йолдыз орденнары һәм медальләр белән бүләкләнә. 1945 елда Ленинградта Югары Артиллерия мәктәбендә укый, аннары 1947 елның июненә кадәр Ленинградта һәм Казанда командир булып хезмәт итә.
1947—1952 елларда М. Хөсәен — Казан дәүләт университеты студенты. Университетның татар теле һәм әдәбияты бүлеген тәмамлагач, ул озак еллар Татарстан китап нәшриятында башта редактор (1952—1954), аннары матур әдәбият редакциясе мөдире (1954—1957) һәм өлкән редактор (1957—1975) булып эшли. 1976 елдан — язучы-профессионал, әдәби иҗат эше белән генә шөгыльләнә. Ул — 1942 елдан КПСС члены иде.
М. Хөсәен мәктәптә укыганда ук әдәбият белән кызыксына һәм шигырьләр яза. Беренче шигъри тәҗрибәләре сугышка кадәр «Пионер каләме» (хәзерге «Ялкын») журналы битләрендә басыла. Бөек Ватан сугышы чорында патриотик эчтәлекле күп кенә шигырьләре фронт газеталарында («Ватан сагында», «Кызыл Армия», «Суворовчы» һ. б.) урын ала. Яшь шагыйрьнең беренче шигъри тупланмасы да («Туган ил өчен») бөек җиңү яулаган елны Ленинград хәрби нәшриятында дөнья күрә.
Сугыштан соңгы елларда М. Хөсәеннең иҗат активлыгы елдан-ел арта бара: бер-бер артлы шигырь җыентыклары, поэмалары, очерк китаплары басылып чыга. М. Хөсәен сүзләренә татар, башкорт һәм казакъ композиторлары, яшь һәм үзешчән музыкантлар тарафыннан ике йөз илледән артык җыр язылган. Шуларның, вакыт һәм заман сынавын үтеп, халык арасында киң таралганнары «Толымнарың» исемле музыкаль җыентыкка (1977) һәм «Әнием миләше» дигән китапка (1979) тупланган. Тынычлык өчен көрәш, ватандарлык хисләре белән сугарылган «Советлар Союзы — тынычлык терәге» (Ш. Мәҗитов музыкасы), «Яңа Казан» (А. Ключарев музыкасы), «Идел дулкыннары» (А. Ключарев музыкасы), яшьлек-мәәббәт темасына багышланган «Ашкыну» (Т. Вәлиев музыкасы), «Ак каеннар» (И. Хисамов музыкасы)» «Ак дулкыннар» (Р. Еникиев музыкасы), «Ләйсән» (Р. Еникиев музыкасы) «Бик сагындым» (Р. Яхин музыкасы), «Кара күзләр, кара кашлар» (Ш. Калдаяков музыкасы), юмористик рухтагы «Бәрәңге» (И. Хисамов музыкасы)» «Ярап булмый хатынга» (Р. Еникиев музыкасы), «Яшәсен кияүләрем (3. ХәбибуЛлин музыкасы), «Шинель» (3. Хәбибуллин музыкасы) кебек Җырлар Мәхмүт Хөсәеннең шигъри иҗатында күренекле урын тота. Иң яхшы җырларга уздырылган конкурсларда, яшьләр фестивальләрендә ул.берничә мәртәбә лауреат исеменә лаек була.
Шагыйрьнең аерым шигъри әсәрләре украин, үзбәк, литва, таҗик, кыргыз, удмурт, мари, чуваш, каракалпак һәм монгол телләрендә басылып чыккан. Рус һәм казакъ телләрендә исә аның өч мөстәкыйль җыентыгы бар (шуның икесе — казакъчага тәрҗемәдә).
М. Хөсәен — 1973 елдан СССР Язучылар берлеге әгъзасы иде.
М.Хөсәеннең үзе исән чагында ук кырыкка якын китабы дөнья күрде.
Мәхмүт Хөсәен 1993 елда вафат булды.


Рәшит Гәрәй.
Рәшит Гәрәй улы Гәрәев — татар шагыйре, СССР Язучылар берлеге әгъзасы (1960).
Ул 1931 елның 15 апрелендә Татарстанның Минзәлә районы Малтабар авылында туа. Туган авылында — башлангыч мәктәпне, күрше Күзкәйдә урта мәктәпне тәмамлый. 1949 елда экстерн тәртибендә имтихан тапшырып, Минзәлә педучилищесын тәмамлау турында таныклык алгач, укытучы булып эшли башлый.
1948—1950 елларда Рәшит Гәрәй Минзәлә районының Иске Мәлкән һәм Чебенле җидееллык мәктәпләрендә укытучы, 1950 елда «Яшь сталинчы» газетасының (хәзерге «Татарстан яшьләре»нең) Минзәлә төбәгендәге үз хәбәрчесе булып эшли.
Армия сафларында хезмәт итә. Мәскәүдә М.Горький исемендәге Әдәбият институтын тәмамлый. 1959-1970 елларда “Совет әдәбияты” («Казан утлары») журналы редакциясендә эшли.
Аның “Беренче хисләр” дигән тәүге җыентыгы 1952 елда дөнья күрә. Шуннан соң шагыйрьнең “Шинель җылысы”, “Җырчы камышлар”, “Җырлап яшәр чагыбыз”, “Һаваларда йолдыз”, “Рәхмәт сезгә”, “Төнге учаклар”, “Сиңа тартыла күңел”, “Юлдашым булсаң иде”, “Үзеңә чакыр мине”, “Синдә калам”, “Көнбагышлар чәчәктә” китаплары һ. б. әсәрләре басылып чыкты.
Шагыйрь 1999 елда вафат булды.


Кояш чыгу.
Коя́ш чыгу́ — горизонтта кояш чыгуы.


16 апрель.
16 апрель — Милади тәкъвимендә дүртенче айның уналтынчы көне. Ел ахырына кадәр 259 көн кала.
Вафатлар.
link=Алексис де Токвиль
*


1934 ел.
1934 ел – дүшәмбе көненнән башланган ел.


Baki Rahimov.
__NOTOC__


Shamil Rahmatullin.
__NOTOC__


Gataulla Salihov.
__NOTOC__


1916 ел.
1916 ел – шимбә көненнән башланган ел.


1924 ел.
1924 ел – сишәмбе көненнән башланган кәбисә елы.


Лех Качиньский.
Лех Алекса́ндр Качи́ньский (польча "Lech Aleksander Kaczyński"; 1949 елның 18 июне, Варшава, Польша — 2010 елның 10 апреле, Смоленск өлкәсе, Русия) — поляк юристы һәм сәясәтче, Варшава мэры (2002—2005), Польша президенты (2005-2010). 2010 елның 10 апрелендә Смоленск шәһәре янында булган авиаһаләкәт нәтиҗәсендә вафат булды.


17 апрель.
17 апрель — Милади тәкъвимендә дүртенче айның унҗиденче көне. Ел ахырына кадәр 258 көн кала.
Вафатлар.
*


1790 ел.
1790 ел — Милади тәкъвимендә җомга көненнән башланган ел.


Мәҗит Рәфыйков.
Мәҗит Рәфыйков — татар язучысы, шагыйре.
Биография.
Башкортстанның Күгәрчен районы Күгәрчен авылында укытучы гаиләсендә туа. Үз авылларында җиде сыйныф белем алгач, күрше авылдагы урыс мәктәбендә укый, 1940-1942 елларда Оренбургта фельдшерлык-акушерлык мәктәбен тәмамлый. 1943 елда ул хәрби-пехота училищесына укырга җибәрелә, ә аннан соң фронтка китә, сугышларның берсендә каты яраланып, инвалидлыкка чыга, хәрби хезмәттән азат ителә. Шуннан соң ул туган төбәгендә фельдшерлык вазифалары башкара.
1944 елдан М. Рәфыйков Башкорт дәүләт педагогика институтында, аннары Казан университетының рус филологиясе факультетында укый. Биредә укыганда нахак гаеп белән кулга алына, 1950-1955 елларда Иркутск өлкәсендәге лагерьларда сөргендә була. Аннан кайткач, Татарстан китап нәшриятында һәм “Совет әдәбияты” (хәзерге “Казан утлары”) журналы редакцияседә эшли.
Иҗат.
М. Рәфыйков, үзенең иҗат юлын шигърияттән башласа да, соңрак проза һәм тәрҗемә өлкәсендә зур эшләр башкара. Аның “Илһам авазы”, “Сиңа ничә яшь?” һәм “Су башы” дигән проза китаплары дөнья күрде. Ул татар әдипләренең әсәрләрен рус теленә тәрҗемә итте. Татар әдәбиятының иң матур үрнәкләре (Габдулла Тукай, Шәриф Камал, Н.Дәүли, Хәсән Сарьян һ.б. әсәрләре) аның тәрҗемәсендә русча басыла. Шулар арасында Ш.Камалның – “Матур туганда”, Н.Дәүлинең – “Яшәү белән үлем арасында”, “Җимерелгән бастион”, Х.Сарьянның “Әткәм һәнәре” кебек әсәрләре бар. Аның үз әсәрләре дә рус телендә үзенең тәрҗемәсендә басылып чыкты.
Мәҗит Рәфыйков 1988 елда вафат булды.


Бату Мулюков.
Бату Гатаулла улы Мулюков — күренекле татар композиторы, Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясе лауреаты.
Биография.
1928 елның 17 апрелендә Үзбәкстандагы Байсун авылында укытучы гаиләсендә туа. Озакламыйча аларның гаиләсе Оренбургка күчеп килә. Бату кечкенәдән музыкага тартыла, баянда, скрипкада, рояльдә уйнарга өйрәнә.
1948 елда Б. Мулюков Оренбург музыка училищесына укырга керә. 1949 елда Бату Оренбургка концерт белән килгән Салих Сәйдәшев белән очраша һәм аның тәкъдиме белән Казанга укырга килә. Ул музыка белемен башта Казан музыка училищесында, аннары Казан дәүләт консерваториясендә ала. 1957 елда консерваторияне тәмамлагач, актив иҗат эшчәнлеге башлана. Төрле мәктәпләрдә хор коллективларының җитәкчесе буларак, аның иҗаты бу вакытта хор өчен җырлар белән бәйләнештә, ул үз тәҗрибәсендә хорның закончалыкларын, тавышның җырлау мөмкинлекләрен белеп җиткерә. Нәтиҗәдә аның “Ел фасыллары”, “Татарстан” кантаталары языла. Бу елларда ул “Бәйрәм увертюрасы” һәм симфоник оркестр өчен Татарстан нефтьчеләренә багышланган “Хезмәт турында поэма”сын иҗат итә. Аның ике сюитасы, романслары һәм тынлы оркестр өчен маршлары, балалар өчен инструменталь һәм вокаль әсәрләре барлыкка килә.
М.Гафуриның “Кара йөзләр” повесте буенча эшләнгән “Мәхәббәт өчен җаза” операсы республиканың музыка-театр тормышында күренекле вакыйга була. Бу әсәре өчен автор һәм спектакльне куючы төркем 1984 елда Татарстанның Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясенә лаек була.
Композиторның соңгы эшләреннән “Тукай” ораториясе һәм “Сөембикә” (Н.Ханзафаров либреттосы) операсын күрсәтергә була.
Б.Мулюков 40 елдан артык гомерен музыка иҗатына багышлый, төрле музыка жанрларында нәтиҗәле эшли. Ул ике опера, зур хор, симфоник һәм тынлы оркестр өчен әсәрләр, халык уен кораллары оркестры әсәрләре авторы. Композиторның иҗат мирасы шулай ук камера-инструменталь һәм вокаль әсәрләрне үз эченә ала.
Б. Мулюков 25 елдан артык үзенең иҗат эшчәнлеген Казан дәүләт мәдәният һәм сәнгать академиясендә педагогик эш белән уңышлы рәвештә бергә бәйләп алып бара.
Музыка сәнгатен үстерүдәге хезмәтләре өчен композиторга Татарстанның һәм Россиянең атказанган сәнгать эшлеклесе дигән мактаулы исемнәр бирелә.
Бату Мулюков 1999 елның 25 октябрендә вафат була.


Рейн.
Рейн (,) — Көнбатыш Аурупада агучы эре елга.


Эльба.
Эльба (Лаба) (,) — Төньяк диңгез бассейнына керүче елга. Чехиядә башланып китә. Агымының төп өлеше Германия җирләренә төры килә.


Одер.
О́дер (,) — Чехиядә, Польшада һәм Германиядә агучы елга.
Польша һәм Германия арасындагы чикнең бер өлеше Одер елгасы буенча үтә.


18 апрель.
18 апрель — Милади тәкъвимендә дүртенче айның унсигезенче көне. Ел ахырына кадәр 257 көн кала.
Вафатлар.
*


Ибраһим Нуруллин.
Ибраһим Зинатулла улы Нуруллин — язучы, тәнкыйтьче һәм әдәбият галиме.
Ибраһим Нуруллин 1923 елның 18 апрелендә хәзерге Ульяновск өлкәсенең Мәләкәс районы Парау авылында укытучы гаиләсендә туган. Яңа Малыклы районында җидееллык мәктәпне һәм Мәләкәс (хәзерге Димитровоград) урта мәктәбенең сигез классын тәмамлаганнан соң, 1938 елда Казанга килә һәм мех техникумында укый башлый.
1941 елның октябрендә үз теләге белән армиягә китә. 1942 елның ноябрендә, Әстерхан шәһәрен саклау өчен барган сугышларның берсендә, ул каты яралана һәм хәрби хезмәттән бөтендәй азат ителеп, туган авылына кайта. Берникадәр вакыт авыл мәктәбендә укытучы булып эшли, аннары яңадан Казанга килеп Казан университетының татар филологиясе кафедрасында эшли башлый. Гади ассистенттан алып профессор дәрәҗәсенә кадәр күтәрелә, фәнни хезмәтләре белән дә күпләргә таныш.
И. Нуруллин әдәбият мәйданына иң әүвәл хикәяче-прозаик буларак килә. Аның беренче иҗат җимешләре: "Ана тойгылары", "Рәхмәтулла абзый", "Кунакта" һ.б. Соңрак аны Г.Тукай иҗаты кызыксындыра башлый. "Тукайның әдәби пародияләре" (1948), "Тукай тәнкыйтендә типиклык мәсьәләләре" (1953), "Тукай эстетикасы һәм рус әдәбияты" (1955) кебек мәкаләләре, шулай ук Фәтих Әмирхан, Шәриф Камал иҗатларына, әдәбият тарихының һәм агымдагы әдәби процессның аерым проблемаларына багышланган хезмәтләре белән илленче елларда ул үзен әдәбият белгече-тәнкыйтьче итеп таныта.
Алтмышынчы-җитмешенче елларда галим татар әдәбиятында иҗат методлары һәм әдәби юнәлешләр, критик реализмның туу һәм үсү мәсьәләләре турында теоретик гомумиләштерүләргә бай булган монографияләрен яза һәм татар әдәбияты тарихы, әдәбият теориясе, әдәбият белеме буенча берничә дәреслек һәм методик кулланма китабын бастырып чыгара ("XX йөз башы татар әдәбияты", "Әдәбият теориясе" һ.б.)
Әдәбият белеме һәм тәнкыйте өлкәсендә актив эшләү белән бергә, илленче еллардан башлап И.Нуруллин әдәби әсәрләр язуга игътибарын көйчәйтә. Ул балалар өчен бер төркем хикәяләр иҗат итә, юмор-сатира һәм драматургия жанрында көчен сынап карый.
"Атаклы кешеләр тормышы" сериясендә басылып чыккан "Габдулла Тукай" исемле китабы өчен И. Нуруллинга 1982 елда Татарстан АССРның Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясе бирелде.
Ул 1995 елның 1 июлендә Казанда вафат була.


19 апрель.
19 апрель — Милади тәкъвимендә дүртенче айның унтугызынчы көне. Ел ахырына кадәр 256 көн кала.
Вафатлар.
*


Василий Богородицкий.
Василий Алексей улы Богородицкий — СССР Фәннәр Академиясенең мөхбир-әгъзасы, Казан университеты профессоры, Казан лингвистика мәктәбенең күренекле вәкиле.
Ул 1857 елның 19 апрелендә Казан губернасы Царевококшайск шәһәрендә (хәзерге Марий Эл Республикасы Йошкар-Ола шәһәре) туа. Башлангыч белемне Царевококшайск өяз училищесында (1864-1868 еллар), урта белемне 1нче Казан гимназиясендә (1868-1976 еллар), югары белемне Казан университетының тарих-филология факультетында ала (1876-1980 еллар).
Университетны тәмамлаганнан соң, В. А. Богородицкий профессор И.А.Бодуэн де Куртенэ җитәкләгән чагыштырмалы тел белеме кафедрасында профессор дәрәҗәсен алу өчен әзерләнергә калдырыла. 1881 елдан ул шул ук кафедраның приват-доценты дәрәҗәсен ала, классик телләрнең чагыштырма грамматикасы һәм рус фонетикасы буенча курслар алып бара.
1884 елда Богородицкий магистр дәрәҗәсен ала, 1887 елда “Курс грамматики русского языка. Ч.1. Фонетика” дигән темага докторлык диссертациясен яклый. Ул 1880 елларда Казан университеты каршында Русиядә беренче эксперименталь фонетика лабораториясен оештыра.
Университеттагы фәнни-педагогик эшчәнлек белән беррәттән, Богородицкий 1881 елдан 1884 елга кадәр Татар укытучылар мәктәбендә рус телен укыта. Шул ук вакытта татар грамматикасының үзенчәлекләрен өйрәнә, татарча әйтелеш буенча мәгълүматлар җыя. 1883 елда уздырылган Татар укытучылар съездында татар мәктәбендә рус грамматикасын укыту турында доклад ясый.
В. А. Богородицкий татар телен һәм башка төрки телләрне үзләштерә, татар фонетикасын эксперименталь яктан өйрәнүне башлап җибәрә, татар теле белеме буенча фәнни хезмәтләр яза.
1922 елдан галим Казан Шәрык педагогика институтына күчә. Татар халкын гыйльми өйрәнү җәмгыяте эшендә катнаша, аның мактаулы әгъзасы була.
В. А. Богородицкий 1941 елның 23 декабрендә вафат.


Велосипед.
Велосипе́д (фр. "vélocipède", лат. "velox" — тиз һәм "pes" — аяк) — транспорт чарасы.


21 апрель.
21 апрель — Милади тәкъвимендә дүртенче айның егерме беренче көне. Ел ахырына кадәр 254 көн кала.


Равил Тумашев.
Равил Рәхим улы Тумашев — мәшһүр татар режиссеры, Г.Тукай исемендәге Дәүләт бүләге лауреаты.
1923 елның 21 апрелендә Семипалат шәһәрендә театр сәнгате әһелләре гаиләсендә туган. Әтисе Семипалат рус драма театры каршындагы татар труппасының режиссеры, әнисе шул труппаның артисты була. Балалары Равил тугач Тумашевлар гаиләсе Казанга кайта. Монда озак еллар авырганнан соң ун яшьлек Равилнең әтисе үлеп китә. Әнисе Мәскәүдә театр институтында (ГИТИС) уку сәбәпле аны Мәскәүдәге бер балалар йортына урнаштыра, Равил җиде сыйныфны шунда тәмамлый. 1941 елда Казанда урта мәктәп тәмамлый. Бөек Ватан сугышы башлану белән аны хәрби хезмәткә алалар. Шушы елның азагына кадәр оборона заводында эшли. 1942 елның башыннан сугышның ахырына кадәр фронтта була, күп сугыш операцияләрендә катнаша, сугышның барлык фаҗигаләрен кичерә.
1946 елда демобилизацияләнә һәм Мәскәү театр институтына (ГИТИС) укырга керә. 1951 елда аны тәмамлап Казанга кайта, Татар дәүләт академия театры сәхнәсендә Мирхәйдәр Фәйзинең «Галиябану» драмасы буенча диплом спектакле куя. Режиссер квалификациясе алып Татар дәүләт академия театрына эшкә кайта. Бу данлыклы коллективка ул үзенең ун ел иҗат гомерен багышлый. Ул татар сәхнәсенә дөнья классикларының, рус һәм татар драматургларының бик күп әсәрләрен чыгара, аларның күбесе татар сәхнәсендә беренче мәртәбә куела.
1962 елда Р. Тумашев Татар дәүләт күчмә театрында (хәзер Татар дәүләт драма һәм комедия театры) эшли башлый. Аның баш режиссеры әнисе Кәшифә Тумашева пенсиягә киткәч театрның баш режиссеры булып кала һәм 1985 елның азагына кадәр шушы театрны җитәкли. Әлеге чор эчендә ул алтмыш спектакль куя. Алар арасында дөнья, рус һәм татар классиклары әсәрләреннән тыш яшь драматургларның беренче әсәрләре күп. Соңгысы — аның иҗат биографиясенең иң игелекле өлеше. Туфан Миңнуллин, Аяз Гыйлаҗев, Илдар Юзеев, Ризван Хәмид, М.Шәрифуллин, Ю.Сафиуллин, Ю.Әминев кебек атаклы драматургларның беренче әсәрләрен сәхнәгә нәкъ менә Р.Тумашев күтәрде.
Р. Тумашев күп еллар дәвамында Казан театр училищесында, Казан мәдәният һәм сәнгать институтында үзешчән сәнгать өчен бик күп режиссерлар хәзерләде.
Бөек Ватан сугышында күрсәткән батырлыклары өчен ике орден, күп медальләр белән бүләкләнде. Татар театр сәнгатен үстерүдәге хезмәтләре өчен 1966 елда Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе исеме бирелде. 1976 елда Т.Миңнуллинның «Үзебез сайлаган язмыш», А.Гыйлаҗевның «Сары чәчәк ата көнбагыш», И.Юзеевның «Сандугачлар килгән безгә» спектакльләре өчен Татарстанның Г.Тукай исемендәге Дәүләт бүләгенә лаек булды. 1993 елда аңа Татарстан Республикасының Мактау Таныклыгы тапшырылды.


2005 ел.
2005 ел — Милади тәкъвиме буенче шимбә көненнән башланган ел.


Меңьеллык.
Меңьеллык (шулай ук милле́нниум) — 1000 елга тиң булган вакытны үлчәү берәмлеге.


Ел.
Ел — Җирнең Кояш тирәли әйләнүгә бәйле булган вакытны үлчәү берәмлеге.
Милади тәкъвимендә ел 12 айга тиң (365 көн, кәбисә елда 366 көн).


2004 ел.
2004 ел — Милади тәкъвиме буенче пәнҗешәмбе көненнән башланган ел.


2003 ел.
2003 ел — Милади тәкъвиме буенче чәршәмбе көненнән башланган ел.


2000 ел.
2000 ел — Милади тәкъвиме буенча шимбә көненнән башланган ел. 20 гасырның соңгы елы.


22 апрель.
22 апрель — Милади тәкъвимендә дүртенче айның егерме икенче көне. Ел ахырына кадәр 253 көн кала.


Мөхәммәт Хәмзин.
Мөхәммәт Хәмзин — К.Тинчурин исемендәге Татар дәүләт драма һәм комедия театры артисты, татар халкының күренекле сәхнә остасы.
Мөхәммәт Хәмзин 1915 елда туа.
Аның хезмәт юлы 14 яшеннән К.Якуб исемендәге типографиядә хәреф җыюдан башлана. 1936 елда Башкортстан сәнгать техникумын тәмамлагач, ул Казанга кайта һәм Опера-балет театрында эшли. Сугыш чорында махсус хәрби бригадада хезмәт итә. 1946 елдан М.Хәмзин – Республика күчмә театрында. Артист буларак, ул төп рольләрдә социаль геройларны оста башкаручылар рәтенә баса. Моның мисаллары итеп “Тормыш җыры”нда Басыйр, “Украина далалары”нда Галушка, “Күңел дәфтәре”ндә Закир образларын күрсәтергә була. Бу еллар – театрның әле яңа аякка басып, сәнгать учагы буларак яңа формалашкан чоры. Нәкъ шул вакытта, 1952 елның гыйнварында, Мөхәммәт аганы театрның директоры итеп куялар, һәм 1975 елга кадәр ул аның алыштыргысыз җитәкчесе була. Бер үк вакытта артист булып, төп рольләрдә чыгыш ясавын дәвам иттерә һәм шактый югары уңышларга ирешә. “Назар Стодоля”да Назар үзе, “Йөрәк серләре”ндә Саттар, “Карагол”да – Карагол, “Рәйхан”да Морат, “Сәер кеше”дә Әхмәт Риза образлары аны җитди фәлсәфи әсәрләрдә дә оста артист итеп таныта.
Мөхәммәт Хәмзин 2002 елда вафат булды.


Илфак Абдуллин.
1942 елның 22 апрелендә Пархода авылында туган. Бөек Ватан сугышы башланып ире фронтка киткәч, булачак галимнең әнисе күпсанлы балаларын алып иренең туганнары янына — Малмыжга күченә. Илфак шушында үсә, шушында 1959 елда урта мәктәп тәмамлый. Берничә ай ремонт-механика заводында төзелештә эшли, җидееллык мәктәптә укыта.
1961-1967 елларда Казан химия-технология институтында укый, Ленин стипендиаты була, 1964-1966 елларда институтның комсомол оешмасын җитәкли. 1964-1968 елларда — ВЛКСМ өлкә комитеты әгъзасы, 1964 елдан — институтның гыйльми советы әгъзасы. Институтны бик яхшы билгеләренә, кызыл диплом белән тәмамлый.
1967-1970 елларда шул ук институтның аспирантурасында укый. 1970 елда, студент елларында башланган киң фәнни эшчәнлеге нәтиҗәсе буларак, диссертация яклый һәм химия фәннәре кандидаты гыйльми дәрәҗәсе ала. Дүрт ел дәвамында институтның Түбән Кама шәһәрендәге филиалында өлкән укытучы.
1974 елда Казанга кайта. Башта НИИАТта фәнни хезмәткәр, аннан соң медицина инструментлары фәнни-тикшеренү институтында сектор мөдире була. Шуннан соңгы гомере Казан медицина институты белән бәйле — ул институтның аналитик һәм органик булмаган химия кафедрасы мөдире. 1993 елдан— химия фәннәре докторы, профессор. Институтның гыйльми советы әгъзасы. Бер үк вакытта башта химия-технология, аннан соң авиация институтында кандидатлык диссертациясе яклау советы әгъзасы. Дистәдән артык яшь галим тәрбияләгән. Йөздән артык нәшер ителгән фәнни һәм методик хезмәтләр авторы.
«СССР уйлап табучысы», «Рационализаторлык һәм уйлап табу отличнигы» дипломнары бар. 1991 елда Татарстан Республикасының атказанган фән һәм техника эшлеклесе дигән югары исем бирелде.
И. Абдуллин гаять бай күңелле шәхес, үзенчәлекле шагыйрь дә иде. 1997 елда Казанда «Тормыш дәресләре» исемле истәлекләр һәм шигырьләр китабы басылып чыкты.
И.Г. Абдуллин 2003 елда йөрәк авыруыннан вафат булды. Малмыж шәһәренең татар зиратына күмелде.
Галимнең улы Марат — медицина фәннәре кандидаты. Ул атаклы кардиохирург Р.С. Акчурин белән әтисенең йөрәгенә операция ясауда катнашты һәм аның гомерен күпкә озайтты. Икенче улы Искәндәр — Мәскәү шәһәрендә урология хирургы. Шулай итеп ике игезәк улы әтиләренә тиң игелекле хезмәт юлында.


Җир көне.
Җир көне (ингл. "Earth Day") — кешеләрне Җирнең экологик проблемаларына җәлеп итү өчен үткәрелгән чараларның уртак исеме.


Копенгаген.
Копенга́ген (/ [кхёбэнха́ў’н], искедат. "Køpmannæhafn",) — Даниянең иң зур шәһәре һәм башкаласы. Зеландия һәм Амагер утрауларында урнаша.


1998 ел.
1998 ел — Милади тәкъвиме буенча пәнҗешәмбе көненнән башланган ел.


1997 ел.
1997 ел — Милади тәкъвиме буенча чәршәмбе көненнән башланган ел.


Казан мәчетләре.
Казан мәчетләре — Казан шәһәрендә урнашкан мәчетләр.


Samat Sadriev.
__NOTOC__


Sadyk Sayranov.
__NOTOC__


Midhat Salihov.
__NOTOC__


Братислава.
Братисла́ва ((1919 елга кадәр — Прешпорок яки Пре́шпорек, "Prešporok, Prešporek", Пре́сбург, По́жонь) — үзәк Аурупада урнашкан шәһәр, Словакиянең башкаласы, 1536 елдан 1784 елга кадәр Венгрия башкаласы. Халык саны якынча 430 000 кеше, шәһәрнең мәйданы — 368 км2.


Ирланд теле.
Ирла́нд теле (Gaeilge) — ирландиялеләрнең теле, кельт телләренең берсе, шотланд (гэль) һәм мэн телләре белән беррәттән бу төркемнең гойдель төркемчәсенә карый.


Химик катнашма.
Химик катнашма (кушма матдә) — химик рәвештә бер-ике химик элемент атомнарыннан төзелгән кушма матдә. Әгәр дә молекуллары ковалент бәйләнеш белән төзелгән булса, кайбер гади матдәләрне дә химик катнашма дип санарга ярый (мәсәлән, азот formula_1, кислород (ачытудырма йә ачытудыргыч) formula_2 и др.).
Химик катнашма составы химик формула белән бирелә, ә төзелеше структур формула белән күрсәтелергә мөмкин.


Шотланд (гэль) теле.
Шотла́нд теле, гэ́льча (үзаталышы Gàidhlig;, яки "Scottish Gaelic") — кельт телләре төркеменә керүче гойдель телләре төркемчәсенең бер вәкиле. Бу телдә сөйләшүчеләр (гэллар) Шотландиянең таулы өлешләрендә һәм Гебрид утрауларында яшиләр. Шулай ук АКШда, Канадада, Австралиядә һәм Яңа Зеландиядә бу телдә сөйләшүче кечкенә төркемнәр бар. Герман теле булган инглиз-шотланд теле белән бутамаска кирәк. Бу телдә Шотландиянең тигезлекле өлешендә сөйләшәләр.


Күмер (химик элемент).
Күмер (,) — Менделеевның периодик таблицасының 2нче периоды баш төркемчәсенең 4нче төркемендәге химик элемент,тәртип саны - 6, изотоп табигый катнашманың атом массасы 12,0107 мольгә грамм. Химик билгесе — C
Исем барлыкка килү.
Халыкара атамасы «күмер» сүзеннән. Урысча атамасы «углерод» «күмер тудыручы» дигәнне аңлата.


Аватар (фильм, 2009).
«Авата́р» (ингл. "Avatar") — Джеймс Камерон төшергән фильм.


Күмерсулар.
Күмерсулар (сахаридлар, "углеводлар") — табигый органик матдәләр берләштергән бер зур классның гомум атамасы. Атама "күмер" һәм "су" сүзләреннән төзелгән, чөнки беренче табылган күмерсуларның брутто-формулалары - Cx(H2O)y, формаль рәвештә бу күмер () һәм су катнашмасы.


Вена шәһәре.
Ве́на (,) — Австриянең башкаласы, илнең көнчыгыш өлешендә урнашкан. Халкы 1,86 млн кеше (2009).
Нью-Йорк һәм Женевадан соң БМОның өченче резиденция шәһәре.
Шәһәрнең борынгы өлеше 2001 елда ЮНЕСКО тарафыннан Мәдәни мирас исемлегенә кертелә.


Төрек теле буенча халыкара олимпиадалар.
Төрек теле буенча олимпиадалар логотибы


23 апрель.
23 апрель — Милади тәкъвимендә дүртенче айның егерме өченче көне. Ел ахырына кадәр 252 көн кала.


Илдус Ахунҗанов.
Илдус Ахунҗанов 1930 елның 23 апрелендә Ижау шәһәрендә туа. Мәктәпне тәмамлагач, Казанга килеп, университетның тарих-филология факультетына укырга керә. Биредә укыганда республика газеталарында аның беренче рецензияләре күренә башлый. Ул елларда Казан дәүләт университетында махсус курс алып барган күренекле тәнкыйтьче Гази Кашшаф, яшь егетнең сәләтен күреп, аны “Совет әдәбияты” журналы редакциясенә эшкә ала. 1953-1958 елларда егет чын мәгънәсендә татар әдәбиятының штабында кайный, Нәкый Исәнбәт, Муса Җәлил, Фәтих Кәрим, Әхмәт Фәйзи, Сибгат Хәким һ.б.лар турында үзенчәлекле әдәби тәнкыйть мәкаләләре язып чыга.
1958-1964 елларда Илдус Ахунҗанов Татарстан радиосында, телевидениедә һәм Казан хроникаль фильмнар студиясендә эшли. Җитмешенче еллардан башлап И. Ахунҗанов матбугатта берсеннән-берсе кызыклы мәкаләләр бастыра. 1978 елда Татарстан китап нәшриятында аның “Рәссам һәм аның сүзе” дигән әдәби тәнкыйть мәкаләләре җыентыгы басылып чыга.
Илдус Ахунҗанов 1990 елда вафат була.


Нур Баян.
Нур Галим улы Баянов яки Нур Баян (1905 елның 28 мае — 1945 елның 23 апреле) — мәшһүр татар шагыйре.
Шагыйрь 1905 елның 28 маенда Татарстанның Актаныш районы Әнәк авылында гади крестьян гаиләсендә дөньяга килә. 1921 елда Пермьга китеп, кара эшче буларак эшли. 1923 елда Казанга килеп Татар-башкорт хәрби мәктәбенә укырга керә. Уку вакытында әдәби сәнгать белән шөгыльләнә башлый.
Бөек Ватан Сугышы башланганнан соң фронтка китә, шул чорда күп патриотик шигырьләр яза.
1945 елның 23 апрелендә Австрия азатлыгы өчен керәшүдә вафат булды.


1971 ел.
1971 ел — Милади тәкъвиме буенча җомга көненнән башланган ел.


1972 ел.
1972 ел — Милади тәкъвиме буенча шимбә көненнән башланган ел.


1982 ел.
1982 ел — Милади тәкъвиме буенча җомга көненнән башланган ел.


Nakip Safin.
__NOTOC__


Nurulla Safin.
__NOTOC__


Gani Safiullin.
__NOTOC__


Zakir Sultanov.
__NOTOC__


Abdulhak Umerkin.
__NOTOC__


Джон Рональд Руэл Толкин.
Джон Ро́нальд Руэл То́лкин (; ХФӘ:; 1892 елның 3 гыйнвары — 1973 елның 2 сентябре) — инглиз язучысы, лингвист, филолог. Күбрәк «Хоббит» һәм «Балдаклар хөкемдары» трилогиясе авторы буларак мәгълүм.
Толкин Оксфорд университетында англосаксон теле, инглиз теле һәм әдәбияты профессоры була. Дини карашы буенча ортодоксаль католик. Якын дусты Клайв Льюис белән бергә «Инклинглар» әдәби җәмгыятенең әгъзасы була. 1972 елның 28 мартында Елизавета II карары буенча Британия империясе Ордены командоры исеменә лаек була.
Толкин вафат булганнан соң, улы Кристофер әтисенең дөнья күрмәгән берничә әсәрен бастырды, шул исәптән «Сильмариллион»ны да. Бу китап «Хоббит» һәм «Балдаклар хакимдары» белән бергә бердәм әкиятләр, шигырьләр, хикәяләр һәм уйлап чыгарылган телләр җыентыгын тәшкил итә.
Күп язучылар фэнтези жанрында Толкинга кадәр дә язганнар иде, ләкин зур популярлык һәм жанрга зур тәэсир ясаган өчен Толкинны хәзерге фэнтези жанрының «атасы» булып атыйлар.
Балачак.
Джон Рональд Руэл Толкин 1892 елның 3 гыйнварында Блумфонтейнда (Хәзерге КАҖ) дөньяга килә. Аның әти-әнисе, Артур Руэл Толкин (1857—1895), инглиз банкы идарәчесе, һәм Мейбл Толкин (1870—1904), Джонның тууы алдыннан күптән түгел Көньяк Африкага күчәләр. 1894 елның 17 февралендә Артур һәм Мейблның икенче улы Хилари Артур Руэл туды.
Балачакта Джонны тарантул тешли, һәм бу вакыйга киләчәктә аның иҗатына нык тәэсир ясый. Авыру малай артыннан Торнтон Куимби исемле табиб карый, һәм киләчәктә, кайберәүләр фикеренчә, ул Гэндальф прообразы була.
1895 елның башында, гаиләнең әтисе ревматик бизгәктән вафат булганнан соң, Толкиннар гаиләсе Англиягә кайта. Ике бала белән калган Мейбл туганнардан ярдәм сорарга мәҗбүр була. Гаилә Сэйрхоулда (ингл. "Sarehole") яши башлый. Шул вакытта Мейбл Толкин динне тирәнтен өйрәнә башлый, католицизмны кабул итә, һәм балаларда да дингә мәхәббәтне тәрбияли, нәтиҗәдә Толкин гомере буена дини кеше булып кала.
Мейбл шулай ук балаларын латин теле нигезләренә өйрәтә, һәм шулай ук табигатькә һәм үсемлекләргә мәхәббәт тудыра. Толкин балачактан ук төрле пейзажларны һәм агачларны рәсемгә төшерергә ярата. Ул күп укый, һәм иң баштан ук Стивенсонның «Хәзинә утравы» һәм Гримм бертуганнарның «Гаммельн күсе тотучы» хикәяләрен яратмый. Ләкин аңа Льюис Кэрроллның «Алиса Могҗизалар дөньясында» әсәре, индеецлар турында хикәяләр, Джордж Макдональд иҗаты бик ошаган.
Үз үлеме алдыннан Мейбл балаларны тәрбияләү эшен әтисе Френсис Морганга тапшыра. Нәкъ Френсис Морган Толкинда тел белеменә карата мәхәббәт хисен тудыра.
Мәктәп алды чагын балалар табигатьтә үткәрделәр. Бу ике ел Толкин язган әсәрләргә нык тәэсир ясаган. 1900 елда Толкин Эдвард патша мәктәбенә ("King Edward’s School") укырга керә, монда ул борынгы инглиз телен өйрәнә һәм башка телләрне дә өйрәнә башлый. Аның лингвистик сәләте тиз күренде, һәм ул эльфлар телләрен уйлап чыгара башлый. Соңарак ул изге Филипп мәктәбендә ("St. Philip’s School") һәм оксфордның Эксетер көллиятендә укый.
Яшьлек.
1911 елда Эдвард патша мәктәбендә укыганда, Толкин өч дусты, Боб Джилсон, Джеффри Смит һәм Кристофер Уайзмен, белән «Чәй клубы һәм барровиан җәмгыяте» (ингл. T.C.B.S., Tea Club and Barrovian Society) дигән серле оешманы ясады. Киләчәктә дә ул бу дуслары белән яхшы мөнәсәбәттә булыр.
1911 елның җәендә Джон Швейцариягә сәяхәт итә. 1968 елны язган хатта ул Бильбо Бэггинсның Томанлы таулар аша үткән юлы бу сәяхәткә нигезләнгән дип яза.
Шул елның октябрендә ул укуны Оксфорд университетының Эксетер көллиятендә дәвам итә.
Толкин гаиләсе.
1908 елда ул киләчәктә аның иҗатына нык тәэсир ясаган Эдит Мэри Бретт белән таныша. Гашыйк хисе аңа көллияткә керергә комачаулый, Эдит протестант тарафлы һәм Толкиннан өч яшькә олырак булды. Джон Френсиска 21 яшькә җитмәгәнче Эдитка бер хат та язмаячак дигән ант бирә һәм антын үти. Алар хәтта очрашмадылар һәм сөйләшмәделәр.
Толкинга 21 яшь тулган көнне үк ул Эдитка мәхәббәт хатын язып, аны кияүгә алырга нияте турында яза. Эдит исә Толкин аны онытты фикере белән инде башка кешегә кияүгә чыгырга ризылфгфн бирде. Нәтиҗәдә ул балдакны кияүгә кайтарып Толкинга кияүгә чыкты. Шулай ук ул, аның соравы буенча, католыйчылыкны кабул итә.
Аларның туйлары 1916 елның 22 мартында Уорик исемле инглиз шәһәрендә үтә. Алар бергә 56 ел яшәгәннәр һәм 4 бала тәрбияләделәр: Джон Фрэнсис Руэл (1917), Майкл Хилари Руэл (1920), Кристофер Руэл (1924), һәм кызлары Присцилла Мэри Руэл (1929).
Тормыш дәвамы.
1915 елда университетны тәмамлап, Толкин Ланкашир укчылары полкына лейтенант булып хезмәт итергә китә. Тиздән ул фронтка китеп Беренче дөнья сугышында катнаша. Аның ике дусты үлгән Соммеда булган канлы сугыштан соң ул, сугышны нәфрәт итеп, хастаханәгә эләгеп, өйгә инвалид статусы белән кайтып китә.
Киләсе елларны ул фәнни карьерага багышлый: башта Лидс университетында укыта; аннары, 1922 елда, профессор исемен алып Оксфорд университетында эшли. Монда ул иң яшь профессорларның (30 яшь) берсе була, һәм тиздән дөньяда иң белемле филологларның берсе репутациясен яулый.
Шул вакытта ул, каләчәктә «Сильмариллион» әсәре булачак, Уртаҗир ("Middle-Earth") риваятьләренең сериясен яза башлый. Аның гаиләсендә дүрт бала булды, алар өчен ул «Хоббитны» уйлап чыгарды, сөйләде, аннары язып алды. «Хоббит» 1937 елда сэр Стэнли Ануин тарафыннан бастырылачак. «Хоббит» зур популярлыкны яулаган, һәм Ануин Толкинга дәвамны язырга тәкъдим итте. Ләкин трилогия өстендә эш озак вакыт алган һәм китап фәкать 1954 елда язылып бетерелде. Трилогия бастырылды һәм колоссаль уңышны яулады. Моны автор да, Ануин да көтмәгәннәр (Ануин акчасын югалтачак дип уйлады, ләкин китап аңа бик ошау сәбәпле, ул аны барыбер бастырды).
Джон Рональд Руэл Толкин кабере
1971 елда, аның хатыны вафат булганнан соң, Толкин Оксфордка кайта, әмма кыска, ләкин авыр авырудан соң, 1973 елның 2 сентябрендә вафат була. 1973 елдан соң аның бөтен чыккан әсәрләре улы Кристофер тарафыннан бастырыла.
Телләрне уйлап чыгару.
Инде балачагында Толкин дуслары белән телләрне уйлап чыгару белән шөгыльләнде. Алар берничә телне үз араларында сөйләшү өчен уйлап чыгарганнар иде. Шушы булган телләрне өйрәнү һәм яңаларын уйлап чыгару мәхәббәте Толкинда гомере буена калган. Джон Толкин берничә уйлап чыгарылган телләрнең авторы, мәсәлән квенья (югары эльфлар теле), синдарин (соры эльфлар теле).
Бүгенге көндә.
Толкин иҗаты XX һәм хәтта XXI гасырларның дөнья мәдәниятына зур тәэсир ясаган. Алар күп тапкыр кино, мультипликацияләр, аудиопьессалар, театраль сәхнә, санак уеннары өчен адапцияләнгән. Алар буенча альбомнар, комикслар ясала. Әдәбиятта күп Толкинга охшатып язган әсәрләр бар.
Толкинның «Балдаклар хөкемдары» китабы күп тапкыр экраннарга төшерелде. Башта Ральф Бакши (1978) һәм Рэнкин/Бэсс (1980) мультипликацияләре буларак. 2001—2003 елларда Питер Джексон өч югарыбюджетлы блокбастер төшерде. Толкин китаплары буенча күп санак уеннары эшләнгән.


Zingansha Fayzullin.
__NOTOC__


Farit Fatkullin.
__NOTOC__


Anvar Fatkullin.
__NOTOC__


Беренче бөтендөнья сугышы.
Беренче дөнья сугышы (28 июль 1914 — 11 ноябрь 1918) — кешелек тарихында иң эре кораллы низагларның берсе.
Башлану.
1914 елның 28 июнендә Австро-Венгрия тәхетенең варисы эрцгерцог Франц-Фердинанд хәрби маневрларда катнашу өчен Сараевога — Босниянең үзәгенә килә. Шул ук вакытта эрцгерцогның визиты аның даирәсе күрсәтергә теләгәнчә үк риясыз булмый. Хәрби маневрлар үзләре үк бик җитди провокация була, чөнки алар Сербия чигендә нәкъ менә 28 июньдә — халык тарафыннан ел саен билгеләп үтелә торган милли траур көнендә уздырыла. Шушы көнне 1389 елда төрекләр серб армиясен тар-мар итеп, ил бик озак елларга төрек изүе астында калган була. Франц-Фердинандның үз-үзен провокацияле тотуы милли даирәләрдә ачу тудыра. Якынча иртәнге сәгать унбердә Миляцка елгасы ярында «Млада Босна» серб милли оешмасы террористы Гаврила Принципның атуыннан Австро-Венгрия тәхете варисы һәм аның хатыны һәлак булалар. Гаврила Принципның атуы бик начар нәтиҗәләргә китерә. Германия императоры Вильгельм II килеп туган хәлне: «Хәзер яки беркайчан да түгел», — дип кистереп бәяли һәм Австро-Венгрия хөкүмәтенең Сараеводагы үтерешне сугыш игълан итүгә сылтау буларак файдалануын тәлап итә.
Австро-Венгрия 23 июльдә Сербиягә ультиматум куя. Аны кабул итү Сербия өчен бәйсезлеген югалту дигән сүз була. Сербиянең барлык таләпләрен дә үтәргә риза булуына карамастан, 28 июльдә Австро-Венгрия Сербиягә сугыш игълан итә.
Сербияне үлем алдында калдыру Россия хөкүмәте өчен илнең империалистик мәнфәгатьләренә зыян китерү генә түгел, бәлки славян һәм православие берлегенең күптәнге традицияләре белән хисаплашмау да булыр иде. Россиядә гомуми мобилизация игълан ителә. Германия хөкүмәте Россиягә аны туктау турындагы ультиматум куя. Россия моңа җавап бирми. Германия 1 августта Россиягә, ә 3 августта Франциягә сугыш игълан итә.
Сугыш гомумаурупа характеры ала, ә тиздән Аурупадан читкә дә чыга. Япония, сугыштан файдаланып, Кытайны буйсындырырга, Тын океандагы немец колонияләрен басып алырга һәм Ерак Көнчыгышта үз өстенлеген урнаштырырга уйлый. 1914 елның августында Япония Германиягә сугыш игълан итә.
Германия һәм аның союзниклары ягында сугышка Төркия дә килеп катнаша. Тора-бара киңәя барып, сугыш яңадан-яңа халыклары үз эченә тартып кертә һәм дөнья сугышына әйләнә. Анда 1,5 млрд кешедән артык халкы булган 38 дәүләт катнаша.
Сугышның максатлары.
Үзенең килеп чыгу сәбәпләре, характеры һәм максатлары буенча беренче бөтендөнья сугышы барлык катнашучылар өчен империалистик, басып алу характерында була. Бу Сербия, Черногория һәм Бельгиягә, шулай ук халкы азатлык өчен көрәшүче башка кайбер илләрнең басып алынган территорияләренә кагылмый.
Германия Аурупаның һәм Якын Көнчыгышның (союздаш Төркияне дә кертеп) күпчелек өлешен басып алуга, Англия, Франция һәм Бельгиядән колонияләрен, ә Россиядән Украинаны һәм Балтыйк буен тартып алуга омтыла өчен сугышалар. Россиянең чит ил эшләре министры Сазоновның: «Союзникларның төп максаты — Германиянең көчен, шулай ук аның „хәрби һәм сәяси өстенлеккә“ омтылуын юкка чыгару»,— дип әйтүе шуңа күрә бер дә гаҗәп түгел.
Австро-Венгрия бәйсез славян дәүләтләрен — Сербия, Болгария һәм Черногорияне буйсындыруга исәп тота, шулай ук Балкан ярымутравында, Кара, Әдрән һәм Эгей диңгезләрендә үз өстенлеген урнаштыруга омтыла.
Англия колониаль империя буларак сакланып калу һәм үзенең төп конкуренты Германияне көчсезләндерү өчен сугыша. Моннан тыш, Англия Төркиядән Месопотамияне, Палестинаны тартып алу һәм Мисырда ныклап урнашу турында планнар кора.
Франция исә 1871 елда Германия тартып алган Эльзас һәм Лотарингияне кайтару, шулай ук Германиянең ташкүмергә бай Саар бассейнын һәм Рейн елгасының сул ярында урнашкан башка өлкәләрен басып алырга хыяллана.
Россия Төркиядә һәм Балканда Германия һәм Австрия йогынтысыннан котылырга, шулай ук үзенең стратегик мәнфәгатьләренә җавап бирүче, Кара диңгез ярын саклау һәм сәүдә үсешенә мөмкинлек тудыручы бугазларның үзе өчен җайлы режимын булдырырга тели. Патша хөкүмәте планнарына шулай ук Галицияне — Австро-Венгриянең бер өлешен басып алу да керә.
Сугыш һәм халык.
Хәл ителми калган милли-азатлык мәсьәләләре сугышның аларны чишү өчен кирәк чара итеп кабул ителүенә китерә. Миллионлаган россиялеләр үз җирләрен немец агрессорларыннан якларга, туган илләренең бәйсезлеген һәм намусын сакларга, аның милли байлыкларын талатмаска һәм рухи байлыкларын мыскыл иттермәскә чын йөрәктән теләк белдерәләр. Сарай мәйданындагы Кышкы сарай алдында ун меңнәрчә кешедән торган халык төркеме патшаның сугыш турындагы манифест укуын тезләнеп тыңлый. Бөтен ил буйлап Германия агрессиясенә каршы юнәлдерелгән массакүләм манифестацияләр булып уза, ә Петербургта халык Германия илчелеген җимерә.
Медицина уку йортларында иреклеләр рәтенә килүче студентларны фронтка язу бара. Россиядә мобилизация уңышлы уза. Чакыру пунктларына дәшелгән солдат һәм офицерларның 95 % ты килә. Армия сугышны тагын да зуррак бердәмлек белән каршы ала. «Ватанга куркыныч янау» һәм аның сәгате сугу — армия өчен шул да җитә.
Башка илләрдә дә якынча шундыйрак халәт хөкем сөрә. Туган илләрен саклау өчен хәрәкәт немецларны да, австриялеләрне дә, венгрларны да үз эченә бөтереп ала. немец солдатлары, Зигфрид линиясен саклап, үлем белән исәпләшмичә сугышалар. Бу аларның корыч дисциплиналы булуларыннан гына килми, ә бәлки үз илләрен француз гаскәрләреннән саклау омтылышы чагылышы да була. Үз чиратларында французлар да, сугыш кырларында кан коеп, туган илләре Франция азатлыгы өчен көрәшәләр.
Шулай да сугышка мөнәсәбәт бер генә төрле булмый. Француз социалисты Жан Жорес, актив рәвештә, сугышны кабул итмәвен белдерә. Зыялыларның шактый күп өлеше мәгънәсез сугышка каршы чыга. Алар арасында Россиядән Александр Горький, Франциядән Анри Барбюс, Чехиядән Ярослав Гашек, Сербиядән Бранислав Нушич һ. б. була. Россиядә большевиклар «Үз хөкүмәтебез җиңелсен!» һәм «Сугышка — сугыш!» дигән лозунглар күтәреп чыгалар. Бу лозунглар илдәге яшәп килүче режим белән көрәшүгә һәм сугышны туктатуга юнәлдерелгән була.
Шлиффен планы.
Германиянең сугыш планы «Шлиффен планы» исеме астында билгеле. Бу план аны эшләүче генераль штаб башлыгы исеме белән шулай аталган. «Шлиффен планы» сугышның ике фронтта: Франциягә һәм Россиягә каршы алып барылуы котылгысызлыгыннан чыгып эшләнә. Шуның белән бергә, фронтларның берсеннән тизрәк котылу һәм озакка сузылган сугышны булдырмау — планның төп идеясе әнә шул максатлардан гыйбарәт була. Шулай булмаганда, Германиянең сугышта җиңү өмете аз була, чөнки ул кеше ресурслары, чимал һәм азык-төлек белән тәэмин ителүе буенча дошманнарыннан шактый калыша.
«Яшен тизлегендәге сугыш» планы шулай туа. Шлиффен башта нейтраль Бельгия территориясе аша Франциягә басып керергә тәкъдим итә, чөнки Франция—Бельгия чиге Франция тарафыннан ныгытылмаган була. Францияне тар-мар иткәннән соң, Россиягә ташлану күздә тотыла. Шуның белән бергә, Германиянең генераль штабы уйлавынча, рус армиясе үз мобилизациясен акрын оештыруы сәбәпле, Россия, сугыш игълан ителгәч, бары 6 атнадан соң гына актив сугыш хәрәкәтләре башлый алачак, ә ул чагында Франциянең язмышы инде хәл ителгән булачак. Әмма «Шлиффен планы» Россиянең хәрби потенциалын һәм көчен бәяләп бетерә алмый.
Германия хәрби идарәсе Шлиффенның стратегик максаты буенча эш итә.
Бельгиягә бәреп керү.
Бельгиялеләрнең каршылыгын сындыра-сындыра, Германиянең алдынгы хәрби төркеме тиз-тиз Франция—Бельгия чигенә таба хәрәкәт итә. Бөтен Бельгияне яулап алып, немецлар Франция белән Бельгия чиген үтәләр. Франциянең башкаласы куркыныч астында кала.
Беренче җиңү немецларның башын әйләндерә. Алар сугышның Көнбатышта үзләре файдасына бетәчәгенә инде тәмам ышанып җитәләр. Кайзер Вильгельм II: «Яфраклар коелганда, без инде кире әйләнеп кайтачакбыз»,— дип белдерә. Әмма Көнбатыш фронттагы вакыйгалар барышына Шлиффен күз алдында тотмаган нәрсәләр йогынты ясый.
Рус армияләренең һөҗүме.
Париждан һәм Лондоннан Петербургка көн саен телеграммалар китә. Аларда Англия һәм Франция хәрби идарәләре рус армиясенең кичекмәстән сугышка керүен таләп итәләр. Союзниклар басымы астында, француз армиясен тар-мар ителүдән коткару өчен, Россия үзенең гаскәрләрен Германиягә каршы җибәрергә мәҗбүр була. Тупланып һәм җитәрлек әзерләнеп тә бетмичә, ике рус армиясе август урталарында Көнчыгыш Пруссиягә һөҗүм башлыйлар.
Операция генерал Самсонов командалыгындагы 2 нче армия һөҗүме белән башлана. Германия өчен Көнчыгыш Пруссияне югалту куркынычы туа. Әмма тылдагы таркаулык, сугыш кораллары җитешмәү һәм 1 нче армия командующие Ренненкампфның бернинди әш кылмавы нәтиҗәсендә, рус гаскәрләре җиңүләрен ныгыта алмыйлар. Август ахырында немецлар Мазурский күлләреннән көнбатыштарак генерал Самсонов җитәкчелегендәге 2 нче армияне тар-мар итәләр.
Рус гаскәрләре зур югалтуларга дучар булалар. Әмма алар Германия төзегән сугыш планын җимерүгә ирешәләр: немецларга дошманнарын берәм-берәм җиңү мөмкин булмый, һәм алар Көнбатыш фронттагы көчләрен бераз киметергә мәҗбүр булалар.
Марнадагы сугыш.
Бу хәл Франциядәге сугыш операциясе барышына да йогынты ясый. Немецларның Парижны төньяктан әйләнеп узарга хәлләре җитми, алар үз хәрәкәтләрен көньякка таба үзгәртергә мәҗбүр булалар һәм Марна елгасына чыгалар. Хәзер вакыйгалар французлар файдасына үзгәрә. Үзенең ныгытылган районы белән Париж Германия армиясенең уң флангына яный. Парижның бөтен транспорты, аерым алганда таксилары да мобилизацияләнә. Транспорт ярдәмендә, француз армиясе частьлары бик тиз арада кирәкле урынга күчерелә. Соңрак: «Марнада җиңү яулаучылар — Париж шоферлары алар», — дип әйтү гадәткә керә.
Сентябрьнең 5еннән алып 9ына кадәр Варден белән Париж арасындагы тигезлекләрдә 6 инглиз-француз һәм 5 немец армияләре арасында бик зур сугыш хәрәкәтләре башланып китә. Бу сугышта 1,5 млн кеше катнаша. Якынча 6 мең җиңел һәм 600дән артык авыр орудиенең канонада тавышларыннан Марна, Эна һәм Маас елгаларының яр буйлары яңгырап тора.
Беренче көнне үк Германия гаскәрләренә фронтның кайбер өлешләрендә оборонага күчәргә туры килә. Һәр көн саен хәл читенләшә бара, ә 9 сентябрь иртәсендә генерал Мольтке Марна елгасы аръягына күмәк чигенү турында әмер бирергә мәҗбүр була, ә шул ук көннең кичендә Германиянең 5 армиясе дә ашыгыч рәвештә Эна һәм Вель елгалары аръягына чигенә башлый.
Марна елгасындагы сугышның нәтиҗәсе озакка сузылган позиция саклау сугышына китерә. Ә бу хәл Германия өчен бик фаҗигале була. «Сугыш, гомумән алганда, Марнадагы сугыш йомгаклары нәтиҗәсендә оттырылды»,— дип белдерә генерал Фалькенгайн.
1914 елның сентябрендә Швейцария чикләреннән алып Эна елгасына кадәр булган территориядә дошман яклар икесе дә ирешелгән чикләрендә ныгып урнашалар, окоплар, блиндажлар, тимерчыбык ныгытмалар системасын булдыралар. Кешеләр траншеялар казый, аларны ныгыта, һөҗүм итүчеләргә бирешмәс дәрәҗәгә китерә. Көнбатыш фронтның буеннан-буена позиция саклау сугышына күчәләр.
1914 елгы диңгез сугышы.
Коры җирдә көчләр якынча тигез булса да, диңгездә өстенлек Антанта ягында саклана.
1914 елда Германиянең хәрби-диңгез флоты берничә кат уңышсызлыкка дучар була. Төньяк диңгездә Англия флоты өстенлек итә, Урта диңгез Англия һәм Франция тарафыннан контрольдә тотыла, Россия Кара диңгезгә хуҗа була. Германия һәм аның союзниклары өчен бөтен диңгезләрдә дә юл ябыла.
Сугышның беренче айларында ук инде яңа төр корал — су асты көймәләренең зур әһәмияткә ия булуы ачыклана.
1915 елның февраленә кадәр Германия су асты көймәләре дошман якның линкорын, 5 крейсерын, авианосецын, канонеркасын һәм бер су асты көймәсен батыруга ирешәләр.
Италиянең сугышка кушылып китүе.
Озакка сузылган позиция саклау сугышы каршы якларны актив рәвештә яңа союзниклар эзләүгә этәрә. Сугышның башында ук нейтралитет игълан иткән илләр арасында Италия дә була. Сугышка кадәр ул Австрия-Германия коалициясенә керә. Италия хөкүмәте, сугышка кергән өчен, ике як белән дә үзенә түләүләре хакында сатулаша башлый. Сөйләшүләр күп айларга сузыла.
Австро-Венгрия һәм Германия армияләре Марнада, Польшада һәм Галициядә җиңелгәннән соң һәм «яшен тизлегендәге сугыш» планы барып чыкмаганы билгеле булганнан соң, Италия хөкүмәте Антанта ягына басарга карар кыла. Ул сугыштан соң Антанта державалары аңа Балкандагы кайбер территорияләрне бирерләр дип өмет итә. 1915 елның маенда Италия Австро-Венгриягә сугыш игълан итә һәм сугыш хәрәкәтләрен башлап җибәрә.
Көнчыгыш фронты.
Германия хәрби идарәсе, озакка сузылган позиция саклау сугышыннан котылу өчен, операцияләрнең үзәген Көнчыгыш фронтка күчерергә карар кыла. 1915 елның 2 маенда немецлар Горлица һәм Тарново арасындагы рус фронтын өзәләр. Июль аенда алар Польша һәм Литвада зур һөҗүм башлыйлар. Августта Варшава бирелә. Рус гаскәрләре немецларның һөҗүмен туктаталар. Монда, Көнбатыштагы кебек үк, позиция саклау сугышы башлана.
Химик сугышы.
1915 елда Көнбатыш фронт Германия өчен мөһим булмый. Германия гаскәрләренең актив операцияләре Бельгиядә Ипр шәһәре янындагы һөҗүм хәрәкәтләре белән чикләнә.
Бирегә бик зур саклык белән немецлар күп санлы баллоннар китерәләр һәм аларны 6 км озынлыктагы фронт буйлап урнаштыралар. Баллоннарда тончыктыргыч газ — хлор була. 22 апрельдә, инглиз-француз позицияләре ягына искән уңай җилне көтеп алып, махсус куелган немец офицерлары газ баллоннарының краннарын ачалар, ә үзләре саклагыч маскалар — респираторлар кияләр. Һөҗүм районындагы бөтен немец солдатлары шундый ук респираторлар белән тәэмин ителә. Кыр буйлап баллоннардан акрын гына яшькелт-сары томан агыла башлый, ул зәңгәрсу-ак болытка әйләнә. Газ атакасы нәтиҗәсендә 15 мең кеше сафтан чыгарыла, аларның 5 меңе һәлак була.
Химик матдәләр сугышучы якларның һәрберсе тарафыннан кулланыла башлый.
Болгариянең сугышка керүе.
Сугышның башында ук Болгария хөкүмәте «нейтралитет» игълан итә һәм Германия блогын яклау хакында килешә. 1915 елда Австрия-Германия гаскәрләре Көнчыгыш фронтта уңышка ирешкәч, Болгария Антантага каршы сугышка керергә карар кыла. Моның өчен аңа күрше дәүләтләрнең кайбер территорияләрен вәгъдә итәләр. Дүртлек союзы барлыкка килә. Аңа Германия, Австро-Венгрия, Төркия һәм Болгария керә.
1915 елгы диңгез сугышы.
Немец су асты флотының 1915 елгы хәрәкәтләре, башлыча, Балтыйк диңгезендәге зур булмаган операцияләр белән чикләнә. Әмма шул ук вакытта Германия су асты сугышын киңәйтә. 1915 елның февралендә Вильгельм II түбәндәгечә язылган указга кул куя: «Бөекбритания һәм Ирландия тирәсендәге сулар (бөтен Англия каналын кертеп) сугыш зонасында дип игълан ителә. 18 февральдән сугыш зонасына кергән теләсә нинди сәүдә корабы юк ителәчәк». Шәфкатьсез пиратлык сугышы башлана. Немец су асты көймәләре бернинди кисәтүсез хәтта нейтраль илләрнең дә сәүдә корабларын батыра башлыйлар. 1915 елның 7 маенда немец су асты көймәсе Англиянең «Лузитания» пароходын батыра. Андагы 2 мең пассажирның җиде йөз алтмыш дүртесе генә коткарыла. 1195 кеше (алар арасында — 286 хатын-кыз, 94 бала) һәлак була.
Бернинди чикләүләрсез алып барылган су асты сугышы Америка Кушма Штатларының Антанта белән сәүдә итүенә комачаулык иткәнгә, АКШ хөкүмәте, "Лузитания"нең батырылуын сылтау итеп, су асты сугышын туктатуны таләп итә. Германия хәрби идарәсе юл куярга мәҗбүр була. Пассажир корабларын кисәтүсез батырмаска дигән әмер бирелә.
Сугыш һәм икътисад.
Миллионлаган кешеләрнең армиягә һәм сугыш хаҗәтләрен үтәүгә алынуы эшче кулларның җитешмәвенә һәм чимал, азык-төлек, киң кулланылыш товарларының кинәт кимүенә китерә.
Сугышучы дәүләтләрнең берсе дә фронт һәм тыл хаҗәтләрен тулысынча канәгатьләндерә алмый. Сугышта катнашучы илләрнең хөкүмәтләре бөтен халык хуҗалыгын сугыш мәнфәгатьләренә буйсындыралар. Шушы максатлардан чыгып, промышленностьның һәм бөтен хуҗалык тормышының дәүләт тарафыннан көйләнүе кертелә. Чимал запаслары дәүләтнең ныклы күзәтчелеге астына алына. Хәрби предприятиеләрне эшчеләр белән тәэмин итү өчен, сугышучы дәүләтләр гомуми хезмәт йөкләмәсе кертәләр.
Верден иттарткычы.
1916 ел башында да әле сугышның һаман дәвам итүе Германияне котылгысыз һәлакәт алдына куя. Германиянең генераль штабы моны бик яхшы аңлый. Ил эчендә ризасызлык җәелә.
Әмма Антантага каршы хәлиткеч һөҗүмне кайда ясарга? Үткән ел моның Көнчыгышта мөмкин түгеллеген күрсәтте. Германия янәдән Көнбатышка таба борылырга мәҗбүр була.
Бөтен фронт буйлап гомуми операция уздыру өчен аның инде көче җитми. Шушыннан соң немец командованиесе французларның иң йомшак сакланган урыннарына һөҗүм ясарга дигән карарга килә.
Верден — француз оборона чылбырының иң мөһим өлеше — шундый урын була. Немец генштабы фикеренчә, монда француз дивизияләрен «тегермәндә тартырга» мөмкин булачак.
1916 елның 21 февралендә Верден янында бик көчле «һөҗүм йодрыгы» туплап, немец армиясе һөҗүмгә күчә. Немецларның авыр артиллериясе, француз позицияләренә моңарчы күрелмәгән корыч, чуен һәм шартлагыч матдәләр яудырып, фронтның бөтен участокларын утка тота. Берничә сәгать эчендә сугыш барган урын бөтенләй үзгәрә. Авыллар җир белән тигезләнә. Күптән түгел генә урманнар шаулап утырган җирдә ауган кәүсәләрдән, сынган агачлардан өелгән әллә нинди мәхшәр күренеш барлыкка килә. Авыр снарядлар төшүдән ясалган чокырлар бу җирне буш Ай өслегенә охшатып калдыралар.
Германия гаскәрләре, француз дивизияләренең көчле каршылыгын сындыра-сындыра, акрынлык белән, әмма тайпылышсыз Верденга таба хәрәкәт итәләр. Кайбер немец солдатлары кулларында дистә метрга кадәр ут чәчә алучы баллоннар тотканнар. Бу утчәчкеч (огнемет) сугыш кырында яңа корал була. 1916 елның 25 февралендә немец гаскәрләре крепостьта һәм бөтен тирәлектә өстенлек итүче Дуомон фортын алалар. Француз оборонасының өзелү куркынычы туа.
Франция өчен авыр бу көннәрдә француз командованиесе фронтта һәлакәт булдырмау өчен ашыгыч чаралар күрә. Илнең бөтен почмакларыннан Верденга хәрби көчләр агыла. Яңа гаскәрләр һәм сугыш коралларын ташу өчен актив рәвештә автомобильләр кулланыла. Хәрәкәт иртән дә, кичен дә туктап тормый. Берничә секунд саен юл буйлап машина уза. Дошман снарядларыннан ваткаланган шоссе мондый киеренке хәрәкәтне авырлык белән күтәрә. Март ахырында җепшек көннәр башлана һәм юл бөтенләй үтеп чыга алмаслык хәлгә килә, әмма аны һәрчак төзәтеп, ныгытып торалар. Бу юл крепостьны саклаучылар өчен котылу юлы була. Алар аны «изге юл» дип, ә солдатлар «җәннәт юлы» дип атыйлар. Чөнки ул көрәш шавы тынып тормаган урынга илтә.
Верден француз солдатларының ныклыгы символына әйләнә.
Верден янында аяусыз сугышлар барган көннәрдә француз командованиесе Россиягә ярдәм сорап мөрәҗәгать итә.
1916 елның мартында рус армиясе Нарочь күле янында Германия гаскәрләренә каршы һөҗүм башлый. Бу операция немец армиясе командованиесен Верден янында һөҗүмне вакытлыча туктатып торырга мәҗбүр итә. Франция күптән көтелгән хәл алуга ирешә.
Верден янындагы сугыш озакка сузылган авыр көрәшкә әйләнә. Бөтен март һәм апрель буена туктаусыз сугыш бара. Өзлексез артиллерия дуэле дәвам итә, пулеметлар шатырдый, мылтык тавышлары яңгырый, кул гранаталары шартлый, миналар гөрселди. Верден районы тәмугка әйләнә. Ул үлем һәм дәһшәт символы итеп кабул ителә.
Ике як та бик зур югалтуларга дучар була, һәм сугышка яңадан-яңа частьлар кертелә. Француз командованиесе, башка фронтлардан дивизия арты дивизияне алып, Верден янына җибәрә. Дивизия исә анда бик тиз хәлсезләнә һәм тылга җибәрелә, ә аның урынына яңасы китерелә. Немец генералы Людендорф болай дип яза: «Верден безнең күп каныбызны суырды. Безнең һөҗүм итүче частьларыбызның хәле көннән-көн начарая бара иде. Эчкәрәк, чокыр-чакырланып беткән кырга ераграк кергән саен, безнең солдатлар сугышлардан гына түгел, ә яңадан басып алынган участокларда калудан һәм бөтенләе белән бушап калган киң полосалар аша алып барылган тәэмин ителеш кыенлыгыннан да азапландылар, шулай итеп аларның көчләре һаман кими барды». Верден Германиянең көчен суыручы кан саркып торган ярага әверелә.
Октябрь аенда 400 француз батареясы немецларның урнашкан җирләренә давыллы ут ачалар. Германия армиясе позицияләре җир белән тигезләнә. Декабрьдә французлар немецларның февральдәге һөҗүмнәренә кадәрге торышларына кире кайтаралар.
«Верден иттарткычы» юк ителә. Германия — 600 мең, ә Франция 360 мең кешесен югалта.
Ун айга сузылган бу гигант көрәш канкойгыч, мәгънәсез сугыш символына әверелә.
Брусиловның фронтны өзүе.
Май аенда Австро-Венгрия Трентино янында һөҗүмгә күчә һәм Италия армиясен бик зур җиңелүгә дучар итә. Антанта яңадан Россиягә ярдәм сорап мөрәҗәгать итәргә мәҗбүр була.
1916 елның 4 июнендә генерал Брусилов җитәкчелегендәге Көньяк-Көнбатыш фронт гаскәрләре Австро-Венгрия армиясенә каршы зур һөҗүмгә күчәләр. Бу һөҗүм тарихка Брусиловның фронтны өзүе дигән атама белән кереп кала һәм 1914—1918 еллардагы бөтендөнья сугышының күренекле вакыйгаларыннан берсе булып тора.
Австро-Венгрия гаскәрләре, орудиеләрен, сугыш коралларын, кыйммәтле хәрби мөлкәтләрен ташлап, тәртипсез рәвештә чигенәләр. Германиянең ярдәменнән башка Габсбург империясенең җимереләчәге көн кебек ачык була. Үзенең булдыксыз союзнигын коткару өчен, немец командованиесе Көнбатыш фронттан 11 дивизиясен ала. Верден янындагы һөҗүм туктатыла. Искиткеч авыр көннәрдә Верденны саклаучыларга Көнчыгыштан ярдәм килә.
Соммадагы сугыш.
Брусиловның фронтны өзүе 1916 елның 1 июлендә Сомма елгасында инглиз-француз армиясенең контрһөҗүме өчен шартлар тудыра. Баштарак инглиз-француз гаскәрләре, көтелмәгәнлек элементы һәм артиллериянең көчле ярдәме нәтиҗәсендә, уңышка ирешәләр. Әмма бу уңышлы һөҗүм алга таба дәвам иттерелми, моннан файдаланып, Германия командованиесе резерв китерергә өлгерә һәм союз-никларның алга баруын тоткарлауга ирешә. Операция тәмам көчсезләнгәнгә кадәр алып барылачак озакка сузылган сугыш характерын ала. 15 сентябрьдә окопларда утыручы немец солдатларының пулемет уты яудыручы моңарчы күрелмәгән тимер машиналарны күреп котлары оча. Болар әле камил булмаган, артык зур һәм авыр, акрын кыймылдаучы беренче танклар була. Танклар бик мөһим берничә пунктны, моңа кадәр 35 көн буена инглизләр ала алмаган урыннарны яулыйлар. Әмма шулай да, сугыш сыйфатлары бик түбән булган бу танклар бөтен операциянең нәтиҗәсенә йогынты ясый алмыйлар.
Ноябрь ахырына сугыш тәмам тына. Ике якның гомуми югалтулары 1 млн 300 мең кешегә җитә. Һөҗүм итүчеләр 200 км² территорияне басып алалар.
Германия гаскәрләренең бик көчле ныгытылган оборона сызыгын өзеп булмаса да, Соммадагы сугыш хәрби хәрәкәтләр үстерелешенә йогынты ясамый калмый. Ул немецларны Верден янындагы һөҗүмнәрдән баш тартырга мәҗбүр итә һәм, Брусиловның фронтны өзүе белән бергә, кампаниянең бөтен барышында Антанта державалары файдасына борылыш тудыра.
Ютландия диңгез сугышы.
1916 елда Төньяк диңгездә Англия һәм Германия флотлары арасында сугыш барышында бердәнбер бик зур диңгез сугышы була. Германия диңгез командованиесе Англия флотын өлешләп юкка чыгару уе белән операция әзерли. 1916 елның 31 май — 1 июнендә Ютландия яры янында ике флотның да крейсер эскадралары бәрелешә. Инглизләрнең көче зуррак булу сәбәпле, Германия флоты җитәкчесе адмирал Шеер бик ашыгыч рәвештә үз базаларына чигенергә мәҗбүр була.
Сугышта инглизләр — 14, ә немецлар 11 кораб югалта, шуңа карамастан сугыш барыбер Англия файдасына тәмамлана. Ютландия сугышыннан соң немецлар диңгез блокадасын өзү турында хыяллана да алмыйлар. Сугыш ахырына кадәр Германиянең төп көчләре ачык диңгездә башка күренмиләр.
Румыниянең сугышка керүе.
Көньяк-Көнбатыш фронтта русларның җиңүләре йогынтысында 1916 елның 28 августында Румыния дә Антанта ягыннан сугышка керә. Бухарестта төзелгән яшерен килешү буенча Антанта илләре Румыниягә Трансильванияне, Буковинаның бер өлешен һәм Банатны бирергә вәгъдә итәләр.
«Солдат сугыштан туйды».
1916 ел ахыры беренче бөтендөнья сугышы барышында борылыш моменты була. Сугышучы илләрнең барысында да чимал һәм азык-төлек ресурслары бик нык ярлылана. Рус армиясенең хәлен сурәтләп, генерал Краснов түбәндәгечә яза: «Солдат сугыштан туйды, окоп тормышыннан да тәмам гарык булды, аны үз йорты сагындыра иде… Солдат бары бер сүзне генә ишетергә теләде һәм бары шул сүзне генә көтте, бу сүз „тынычлык“ иде». 1916 елда рус армиясендә һөҗүмгә барудан баш тарту, бик үзәкләренә үткән офицерларны үтерү, дошман як солдатлары белән дуслашу, ә кайбер очракларда солдатларның восстание күтәрүләре кебек күренешләр шактый еш кабатланып тора. Башка илләрдә дә эшчеләр хәрәкәтләре һәм сугышка каршы хәрәкәтләр җәелеп китә. Франциядәге хәлләр торышын сурәтләп, президент Пуанкаре: «Париж халкы арасында һәр җирдә шомлы рух халәте сизелә. Забастовкалар башланды. Без һәр көн саен шундый борчулар белән яшибез», — дип яза.
Сугышның ахыры күренмәү, туган йортларын, гаиләләрен сагыну солдатларны корал ташлауга, армиядән качуга, кичәге дошман белән дуслашуга этәрә.
Ул чакта немец генераль штабының башлыгы вазифасын Гинденбург башкара, ә аның ярдәмчесе урынында Люден-дорф дигән кеше утыра. Алар нинди генә юллар белән булса да җиңү яуларга омтылучы хәрби партияне җитәклиләр. Гинденбург: «Сугыш миңа су белән дәвалану шикелле үк килешә», — дип әйтә торган була.
«Без хәтта йомычканы да батырачакбыз».
1916 ел ахырында Германия хөкүмәте тынычлык турында сөйләшүләр тәкъдиме белән чыгарга уйлый. Әмма Антанта Дүртлек союзының тәкъдимен кире кага.
Тынычлык турындагы килешүләр һәм Антантаның урталай бүленүенә өметләрнең акланмавы Германиядә милитаристлар йогынтысын көчәйтә. Алар чикләнмәгән су асты сугышын яңартып җибәрәләр. Чикләнмәгән су асты сугышы тарафдарлары: «Без Англия ягына йөзеп барган йомычканы да батырачакбыз», — дип белдерәләр. Союзникларның тоннаж югалтуы бик нык арта, 1917 елның язында бу югалтулар иң югары ноктасына җитә. Әмма немец су асты көймәләре үзләре дә бик зур югалтулар кичерәләр. Антанта илләрендә суднолар төзү эше киң колач ала. Әмма аяусыз су асты сугышы белән генә сугышта җиңү мөмкин булмый.
Америка Кушма Штатларының сугышка керүе.
Германиянең чикләнмәгән су асты сугышы игълан итүен АКШ Антанта ягыннан сугышка керү өчен сылтау буларак файдалана. Германия хөкүмәте Америка Кушма Штатларына Англиягә атнага бары бер тапкыр һәм бары бер корабль генә җибәрергә рөхсәт бирә, анысы да катгый рәвештә куелган рәсми тәртипләрне (билгеле бер маршрут, корабның тиешле төскә буялуы) үтәгәндә генә мөмкин була.
Бу хәл Америкада ризасызлык китереп чыгара һәм ил хөкүмәтенә сугыш файдасына иҗтимагый фикер әзерләүне җиңеләйтә. Америкада: «Безнең илебез әмер алды… Безгә атнага бер мәртәбә зебр кебек итеп буялган бер корабка лицензия бирәләр… Әйтерсең лә Германия армияләре безнең Атлантик океаннан алып Тын океанга кадәр бөтен җиребезне басып алганнар», — дигән сүзләр ишетелә. 1917 елның 3 февралендә Германиянең чикләнмәгән су асты сугышы игълан итүенә каршы АКШ аның белән барлык дипломатик бәйләнешләрен дә өзә.
Америка Кушма Штатларының хаким даирәләре Россиянең сугыштан чыгуы һәм шуның нәтиҗәсендә Антантаның көчсезләнүеннән куркалар (бу вакытта Россиядә Февраль революциясе узган һәм самодержавие бәреп төшерелгән була). 1917 елның 6 апрелендә Америка Конгрессы, күпчелек тавыш белән, Германиягә сугыш игълан итәргә дигән карар чыгара. Сугыш икән, димәк, Америка Кушма Штатларыннан да искиткеч зур икътисади, хәрби һәм сәяси көч таләп ителәчәк дигән сүз. Президент Вильсон Америка «соңгы солдатына һәм соңгы долларына» чаклы сугышачак дип белдерә. Бер елдан соң Көнбатыш фронтта инде 2 млн Америка солдаты һәм офицеры катнаша.
АКШтан соң Куба, Панама, Бразилия, Гватемала, Гондурас, Никарагуа, Перу, Уругвай, Коста-Рика һәм Гаити да Германиягә сугыш игълан итәләр. 1917 елның 14 августында союзниклар ягыннан Кытай да сугышка керә. Германиянең җиңүгә өмете калмый.
1917 елгы сугыш хәрәкәтләре.
1916 ел ахырында союзниклар 1917 елның язында бөтен фронтларда да Антанта һәм аның союзниклары илләрен Германия гаскәрләреннән азат итү өчен бердәм һөҗүм башларга вәгъдә бирешәләр.
Әмма Февраль революциясе рус армиясенең һөҗүм итү мөмкинлеген өзә. Көнбатыш фронтта Антанта гаскәрләре 16 апрельдә Аррас шәһәре янында һөҗүмгә күчмәкче булып карыйлар. Әмма Англия-Франция гаскәрләре немец артиллериясе тарафыннан тар-мар ителә. Бу һөҗүм Антанта гаскәрләренең 280 мең солдатының гомерен кисә һәм француз армиясендә тирән ризасызлык китереп чыгара, фронтта һәм тылда хөкүмәткә каршы массакүләм чыгышларга этәргеч ясый.
Капоретто янындагы фаҗига.
1917 елның көзендә союзникларны тагын бер күңелсез «сюрприз» көтеп тора. Бөтен сугыш буена бер генә җитди җиңүгә дә ирешә алмаган. Италия армиясе октябрь аенда коточкыч җиңелүгә дучар була. Бу хәл Италия армиясе тарихына аеруча хурлыклы вакыйга булып кереп кала. 1917 елның 24 октябрендә Австро-Германия гаскәрләре Изонцо елгасындагы Капоретто авылы янында фронт сызыгын өзәләр. Италия армиясе тар-мар ителә, калдыклары паникага бирелеп кача.
Италия солдатларының рухи төшенкелеге, аларның туктаусыз һәм нәтиҗәсез һөҗүмнәрдән туюы — Капоретто янындагы җиңелүнең төп сәбәбе әнә шулардай гыйбарәт.
Русиянең сугыштан чыгуы.
1917 елгы Октябрь инкыйлабыннан соң Русия сугыштан чыга. 2 декабрьдә Брест-Литовскида Совет Россиясе белән Германия арасында сугышны туктатып тору турында килешү төзелә, ә соңрак тынычлык турында сөйләшүләр башлана. 1918 елның мартында Брест солыхына кул куела. Тынычлык килешүенең шартлары бик авыр була. Германия Польшаны, Балтыйк буен, Белоруссиянең бер өлешен оккупацияли. Рус гаскәрләре Украинаны, Финляндияне һәм шулай ук Төркиягә күчәргә тиешле Ардаган, Каре һәм Батум округларын ташлап чыгарга һәм Совет Россиясе Германиягә 6 млн марка күләмендә контрибуция түләргә тиеш була. Россиянең сугыштан чыгуы нәтиҗәсендә, Германия алдында бары бер Көнбатыш фронт кына кала.
Дүртлек союзының җиңелүе.
1918 елның башында Германия командованиесе үз алдына Америка армиясе Франциягә килеп җиткәнче инглиз-французларны тар-мар итү бурычын куя.
1918 елның мартында немецлар Көнбатыш фронтта һөҗүм ачалар. Германия гаскәрләре эре тактик уңышларга ирешәләр, союзникларның оборонасын өзәләр һәм июнь аенда яңадан Марна ярларына барып чыгалар. Әмма төп максатларына ирешү ал арга насыйп булмый: инглиз-француз гаскәрләрен америкалылар килгәнче тар-мар итә алмыйлар.
18 июньдә союзниклар контрһөҗүм башлый. Нәтиҗәдә немецлар Марнадан чигенәләр. Бу чигенү Германия армиясенә бик начар тәэсир ясый.
Германия бу вакытта инде хәлсезләнгән була, ә Америка гаскәрләре исә Антантага яңа көч өсти. 8 августта союзник армияләр генерал Фош командалыгында һөҗүм башлыйлар һәм немецларны җиңүгә ирешәләр. Бер көн эчендә генә дә алар 16 немец дивизиясен тар-мар итеп ташлыйлар. Германия солдатлары сугышны дәвам итәргә теләмиләр. Тылдан килгән частьларга алар: «Штрейкбрехерлар! Сугышны дәвам итүчеләрне юк итәргә!» — дип кычкыралар.
Антанта армияләре августта һәм сентябрьдә фронтның төрле участокларында туктаусыз һөҗүм алып баралар, "Германия" гаскәрләрен Франциядән һәм Бельгиядән кысрыклап чыгаруларын дәвам иттерәләр.
Германиянең союзниклары берсе арты икенчесе капитуляция ясыйлар. Сентябрь уртасында Антанта армияләре Балкан фронтын өзәләр һәм 29 сентябрьдә Болгарияне, ә 30 октябрьдә Төркияне бирелергә мәҗбүр итәләр. Австро-Венгрия армиясенең җиңелүе Габсбург монархиясенә каршы милли-азатлык хәрәкәте көчәюгә һәм монархиянең җимерелүенә китерә. Чех, хорват, серб, словен һәм венгрлар октябрьдә үзләренең бәйсезлеген игълан итәләр. Габсбург монархиясе аерым милли дәүләтләргә таркала. 3 ноябрьдә Австро-Венгрия капитуляция ясый.
Шул ук көнне Германиядә революция башлана. Берлинда республика игълан ителә. Вильгельм II тәхеттән бәреп төшерелә һәм Голландиягә качып китә.
Германиянең капитуляциясе.
1918 елның 7 ноябрендә Германия делегациясенең ак флаглы автомобиле фронт сызыгын үтеп чыга. Делегациягә католиклар үзәге партиясе лидеры Эцбергер җитәкчелек итә. Иптәшләре белән ул пәрдәләре төшерелгән вагонга утыра һәм Компьен урманындагы Ретонд станциясенә килә. Биредә маршал Фошның штаб поезды тора. Фош немецларга вакытлы килешү шартларын тапшыра һәм Германия делегациясенә аңа кул кую өчен 72 сәгать, ягъни 11 ноябрьнең иртәнге 11 сәгатенә кадәр вакыт бирелүе турында әйтә.
1918 елның 11 ноябрендә Германия делегациясе, Антанта күрсәткән шартларга ризалыгын белдереп, килешүгә кул куя. Иртәнге сәгать 11 дә беренче артиллерия салюты залпы яңгырый. Ул сугышның бетүе турында хәбәр итә. 1914 — 1918 еллардагы беренче бөтендөнья сугышы әнә шулай тәмамлана. Германия һәм аның союзниклары җиңелә.
Искәрмәләр.
*


24 апрель.
24 апрель — Милади тәкъвимендә дүртенче айның егерме дүртенче көне. Ел ахырына кадәр 251 көн кала.


Осло.
О́сло (норв. "Oslo", [↓ʊʂˈlʊ] яки[↓ʊsˈlʊ]) — Норвегиянең башкаласы һәм иң зур шәһәре.
1050 елда Харальд III исемле патша Opslo (яки Oslo) кечкенә торак пунктка нигез салган.


Фарсы теле.
Фарсы теле (زبان فارسی — "zabân-e fârsi") — иран телләре арасында иң таралганы, Иранның рәсми теле. Фарсы теленең вариантлары шулай ук Әфганстанда (дари́ яки фарси́-кабули́) һәм Таҗикстанда (таҗик теле) дәүләт теле булып тора. Шулай ук Пакьстанда таралган. Фарсы телендә сөйләшүчеләрнең җәмгыятьләр шулай ук Фарсы култыгы илләрендә (Бәһрәйн, Гыйрак, Оман, Йәмән, Берләшкән Гарәп Әмирлекләре) дә яшиләр.


Көрд теле.
Көрд теле (كوردی, Kurdî, Köpди) — көрдләрнең теле, иран телләренең көнбатыш төркемчәсенең бер вәкиле. Рәсми булмаган рәвештә Көрдстан дип аталучы өлкәдә кулланылышта.
Чынлыкта рәсми рәвештә диалект дип аталучы берничә телгә бүленгән: курманҗи (төньяк көрдчә), сорани (үзәк көрдчә), келхури (көньяк көрдчә), зазаки, горани. Соңгы икесе бүгенге көндә гадәттә аерым тел буларак санала, көрд теленең төрле диалетлары буларак нигездә беренче өчесен саныйлар.


Осетин теле.
Осети́н теле () — осетиннарның теле, сөйләшүчеләр саны якынча 500 мең кеше. Төньяк һәм Көньяк Осетиядә таралган.
Сөйләшүчеләр саны 450—500 мең кеше санала, аларның арасында Төньяк Осетиядә якынча 300—350 мең кеше яши.
2002 ел җанисәбе буенча осетин телен 9388 рус, 1866 әрмән, 1107 кабарда һәм 737 ингуш белә.
Хәзерге осетин теле кирил әлифбасына нигезләнә. Ул Төньяк Осетиядә 1938 елдан, Көньяк Осетиядә 1954 елдан кертелде. Осетин телендә хәзерге вакытта 42 хәреф керә (хәреф булып "дз", "дж", "гъ" кебек диграфлар да санала), шул исәптән алынма сүзләрдә генә кулланучы "ё", "щ", "ь", "я" хәрефләре.


Литвалылар теле.
Литвалылар теле () — литвалыларның теле, Литваның дәүләт һәм Аурупа Берлегенең рәсми теле. Бу телдә Литвада якынча өч миллион һәм Литва тышында 170 меңгә якын кеше сөйләшә. Латыш теле белән бергә балтыйк телләре төркеменә керәләр.


Хельсинки.
Хе́льсинки (; Хельсингфо́рс яки Гельсингфо́рс —) — Финляндиянең башкаласы һәм иң эре шәһәре, Уусимаа провинциясенең башкаласы. Илнең көньягында, Фин култыгының ярында урнашкан. Халкы 583 549 кеше. Чит илдән килеп торучыларның өлеше якынча 10%.


Тирана.
Тира́на () — Албания Җөмһүриятенең башкаласы. Илнең сәяси, иҗтимагый һәм икътисади мәркәзе.
1614 елда нигез салына, 1920 елдан алып – башкала.


Хетт теле.
Хетт теле — үле тел, фәнгә билгеле булган һинд-аурупа телләре арасында иң борынгысы буларак санала. Чөй язулы истәлекләр буенча билгеле б.э.к. XVIII – XII гасырлар. Кече Азиядә таралган була. Хетт патшалыгының төп теле булып хезмәт иткән.


Маньчжур теле.
Маньчжу́р теле — алтай телләре гаиләсенең тунгус-маньчжур төркемчәсенә керүче бүгенге көндә юкка чыгып бетү дәрәҗәсендәге тел. XVII—XIX гасырларда иҗат ителгән күпсанлы язма истәлекләре бар.


Татар Википедиясе.
Татар Википедиясе — Википедиянең татар телендәге бүлеге. 2003 елның 15 сентябрендә ачылды, һәм баштан фәкать латин әлифбасы белән эшләде.
Татар Википедиясендә сербохорват википедиясендә кебек үк латин һәм кирилл әлифбасын кулланып язып була.
Статистика.
Хәзерге вакытка Татар Википедиясендә мәкалә бар.


25 апрель.
25 апрель — Милади тәкъвимендә дүртенче айның егерме бишенче көне. Ел ахырына кадәр 250 көн кала.


Фердинанд Фарсин.
Фердинанд Фарсин 1930 елда Чистай шәһәрендә танылган театр эшлеклесе Юныс Фарсин гаиләсендә туып үсә. Театр баласы буларак, аның театр училищесына юл тотуы һәм 1951 елда Республика күчмә театрына килеп репертуардагы төп рольләрдә чыгыш ясавы бик табигый күренеш буларак ккабул ителә. Ул монда пенсиягә чыкканчы – 1981 елга кадәр эшли. Аны халыкка таныткан рольләрнең берсе – Җ. Җаффарлының “Сулган чәчәкләр” трагедиясендә Баһрам образы була.
Аннан соң да нинди генә рольләр уйнамасын, аңа хас шушы сәхнә сөйкемлелеге гомере буена сузыла – ул уйнаган рольләрнең саны 82гә тула. Сәхнәдәге беренче адымнарыннан ук аңа халык мәхәббәте юлдаш була. Нечкә кичерешләр, тиз тәэсирләнүчән ярсулы табигате Ф. Фарсинны актер буларак тамашачыга тиз таныта. Театр Муса Җәлилгә багышланган спектакль куярга алынгач, бу героик образны иҗат итү аңа ышанып тапшырыла, һәм артист, шагыйрьлек вазифасына тап төшермичә, патриотик рухтагы көрәшче-язучының эчке дөньясын ачуга ирешә.


26 апрель.
26 апрель — Милади тәкъвимендә дүртенче айның егерме алтынчы көне. Ел ахырына кадәр 249 көн кала.


Хәлимә Булатова-Терегулова.
Хәлимә Ибраһим кызы Булатова-Терегулова — татар музыкасы турында күп мәгълүматлар туплаган кеше.
Хәлимә 1905 елның 26 апрелендә Казанда алдынгы карашлы мәгърифәтче гаиләсендә туа, яштән үк пианинода уйнарга өйрәнә. 1938 елны Мәскәү консерваториясен тәмамлап Казанга кайткач, музыка мәктәбендә, аннан училищеда укыта. 1945 - 1961 елларда Казан консерваториясендә чит ил музыкасы тарихы буенча лекцияләр укый. Х. Булатова-Терегулова “XVI гасырдан алып Октябрьгә кадәр татар музыка мәдәнияты тарихы буенча очерклар” дигән хезмәтен яза, татар музыкасы турында мәгълүматлар туплап, бибилиография төзи. Татарстан композиторлары берлеге әгъзасы буларак, ул татар композиторлары белән аралаша, аларның әсәрләренә рецензияләр яза, Н.Җиһановның беренче опералары турында мәкаләләр бастыра. Кызганычка каршы, аның күп хезмәтләре кулъязма хәлендә калдылар.
Ул 2000 елда вафат була.


1986 ел.
1986 ел — Милади тәкъвиме буенче чәршәмбе көненнән башланган ел.


1987 ел.
1987 ел — Милади тәкъвиме буенче пәнҗешәмбе көненнән башланган ел.


1988 ел.
1988 ел — Милади тәкъвиме буенче җомга көненнән башланган ел.


Хоббит, яки бару һәм кайту.
«Хо́ббит, я́ки бару́ һәм кайту́» (ингл. "The Hobbit, or There and Back Again", рус. "Хоббит, или Туда и обратно") — Дж. Р. Р. Толкин язган хикәя-әкият. Әкият фэнтези жанрында язылган һәм 1937 елда беренче тапкыр бастырылган. Әсәр дәвамы – «Балдаклар хөкемдары китабы».


Урта Азия.
Урта Азия (,,,,) — океанга чыгышы булмаган Азиянең зур бер өлкәсе.
Урта Азия аркылы урта гасырларда һәм аңа кадәр Бөек ефәк юлы үтә торган була.


Һинд ярымутравы.
Һинд ярымутравы (, "Hindustān",) — Азиянең көньягында урнашкан ярымутрау. Мәйданы — 2 млн км². Ярымутрауның барлык территориясе Һиндстан дәүләтенә керә.


Альфред Халиков.
Альфред Хәсән улы Халиков - тарихчы-галим һәм археолог, татарлар тарихы буенча күпсанлы фәнни хезмәтләр авторы.
Биография.
1929 елның 30 маенда Татар АССРында, Курманай авылында дөньяга килә. 1947 елда урта мәктәпне тәмамлаганнан соң Казан Дәүләт Университетының тарих-филология бүлеменә укырга керә. 1952 елда аны кызыл диплом белән тәмамлый. 1951 елда ук ул СССР Фәннәр Академиясенең Казан филиалына караган Телләр, әдәбият һәм тарих институтына эшкә урнаша. Анда ул гади фәнни хезмәткәрдән фәннәр докторына һәм профессорга кадәр юлны үтә. 30 елдан артык Институтта археология һәм этнография бүлеген җитәкли.


27 апрель.
27 апрель — Милади тәкъвимендә дүртенче айның егерме җиденче көне. Ел ахырына кадәр 248 көн кала.


1820 ел.
1820 ел — Милади тәкъвиме буенча шимбә белән башланган кәбисә елы.


Хәлим Җәлалов.
Хәлим Бәдри улы Җәлалов — Камал театры артисты, Татарстанның халык артисты (1992).
Хәлим Җәлалов Татарстанның Балык Бистәсе районы Олы Солтан авылында туа. Шунда урта мәктәпне тәмамлый. Берничә ел Казан киез итек фабрикасында эшли, тормыш чыныгуы ала.
1961 елда Казан театр училищесына укырга керә. Ш. Сарымсаков, Г. Шамуков, Х. Уразиков (һ.б.) кебек мәшһүр артистлардан, укытучы-остазлардан белем ала. Училищены тәмамлаганнан соң Г.Камал исемендәге академия театрында эшкә алына. Хезмәтнең башлангыч чорында иҗат иткән Янгир (Нәкый Исәнбәт “М.Җәлил”), Шәрифҗан (Аяз Гыйләҗев “Җиргә тапшырылган серләр”), Гайфи (Х. Вахит “Күк капусы ачылса”) һ.б. образлар аркылы Х. Җәлалов талантлы артист буларак халыкка танылды.
Х. Җәлалов әдәби әсәрләрне сәнгатьле укуы белән дә тамашачыларга билгеле шәхес. Радио-телевидение фондында сакланучы бик күп язмалар шул хакта сөйли. Үзе дә әдәби әсәрләр иҗат итә, тәрҗемә эше белән дә шөгыльләнә. А.Вампиловның “Провиния мәзәкләре” китабы (1987) аның тәрҗемәсендә дөнья күрде. Моннан тыш балаларга атап чыгарылган “Корчаңгы тай һәм таз малай” (1993), “Шәрә бүре” кебек китаплары да бар. Аның берничә пьесасы Г.Камал исемендәге академия театрында балалар өчен куелды.


Якутия.
Саха́ Җөмһүрияте́ (Яку́тия) (якут. "Саха Республиката, Саха Сирэ") — Русия Федерациясе өчендә булган дәүләти корылма, Русия субъекты, Ерак көнчыгыш федераль округына керә.
Мәйданы буенча Русиянең иң зур регионы. Башкаласы — Якутск шәһәре.
1922 елның 27 апрелендә төзелгән.


28 апрель.
28 апрель — Милади тәкъвимендә дүртенче айның егерме сигезенче көне. Ел ахырына кадәр 247 көн кала.


Мин Шабай.
Мин Гариф улы Шабаев — татар совет прозасында үзенчәлекле лирик хикәяләре белән танылган данлыклы татар язучысы.
Мин Шабай 1913 елның 28 апрелендә хәзерге Башкортстан АССРның Кушнаренко районы Каратәкә авылында ярлы крестьян гаиләсендә дөньяга килә. Сабый чагында ук әтисез калып, алты яшеннән үз көнен үзе күрә башлый: иген ура, тамак хакы өчен кулакка батраклыкка яллана, аннары, ниһаять, бәхет эзләп ил гизәргә чыгып китә. 1931 елда тәмам юлдан язу дәрәҗәсенә җиткән яшүсмерне чекистлар тотып алалар һәм Мәскәү өлкәсендәге Хезмәт колониясенә урнаштыралар. Шуннан аның өчен яңа тормыш башлана: колониядә ул хезмәт тәрбиясен уза, укып белем ала, шунда матур әдәбият белә» якыннан таныша. Бераздан аның үзендә дә иҗат дәрте уяна: еллар буе күңелендә җыелып килгән тәэсирләр нигезендә ул «Танып» (елга исеме) дигән озын хикәясен яза. 1934 елны әсәр матбугатта басылып та чыга.
Колониядән соң Мин Шабай армиядә хезмәт итә, Казан дәүләт педагогия институтында укый, аннары газета редакциясендә һәм Татарстан радио-комитетында эшли. Бу елларда көндәлек матбугатта аның бер-бер артлы хикәяләре, документаль очерклары басыла, колхоз-совхоз театрларында пьесалары куела. 1941 елны Казанда авторның лирик хикәяләре тупланган «Уйналмаган скрипка» исемле китабы дөнья күрә.
1941—1954 елларда Мин Шабай Себер якларында һәм Себеркең төньяк өлкәләрендә яши. Казанга ул 1955 елда кайта һәм дәртләнеп яңадан әдәби кҗат эшенә керешә. 1959—1964 еллар арасында язучының «Бездә ел буе яз» исемле очерклар китабы, «Тормыш баскычлары», «Тормыш чакыра» исемле хикәя җыентыклары һәм «Уяну» (беренче кисәк) исемле тарихи-социаль романы басылып чыга.
Мин Шабайның хикәяләре, нигездә, авыл темасына багышланган. Аларда революциягә кадәрге, революция чоры, колхозлашу еллары һәм Ватан сугышыннан соңгы татар авылы тормышындагы социаль күренешләр һәм үзгәрешләр, шуларның гади хезмәт кешеләре күңелендәге чагылышлары тасвирлана.
Мин Шабай 1936 елдан СССР Язучылар берлеге әгъзасы иде.
Ул 1963 елның 5 сентябрендә, илле беренче яшендә, йөрәк авыруыннан Казанда вафат булды.


1990-еллар.
1990-еллар — 1991 елда башланган һәм 2000 елда тәмамланган унъеллык.


1980-еллар.
1980-еллар — 1981 елда башланган һәм 1990 елда тәмамланган унъеллык.


1970-еллар.
1970-еллар — 1971 елда башланган һәм 1980 елда тәмамланган унъеллык.


1960-еллар.
1960-еллар — 1961 елда башланган һәм 1970 елда тәмамланган унъеллык.


1950-еллар.
1950-еллар — 1951 елда башланган һәм 1960 елда тәмамланган унъеллык.


1940-еллар.
1940-еллар — 1941 елда башланган һәм 1950 елда тәмамланган унъеллык.


1930-еллар.
1930-еллар — 1931 елда башланган һәм 1940 елда тәмамланган унъеллык.


1920-еллар.
1920-еллар — 1921 елда башланган һәм 1930 елда тәмамланган унъеллык.


1910-еллар.
1910-еллар — 1911 елда башланган һәм 1920 елда тәмамланган унъеллык.


1900-еллар.
1900-еллар — 1901 елда башланган һәм 1910 елда тәмамланган унъеллык.


1890-еллар.
1890-еллар — 1891 елда башланган һәм 1900 елда тәмамланган унъеллык.


XXII гасыр.
XXII (22нче) гасыр — 2101 елның 1 гыйнварында башланачак, 2200 елның 31 декабрендә тәмамланачак гасыр.


Рейкьявик.
Рейкья́вик () — Исландиянең башкаласы һәм иң зур шәһәре. Халык саны — 118 861 кеше (2008). Дөньяның иң төньягында урнашкан башкала.


29 апрель.
29 апрель — Милади тәкъвимендә дүртенче айның егерме тугызынчы көне. Ел ахырына кадәр 246 көн кала.


Кытай татарлары.
Кытай татарлары (塔塔尔族 Tǎtǎěrzú) — Кытай Халык Республикасының 56 этник төркемнең берсе.
Кытай татарларының бабалары — Кытайга күчкән Идел буе татарлары. Алар күпчелектә Синьцзян-Уйгыр автоном округында яшиләр. Аларның саны якынча 5000 кеше.
Кытай татарлары татар теленең борынгы вариантында сөйләшәләр һәм гарәб графикасын кулланалар.


Әхмәт Исхак.
Әхмәт Габдулла улы Исхак — мәшһүр татар шагыйре һәм тәрҗемәче.
Әхмәт Исхак 1905 елның 1 маенда Казан шәһәрендә конторщик гаиләсендә туа. Октябрь революциясенә кадәр ул атаклы «Мөхәммәдия» мәдрәсәсендә белем ала, ә 1919 елда Татар педагогия техникумында укуын дәвам иттерә. Шушы елларда иҗат белән шөгыльләнә башлый. Аның «Кызыл кошлар» исемле беренче шигыре 1923 елда «Кызыл Шәрекъ яшьләре» журналында басыла. Шуннан соң аның шигъри әсәрләре һәм төрле темаларга язган публицистик мәкаләләре, очерклары республика көндәлек матбугатында еш күренә башлый.
1925 елда Исхак Мәскәү Дәүләт кино техникумына укырга җибәрелә. Соңрак ул Мәскәүдә чыга торган «Эшче» газетасы редакциясендә әдәби хезмәткәр булып эшли. Шушы чорда татар әдипләре, бигрәк тә Муса Җәлил, белән якыннан аралаша, күп яза, көндәлек матбугатта еш басыла. 1929 елда Мәскәүдә Үзәк нәшриятта чыккан «Таш урамнар җыры» исемле китабы белән талантлы шагыйрь булып таныла.
1928 елда Әхмәт Исхак Казанга кайта һәм 1939 елга кадәр «Кызыл Татарстан» (бүгенге «Ватаным Татарстан») газетасы һәм «Чаян» журналы редакцияләрендә эшли. 1939-1942 елларда ул СССР Әдәби фондының Татарстандагы вәкиле булып тора.
1942 елда армия сафларына алына, хәрби пехота училищесын тәмамлап, Ерак Көнчыгыштагы һәмУкраинадагы хәрби частьларда взвод командиры булып хезмәт итә, соңрак дивизия газетасы редакциясендә эшли.
Сугыштан соң Ә. Исхак тулаем иҗат эше белән шөгыльләнә. 1963-1967 елларда «Чаян» журналында баш редактор булып эшләгәннән соң, тагын язучылык хезмәте…
Ә. Исхак җитмеш елга якын актив иҗат гомерендә зур әдәби мирас калдырган каләм осталарының берсе. Үзе исән чагында аның кырыклап китабы дөнья күрә. Бу китапларда шагыйрьнең шигырьләре, поэмалары, сатирик һәм юмористик әсәрләре, мәсәлләре, балаларга атап язылган әкиятләре, опера либреттолары, Габдулла Тукай һәм Муса Җәлилнең поэтик осталыгын тикшерүгә багышланган әдәби-гыйльми хезмәтләре һәм башка төр әдәби язмалары тупланган. Әдипнең рус классик шагыйрьләреннән, Шәрекъ һәм төрки халыклар поэзиясеннән башкарган тәрҗемәләре генә дә, күләм ягыннан санаганда, йөз мең юлдан артып китә.
1985 елда шагыйрьнең сайланма тәрҗемәләре тупланган «Илһамнар чишмәсе» дигән күләмле китабы басылып чыга.
Әхмәт Исхак 1991 елның 24 июнендә вафат була.


Резеда Вәлиева.
1930 елның 1 маенда Башкортстанның Кыйгы районы Дүшәмбикә авылында туа. Урта белем алганнан соң, Казан дәүләт университетын тәмамлый. Аннары утыз елдан артык Татарстан китап нәшриятының яшьләр-балалар әдәбияты редакциясендә редактор булып эшли.
1960 елда аның “Минем дусларым” дигән беренче шигырьләр җыентыгы басылып чыга. Шуннан соң “Калган эшкә кар ява” дигән әкият-поэмасы, “Нәниләргә бүләк”, “Канатлы җайдак”, “Пионерка Гөлназ”, “Якты йолдызым”, “Батырлык турында җыр”, “Ипекәем, ипекәй”, “Әниемә бүләгем”, “Зәңгәр иртә”, “Язгы сулар”, “Шиңмәс чәчәкләр”, “Дәү әнигә барабыз”, “Китмә, сөю” дигән шигъри китаплары дөнья күрә.
Шагыйрә тәрҗемә өлкәсендә дә актив эшли. Татар балалары Н.Верзилинның “Робинзон эзләреннән”, Н.Поповның “Андрейның яшьлеге”, Л.Воронкованың “Дәү апа”, А.Бартоның “Безнең бәйрәм”, С.Михалковның “Дустым белән икебез” һ.б. әсәрләрне аның тәрҗемәсендә укыйлар.


Вакыйф Нуруллин.
Вакыйф Нурулла улы Нуруллин — татар язучысы, Татарстанның һәм Русиянең атказанган мәдәният хезмәткәре.
Вакыйф Нуруллин 1935 елның 1 маенда Татарстанның Балык Бистәсе районы Югары Әшнәк авылында туа. Олы Солтан авылындагы урта мәктәпне тәмамлагач, армия хезмәтендә булып кайта. Аннан Казан дәүләт университетының татар теле һәм әдәбияты бүлегенә укырга керә, аның соңгы курсында укыганда (1961) “Совет әдәбияты” журналы редакциясенә эшкә алына. 1977 елда В. Нуруллин Татарстан китап нәшриятының баш редакторы итеп билгеләнә.
Вакыйф Нуруллин 60нчы еллар башында үзенең кызыклы һәм үзенчәлекле хикәяләре белән матбугатта күренә башлый. Аннары тәүге күләмле әсәре булган “Шинельсез солдатлар” повестен яза. Әдәби җәмәгатчелек һәм укучылар игътибарын тойган язучы тагын да дәртләнебрәк иҗат итә башлый, шуннан соң аның бер-бер артлы “Күпер чыкканда”, “Әгәр син булмасаң”, “Аккан су юлын табар”, “Яшьнәп үткән яшьлек”, “Һәлакәт” һ.б. повестьлары дөнья күрә.
В. Нуруллинның әсәрләре урыс теленә дә тәрҗемә ителеп, Мәскәү һәм Казан нәшриятларында күп мәртәбәләр басылып чыкты. Аның әсәрләре буенча кызыклы телефильмнар да куелды.


Непал.
Непа́л, Федерати́в Демократи́к Непа́л Респу́бликасы (непалича नेपाल [neˈpaːl]) — Гималайларда урнашкан дәүләт. Һиндстан һәм Кытай белән чиктәш.


Татар әдәбияты.
Татар әдәбияты — татар телендә яки татар авторлары тарафыннан язылган әдәбият.
Болгар чоры.
Матди культураның югарылыгы рухи мәдәниятнең дә үсешенә ярдәм иткән. Болгар илендә мәктәп-мәдрәсәләрнең булганлыгы, аерым укымышлыларның төрле фәннәр, әйтик, тарих, хокук, фәлсәфә гыйлемнәре белән шөгыльләнүләре билгеле. Матур әдәбият, шигърият киң таралган. Йосыф Баласагуни, Әхмәд Йүгнәки, Әхмәд Ясәви, Сөләйман Бакырганый, Кол Гали әсәрләре болгарларның рухи дөньясын нык баеткан.
Казан ханлыгы чоры.
Әлеге чор татар әдәбиятының күренеклет вәкилләре — Колшәриф, Мөхәммәдьяр, Шәриф Хаҗитархани, Өмми Кәмал кебек шагыйрьләр.
XVII гасыр татар әдәбияты.
XVII гасырдагы язма мәдәният башка чорлар белән чагыштырганда шактый ярлы. Әмма объектив шартларны искә алганда, бу дәвер мәдәниятендә дә уңай яклар булуын күрергә кирәк. Анда элеккеге рухи казанышларны яңа тарихи шартларга нисбәтән торгызырга, хәтта үстерергә омтылыш бар. Әдәбият һәм фольклор, әдәбият һәм тарих үзара тагын да якыная төшә. Язмаларның тел-стилендә халыкның сөйләм теленә борылу үзен сиздерә. Шигъри фольклордагы аерым сурәтләр, формалар язма әдәбиятка күбрәк керә башлыйлар. Суфичылык үзен нык сиздерә. Мәүла Колый һәм Габди кебек шагыйрьләрнең әсәрләрендә әхлакый-фәлсәфи мәсьәләләр, кеше турында карашлар үзәккә куела, аларны сәнгати хәл итүдә уңышлы гына адымнар ясала.
XVII йөз әдәбияты — күпгасырлык татар әдәбияты тарихының мөһим бер сәхифәсе. Элеккеге күп кенә традицияләр шушы дәвер аша XVIII—XIX гасырларга тапшырылды.
XIX гасыр татар әдәбияты.
Әлеге чорда татар мәгърифәтчелеге хәрәкәте формалаша.
XX гасыр татар әдәбияты.
XX гасырның үзенчәлеге, беренче нәүбәттә, социаль тетрәнүләр, сугышлар һәм революцияләрдән гыйбарәт. Ул бигрәк тә Русия составына кергән халыклар тарихында ачык чагыла. Бу чорга алар капитализм ныгый барганда, милли азатлык хәрәкәтләре көчәйгәндә аяк бастылар.
Гасыр башында яңа һәм яшь сыйныф — пролетариат — азатлык көрәше мәйданына чыкты. Социализм идеяләре белән коралланган бу сыйныф күп кенә илләрдә хакимиятне үз кулына алу максатын куйды. Шул максатка ирешүдә бигрәк тә Русиядәге эшчеләр сыйныфы алдынгы булды. Аның көчле оешмалары һәм фиркаләре барлыкка килде.
Татар әдәбияты XX гасырга барлык жанрлары формалашкан, мәгърифәтчелек реализмын уңышлы үзләштерә барган хәлдә килеп керде. Беренче рус революциясеннән соң илдә туган шартлар аның тизлек белән үсеп китүенә юл ачты. Шуннан соңгы 10—15 елда татар әдәбияты һәм тематикасы, һәм сәнгатьчәлеге белән яңа үрләргә күтәрелде. Иң мөһиме, кешенең җанын, рухын, иҗтимагый омтылышларын, җәмгыять тормышындагы урынын аңлауда зур үзгәреш барлыкка килде. XIX гасырда әдәби әсәрләрдә аңлы мәгърифәтле кеше үзәккә куела, кешенең шәхси бәхете аң-белемгә бәйләп карала иде. XX гасыр башындагы язучылар кешегә бәхетле булу өчен болар гына җитми икәнлегенә төшенделәр.
Беренчедән, кешенең асыл хасиятен табу һәм күрсәтү өчен иҗтимагый шартлар да мөһим роль уйный дип, икенчедән, кешенең яшәешендә милләтнең язмышы да зур урын тота дип, мәсьәләгә яңача карый башладылар. Гади-гадәти кеше образы әдәбиятның үзәгенә куелды. Аның борчу-шатлыклары, моң-зары, өмет-теләкләре киң чагылыш тапты. Шуның белән бергә, тормышны үзгәртеп кору, искелекләрдән котылу өчен, кеше көрәшче дә булырга тиешлеге ачык итеп куелды. Кыскасы, XX йөз башы әдәбияты кешенең яшәү фәлсәфәсен проблема итеп күтәрде. Кеше үзе өчен яшиме, ягъни аның шәхси бәхете мөһимме? Кеше әллә башкалар өчен дә яшәргә тиешме, аның халык бәхете өчен көрәшүе мөһимрәкме дигән сораулар куелды. Ләкин мәсьәләне нигездә соңгысы файдасына гына хәл итү Октябрь инкыйлабыннан соң барлыкка килгән совет әдәбиятында берьяклы үсеш алды.
Ватан сугышы (1941 —1945) елларында татар әдәбиятенең үсешен яңадан күзәтергә була иде. Сугыш вакытында фронтта һәм тылда булган авыр һәмфаҗигале хәлләргә эләккән кешенең рухи халәтен сурәтләүдә, мәсәлән, яңа бизәкләр кулланылды.
Совет хакимияте елларында кеше шәхесенә карата мондый берьяклы карашның өстенлек итүенә дә карамастан, әдәбиятның аерым казанышлары булганын да кинәнеп әйтергә кирәк, ягъни ул үсешен туктатмады. Әлбәттә, бу үсеш темпын XX йөз башындагы яңарыш колачы белән чагыштырып булмый иде. Гасырның беренче чиреге әдәбият өчен аерата уңдырышлы булды. Яңа жанр төрләре һәм формалары барлыкка килде. Психологик һәм иҗтимагый роман, фантастик повесть, романтик хикәя һәм драма, гражданлык лириасы, трагедия һ. б. жанрлар туды, булганнары тагын да үсте һәм баеды. Модернистик характердагы әсәрләр язылды. Кешене сурәтләүдә төп алымнардан берсе булган психологик анализ тирәнәйде. Әдәби тел нормалары тагын да ачыкланды.


2 май.
2 май — Милади тәкъвимендә бишенче айның икенче көне. Ел ахырына кадәр 243 көн кала.


3 май.
3 май — Милади тәкъвимендә бишенче айның өченче көне. Ел ахырына кадәр 242 көн кала.


Римма Ратникова.
Римма Атлас кызы Ратникова (Булатова) 1955 елның 3 маенда туа. Кукмара мәктәбендә укый. Дүртенче сыйныфта укыганда ул табигать турында шигырь яза һәм аның бу шигыре район газетасында да басылып чыга. Урта мәктәпне тәмамлаганда аның алдында “Укырга кая барырга?” дигән сорау тормый иде инде. Римма Булатова Казан дәүләт университетының журналистика бүлегенә укырга керә. Укуын тәмамлагач, аны “Молодежь Татарстана” газетасына эшкә билгелиләр. 1989 елдан башлап тугыз ел дәвамында ул биредә баш редактор булып эшли. Бу елларда “Молодежь Татарстана” татарның хокукларын яклаучы бердәнбер рус газетасы иде. Ә 1998 елдан Римма Ратникова – “Татар-Информ” мәгълүмат агентлыгының генераль директоры була. Шуның өстенә 1995 елдан бирле – Татарстан Журналистлар берлегендә, журналистлар берлекләренең Халыкара конфедерациясендә җаваплы вазифалар башкара.


Япон диңгезе.
Япо́н диңгезе́ (яп. 日本海 "нихонкай", кор. 동해 "тонхэ") — Тын океанга кергән диңгез.
Русия, Корея, Япония һәм КХДҖ ярларын юа.
Мәйданы — 1,062 млн. км². Иң зур тирәнлек — 3742 м (). Кыш көннәрендә диңгезнең төньяк өлеше ката.
Көньяк Кореяда Япон диңгезе «Көнчыгыш диңгез» (кор. 동해), Төньяк Кореяда «Корея Көнчыгыш диңгезе» (кор. 조선동해) булып атала.
*


4 май.
4 май — Милади тәкъвимендә бишенче айның дүртенче көне. Ел ахырына кадәр 241 көн кала.


Англия.
А́нглия ([ˈɪŋɡlənd]) — Бөекбританиянең иң зур тарихи һәм административ өлеше. Британ утравының көньяк-көнчыгыш өлешендә урнаша. Гадәттә, инглизчә "mainland" дип йөртелә. Англия халкы Бөекбритания халык санының 83 %-н тәшкил итә.
927 елда бер-берсе белән көрәшүче графлыкларның берләшүе нәтиҗәсендә барлыкка килә. Англия башкаласы — Лондон.
Административ яктан Англия 9 регион һәм 48 графлыктан тора.


Космос.
Ко́смос (грекча κόσμος, «тәртип», «гүзәллек») — дөнья, галәм, материаль дөнья.


Татар академия дәүләт опера һәм балет театры.
Муса Җәлил исемендәге Татар академия дәүләт опера һәм балет театры () — Казанның иң зур театрларының берсе. Ирек мәйданы каршында урнашкан.


Оксфорд университеты.
О́ксфорд университеты́ (ингл. "University of Oxford") — борынгы инглиз университеты, Бөекбританиянең алдынгы университеты.


Дагстан.
Дагстан Республикасы ("Дагстан",, дарг. "Дагъистанес Республика",,) — Русия Федерациясе эчендә республика (дәүләт), Русия Федерациясенең субъекты. 1921 елның 20 гыйнварында барлыкка килә. Башкаласы — Махачкала шәһәре.
Көньякта Азәрбайҗан белән, көньяк-көнбатышта Грузия белән, көнбатышта Чечня белән, төньякта Калмыкия белән һәм төньяк-көнбатышта Ставрополь төбәге белән чиктәш.
География. Табигать.
Дагстанның бик зур туристик потенциалы бар. 30га якын тау түбәсенең биеклеге 4000 мдан артыграк, иң югары ноктасы – Базардүзү түбәсенең биеклеге 4466 м.
Дагстан Каспий диңгезенең көнбатышында урнашкан. Җөмһүриятнең көньягын Кавказ таулары алып тора, төньягында Каспий буе үзәнлеге башлана. Урта өлешеннән Терек һәм Сулак елгалары ага.
Таулар Дагстанның 25,5 мең км² мәйданын биләп тора, барлык территориянең уртача биеклеге 960 м тәшкил итә.
Халык.
Халык саны — 2 737,7 мең кеше (2010). Авыл халкы 57,6 % тәшкил итә, шәһәр халкы — 42,4 % (2009). Халык тыгызлыгы — 53,9 кеше/км² (2009). Дагстан хөкүмәтеннән алынган мәгълүмат буенча җөмһүриятенең тышында даими рәвештә 700 меңнән артык дагыстанлы яши.
Дагстан халыклары телләре дүрт төп тел төркеменә карый.
Ышанучыларның 96 % — мөселманнар: шуларның төрле чыганаклар буенча 96-99 % — сөнниләр, 1-4 % — шигыйләр; 3% — христианнар (православ). Берникадәр яһүдиләр бар.
Туулар — 1000 кешегә 19,5 (Ингушетия һәм Чечнядан соң Русия Федерациясендә 3 урын). Бер хатын-кызга уртача балалар саны — 2,13.


5 май.
5 май — Милади тәкъвимендә бишенче айның бишенче көне. Ел ахырына кадәр 240 көн кала.


Халыкара инвалидлар хокуклары өчен керәшү көне.
Халыкара инвалидлар хокуклары өчен керәшү көне — Һәр елны 5 майда билгеләнгән халыкара көн.


6 май.
6 май — Милади тәкъвимендә бишенче айның алтынчы көне. Ел ахырына кадәр 239 көн кала.


Женева күле.
Женева күле (Леман, фр. "Lac Léman, Le Léman, Lac de Genève", алм. "Genfersee") — зурлыгы буенча Үзәк Аурупаның икенче күле. Швейцария һәм Франция территорияләрендә урнаша.
Күлнең ярында Шильон кирмәне урнашкан.
Озынлыгы 73 км, киңлеге 14 км, мәйданы 582 км², иң зур тирәнлеге 310 м.


Экстремум.
Экстремум - бирелгән күплектәге функциянең үсүе кимүгә алмашына торган яки кимүе үсүгә алмашына торган ноктасы. Бу нокталарны тиңдәшле рәвештә максимум ноктасы һәм минимум ноктасы дип атыйлар.
Билгеләмәләр.
Әгәр formula_1 ноктасының ниндидер тирәлегендәге барлык formula_2 өчен formula_3 тигезсезлеге үтәлсә, formula_1 ноктасы formula_5 функциясенең минимум ноктасы дип атала.
Әгәр formula_1 ноктасының ниндидер тирәлегендәге барлык formula_2 өчен formula_8 тигезсезлеге үтәлсә, formula_1 ноктасы formula_5 функциясенең максимум ноктасы дип атала.


7 май.
7 май — Милади тәкъвимендә бишенче айның җиденче көне. Ел ахырына кадәр 238 көн кала.


Инаугурация.
Икенче Татарстан президенты Рөстәм Миңнеханов инагурациясе
Инаугурация яки инавгурация — вазыйфага керү тантанасы. "Инаугурация" сүзе латин "inauguro" сүзеннән алынган. Күбесенчә, әлеге гадәт монархларны тәхеткә утырту тантанасыннан алынган.


8 май.
8 май — Милади тәкъвимендә бишенче айның сигезенче көне. Ел ахырына кадәр 237 көн кала.


Габдулла Кариев.
Габдулла Кариев ("Миңлебай Хәйруллин", "8 май 1886, Күлбай-Мораса, Октябрь районы, Татарстан – 28 гыйнвар 1920, Казан") — беренче татар профессиональ театр труппасына нигез салучыларның берсе.
Тормыш юлы.
Ул 1886 елның 8 маенда Татарстанның хәзерге Октябрь районы Күлбай-Мораса авылында Хәйрулла абый гаиләсендә туа. Миңлебай башлангыч белемне туган авылында ала. Ул шулкадәр зирәк бала була, 12 яшендә Коръәнне яттан өйрәнә. Мондый зирәк баланың «мужик» исеме белән Миңлебай дип йөртелүе авыл мулласы Зарифка бер дә ошамый. Ул үзенең яраткан шәкертенә Габдулла (Алла колы) исеме бирә. Һәм Миңлебай халык арасында «Габдулла карый» дип йөртелә башлый.
1904 елны ул Җаек (Уральск) шәһәренә укырга китә. Монда ул, җырчы, сүз остасы, мәзәкче буларак, төрле әдәби кичәләрдә катнаша. Шушы чорда Габдулланың фамилиясе, «карый» сүзенә нигезләнеп, Кариев дип йөртелә башлый.
Җаекта Г. Кариев татар халык шагыйре Г. Тукай һәм күренекле җырчы, җәмәгать эшлеклесе Камил Мотыйгый (Төхфәтуллин) белән очраша һәм алар якын дуслар, фикердәшләр булып китәләр.
Беренче рус революциясе алды елларында Уральскида шәкертләр хәрәкәте башлана. Бу хәрәкәттә катнашкан 19 яшьлек Габдулла, шәкертләр хәрәкәте бастырылганнан соң, туган авылы Морасага кайта. Озак та үтми, Габдулланы эзләп, авылга полиция кешесе килә. Ләкин староста Габдулланы полициягә бирми, качырып кала. Соңыннан Габдулла староста ярдәме белән Хәируллин фамилиясен Кариевка алыштырып, ялган паспорт ала һәм 1905 елның көзендә туган авылыннан тагын чыгып китә. Шулай итеп, үзенең таланты белән татар дөньясын таң калдырган Габдулла Кариев түбәннән, татар тормышының төбеннән күтәрелә.
Г. Кариев тормышын тулысы белән татар халкының мәдәниятен, сәнгатен үстерүгә багышлый һәм милли театрның нигез ташын салучыларның берсе булып таныла.
Артист Г. Камал әсәрләрендәге образларны аеруча яратып башкара. Ул әдәби әсәрдә сурәтләнгәннәр белән генә чикләнеп калмый, персонаж прототипларының психологиясен, гореф-гадәтләрен, үз-үзләрен тотышларын һәм сөйләшү үзенчәлекләрен өйрәнә. Шулар ярдәмендә җыелма образлар иҗат итә. Мәсәлән, шундый образлардан Хәмзә («Беренче театр»), Әхмәтҗан («Бүләк өчен»), Сираҗи («Банкрот»), Мөхәммәтҗан Хафиз («Безнең шәһәрнең серләре») һ. б. күрсәтергә мөмкин. Г. Кариев, репертуарны киңәйтү нияте белән, төрле язучыларга мөрәҗәгать итә. Ф. Әмирханның «Яшьләр» драмасын, азәрбайҗан язучысы П. Вәхиревнең «Мөсибәте Фәхретдин» исемле әсәрен сәхнәгә куя. Үзе дә «Артист» исемле комедия яза.
1917-1918 елларда Г. Кариев җитәкләгән «Сәйяр» труппасы М. Горькийның «Мещаннар», А. Чеховның «Чия бакчасы», М. Фәйзинең «Галиябану» һәм башка әсәрләрен сәхнәләштерә.
Г. Кариев – халыкның талантлы, алдынгы фикерле улы. Ул театрны бөтен йөрәге белән ярата. Язучы Г. Ибраһимов аның турында: «Кариев өчен тормыш, дөнья, бәхет, сәгадәт юк, тик театр бар, шул театрны үстерү өчен, шуның белән көю бар иде», — дип язды.
«Без шундый театр төзербез, аның исеме алтын хәрефләр белән язылыр», — дип бик еш кабатлый торган була Г. Кариев. Чынлап та, исемен алтын хәрефләр белән язарлык театр төзеп калдырды ул.
Кызганычка каршы, Г. Кариевка татар театрына бәйле барлык ниятләрен дә тормышка ашырырга насыйп булмый. Ул 1920 елның 28 гыйнварында Казанда тиф авыруыннан үлә. Аны күмү җеназасына Казанның меңнәрчә халкы катнаша. Иң якын дусларыннан К. Тинчурин кабер өстендә соңгы сүзен әйтә, ә Ф. Бурнаш дусты истәлегенә язылган шигырен укый.


9 май.
9 май — Милади тәкъвимендә бишенче айның тугызынчы көне. Ел ахырына кадәр 236 көн кала.


Джеймс Барри.
Дже́ймс Мэ́тью Ба́рри (ингл. "James Matthew Barrie", 1860 елның 9 мае, Кирримьюр — 1937 19 июне, Лондон) — шотланд драматургы һәм прозаик, мәшһүр балалар әкияте «Питер Пэн» авторы.
Тормыш юлы.
Джеймс Мэтью Барри 1860 елның 9 маенда Шотландиядә (Кирримьюр) тегүче гаиләсендә туа (ул гаиләдә тугызынчы бала була). Эдинбург университетында укый. Аны тәмамлагач «Ноттингем Джорнэл» газетасы редакциясендә эшли.
Әдәби эшчәнлекне 1885 елда башлый.
1894 елда Барри яшь актриса Мэри Энселлга өйләнә.
1904 елда «Питер Пэн» сәхнәгә куела.
Джеймс Барри 1937 19 июнендә Лондонда вафат була.


Театр.
Галиәсгар Камал исемендәге татар дәүләт академия театры
Теа́тр (грекча θέατρον — карау өчен урын) — авторның фикерләре, хисләре актер яки актерлар төркеме ярдәмендә сәхнәдән тамашачыга җиткергән сәнгатьнең бер юнәлеше.


10 май.
10 май — Милади тәкъвимендә бишенче айның унынчы көне. Ел ахырына кадәр 235 көн кала.


Халыкара астрономия көне.
Халыкара астрономия көне — ел саен алмашкан астрономия белән бәйле кешеләрнең профессиональ бәйрәме.
Бәйрәм беренче тапкыр 1973 елда Америка Кушма Штатларында билгеләнде.
Астрономия
Астрономия


Гариф Галиев.
Ул 1903 елның 10 маенда хәзерге Азнакай районының Урманай авылында туа. Бәйрәкә мәдрәсәсендә – сигез, Бөгелмәдәге укытучылар семинариясендә ике ел укый. 1921 елгы ачлык вакытында, укуын ташлап, эшкә урнаша. Беркадәр совет органнарында эшли. Армиядә хезмәт итеп кайткач, газета-журнал редакцияләрендә җаваплы сәркатип вазифаларын башкара. Читтән торып укып, Казан педагогика институтын тәмамлый. Бөек Ватан сугышында хәрби газета хәбәрчесе була. Сугыштан соң “Кызыл Татарстан” газетасы һәм “Татарстан авыл хуҗалыгы” журналы редакцияләрендә эшли.
Аның “Кызыл армия хикәяләре” дигән беренче җыентыгы 1927 елда басылып чыга. Шуннан соң әдипнең утызга якын очерк һәм хикәяләр җыентыклары, “Фамилиясез кеше” повесте, берәр пәрдәле байтак кына пьесалары дөнья күрде. “Хаттан башланды” пьесасы рус, немец һ.б. халыклар телләренә тәрҗемә ителде.
1985 елда вафат.


Мәхмүт Нигъмәтҗанов.
Мәхмүт Нигъмәтҗан улы Нигъмәтҗанов — фольклорчы, татар халык көйләрен җыючы һәм өйрәнүче, музыка белгече. Ул 1930 елның 10 маенда Татарстанның Саба районы Олы Арташ авылында туа, 5-6 яшендә үк тальян гармунда татар халык көйләрен уйный. 1939 елда аларның гаиләсе Донбасска күчеп китә. 1943 елда, Белгород балалар йортында тәрбияләнгәндә, рояльдә үзенә таныш булган татар көйләрен уйный башлый. Бөек Ватан сугышы елларында заводта эшли, һөнәр училищесында укый. Сугыштан соң башта Юдино тимерюлчылар училищесында, аннан Мәскәү тимерюлчылар техникумында укый. Бер үк вакытта үзешчән сәнгатьтә катнаша, төрле музыка коралларында уйный.
1951-1953 елларда М.Нигъмәтҗанов Юдинодагы тимерюлчылар училищесында укыта, Казан университетының физика-математика факультетында читтән торып укырга керә.
1953 елда Мәхмүт Нигъмәтҗанов Казан дәүләт консерваториясенә укырга керә, студент елларында үзенең тормыштагы төп эшен билгели. Каникул вакытларында мөстәкыйль оештырылган фольклор экспедицияләрендә татар халык җырларына игътибар итә, борынгы йола, гореф-гадәт җырларының үзенчәлекләре, халык көйләрен җыю һәм өйрәнү тарихы белән кызыксына. Бу аның татар халык җырларын эшкәртүгә багышланган диплом эшендә дә киң чагылыш таба. Югары музыка белеме алып, ул Казан консерваториясендә, аннары СССР Фәннәр академиясе Казан филиалының Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият, тарих институтында фәнни хезмәткәр булып эшли. 1967-1973 елларда Татар дәүләт филармониясенең сәнгать җитәкчесе, 1974-1984 елларда шул ук институтта өлкән фәнни хезмәткәр булып эшләгәндә, М.Н.Нигъмәтҗанов фольклор экспедицияләренең географиясен тагын да киңәйтә, илебезнең татарлар яши торган һәр төбәгендә була. Ул халкыбызның төрле этник төркемнәре көйләрен өйрәнә. Аның татар халык көйләре турында язган хезмәтләре, мәкаләләре, Бөтенроссия, халыкара конференцияләрдә, симпозиум, форумнарда сөйләгән докладлары күп кенә чит ил фольклорчыларының да игътибарын җәлеп итә, китаплары исә венгр галимнәрендә зур кызыксыну уята, алар музыка белгече белән ныклы иҗади элемтә урнаштыралар.
1985 елдан Мәхмүт Нигъмәтҗанов Казан педагогия университетының музыка факультетында укыта, үзенең иҗат эшчәнлеген дәвам иттерә.
Музыка сәнгате өлкәсендә ирешкән уңышлары өчен Мәхмүт Нигъмәтҗановка Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе дигән мактаулы исем бирелә. 1985 елда ул татар халык җырларына багышланган хезмәтләре өчен Татарстанның Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясенә лаек була.


Фаил Әхмәдиев.
1950 елның 10 маенда Балтач районының Таузар авылында туган. 1967 елда Яңгул урта мәктәбен тәмамлый. Казан университетының механика-математика факультетында укый, аспирантурада белем ала. 1985 елда диссертация яклый һәм техник фәннәр докторы гыйльми дәрәҗәсенә ирешә. 1987 елдан — профессор. Аның фәнни һәм педагогик эшчәнлеге Казанның берничә уку йорты белән бәйле. 1972 елда ул Казан химия-технология институты укытучысы, 1975 елдан – архитектура-төзелеш институтында эшли, 1985 елдан — шушында кафедра мөдире. Бүгенге көндә Татар дәүләт гуманитар-педагогика университеты проректоры.
Ф.Г.Әхмәдиевнең фәнни хезмәтләре гетеродин актив мохитлардагы технологик процессларны системалы анализлау һәм аларны оптималь-аппаратур формалаштыру мәсьәләләренә багышланган.
Күпьеллык нәтиҗәле фәнни-педагогик хезмәтләре өчен 1992 елда Татарстан Республикасының атказанган фән һәм техника эшлеклесе исеменә лаек булды, 1994 елда Татарстан Республикасының Дәүләт премиясе бирелде.
Ф.Г.Әхмәдиев киң һәм күпкырлы җәмәгать эшләре алып бара. 1996 елда ул Казан шәһәре хакимияте башлыгы урынбасары итеп сайланды һәм бу хезмәтне 2004 елга кадәр башкарды. Бу чор – Казан шәһәренә 1000 ел тулу алды чоры – зур социаль-мәдәни мәсьәләләрнең уңышлы хәл ителүе белән характерлы.
Ф.Г.Әхмәдиев республикабыз күләмендә билгеле спортчы, Россиянең спорт мастеры. Россия һәм Татарстан күләмендәге татарча милли көрәш чемпионат һәм ярышларында җиңүче һәм призер булды. Күп мәртәбә Балтач район сабан туйлары батыры һәм баш батыры. Милли көрәшне пропагандалауга, яшь көрәшчеләр тәрбияләүгә зур көч куя.
2003 елда Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясенең әгъза-корреспонденты итеп сайланды.


Клайв Льюис.
Клайв Стейплз Льюис (ингл. "Clive Staples Lewis", 1898 елның 29 ноябре — 1963 елның 22 ноябре) — күренекле инглиз һәм ирланд язучысы, галим һәм дин әһеле. Урта гасырлар әдәбияты һәм христиан апологетикасы буенча эшләре белән мәшһүр. Шулай ук фэнтэзи жанрында булган китаплары белән таныла.
Клайв Льюисның иң мәһүр иҗат җимеше — «Нарния хроникалары» китаплар сериясе.


11 май.
11 май — Милади тәкъвимендә бишенче айның унберенче көне. Ел ахырына кадәр 234 көн кала.


Днестр.
Днестр (,,) — Көнчыгыш Аурупада урнашкан елга. Днестр төньяк-көнбатыштан көньяк көнчыгышка Украина, Молдавия территорияләрендә ага.
Озынлыгы — 1352 км, бассейн мәйданы — 72,1 тыс. км².


Днепр.
Днепр (,, кыпчык. "Узеу",) — Аурупаның елгасы. Русия, Украина һәм Белорусия территорияләре буенча ага.
Озынлыгы — 2201 км, бассейн мәйданы — 504 мең км².


Фэнтези.
Фэнтези (ингл. "fantasy" — «фантазия») — мифологик һәм әкият мотивларын куллануга нигезләнгән фантастик әдәбияты төре. Хәзерге форматта XX гасырда формалашты.
Фәни фантастикадан аермалы буларак, фэнтези сурәтләнгән дөньяны һәм андагы вакыйгаларны фәнни яктан тасвирларга торышмый. Фэнтези дөньясында драконнар да, эльфлар да була ала.
Заманча фэнтези XX гасырның башында барлыкка килә башладылар: Эдварда Дансенинең «Эльфлар патшасы кызы», Клайв Льюисның «Нарния хроникалары», Джон Толкинның «Балдаклар хөкемдары» һ. б.
Бүгенге көндә фэнтези жанры әдәбиятта гына түгел, ул шулай ук кинематографта, санак уеннарында да һ. б. бар.


12 май.
12 май — Милади тәкъвимендә бишенче айның уникенче көне. Ел ахырына кадәр 233 көн кала.


Аурупа Шурасы.
Аурупа Шурасы — Аурупаның иң борынгы халыкара сәяси оешмасы.
Сылтамалар.
*


Лава.
Ла́ва — вулканнардан чыккан кайнар эффузия.


Лев Толстой.
Лев Никола́евич Толсто́й (1828—1910) — рус язучылары һәм фикер йөртүчеләре арасында иң күренеклесе. Мәгърифәтче, публицист, фәлсәфәче, аның фикерләре яңа әхлакый юнәлешнең - толстойчылыкның нигезен тәшкил итә.


13 май.
13 май — Милади тәкъвимендә бишенче айның унөченче көне. Ел ахырына кадәр 232 көн кала.


Солтан Габәши.
Солтан Хәсәнгата улы Габәши — татар халкының күренекле композиторы.
Солтан Габәши 1891 елның 13 маенда Казан губернасы Казан өязе Алат волостеның Тенивраг – Солабаш (хәзерге Татарстанның Биектау районы Кече Солабаш) авылында мулла гаиләсендә туа. Казан һәм Уфа мәдрәсәләрендә укыганнан соң ул Уфа һөнәр училищесында белем алуын дәвам иттерә. Солтан кечкенә вакытында ук кубызда, гармунда халык көйләрен уйнарга өйрәнә. Музыкага сәләтен күреп, әтисе аңа укытучы чакыра. Берничә ел музыка гыйлеме буенча дәресләр алу аңа зур ярдәм итә. Уфа мәдрәсәсендә укыганда ук С. Габәши музыкаль кичәләрдә катнаша, пианист-аккомпаниатор буларак чыгышлар ясый. Солтан көй язу өлкәсендә дә үзен сынап карый. 1913-1915 елларда ул үзенең беренче оригинал әсәрләрен яза (“Кәккүк”, “Рөкыя-гөлкәем”, “Вальс”, “Пикник”, “Татар кызы”).
1915 елда С. Габәши Казанга кайта һәм университетның юридик факультетына укырга керә. Ике ел укыгач, аны армиягә алалар. Казанда аның музыка буенча эшчәнлеге тагын да активлаша. С. Габәши татар драма труппасының берничә спектакленә (Г. Исхакыйның “Зөләйха”, Ф. Бурнашның “Таһир-Зөһрә”, К. Рәхимнең “Бүз егет” әсәрләре) музыкалар яза. Актуаль темага язылган җырлары, “Яңалиф маршы” үз вакытында халыкка киң таныла. Композиторның “Кәккүк” романсы – шулай ук халык мәхәббәтен казанган әсәрләрнең берсе.
20 нче елларда Татарстанда татарча професиональ музыкаль белем бирү барлыкка килә. С. Габәши музыка белеме бирүче беренче укытучылар сафында була: хор дәресе, музыка теориясе буенча укыта. Казан музыка техникумы директоры урынбасары булып эшли. Татарстан районнарына фольклор экспедицияләренә чыга.
Республикабыз музыка сәнгате өчен бөтенләй яңа булган хор сәнгатенең үсешенә С. Габәши аеруча зур өлеш кертә. Шул максатны күздә тотып, ул татар халык җырларын катнаш хор белән башкару өчен эшкәртә. Әлеге әсәрләр яңа гына оешкан бик күп хор коллективларының төп репертуарын тәшкил итә.
Г. Әлмөхәммәтов һәм В. Виноградов белән берлектә, С. Габәши беренче татар опералары – “Сания” (1925) һәм “Эшче”не (1930) иҗат итүдә катнаша.
1932 елда С. Габәши Уфага күчеп китә, Башкорт сәнгать техникумында укыта, Башкортстан Композиторлар берлеген оештыручыларның берсе була.
С. Габәши 1942 елның 8 гыйнварында вафат була.


Айрат Арсланов (артист).
Айрат Гәрәй улы Арсланов — артист, нәфис сүз остасы, эстрада режиссеры, ТАССР Һәм РСФСРның халык артисты, Г. Тукай исемендәге дәүләт бүләге иясе.
Айрат Арсланов 1928 елның 10 апрелендә Башкортстанның Бүздәк районы Ахун авылында туа. 1949 елда ул Татар дәүләт театр училищесының актерлык бүлеген, 1967 елда А.В. Луначарский исемендәге Мәскәү театр сәнгать институтының актерлык факультетын тәмамлый. 1948 елдан Татар радиосында диктор, 1956-61 елларда Татар академия театрында артист булып эшли. 1961-65 елларда Казан телевидение студиясендә актер һәм диктор, 1965тән Татарстан филармониясе эстрада артисты һәм 1985 елдан режиссеры булды.
Айрат Арсланов 2010 елның 23 апрелендә Казанда вафат була.


14 май.
14 май — Милади тәкъвимендә бишенче айның ундүртенче көне. Ел ахырына кадәр 231 көн кала.


Рафаэль Мостафин.
Рафаэль Мостафин — күренекле әдип, тәнкыйтьче.
Татарстанның Баулы эшчеләр поселогында туа. Урта мәктәпне тәмамлагач, Казан дәүләт университетында югары белем ала. Шунда ук аспирантура да тәмамлый. Хезмәт юлын укытучы булып башлый, 1963-1965 елларда – Татарстан Язучылар берлеге идарәсенең җаваплы сәркатибе, ә 1965-1968 елларда “Казан утлары” журналының баш мөхәррире була. 1971 елда “Муса Җәлилнең Моабит чоры тормышы һәм иҗаты” дигән темага диссертация яклый. Шул мәсьәләгә карата аның рус һәм татар телләрендә “Эзләнү дәвам итә” (Г.Кашшаф белән бергә), “Муса Җәлил эзләре буйлап”, “Кечкенә Муса турында хикәяләр”, “Өзелгән җыр эзеннән” кебек китаплары басылып чыкты. Аның “Алга барышлый”, “Җаваплылык тойгысы” һ.б. тәнкыйть мәкаләләре җыентыклары, “Диңгез көндәлеге”, “Кабан күле серләре” кебек китаплары да бар.
2011 елның 14 апрелендә озакка сузылган авырудан соң, Казанда вафат булды.


Бәйсез Дәүләтләр Берлеге.
Бәйсез Дәүләтләр Берлеге яки БДБ (рус. "Содружество Независимых Государств", "СНГ") — бәйсез элекеге СССРга кергән илләр берлеге оешмасы.
Сылтамалар.
*


Уильям Шекспир.
Уи́льям Шекспи́р (ингл. "William Shakespeare"; 1564 елның 23 апреле — 1616 елның 23 апреле) — инглиз драматургы һәм шагыйре. Дөньяның иң мәшһүр драматургларның берсе, иң азында 17 комедия, 10 хроника, 11 трагедия, 5 поэма авторы.
«Ромео һәм Джульетта», «Король Лир», «Ричард III», «Венеция сәүдәгәрләре», «Отелло», «Гамлет» кебек дөньякүләм танылган әсәрләрне язган. Аны еш кына иң мәшһүр инглиз язучысы дип атыйлар.
Тормыш юлы.
Уильям Шекспир Уорикшир графлыгында урнашкан Эйвондагы Стратфорд шәһәрендә 1564 елда дөньяга килә. Шекспир Стратфорд грамматик мәктәбендә укыды дип санала, кайбер галимнәр фикеренчә, ул патша Эдуарда VI мәктәбендә дә белем ала, ләкин бу фактларны хәзер дәлилләп булмый.
Шекспир труппасы эшләгән «Глобус» театры бинасы
1582 елда Уильям аннан сигез яшьгә өлкәнрәк булган Анна Хатауэйга өйләнә, 1583 елда аларда Сюзанна исемле кыз, ә 1585 елда Хемнет белән Джудит туа. Якынча 1587 елда Шекспир Лондон шәһәренә күчә.
1592 елда ул Лондон театр труппасына керә. 1612 елда гаиләсе яшәгән Стратфордка кире кайта. Аннан соң ул җитди авырган дип санала. 1616 елның 23 апрелендә драматург вафат була.
Иҗат.
Шекспирның әдәби мирасын ике өлешкә бүлеп була: драматик һәм шигъри әсәрләр. Беренче өлкәдә ул көндәшсез дип саналса, шигърият өлкәсенә ул зур игътибар бирмәгән.
Татар телендә.
Уильям Шекспирның күп кенә пьесалары татар теленә тәрҗемә ителә, Галиәсгар Камал исемендәге татар дәүләт академия театрында сәхнәләштерелә.


Грек теле.
Грек теле — һинд-аурупа телләре арасында иң борынгыларыннан. Грек телләре төркеменең бердәнбер вәкиле. Сөйләшүчеләр саны якынча 15 млн кеше.


Кабарда-Балкария.
Кабарда-Балкар Республикасы ("Кабарда-Балкария"; каб.-черк. "Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэ"; карач.-балк. "Къабарты-Малкъар Республика") — Рәсәй Федерациясенә керүче республика.
1921 елның 1 сентябрендә барлыкка килә. Башкаласы - Налчык шәһәре.


Әрмән теле.
Әрмән теле ( — сүзгә-сүз «әрмәннәр теле») — гадәттә аерым бер төркемгә аерылучы һинд-аурупа телләр гаиләсенә керүче тел.
Барлыгы сөйләшүчеләр саны якынча 6,4 млн кеше. Әрмәнстанның дәүләт теле.


Якут теле.
Якут теле () — якутларның теле, төрки телләргә керә.


Висла.
Ви́сла (,) — Польшаның иң озын һәм мөһим елгасы. Шулай ук Балтыйк диңгезнең иң озын һәм су күләме буенча икенче елга. Висла елгасы озынлыгы 1047 км, бассейн мәйданы — 198,5 мең км².


15 май.
15 май — Милади тәкъвимендә бишенче айның унбишенче көне. Ел ахырына кадәр 230 көн кала.


Халыкара гаилә көне.
Халыкара гаилә көне (ингл. "International Day of Families", фр. "Journée internationale des familles", рус. "Международный день семей") — 1993 елдан 15 май көнне билгеләнгән бәйрәм.
БМО генераль ассамблеясе карары буенча билгеләнә.


Нургаяз Гарифьянов.
Нургаяз Гарифьянов — күренекле татар физика галиме.
Н. Гарифьянов 1920 елның 15 маенда Татарстанның Балтач районы Чутай авылында дөньяга килә. 1938 елда Малмыж шәһәрендә урта мәктәп тәмамлый һәм Казан дәүләт университетының физика-математика факультетына укырга керә. Укуын тәмамларга аңа Бөек Ватан сугышы комачаулый — 1943 елның көзендә ул армия сафларына алына. Аны элемтә училищесына укырга җибәрәләр. Булачак галим элемтә взводы командиры сыйфатында Украина, Молдавия, Румыния, Венгрия, Болгария җирләрен фашистлардан азат итүдә катнаша. Батырлыклары өчен ул Кызыл Йолдыз ордены, сугышчан медальләр белән бүләкләнә.
Сугыштан соң Н. Гарифьянов университетта укуын дәвам итә. 1949 елда университетны тәмамлый һәм СССР Фәннәр академиясенең Казан физика-техника фәнни тикшеренү институтының аспирантурасына керә. Аны тәмамлап 1953 елда кандидатлык диссертациясе яклый, әлеге институтта киң фәнни эш башлап җибәрә, үзенең фәнни мәктәбен булдыра. 1965 елда аңа диссертациясез, зур фәнни казанышлары өчен физика-математика фәннәре докторы гыйльми дәрәҗәсе бирелә. Фәнни эшчәнлегенең беренче көннәреннән гомеренең ахырына кадәр шушы институтта магнитлы радиоспектроскопия юнәлешендә фәнни тикшеренүләргә җитәкчелек итә.
Профессор Н. Гарифьянов йөздән артык зур фәнни хезмәт авторы. Ул дистәдән артык яшь галим хәзерләде. Аларның күбесе әле бүген дә остазларының эшен уңышлы дәвам итә. Ул парамагнит резонансы өлкәсендә СССРның иң күренекле белгече дип танылды.
Галим теоретик булу белән беррәттән киң колачлы экспериментатор да иде. Бу җәһәттән ул күп кенә очракларда нәтиҗәгә ирешүнең бөтенләй көтелмәгән, иң рациональ, туры юлларын таба белде. Галим таланты һәм экспериментатор интуициясе бу шәхестә гаҗәеп тирән кушылган иде. Физик буларак ул комплекслы кушылмалар химиясенең күп тармакларын үстерү һәм киңәйтүгә бәя биреп бетергесез зур өлеш кертте, физика фәненең иң актуаль юнәлешендә өйдәп баручы галим булды.
Н. С. Гарифьянов СССР Фәннәр академиясе Президиумы премиясе лауреаты.
Илле яше дә тулмаган килеш 1970 елның 14 мартында каты авырудан вафат булды.
1971 елда халык депутатларының Казан шәһәр Советы карары белән Казан шәһәренең бер урамына профессор Н.С.Гарифьянов исеме бирелде.


Мәгъсүм Хуҗин.
Мәгъсүм Хәмит улы Хуҗин — күренекле татар язучысы.
М. Хуҗин 1930 елның 15 маенда Татарстанның Саба районы Тәнәкә авылында туган. Казан дәүләт университетының татар теле һәм әдәбияты бүлеген тәмамлый. «Татарстан яшьләре» газетасында берничә ел эшләгәннән соң чирәм җирләрне үзләштерүдә катнаша. Саба районында чыга торган «Җиңү байрагы» газетасында һәм 1962-1965 елларда Арчага кушылган алты район өчен чыгарыла торган берләштерелгән газета редакциясендә җаваплы секретарь булып эшли.
Балтач районы кабат үз статусын алгач вакытлыча чыгудан туктап торган район газетасы «Хезмәт» исеме белән яңадан чыга башлый. Аның редакторы булып М. Хуҗин билгеләнә. Редактор газетага яңа коллектив туплый, редакция бинасын реставрацияли, киңәйтә. Монда ул үзен журналист кына түгел, булдыклы оештыручы, чын хуҗалык җитәкчесе итеп таныта. М. Хуҗин редактор булып эшләгән чорда «Хезмәт» газетасы район тормышының чын мәгънәсендә көзгесенә әверелде, аны әйдәп баручы трибуна булды. Хезмәт алдынгылары, аларның хезмәте һәм яшәеше, омтылыш-хыяллары газета битләрендә якты чагылыш тапты. Аның битләреннән иҗади тормыш сулышы бөркелеп тора иде.
М. Хуҗин 1969 елда Казанга «Чаян» журналының җаваплы секретаре итеп күчерелде һәм 1990 елга кадәр шушы хезмәттә булды.
Язучы буларак аның иҗат активлыгы нәкъ менә Казанда эшләү чорына туры килә. Язучының «Ерганак юл ала», «Өч каен ышыгы», «Курагай атлары», «Авылым урамнары», «Урманлы үр» һәм башка күп исемдәге китаплары бар.
М. Хуҗин кыска жанрда иң актив иҗат итүче язучыларның берсе. Хикәя остасы буларак 1997 елда аңа үзенең якташы Фатих Хөсни исемендәге премия бирелде.
Татар әдәбиятын үстерүдәге хезмәтләре өчен 1986 елда Татарстан АССРның атказанган мәдәният хезмәткәре исеме бирелде.


Радик Фәизов.
Радик Хәбибрахман улы Фәизов — татар язучысы, хикәяче.
Радик Фәизов 1931 елның 15 маенда Арча районының Дусым авылында туган. 1950 елда Әтнә урта мәктәбен тәмамлаганнан соң, бер ел үз авылларында башлангыч мәктәптә балалар укыта. 1951-1953 елларда Совет Армиясендә хезмәт итә; армиядән кайткач, төрле җирләрдә саклык кассасы инспекторы, җир двигательләре монтажлаучы слесарь, пилорама мастеры һәм авиация заводында токарь булып эшли. 1957-1965 елларда ул Магнитогорск шәһәрендә яши һәм эшли: паровоз кочегары, машинист ярдәмчесе була.
1965 елдан башлап Р. Фәизов яңадан туган якларында. Арча районының “Коммунизмга” газетасы редакциясендә башта әдәби хезмәткәр, 1973 елдан җаваплы сәркатип булып эшли. 1970 елда, читтән торып укып, Казан дәүләт университетының татар теле һәм әдәбияты бүлеген тәмамлый.
Р. Фәизов – нигездә хикәяче. Аның эшчеләр, тимер юлчылар тормышыннан алып язылган беренче хикәяләре алтмышынчы еллар башында көндәлек матбугат битләрендә, аннан “Беренче адымнар” исемле күмәк җыентыкта басыла. Хәзерге көндә ул – “Яшьлек юллары” (1967) повесте, “Тимер чәчәк”, “Бәхет”, “Дусларым”, “Юлда” исемле хикәя җыентыклары авторы. Аларның барысы да заман кешесенә, аның хезмәт процессындагы бай эчке дөньясын ачуга багышланган. Р. Фәизов балалалар маҗаралы һәм фантастик әсәрләр дә яза. 1983 елда әдипнең фантастик хикәяләре тупланган “Галәм кызы” исемле китабы басылып чыкты. Укучылар шулай ук аның “Чаян” журналында, көндәлек матбугатта әледән-әле басылып торган юмористик һәм сатирик хикәяләре белән танышлар.
Р. Фәизов тормышка актив мөнәсәбәттә яши. Республика матбугатында ул хезмәт алдынгылары, мәгариф маяклары турындагы очерклары һәм публицистик мәкаләләре белән даими катнашып килә. Журналистика өлкәсендәге уңышлары һәм җәмәгать эшчәнлеге өчен 1981 елда аңа Татарстан АССРның атказанган мәдәният хезмәткәре дигән мактаулы исем бирелде.


Габделхәй Сәмигуллин.
Габделхәй Хәлил улы Сәмигуллин — татар биология галиме.
Габделхәй Сәмигуллин 1943 елның 15 маенда Татарстанның Балтач районы Иске Салавыч авылында туган. 1961 елда Балтач урта мәктәбен тәмамлап Казан педагогия институтының табигать-география факультетына укырга керә. Армия сафларына алыну сәбәпле укуын өзеп торырга туры килә. Институтны 1969 елда гына тәмамлый. Эшкә аны Минзәлә районына җибәрәләр — ул Минзәлә педагогия училищесын оештырып ачып җибәрүдә актив катнаша. Монда 1977 елга кадәр эшли.
1977 елда Чаллыда яңа ачылган педагогия училищесына директор итеп билгеләнә.
1980 елда аның алдында яңа бурыч — Чаллыда Алабуга педагогия институтының филиалы оештырыла. Шушында эшләгәндә Казан дәүләт педагогия институты каршында аспирантурада укый һәм диссертация яклап биология фәннәре кандидаты гыйльми дәрәҗәсе ала.
1991 елда Чаллыда педагогия институты ачыла һәм Г. Сәмигуллин шушында укыта башлый, институтның доценты була. Бер елдан соң Татарстан Республикасы Мәгариф министрлыгы приказы белән Чаллыдагы өзлексез педагогик белем бирү институтына ректор итеп билгеләнә. Бүген дә ул шушы хезмәтендә.
Г. Сәмигуллин республикабыз мәктәпләренә яшь кадрлар хәзерләү юнәлешендә гаять зур эш башкарды. Шул ук вакытта фәнни-методик эшен дә сүрелдермәде. Аның нәшер ителгән илледән артык хезмәте бар. «Балалар һәм яшүсмерләр физиологиясе» исемле хезмәте дәреслек буларак киң файдаланыла.


16 май.
16 май — Милади тәкъвимендә бишенче айның уналтынчы көне. Ел ахырына кадәр 229 көн кала.


Шарль Перро.
Шарль Перро́ (фр. "Charles Perrault"; 1628 елның 12 гыйнвары — 1703 елның 16 мае) — мәшһүр француз язучысы-әкиятче, шагыйрь һәм тәнкыйтьче. 1671 елдан Француз академиясе әгъзасы.


Илдар Халиков.
Илдар Шәфкать улы Халиков (1967 елның 21 ноябрендә туды) — Татарстанның дәүләт һәм сәясәт эшлеклесе. 2010 елның 22 апреленнән Татарстан премьер-министры.


Патагония.
Иң еш Патагония буларак аталучы өлкәнең чикләре (кишер төсе белән билгеләнгән).
Патаго́ния — Көньяк Американың бер кисәге. Төгәл билгеләнгән чикләре юк, ләкин еш кына Аргентинадагы Рио-Колорадо һәм Чилидагы Био елгалары арасындагы территорияләрне Патагония дип атыйлар. Кайчак Патагониягә шулай ук Утлы җирне дә кертәләр. Көнбатышында Анд тауларының бер өлешен, көнчыгышта тигезлекле җирләрне үз эченә ала. «Патагония» атамасы patagón сүзеннән килеп чыккан. Бу сүз белән Магеллан экспедициясендәгеләр бу җирләрдә туып үскән озын буйлы халыкны атап йөрткәннәр. Аларның уртача буйлары 1,8 метр булган, испаннарныкы исә бары тик 1,55 м.


17 май.
17 май — Милади тәкъвимендә бишенче айның унҗиденче көне. Ел ахырына кадәр 228 көн кала.


18 май.
18 май — Милади тәкъвимендә бишенче айның унсигезенче көне. Ел ахырына кадәр 227 көн кала.


Айрат Хәмидуллин.
Айрат Габдулла улы Хәмидуллин — пост-импрессионизм стиленда иҗат итүче танылган рәссам, күренекле педагог.
Айрат Хәмидуллин 1956 елның 20 гыйнварында Казан шәһәрендә туган. Кечкенә чактан ук рәсем ясарга яраткан. Рәсем мәктәбен бетергәч, Казан Сынлы Сәнгать Училищесына укырга керә. Училищены кызыл диплом белән бетергәннән соң, Суриков исемендәге Мәскәү Дәүләт Академия Рәсем Институтына укырга керә. Уку вакытында музейларда пост-импрессионист эшләреннән күп копияләр ясый. Шушы стиль белән мавыгып китә.
Рәссамның иҗатында табигать күренешләре, натюрмортлар һәм башка жанр композицияләре чагылыш таба. Аның «Иске Казан урамнары» сериясе күргәзмәгә килүчеләрне аеруча сокландыра.
1986 елдан башлап Казан Сынлы Сәнгать Училищесында укыта.
Рәссам Айрат Хәмидуллин 1996 елдан бирле Татарстан Рәссамнар берлеге әгъзасы, 2002 елда исә Русия Рәссамнар берлегенә кабул ителә. Аның рәсемнәре Татарстан Республикасы, Русия, Америка, Алмания, Франция музейларында һәм шәхси коллекцияләрдә саклана.


Николай Катанов.
Николай Федор улы Катанов — күренекле төрки халыклар белгече.
Тормыш юлы һәм эшчәнлеге.
Николай Катанов 1862 елның 6(18) маенда Енисей кушылдыгы Абаканның сул ярында урнашкан Аскиз авылыннан 17 км ераклыктагы Изюм дигән даладагы җирдә хакас гаиләсендә туа. 1869-1876 елларда ул Аскиздагы училищеда укый, ә 1876 елда Красноярскидагы гимназиягә укырга керә, аны 1884 елда алтын медаль белән тәмамлый. 1884-1888 елларда ул – Петербург университетының көнчыгыш факультеты студенты. 1888-1892 елларда Катанов Фәннәр академиясенең Сеҗердә, Монголиядә, Кытай Төркестанында үткәргән фәнни экспедициясендә катнаша, төрки халыкларның тормыш-көнкүрешен гореф-гадәтләрен, телен, авыз иҗатын өйрәнә. 1893 елның ахырында ул төрки-татар теле магистры дәрәҗәсенә имтихан бирә һәм Казан университетының төрки-татар теле кафедрасына гадәттән тыш профессор итеп билгеләнә. 1894 елның 29 гыйнварында ул “Төрки-татар кабиләләренә этнографик күзәтү” дигән кереш лекциясен укый.
1903 елда Н. Катанов “Урянхай телен фәнни тикшерү тәҗрибәсе” дигән темага докторлык диссертациясен яклый. 1907 елда Казан университеты аңа, диссертация якламыйча гына, икенче докторлык дәрәҗәсе бирү турында карар чыгара. 1911 елда Катанов Казан рухани академиясенә эшкә күчә, анда ул татар теле укыта. 1917 елгы инкыйлабыннан соң Катановның эшчәнлеге Казан университетында үтә.
Казанда эшли башлау белән Н. Катанов Көнчыгышны өйрәнүче зур галим буларак таныла. Ул 28 ел дәвамында (1894-1922) Казан университетының археология, тарих, этнография җәмгыятендә хакыйкый әгъза булып тора, шуның 16 елын (1898-1914) аның рәисе, ике ел (1896-1898) сәркатип була. Шулай ук “Җәмгыять” чыгара торган “Хәбәрләр”нең редакторы вазифасын да үти. Аның Көнчыгыш басмаларына библиографик, аннотацияле күзәтүләре җыентык һәм журналларда һәрдаим басылып тора. Ул “Җәмгыять”нең гомуми җыелышларында дистәләгән докладлар белән чыгыш ясый, “Хәбәрләр”дә 130 мәкалә бастыра; алар төрки халыкларның килеп чыгышы, теле, нумизматика, исламны өйрәнүгә багышланган. Ул җирле төбәкнең тарихи үткәне – борынгы Болгар дәүләте, Казан ханлыгы һәм Казан шәһәре буенча да шөгыльләнә. Ул археологик казынулар алып барганда табылган мөселман акчаларын, болгар эпиграфик һәйкәлләрен, материал культура әйберләрен өйрәнә.
Н. Катанов зур җәмәгать эше алып бара, педагогика, гыйлем, китап басу, редакторлык, тәрҗемә өлкәсендә зур эшчәнлек күрсәтә. Ул китап, музей белгече, библиограф һәм журналист, географ һәм сәяхәтче булган.
Н. Катанов хезмәтләре үзе исән вакытта ук олы бәягә лаек була һәм ул бик күп җәмгыятьләрнең хакыйкый әгъзасы була.
Н. Ф. Катанов 1922 елның 10 мартында Казан шәһәрендә вафат була.


Халыкара музейлар көне.
Халыкара музейлар көне — һәр ел, 18 май көнне билгеләнгән бәйрәм.
Бәйрәм бөтен дөньяда 1977 елдан бирле билгеләнә. Шул көнне күп музейлар үз экспозицияләрен бушлай күрсәтәләр.


1888 ел.
1888 ел — Милади тәкъвимендә якшәмбе көненән башланган ел.


19 май.
19 май — Милади тәкъвимендә бишенче айның унтугызынчы көне. Ел ахырына кадәр 226 көн кала.


20 май.
20 май — Милади тәкъвимендә бишенче айның егерменче көне. Ел ахырына кадәр 225 көн кала.


Шакир Мөхәммәдов.
Шакир Мөхәммәтша улы Мөхәммәдов — XX гасыр башында әдәбият мәйданына аяк баскан татар язучысы.
Шакир Мөхәммәдов 1865 елның 20 маенда Буа шәһәрендә дөньяга килә. 14 яшенә кадәр Буада Нургали Хәсәнов мәдрәсәсендә укый.
Тормыш авырлыгы аны бик яшьли эшләп тамак туйдырырга мәҗбүр итә. Ул, укуын ташлап, Оренбург шәһәрендә хезмәтче малай булып көн күрә. Шул ук вакытта үзлегеннән белемен күтәрү өстендә эшли, урысча укырга-язарга өйрәнә.
Ш. Мөхәммәдов 1900 елны Маньчжуриягә барып чыга. Анда бай кибетләрендә приказчик булып эшли, буш вакытларында үзенең каләм куәтен сынап карый. Аның беренче әсәре “Җәһаләт, яки яхуд Галиәкбәр агай” хикәясе 1901 елда Казанда басылып чыга. Әсәрдә төп герой Галиәкбәр агайның вөҗдансызлыгы, наданлыгы, хәйләкәрлеге тәнкыйть ителә. Шул еллардан Шакир Мөхәммәдовның сатирик хикәяләре, публицистик мәкаләләре нәшер ителә башлый. Алар арасында иң атаклысы “Япун сугышы, яки Доброволе Батыргали агай” исемле сатирик повесть тора. Әлеге әсәрне XX гасыр башы татар реалистик әдәбиятының классик үрнәге дип санарга мөмкин.
Язучы 1923 елда вафат була.


1872 ел.
1872 ел — Милади тәкъвимендә дүшәмбе көненнән башланган ел.


21 май.
21 май — Милади тәкъвимендә бишенче айның егерме беренче көне. Ел ахырына кадәр 224 көн кала.


Галия Кайбицкая.
Галия Мотыйгулла кызы Кайбицкая — танылган җырчы, Татарстанның халык артисты.
Галия Кайбицкая 1905 елның 21 маенда Җаек (Уральск) шәһәрендә мәшһүр татар мәгърифәтчесе М. Төхфәтуллин гаиләсендә туа. Гаиләнең бай традицияләре аның тормыш һәм иҗат юлын билгеләүдә зур роль уйный.
1923 елда ул Казан театр техникумына укырга керә. Шул ук вакытта татар драма театрында музыкаль спектакльләрдә катнаша башлый. Тирән белемгә омтылышы аны Көнчыгыш музыка техникумына китерә. Ул елларда татар театр мәдәниятенең күренекле эшлеклеләре – Кәрим Тинчурин, Салих Сәйдәшев, Солтан Габәши, Мирхәйдәр Фәйзи, Х. Әбҗәлилов, Ф. Ильская, Г. Болгарская һ.б. белән аралашу Г. Кайбицкаяның иҗади яктан үсүенә зур йогынты ясый.
1934 елда Г. Кайбицкая Мәскәү консерваториясе каршындагы Татар опера студиясенә укырга җибәрелә, 1939 елда ул әле яңа гына ачылган Татар опера театрының төп җырчысына әверелә, татар опера сәнгатенең үз традицияләрен булдыруда армый-талмый һәм илһамланып эшләгән кешеләрнең берсе була.
1940-50 елларда опера театры сәхнәсендә Г. Кайбицкая барлык татар опера һәм музыкаль комедияләрендә диярлек төп партияләрне, (мәсәлән, «Алтынчәч» операсында Алтынчәч, «Наемщик»та Гөлйөзем, «Башмагым»да Сәрвәр, Галиябануны шул исемдәге операда, «Качкын»да Рәйханә, «Түләк» операсында Сусылу һ.б.) зур осталык белән башкара.
Рус һәм чит ил операларында бик тә катлаулы партияләрне башкаруы («Риголетто»да Джильда, «Травиата»да Виолетта, «Фауст»та Маргарита, «Патша кәләше»ндә Марфа, «Кар кызы»нда Кар кызы) җырчының зур таланты, осталыгы турында сөйли.
Сирәк очрый торган табигый сәләте, яңгыравыклы ягымлы тавышы белән Г.Кайбицкая башкару осталыгының зур биеклекләрен яулый, тыңлаучылар арасында киң таныла.
Г. Кайбицкая 1993 елның 16 маенда вафат була.


Монреаль.
Монреаль(фр. Montréal [mɔ̃ʁeˈal], ингл. Montreal [mʌntriˈɑːl]) — Көньяк-Көнчыгыш Канадада урнашкан шәһәр.


22 май.
22 май — Милади тәкъвимендә бишенче айның егерме икенче көне. Ел ахырына кадәр 223 көн кала.


Айрат Фазылҗанов (сәнгать остасы).
Айрат Мансур улы Фазылҗанов — күренекле сәнгать остасы.
Айрат Фазылҗанов Мансур һәм Сәйдә Фазылҗановлар гаиләсендә 1974 елның 22 маенда Чита шәһәрендә туган. Әтисе хәрби кеше булганлыктан бу гаиләгә күп урыннарга күчеп йөрергә туры килә. 1974-1991 елларда алар Магадан өлкәсендә яшиләр, аннан соң Благовещенск шәһәренә киләләр. Айратка урта белем алганчы күп мәктәпләрдә укырга туры килә. Кечкенәдән биюгә омтылышы һәм сәләте ачыла. Әмма аның биюләре гади бию түгел, пластик хәрәкәтләрдән тора — ул аларны үзе үк эзләп таба, иҗат итә. Бала вакытыннан бию түгәрәкләренә йөрү аның сәләтен киңәйтә, тирәнәйтә. Бигрәк тә Благовещенсктагы «Мы» үрнәк ансамблендә, Казанга кайткач Айрат һәм Лилия Баһаветдиновлар җитәкчелегендә шөгыльләнү аның осталыгын камилләштерүгә уңай йогынты ясый.
Айратның сабый һәм бала чагы, бигрәк тә җәйге чорларда Яңгул һәм Орда үтә, ул Балтач төбәген үзенең туган җире дип саный. Шушында әби-бабайлары йогынтысында татар теле, татар гореф-гадәтләре мохитына керә.
Казанда медицина институтында укыганда да, терапевт белгечлеге алып эшли башлагач та биюләр иҗат итүне, бию белән шөгыльләнүне ташламый. Аның таланты ачыла, киңәя, ул төрле конкурсларда катнаша башлый. 1977 елда татар студентларының Идел буе конкурсында Гран-при яулый, Самарада «Студенческая весна» Бөтенроссия конкурсында лауреат, Сочида «Надежды Европы» Халыкара конкурсында дипломант була. Шушында аның биюләрен күреп сокланган атаклы Мәхмүд Эсамбаев Айратны үзенең дәвамчысы итү максаты белән үз янында шөгыльләнергә чакыра. Табиблык эшен дә ташларга теләмәгән Айрат бу тәкъдимне кабул итә алмый, әмма останың фатыйхасын һәм биюләрдән аерылмаска дигән киңәшен күңеленең иң тирән җиренә салып куя.
А. Фазылҗанов үзе иҗат иткән биюләр белән төрле концертларда бөтен Русия буенча һәм чит илләрдә чыгышлар ясый, белгечләрнең иң югары бәясен ала. Ул иҗат иткән «Изге кош», «Тере сын», «Ялгыз өрәк», «Мөселман» һәм башка күп пластик биюләр ялгыз башкаручы театры буларак кабул ителә — бу исә аның балачак хыялы. Бер үк вакытта табиб буларак ул биюләрне кешеләрне дәвалауда куллану хыялы белән яши, теләге медицина фәнендә яңа юнәлеш — данстерапиягә нигез салу.
Бүгенге көндә А. Фазылҗанов Казан шәһәрендә яши, сәнгать һәм медицина белән шөгыльләнә. 2004 ел аның иҗатында яңа җиңүләр елы булды. Ул Русия кубогында соло номинациясендә һәм Бөтендөнья бию конвенциясе уздырган Аурупа кубогында бию-шоу номинациясендә җиңү яулады, Саранск шәһәрендә узган заман биюе фестивалендә «Мөселман» биюен башкарып Мордовия Республикасы Дәүләт Советы призына лаек булды.


Сөембикә ханбикә.
Сөембикә (шулай ук Сөенбикә) — улы Үтәмешгәрәй бәлигъ булмаган вакытта Казан ханлыгы патшабикәсе (1549-1551). Юсыф бае кызы, Җан-Гали, Сафа-Гәрәй, Шах Гали ханнары хатыны. Сөембикә — Ислам тарихында ил белән идарә иткән беренче мөселман хатын-кызларның берсе.
Туу һәм үлү даталары билгесез. 1551 елда ул казанлылар тарафыннан акча белән бергә Мәскәүгә озатыла. Бер ярым елдан соң үзе теләмәгән килеш Шах Галига киягә чыга.
Сөембикә турында риваятьләр.
Бервакыт Мәскәү патшасы Явыз Иван Сөембикә ханбикәнең гүзәллеге турында ишетеп, аңа димчеләрен җибәрә. Горур ханбикә рус патшасына кияүгә чыгудан баш тарта. Явыз Иван үз теләгең белән чыкмасаң, мин сине яу чабып алам ди һәм ишле гаскәре белән Казанны камый. Сөембикә Казан халкын коткару өчен, рус падишаһына җиде көндә күкләргә тиеп торган җиде катлы биек манара төзесәң, кияүгә чыгам, ди. Җиденче көн тәмамлануга патшаның осталары манараны төзеп бетерә. Шул чагында Сөембикә манараның иң югары катына менеп, аска ташлана. Гүзәл ханбикә рус хөкемдары кулына төшәргә теләмичә, әнә шулай һәлак була. Халык горур кызы хөрмәтенә манараны Сөембикә исеме белән атап йөртә башлаган.
Башка бер риваятьтә манараны яраткан ире Сафагәрәй хөрмәтенә Сөембикә салдырган дип сөйләнә. Аның мәете манара янындагы таш төрбәгә салынган булган. Сөембикә иренең үле гәүдәсе янында еш булып, күз яшьләрен күп агызган. Рус елъязмачысы Сөембикәнең ире кабере белән хушлашуын менә ничек сурәтли: “Кайгы баскан ханбикә ире төрбәсенә керде, каберне кочаклап, канлы яшьләр түгеп, елый башлады: Бөек ханым! Сөекле хатының һәм улың белән ниләр булганын белмисең! Явыз рус патшасы кулларына калдык. Аңа каршы торырга үземнең генә көч-гайрәтем җитмәде. Ярдәм итә алырлык беркем юк, сөекле ханым! Караңгы гүрләрдән чыгып, мине үзеңә ала, икебезгә бер кабер булсын!” ханбикә ире кабере янында шулай үксеп озак елаган, хәтта аны алырга килгән гаскәр башлыгы түзмәгән, төрбәгә җыелган бар халык күз яшьләрен агызган. Соңыннан Казан халкы гүзәл, акыллы, игелекле ханбикәсен канлы яшьләр түгеп Мәскәүгә зурлап озаткан.


Niko Kapanen.
__NOTOC__


23 май.
23 май — Милади тәкъвимендә бишенче айның егерме өченче көне. Ел ахырына кадәр 222 көн кала.


Гамил Афзал.
Гамил Гыймазетдин улы Афзалов — күренекле татар шагыйре, Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясе лауреаты, Татарстанның халык шагыйре.
Гамил Афзал 1921 елның 23 маенда Татарстан АССРның хәзерге Актаныш районы Такталачык авылында крестьян гаиләсендә туган.
Мәктәптә укыганда ул әдәбият түгәрәгенә йөри, Габдулла Тукай, Һади Такташ шигырьләре тәэсирендә үзе дә каләм тибрәтә башлый.
1937 елда "Магнитогорск" исемле шигыре Баку шәһәрендә чыга торган "Баку эшчесе" газетасында басылып чыга.
1940-1949 елларда Магниторскидагы Металлургия комбинатының механика цехында слесарь, сцепщик-такелажчы, строгальчы булып эшләсә дә, шигырьләр язуын дәвам иттерә, эшче яшьләрдән драма түгәрәге төзеп спектакльләр, концертлар куеп йөри, әдәби кичәләр оештыра.
1949 елда, сәламәтлеге начараю сәбәпле, заводтагы эшеннән китә, 1954 елда икенче группа инвалидлык ала.
1958 елдан Гамил СССР Язучылар берлеге әгъзасы.
Башкортстанның Калтасы районы Шәрип һәм Заболотский авылларында яшәгән еллар (1954-1964) Гамил Афзалның физик һәм рухи яктан ныгуы-терелүе өчен дә, иҗатының яңача ачылып китүе өчен дә шифалы тәэсир ясый.
Озак та үтми аның балалар өчен язган бер цикл шигырьләре республика конкурсында премия ала.
Гамил Афзал — татар, рус, башкорт телләрендә басылган өч дистәгә якын китап авторы. 1977 елда "Айлы кичләр" җыентыгы һәм "Борылам да крыйм..." циклына кергән шигырьләре өчен ул Татарстан АССРның Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясенә лаек була.
Илленче-алтмышынчы елларда Гамил Афзал күбрәк юмор-сатира жанрына игътибарын юнәлтә, җитмешенче еллардан башлап аның иҗатында фәлсәфи лирика өстенлек ала башлый. Шулай ук ул юмористик һәм сатирик рухта язылган күп санлы хикәяләре белән дә таныла. Шагыйрьнең "Дөнья матур, дөнья киң", "Татарстан таңнары", "Гөлмәрьям", "Газинур", "Әлли-бәлли", "Очрашу" һәм башка күп шигырьләре, музыкага салынып, профессиональ һәм үзешчән җырчылар тарафыннан даими җырланып киләләр.
1977 елда «Айлы кичләр» шигъри җыентыгы һәм «Борылам да карыйм...» циклына кергән шигырьләре өчен ул Татарстан Республикасының Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясенә лаек була. Татар әдәбиятын үстерү өлкәсендәге хезмәт уңышлары өчен «Почет Билгесе» ордены белән (1981) бүләкләнә, 1992 елда исә Татарстан Президенты Минтимер Шәймиев Указы белән аңа «Татарстан Республикасының халык шагыйре» дигән шәрәфле исем бирелә. Ул шулай ук Әлмәт Язучылар оешмасының Р.Төхфәтуллин исемендәге һәм Чаллыдагы «Аргамак» журналының С.Сөләйманова исемендәге әдәби бүләкләр лауреаты, 1985 елдан Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре.
Гамил Афзал 2003 елның 20 августында Әлмәт шәһәрендә вафат була.


Фасил Әхмәтов.
Күренекле композитор Фасил Әхмәт улы Әхмәтов 1935 елның 23 маенда Татарстанның Кукмара районы Салтык-Ерыклы авылында туа. Аларның гаиләсе башта Тулбай авылына, аннары Саба урман хуҗалыгы поселогына күченә, Фасил кечкенәдән гармунда уйнарга өйрәнә.
1952 елда Ф.Әхмәтов Казан музыка училищесының баян бүлегенә укырга керә. Бер үк вакытта теория һәм композиция классына да йөри башлый.
1957-1962 елларда Ф.Әхмәтов Казан дәүләт консерваториясенең теоретик композиция бүлегендә профессор А.С.Леман классында укый. Консерваторияне тәмамлагач, ул – Татарстан радиосының музыкаль тапшырулар редакциясендә өлкән редактор. Аннары консерваториядә аспирантурада укый һәм шунда үзе дә дәресләр алып бара. 1975 елда аны Татарстан китап нәшриятына музыка редакторы итеп чакыралар.
Ф.Әхмәтнең халык арасында таныла башлавы аның консерваториядә укыган елларына туры килә. Бер-бер артлы радиодан, эстрададан аның җыр һәм романслары яңгырый башлый. Фортепьяно өчен язылган сонатинасы белгечләр тарафыннан татар музыкасында новаторлык әсәре дип билгеләнә. Аеруча композиторның беренче кыллы квартеты шөһрәт казана. Бу әсәр, бөтен дөньяга мәшһүр А.Бородин исемендәге кыллы квартет репертуарына кереп, безнең илдә генә түгел, чит илләрдә дә башкарыла.
Алга таба да Ф.Әхмәтов камера музыкасы өстендә күп, нәтиҗәле һәм уңышлы эшли.
Композитор төрле уен кораллары өчен музыка язып, үзен төп эшкә – симфоник музыка иҗат итүгә әзерли. Һәм, күп тә үтми, үзен бу жанрда бөтен илгә таныта. «Ф.Яруллин истәлегенә» багышланган симфоник поэмасы өчен Ф.Әхмәтов, Россиядә беренчеләрдән булып, РФнең М.Глинка исемендәге Дәүләт премиясенә лаек була.
Композитор бер-бер артлы «Адажио», «Казан симфониясе», «Фортепьяно һәм симфоник оркестр өчен концерт» кебек күләмле, катлаулы әсәрләр иҗат итә.
1988 елда Ф.Әхмәтовка соңгы еллардагы әсәрләре, симфониясе һәм «Мин гармун булсам иде» исемле җырлар җыентыгы өчен Татарстанның Г.Тукай исемендәге Дәүләт бүләге бирелә.
Татар музыка сәнгатен үстерүдәге зур хезмәтләре өчен, Ф.Әхмәтовка РСФСР һәм ТРның халык артисты, РСФСР һәм ТАССРның атказанган сәнгать эшлеклесе дигән мактаулы исемнәр бирелә.
Ф.Әхмәтов 1998 елның 6 сентябрендә вафат була.


Флора Әхмәтова-Урманче.
Флора ханым Әхмәтова 1935 елда ерак Себернең Тубыл районына керүче Күкрәнде авылында укытучы гаиләсендә дөньяга килә.
Себердә Әхмәтовлар гаиләсе булачак академик Диләрә Тумашева белән аралашып яши. Шушы хәл Флораның Казанга укырга килүендә хәлиткеч роль уйный. Кандидатлык дисертациясе яклагач, Ф.Әхмәтова Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм тарих институтында халык иҗатын өйрәнү белән шөгыльләнә башлый. Татарстанның Г.Тукай исемендәге Дәүләт бүләгенә лаек булган 12 томлык “Татар халык иҗаты” җыелмасында ул “Дастаннар” һәм “Бәетләр” томнары белән катнашты. Халык эпосы буенча соңрак та ике җитди тыентык әзерләп бастырды. Ул уннан артык китап, 300гә якын фәнни һәм популяр мәкаләләр авторы.
Атаклы рәссам Бакый Урманченың җәмәгате буларак, Флора ханымга сәнгать дөньясы да якыннан таныш. Флора тәрҗемәче һәм текстолог буларак та актив эш алып бара. Ул, иске әлифбадан хәзергегә күчереп, “Дәүре галәме”н һәм “Тәрҗемәи хәл”не (Рәшит казый Ибраһим), “Идегәй”не (Нигъмәт Хәким) матбугатта чыгарды.


Гвинея (регион).
Көнбатыш Африка картасы, як. 1736
Гвинея дип, регион буларак, Африканың Гвинея култыгы буенда ятучы җирләр атала. Ул култыкның төньягындагы урманлы, тропик җирләрне үз эченә ала һәм Сәхил белән кисешкән җирдә тәмамлана.


Сәхил.
Сәхил () - Африканың төньякта Сахра чүле һәм көньякта Судан саванналары белән чикләнгән экоклиматик һәм биогеографик зона. Атлантик океаннан Кызыл диңгезгә кадәр сузылган. Сәхил Сенегал, Мавритания, Мали, Буркина Фасо, Нигер, Чад, Судан, Сомали, Эфиопия, Алжир һәм Эритрея дәүләтләренең территорияләренә керә.


Сахра.
Сахра () — Җирдәге иң зур чүл, Төньяк Африкада урнашкан. Көнбатыштан көнчыгышка якынча 4800 кмга һәм төньяктан көньякка 800 кмдан 1200 кмга кадәр сузылган. Мәйданы якынча 9 млн км² (Африка мәйданының 30%). Көнбатышта Сахра Атлантик океан сулары белән юыла, төньякта Атлас таулары белән чикләнгән, көнчыгышта Кызыл диңгез ярларына кадәр барып җитә, Сахрадан көньякта Сәхил зонасы (Сахра белән Судан саваннасы арасындагы арадаш зона) ята.


1842 ел.
Вафатлар.
*


24 май.
24 май — Милади тәкъвимендә бишенче айның егерме дүртенче көне. Ел ахырына кадәр 221 көн кала.


Калмыкия.
Калмыкия Республикасы (калмык. "Хальмг Тангч") — Русия Федерациясе эчендә булган республика. Көньяк федераль округына керә.


25 май.
25 май — Милади тәкъвимендә бишенче айның егерме бишенче көне. Ел ахырына кадәр 220 көн кала.


Миргазыян Юныс.
Миргазыян Закир улы Юнысов — күренекле прозаик һәм публиист.
Тормыш юлы.
Миргазыян Юныс 1927 елның 25 маенда Татарстанның Баулы районы Исергәп авылында крестьян гаиләсендә туа. Авыл мәктәбенең алты сыйныфын тәмамлаганнан соң, ике ел колхозда эшли. 1944 елда армиягә алына, хәрби авиация училищесын тәмамлагач эскадрильяда хезмәт итә. 1955 елда хәрби хезмәттән азат ителгәч, Мәскәү университетының филология факультетына читтән торып укырга керә. Шул ук вакытта Кара диңгез пароходчылыгында эшли башлый, чит илләргә йөри торган сәүдә кораблендә капитан ярдәмчесе вазифаларын башкара. 1968-1977 елларда диңгез транспорты фәнни-тикшеренү институтында гыйльми хезмәткәр, “Наука и религия” журналында бүлек мөдире булып эшли. 1977 елда яңадан диңгезгә әйләнеп кайта, сәүдә корабында йөзә. 1987 елда ул пенсиягә чыга.
М. Юныс — әдәбиятка зур тормыш тәҗрибәсе туплап килгән прозаикларның берсе. Ул 60нчы елларда яза башлый. Диңгезче хезмәтенә, чит илләрдә яшәүче халыкларның тормыш-көнкүрешенә, гореф-гадәтләренә бәйле кызыклы һәм гыйбрәтле вакыйгаларны тасвирлаган хикәя, очерклары һәм романтик рухлы “Занзибар зәңгәр болытлар арасында” исемле повесте белән ул укучыларның һәм әдәби җәмәгатьчелекнең игътибарын үзенә җәлеп итә. М.Юныс татар әдәбиятында диңгезчелек (маринистика) жанрына нигез сала. Авторның шуннан соң язылган – “Дөнья гизү” трилогиясе, “Шәмдәлләрдә генә утлар яна” һ.б. әсәрләре укучылар тарафыннан җылы каршылана.
М. Юныс, язучы-художник буларак, темаларның колачы, чынбарлыкны заманның олы проблемалары, тарихи тенденцияләре җирлегенә куеп яктыртырга омтылуы, вакыйга-хәлләрне, кеше характерларын ачуда, тормыш конфликтларын чишүдә психологик, әхлакый-фәлсәфи анализга киң урын бирүе белән бүгенге татар прозасында үзенчәлекле урын алып тора.
Язучы шулай ук агачны сырлап сыннар ясау белән дә шөгыльләнә. Аның “Казан” милли-мәдәният үзәгендә оештырылган агач сыннар күргәзмәсе зур кызыксыну уятты.


Кәримә Нуруллина.
Кәримә Нуруллина элеккеге Шөгер районының (хәзер Лениногорск районы) Урмышлы авылында туып үсә. Сугыш вакытында биш ел тимер юлда авыр эшләрдә эшли. Аннан соң ире Гата Нуруллин янына – Татар Дәүләт Республика күчмә театрына эшкә урнаша һәм 1951 елдан 1980 елга кадәр лаеклы ялга киткәнче шунда артист булып эшли.
Кәримә ханым сәхнәдә үзен бик табигый яши торган, сәләтле артистка итеп таныта. Аңа төрледән-төрле характердагы ханымнар ролендә чыгыш ясарга туры килә. Алар арасында “Яшел эшләпә”дә Камилә, “Хәзрәт үгетләргә килә”дә Гайшә, “Әй, әшнәләр, әшнәләр”дә Диләфрүз, “Тугыз гашыйк”та Гөлбикә, “Өти балак”та Мәүлидә, “Нигез ташларын”нда Фәрдия, “Кыр казлары артыннан”да Зөлхия, “Сандугачлар килгән безгә”дә Җамал һәм башка бик күп образлар бар. Җамал образы бигрәк тә күңелләргә кереп калды. Аның гомер иткән авыру ире янына хастаханәгә хәл белергә килеп, ире янында иңгә-иң куеп утырудан ләззәт хисен татуы, нәкъ менә тормыштагыча, хәләл җефете Гата абыйның үзе белән утыргандай, күз алдыннан бер дә китми.


Можга.
Можга́ (удм. "Можга") — Удмуртияда урнашкан шәһәр, Можга районның үзәге.
Этимология.
Исемне шәһәр күрше Можга авылыннан мираска алды, 1924 елга кадәр Можга өязнең үзәге иде.
Тарих.
Можга 1835 елда "Сюгинский завод" исеме астында белән нигезләнгән. Аның нигезләнү Сюга елгада Сюга пыяла завод төзелеш беләнбәйләнгән. 1859 елда завод бистәсендә 290 кеше яшәде һәм Сюгаилка елгада су тегермән эшләде. 1916 елда завод янында тимер юл станциясе барлыкка килде.
1924 елдан соң "Красный посёлок" исемен йөртә.
1926 елда шәһәр статусы бирелә.
1927 елдан соң Можга дип атала.
Мәгариф.
Можгада берничә белем бирүче оешмалар эшлиләр: УдДУ филиалы, Можга педагогия колледж, Можга ветиринария колледж һәм башкалар.
Шулай ук шәһәрдә 9 урта гомуми белем мәктәпләр эш итәләр.


26 май.
26 май — Милади тәкъвимендә бишенче айның егерме алтынчы көне. Ел ахырына кадәр 219 көн кала.


Хелена Бонэм Картер.
Хеле́на Бо́нэм Ка́ртер (ингл. "Helena Bonham Carter", 1966 елның 26 маенда Лондонда туды) — инглиз актрисасы, Тим Бертонның рәсми булмаган хатыны. 1998 елда Оскар премиясен алды.


Демократия.
Демократия (— «халык хакимлеге», δῆμος — «халык» һәм κράτος — «хакимлек») — дәүләтнең яки җәмгыятьнең сәяси системасы сәяси оешу төре. Демократиядә бердәнбер легитим хакимлек чыганагы — халык.


Шура (журнал).
Шура — Оренбургта 1908 елның 10 гыйнварыннан 1918 елның гыйнварына кадәр чыккан әдәби, гыйльми, тарихи журнал. "Вакыт" гәзитәсе типографиясендә басылды. Тышлыгы белән 36 бит. Барысы 240 сан чыккан. Наширләре – Шакир һәм Закир Рәмиевләр, мөхәррире – Ризаэддин Фәхреддин.


Никколо Паганини.
Никколо́ Пагани́ни (итал. "Niccolò Paganini"; 1782 елның 27 октябре, Генуя — 1840 елның 27 мае, Ницца) — итальян скрипкачысы һәм гитарачы-виртуоз, композитор.
XVIII—XIX гасырлар музыкаль тарихының иң күренекле шәхесләрнең берсе.


28 май.
28 май — Милади тәкъвимендә бишенче айның егерме сигезенче көне. Ел ахырына кадәр 217 көн кала.


29 май.
29 май — Милади тәкъвимендә бишенче айның егерме тугызынчы көне. Ел ахырына кадәр 216 көн кала.


Әбрар Кәримуллин.
Әбрар Гыйбадулла улы Кәримуллин — татар галиме, милли хәрәкәт әгъзасы, китап белгече, библиограф, филология фәннәре докторы, Татарстан Фәннәр академиясенең хакыйкый әгъзасы, ТАССРның атказанган фән эшлеклесе, Татарстан Республикасының Габдулла Тукай исемендәге Дәүләт бүләге лауреаты, Кол Гали исемендәге халыкара бүләк лауреаты.
Биография.
Ул 1925 елның 29 маенда Татарстанның Саба районы Чәбия-Чүрчи авылында дөньяга килә. Укытучы булып эшләгән әнисе Сафия Мөхәммәтгата кызының гомерен, нәни Әбрарга әле бары биш яшь кенә тулганда, кулаклар өзә.
Булачак татар академигының белем юлындагы беренче адымнары туган авылында бер класслы мәктәптә башлана. Беренче сыйныфны тәмамлаганнан соң, аңа 4 чакрымдагы Ике Басу Арташ, бишенче сыйныфтан 9 чакрымдагы Татар Икшермәсе мәктәбендә укырга туры килә. Урта белемне ул 1941 елда Саба урта мәктәбендә алып чыга. Колхозда тракторист ярдәмчесе булып эшкә керешүгә, сугыш башлана. Аның педагогия институтына укырга керү, география укытучысы булу турындагы хыяллары чәлпәрәмә килә. Ә.Кәримуллин башта Нырты шифаханәсендә бухгалтер, соңыннан Олы Арташ авылында башлангыч мәктәп укытучысы булып эшли.
1943 елның 7 гыйнварында ул Кызыл Армиягә чакырыла. Хәрби курсант училищесын тәмамлагач, миномет наводчигы сыйфатында фронтка җибәрелә. Курск дугасындагы сугышларда, Украинаны, Венгрияне, Чехословакияне, Румынияне азат итүдә катнаша. Аннары Ерак Көнчыгышка япон милитаристларына каршы сугышка җибәрелә. Монголия, Кытайдагы үлем далаларын, Хинган тауларын кичә. Өч тапкыр яраланган, контузия алган егет 1947 елда гына туган авылына кайта.
Җиде елга сузылган тәнәфестән соң белемен күтәрү теләге Ә.Кәримуллинны Казан университетының татар теле һәм әдәбияты бүлегенә алып килә. Сугыш гарасатын тыныч тормыш михнәте алыштыра. Укыган чакта үзен матди яктан тәэмин итү өчен аңа тимер юлда һәм елга порты причалларында йөк ташырга, урам җыештырырга, кешеләргә утын кисәргә, ә җәен төзелештә эшләргә, урман кисәргә туры килә.
Ә.Кәримуллин бик тырышып укый. Беренче сессияне үк "бишле"ләргә генә тәмамлап, күтәренке стипендия ала, дүртенче курстан исемле стипендия дә ала башлый.
1953 елда Әбрар Кәримуллин университетны тәмамлап, Казан дәүләт университетының Фәнни китапханәсендә эшли башлый. Анда Ә.Кәримуллин унбер елдан артык эшли - китапханәчедән алып директорның фәнни эшләр буенча урынбасары дәрәҗәсенә кадәр күтәрелә.
Университет китапханәсендә эшли башлаган яшь белгечкә китап тарихын өйрәнергә туры килә. Дөнья халыкларының һәм татар халкының язма мәдәнияте, китап байлыгы белән күбрәк таныша барган саен ул үзе укып чыккан университет курсларында бу елларда татар халкының тарихы, мәдәнияте, әдәбияты, матбага эше, сәяси фикере, аның Рәсәй һәм дөнья тарихындагы урыны хакындагы белемнәренең дөреслеккә туры килмәгәненә төшенә.
Татар язуында ике тапкыр хәреф алышыну гарәп язулы материалның күпләп юкка чыгуына китергән. Әмма аның төрле юллар белән исән калып, китапханә фондына килеп кергән кадәресе дә яшь белгечне шаккаттыра. Монда йөзәр мең татар китабы саклана икән ләбаса! Ә алар киң катлам укучыларга гына түгел, хәтта студентлар һәм укытучыларга да мәгълүм түгел. Җитмәсә, рәсми хакимият тарафыннан: "Татарларда революциягә кадәр тоташ наданлык булган, үз басма китаплары булмаган", - дигән фикер алга сөрелеп килә.
Күп гасырлар дәвамында тупланган рухи байлыкны эзләп табу, аның белән танышу, фәнни өйрәнү, файдалану эшендә иске язулы татар китапларының китапханәдә тулы каталогы булмау зур кыенлыклар тудыра. Шунлыктан, Ә.Кәримуллин беренче эш итеп иске татар китапларының каталогын төзү эшенә керешә. Зур кыенлыклар белән гарәп графикасында язылган татар китапларын яңадан каталоглаштыруга рөхсәт алына. 1954-1960 елларда аның тырышлыгы белән, аның җитәкчелегендә гарәп язулы татар китапларының тасвирламасы кириллицага күчерелеп, яңа каталог төзелеп бетә һәм укучыга тәкъдим ителә.
Шушы ук елларда Ә.Кәримуллин тарафыннан татар теле һәм тел белеме, әдәбият тарихы, әдәбият белеме, тарих, фольклор буенча фәнни библиографик күрсәткечләр төзелә һәм аларның кайберләре аерым китап булып басылып та чыга. Күп кенә студентлар һәм укытучылар өчен алар даими кулланма булып китәләр.
Болардан тыш, университет тарихына караган хезмәтләр, аңа багышланган мәкаләләр күрсәткече, якланган диссертацияләр күрсәткече һәм башка тасвирламалар төзелә.
Аның инициативасы һәм редакцияләве белән китапханәдәге русча кулъязмаларны тасвирлау һәм бастыру да башлана.
Шулай итеп, Әбрар Кәримуллин тырышлыгы белән Казан университетының фәнни китапханәсендә зур фәнни-тикшеренү һәм нәшрият эше башлана. Ул илебезнең археографлары, тарихчылары арасында, фәнни мәгълүмат үзәкләрендә югары бәя ала.
Шул ук вакытта бу елларда китапханә фондын борынгы кулъязма китаплар белән тулыландыру эше дә җайга салына: археографик экспедицияләр оештырыла башлый. Нәтиҗәдә, университет китапханәсенә төрле җирләрдә сакланган кулъязма һәм басма татар китаплары күпләп җыела.
Чит илләрдәге фәнни оешмалар белән сугыш елларында тукталган китап алмашу эше дә яңартыла. Китапханә Аурупа, Азия, Америка, Австралия илләрендәге югары уку йортларының 200дән артык китапханәсе белән элемтәләр урнаштыра. Алар белән китап алмашу эше җайга салынып, китапханәгә бу илләрдән меңнәрчә басмалар алына.
Шулай итеп, университет китапханәсендә 11 ел эшләп, Ә.Кәримуллин үзен җитәкче һәм фәнни-тикшеренү эшен оештыручы, археограф, библиограф, китапханә белгече итеп таныта.
Ул бу мәсьәләләр буенча үзәк һәм җирле матбугатта чыгышлар ясый, дистәләрчә фәнни һәм әдәби тәнкыйть мәкаләләре, бәяләмәләр, китап гыйлеменә караган фәнни хезмәтләр яза, "Татарика" библиографиясен булдыру, планлы рәвештә кулъязмалар фондын тасвирлау эшен дә алып бара.
Галим фәнни эш белән генә чикләнми, күп кенә фәнни-популяр мәкаләләр дә яза, студентлар арасында китапчылык белеме, китапханә тарихы, китап фондлары, аларны туплау мәсьәләләре, каталоглар системасы, китап сайлау, китап белән эшләү кагыйдәләре, диплом һәм диссертацияләрдә библиографияне бирү тәртибе һәм башка темаларга лекцияләр дә укый.
Әмма, 1963 елны "Әдәби җыентык һәм альманахлар библиографиясе: 1917-1960" дигән китабына Ленин-Сталинга багышланган шигырь җыентыкларын керткәне өчен аңа җитди гаеп ташлыйлар. Татарстан Өлкә партия комитетының махсус, чираттан тыш җыелган бюросында Әбрар Кәримуллин "сәяси яктан җитлекмәгән" кеше буларак шелтә ала һәм китапханәнең директор урынбасары вазыйфасыннан азат ителә. Әбрар Кәримуллин өстендә болытлар күптән куера башлаган була. Аны үзе төзегән библиографияләргә репрессияләнгән галим-әдипләрнең хезмәтләрен дә кертүдә һәм революциягә кадәр чыккан татар басмаларын мактауда гаеплиләр. Аның өстеннән яла хатлары да языла. Үз белдеге белән эш итәргә яраткан Ә.Кәримуллинны бу юлы инде акылга утыртырга җай чыга.
1964 елның декабрендә СССР ФАнең Казандагы Тел, әдәбият һәм тарих институты Әбрар Кәримуллинны кече фәнни хезмәткәр итеп эшкә ала. Монда ул "Татар сәхнәсе (1917-1967): Әдәбият күрсәткече" дигән хезмәтен тәмамлый. 1968 елда "Татарларда матбагачылык туу һәм татар филологиясе буенча яңа чыганаклар" дигән темага аспирантурасыз, фәнни җитәкчесез, институтның планына да кертмичә, кандидатлык диссертациясе яклый.
1971 елда диссертация аерым китап булып, "У истоков татарской книги: от начала возникновения до 60-х годов XIX века" исеме астында басылып чыга. Китап үзебезнең илдә һәм чит илләрдә дә зур бәя ала. Галим биредә, татар матбагачылыгының тарихын яктырту белән беррәттән, китап белемендә беренчеләрдән булып, басма сүз тарихын өйрәнүдә зур әһәмияткә ия булган милли китап теориясен эшли. Әбрар Кәримуллин раславынча, китапның теле, авторның милләте, әсәрнең китап булып басылган урыны һәм башка сыйфатлары - аның кайсы халыкка хезмәт итүе белән берлектә каралырга тиеш. Автор тарафыннан милли китапның берьюлы берничә халыкның, бигрәк тә кардәш халыкларның, уртак байлыгы булуы ихтимал икәнлеге ачыла (нигезләнә).
Әбрар Кәримуллин 1970 елда XX йөз башы татар китабы тарихы буенча докторлык диссертациясен тәмамлый. Монография 1974 елда аерым китап булып басылып чыга (Татарская книга начала XX века. - Казан,1974.), бик күп белгечләр тарафыннан (бигрәк тә чит ил галимнәре тарафыннан) югары бәя ала. Әмма диссертация буларак галим аны бары тик 1978 елда гына яклый ала. Бу диссертация дә институт планына керми, эштән буш вакытта языла. Институт планы буенча галим библиографик күрсәткечләр төзү эшен дәвам итә. Шундыйлардан татар фольклоры һәм фольклористикасының 300 еллык үсешен чагылдырган библиографик тасвирламаны күрсәтергә була. (Татар фольклоры: Аннотацияләнгән әдәбият күрсәткече: (1612-1981). - Казан, 1993).
Докторлык диссертациясен яклаганнан соң, 1983 елда аның "Реформалардан соңгы Россиядә татар китабы" дип исемләнгән яңа монографиясе (Татарская книга пореформеной России. - Казань: Татар.кн.изд-во, 1983. - 320с.) басылып чыга. Шулай итеп, автор татар китабының революциягә кадәрге чорын яктыртуны тәмамлый. Галимнең әлеге хезмәте, элек язылган ике китап белән бергә, татар китабының килеп чыгышы, халыкның укый-яза белү дәрәҗәсе, татар халкы әдәбиятының, мәдәниятенең, мәгарифенең Рәсәй тарихында тоткан урыны хакында яңача фикер йөртергә мөмкинлек бирә. Әлеге хезмәтләр нигезендә хәзер югары уку йортларында татар басма китабының тарихы укытыла. Галимнең шуннан соң язылган хезмәте татар китабының революциядән соңгы чорына багышлана. Ул 1989 елда басылып чыга. (Становление и развитие татарской советской книги: 1917-1932 гг. Очерки о ведомственных и кооперативных издательствах Татарской АССР).
Шул ук вакытта ул тарих, әдәбият, мәдәният, археография, топономика, библиография буенча тикшеренүләрен дәвам итә. Татар, башкорт, үзбәк, казах, кыргыз халыкларының китап бастыру эше һәм бу өлкәдәге үзара элемтәләре хакында хезмәтләр яза.
Әбрар Кәримуллин күпкырлы галим булса да, гомере буе китап тарихы, библиография мәсьәләләрен үзәккә куеп эшли. Шул рәвешчә, халык хәтере булган китап язмышы - Ә.Кәримуллинның үз язмышына әверелеп яши. Китапка багышланган хезмәтләре аша ул татарның үзаңын үстерүгә сөйләп бетергесез зур өлеш кертә. Шулай да халкыбыз язмышына кагылышлы бер генә мәсьәлә дә аның игътибарыннан читтә калмый. Ул - татарның чын тарихын торгызу эшендә дә үзеннән зур өлеш керткән галим.
Татар халкының исемен һәм җисемен ачыклауга багышланган монографиясе татар һәм рус телләрендә өч тапкыр басылып чыгу, чит илләрдә япон һәм гарәп телләрендә дөнья күрүе үзе генә дә күп нәрсә турында сөйли. (Татарлар: исемебез һәм җисемебез. -Казан: Татар.кит.нәшр., 1991).
1996 елда басылып чыккан "Язмыш, язмыш-" дигән китабы да авторның үз халкы язмышына багышланган. Монда чит илләрдә яшәгән милләттәшләребезнең гыйбрәтле язмышлары һәм үзебезнең Татарстандагы милли-мәдәни, фәнни, әдәби һ.б. проблемалар яктыртыла.
1997 елда Ә.Кәримуллинның татар теле тарихы, аның бүгенгесе, киләчәге мәсьәләләренә багышланган "Тел милләтенең сакчысы" дигән китабы басылып чыга. Татар телен яклауга, саклауга, үстерүгә, камилләштерүгә, аңа мәхәббәт тәрбияләүгә багышланган бу хезмәт гаҗәп актуаль проблемаларны күтәрә, аларны гамәлгә ашыру өчен кулланма да булып тора.
Галимнең 2000 елда дөнья күргән "Без тарихта эзлебез" дигән китабында, исеменнән үк күренгәнчә, татар халкының тарихына, мәдәниятенә караган материаллар тупланган. Биредә автор татар халкының милли азатлык, тигез хокуклылык, мөстәкыйльлек өчен көрәшен фәнни-публицистик рухта яктырта.
Халкыбызның мәшһүр галиме кайсы гына өлкәдә эшләсә дә, тапталган такыр юлдан бармый. Аның һәр хезмәтенә яңача караш хас. Шуңа күрә алар галимнәрне генә түгел, киң катлам укучыларны да җәлеп итә.
Әбрар Кәримуллин, халкыбызның кыю улы буларак, иҗтимагый хәрәкәттә дә актив катнаша. Ул Татарстанның суверенитетын ныгыту, татар милли хәрәкәтен тергезү юлында зур эш алып бара.
Халкыбызның күренекле татар галиме, китап белгече, библиограф, филология фәннәре докторы (1978), Татарстан Фәннәр академиясенең хакыйкый әгъзасы (1992), ТАССРның атказанган фән эшлеклесе (1987), Татарстан Республикасының Габдулла Тукай исемендәге Дәүләт бүләге лауреаты (1991), Кол Гали исемендәге халыкара бүләк лауреаты (1995) академик Әбрар Гыйбадулла улы Кәримуллин 75 яшендә - 2000 елның 18 сентябрендә арабыздан китте.


30 май.
30 май — Милади тәкъвимендә бишенче айның утызынчы көне. Ел ахырына кадәр 215 көн кала.


Жанна д’Арк.
Жанна Д’Арк (фр. "Jeanne d'Arc"; якынча 1412 ел — 1431 елның 30 мае) — Франция милли каһарманы. Йөзъеллык сугышта Франциягә инглиз хәрбиләрен куып чыгарга ярдәм итә.
*


31 май.
31 май — Милади тәкъвимендә бишенче айның утыз беренче көне. Ел ахырына кадәр 214 көн кала.


Мәхәммәт Садри.
Ул 1913 елның 31 маенда Казанда туа. Кече яшьтән ятим калып, әүвәл - әбисендә, аннары балалар йортында тәрбияләнә. ФЗӨ мәктәбен тәмамлагач, заводта слесарь булып эшли. Мәскәүдә театр институтында югары белем ала. Шуннан соң Татарстан Министрлар Советының Сәнгать эшләре идарәсендә фәнни эш белән шөгыльләнә.
Бөек Ватан сугышында катнаша. Аннан кайткач, башта – Татарстан Язучылар берлеге идарәсендә, аннары “Кызыл Татарстан” газетасы редакциясендә эшли.
М. Садри ФЗӨ мәктәбендә укыган елларда яза башлый. Беренче шигъри җыентыгы 1932 елда дөнья күрә. Хәзерге вакытта аның ике дистәгә якын җыентыгы бар. 50гә якын шигыренә күренекле композиторлар көй язган.
Шагыйрь очерклар, аерым язучылар иҗаты турында тәнкыйть мәкаләләре дә язды, рус һәм тугандаш халыклар әдәбияты вәкилләренең шигырьләрен татар теленә тәрҗемә итте.
Мөхәммәт Садри 1999 елда вафат булды.


Миркасыйм Госманов.
Миркасыйм Габделәхәт улы Госманов (1934 елның 31 мае, Кытай — 2010 елның 11 октябре, Казан) — күренекле татар язучысы, әдәбият белгече һәм тарихчы-галим.
Миркасыйм Госманов 1934 елның 31 маенда Көнбатыш Кытайның Синьцзянь провинциясе Или өлкәсендәге Голҗа (Кульджа) шәһәрендә хезмәткәр гаиләсендә туган. Аның бабалары чыгышлары белән Казан арты төбәгеннән булганнар.
Миркасыйм башта Голҗа шәһәренең Татар мәдәни-агарту оешмасы карамагындагы сигезьеллык татар мәктәбендә дүрт сыйныфлы башлангыч белем ала, аннары рус мәктәбендә укый.
1955 елны Госмановлар гаиләсе СССРга кайта - башта Казакстанның Талды Курган өлкәсендәге Сары Үзәк совхозында яшиләр, аннары шул ук өлкәдәге Кирово бистәсенә күчәләр.
1958-1963 елларда М. Госманов Казан дәүләт университетының башта татар филологиясе бүлегендә, аннары, өченче курстан башлап, тарих бүлегендә укый һәм шунда ук СССР тарихы кафедрасында эшкә кала. Башта гади укытучы булып эшләсә, 1983 елдан - кафедра мөдире, 1985 елдан - университет проректоры итеп билгеләнә. Тарих фәннәре докторы дигән гыйльми дәрәҗә ала (1979).
Аның беренче әдәби язмалары студент елларында ук матбугатта күренә башлый. 1962 елда М. Госманов тәрҗемәсендә Чыңгыз Айтматовның "Җәмилә" повесте басылып чыга. Шул ук елларда, үсмер чагындагы истәлекләренә таянып, ул Тянь-Шань тауларының үзенчәлекле табигате, киек-җәнлекләре, аучылык хезмәте турында балалар өчен аҗаралы хикәяләр циклын яза ("Киек сукмакларында", 1966).
Җитмешенче еллардан башлап язучы-галим, укучы яшьләр арасында тарих фәнен киңрәк пропагандалау максаты белән, фәнни-популяр жанрга мөрәҗәгать итеп, "Серле балбал", "Таулар, үзәннәр иленә сәяхәт" исемле китапларын бастыра.
1963 елдан башлап ул борынгы кулъязмаларны җыю буенча илнең төрле почмакларына археографик экспедицияләр оештыра башлый һәм әлеге хезмәт 1983 елда "Каурый каләм эзеннән" исеме белән басылып чыга.
Аның иҗат эшчәнлегендәге тагы бер тармак - татар әдәбиятының, гомумән, мәдәнияты һәм иҗтимагый фикер үсешенең үткәндәге тарихын өйрәнү. Миркасыйм Госманов татар әдәбияты классикларының әсәрләрен басмага әзерләү эшенә якыннан катнаша: шагыйрь Акмулла, татар шагыйре Кол Гали һәм Габделрәхим Утыз-Имәни әл-Болгари әсәрләре басмасының редакторы була.
Тарих фәнен өйрәнү һәм укыту өлкәсендәге хезмәтләре өчен М. Госмановка 1984 елда Татарстан АССРның атказанган фән эшлеклесе дигән мактаулы исем бирелде.
Галим 2010 елның 11 октябрендә Казан шәһәрендә вафат булды. Миркасыйм Госманов белән хушлашу 12 октябрь көнне Галиәсгар Камал исемендәге Татар дәүләт академия театры бинасында үтте. Ул Казанның Иске татар зиратында җирләнде.


1 июнь.
1 июнь — Милади тәкъвимендә алтынчы айның беренче көне. Ел ахырына кадәр 213 көн кала.


Халыкара балаларны яклау көне.
Халыкара балаларны яклау көне — ел саен 1 июнь көнне билгеләнгән көн.


Нәби Дәүли.
Шагыйрь 1910 елның 1 июнендә Әлки районының Яңа Камка авылында ярлы крестьян гаиләсендә туган. Бик яшьли ятим калып, Царицын балалар йортында тәрбияләнгән. Шунда фабрика-завод мәктәбен тәмамлагач, Донбасс металлургия заводына эшкә җибәрелгән. 1931 елда Донецкида чыга торган “Пролетарий” газетасы редакциясенә күчә. 1932-1934 елларда армия сафларында хезмәт итә. Аннан соң, Казанга кайтып, яшьләр газетасы редакциясендә эшли.
Бөек Ватан сугышында катнаша, әсирлек газапларын кичерә. Сугыш беткәч, туган ягына кайту бәхетенә ирешә.
Шагыйрьнең сугышка кадәр үк “Бәхет”, “Ал чәчәк”, “Уйлар”, “Кырык шагыйрь” дигән китаплары дөнья күрә. Сугыштан соң аның “Яшәү белән үлем арасында” һәм “Җимерелгән бастион” дигән повестьлары, “Минем танышларым”, “Тамгалы бүре”, “Хәерле көн, дуслар” дигән хикәяләр, “Иртәнге җыр”, “Яңа көннәр туганда”, “Юлда очрашулар”, “Көндәлек дәфтәре” кебек шигырь җыентыклары басылып чыкты.
Шагыйрь 1989 елда вафат.


2 июнь.
2 июнь — Милади тәкъвимендә алтынчы айның икенче көне. Ел ахырына кадәр 212 көн кала.


Гата Камский.
Гата Камский (чын исеме "Гатаулла Рөстәм улы Сабиров"; 1974 елның 2 июнендә туган) — АКШда яшәүче татар шахматисты. ССРБның егетләр чемпионатында ике тапкыр җиңде


Леонардо да Винчи.
Леона́рдо ди сер Пье́ро да Ви́нчи (итал. "Leonardo di ser Piero da Vinci"; 1452 елның 15 апреле, Винчи — 1519 елның 2 мае, Турень, Франция) — бөек итальян рәссамы, сынчы, архитектор, галим. «Универсаль кеше» төрнең якты үрнәге.
Балачагы.
Леонардо да Винчи 1452 елның 15 апрелендә Винчи янында Анкиано авылында туа: Флоренция янында “төнге сәгать өчтә”, ягъни (хәзерге вакыт санавы белән) 22:30 да. Леонардо бабасының көндәлегендә шулай дип билгеләп үтелгән (сүзгә-сүз тәрҗемә): “Шимбә көнне, төнге сәгать өчтә, оныгым – улым Пьероның улы туды. Малайга Леонардо дигән исем куштылар. Аны әтисе Пьеро ди Бартоломео чукындыра”. Аның әти-әнисе 25-яшьлек нотариус Пьеро һәм аның сөйгән яры, крестьян кызы Катерина була. Леонардо тормышының беренче елларын әнисе белән уздырган. Тиздән аның әтисе бай һәм түрә кызга өйләнгән, ләкин бу никах баласыз булып чыга, һәм Пьеро өч яшьлек улын үз карамагына ала. Әнисеннән аерылган Леонардо тормыш буена аның сурәтен шедеврларында торгызырга маташкан. Бу вакытта ул бабасы белән яшәгән.
Ул вакытта Италиядә никахтан тыш туган балаларга мөнәсәбәт законлы варисларга кебек үк булган. Винчи шәһәренең күп мөһим кешеләре Леонардоның киләчәк язмышында катнашканнар.
Леонардога 13 яшь булганда, аның үги әнисе бала тапканда үлә. Әтисе янә өйләнә – һәм тиздән тагын тол ир булып кала. Ул 67 яшь яшәгән, дүрт мәртәбә өйләнгән булган һәм аның 12 баласы булган. Әтисе Леонардоны гаилә һөнәренә җәлеп итеп караган, әмма уңышка ирешмәгән: улы җәмгыять кануннары белән кызыксынмаган.
Хәзерге мәгънәдә Леонардоның фамилиясе булмаган; “да Винчи” фәкать " Винчи шәһәрчегеннән дигәнне аңлата»". Аның тулы исеме - Leonardo di ser Piero da Vinci, ягъни, “Винчи шәһәреннән Леонардо, Пьероның улы”.
Медуза Калканы турында риваять.
Вазари үзенең “Иң мәшһүр рәссамнарның, сынчыларның һәм архитекторларның тормышлары тасвиры”нда сөйләгәнчә, бер вакыт бер таныш авыл хезмәткәре Леонардоның әтисеннән түгәрәк агач калкан өстенә рәсем ясау өчен рәссам табырга сораган. Сер Пьеро калканны үз улына биргән. Леонардо Медуза башын сурәтләргә уйлаган, ә карап торучыга тиешлечә тәэсир итсен өчен, натура буларак кәлтә, елан, чикерткә, күбәләк кортларын, очучы тычкан һәм “башка җан ияләрен” кулланган, “шуларның күбесеннән шактый шыксыз һәм куркыныч җанвар ясаган, ул үзенең сулавы белән һаваны агулаган һәм яндырган”. Нәтиҗә аның өметеннән дә артык булган: ясап бетергән эшен Леонардо әтисенә күрсәткәч, ул курыккан. Улы аңа шулай дип әйткән: “Бу әсәр ясалган максатына хезмәт итә. Аны алыгыз һәм бирегез, чөнки бу сәнгать әсәрләреннән көтелгән гамәл”. Шулай да, Сер Пьеро Леонардоның эшен Флоренциядә 100 дукатка саткан. Риваять буенча, бу калкан Медичи гаиләсенә күчкән, ә югалгач, Флоренциянең тулы хакимияткә ия хуҗаларын халык куган. Күп елдан соң, кардинал дель Монте Медуза Горгона сурәте белән рәсемгә Караваджога заказ биргән. Яңа талисман Фердинанд I Медичига улы өйләнүенә бүләк ителгән.
Вероккьо остаханәсе.
Вероккьо остаханәсе шул вакыт Италиянең интеллектуаль үзәгендә, Флоренциядә урнашкан, бу Леонардога гуманитар фәннәрне өйрәнергә һәм шулай ук кайбер техник алымнарны өйрәнергә мөмкин иткән. Ул сызым, химия, металлургия, металл, гипс һәм тире белән эшне өйрәнгән. Моннан тыш, яшь өйрәнчек рәсем, сынчылык сәнгате һәм модельләр ясау белән шөгыльләнгән. Остаханәдә Гирландайо, Перуджино, Боттичелли һәм Лоренцо ди Креди кебек мәшһүр осталар еш булган. Соңыннан, хәтта Леонародоның әтисе аны үз остаханәсенә алганнан соң да, ул Вероккьо остаханәсе белән хезмәттәшлеген дәвам иткән.
1473 елда, 20 яшендә, Леонардо да Винчи Изге Лука Гильдиясендә оста квалификациясенә ия була.
Леонардо бала чагында яшәгән өй.
Сылтамалар.
*


Спорт.
Спорт – ярышлар вакытындагы, ярышларга махсус әзерләнү вакытындагы эшчәнлек һәм шул өлкәдәге мөнәсәбәтләр. Спорт сүзен ярыш сүзенә синоним буларак та кулланалар.
Инглиз сүзе "sport" кыскартылган "disport" сүзеннән барлыкка килгән ().
Хәзерге вакытта 200 дән артык спорт төре билгеле.


Британия империясе.
Британия империясе (ингл. "British Empire") — кешелек тарихында иң зур дәүләт. Иң зур мәйданы XX гасырның 30нчы елларда булды (мәйданы 37 млн км², ягъни Җир шарының чиреге).
Моны да карагыз.
*


3 июнь.
3 июнь — Милади тәкъвимендә алтынчы айның өченче көне. Ел ахырына кадәр 211 көн кала.


Айрат Фазылҗанов (галим).
Айрат Әхәт улы Фазылҗанов — татар галиме, табиб.
Айрат Фазылҗанов 1959 елның 3 июнендә Әтнә районының Олы Әтнә авылында туган. 1976 елда Балтач урта мәктәбен тәмамлый һәм шул ук елны Казан дәүләт медицина институтына укырга керә, аны 1981 елда тәмамлап терапевт белгечлеге ала. Казан шәһәре хастаханәләренең берсендә бер еллык практика үткәннән соң 1982 елда 13 шәһәр клиник хастаханәсенә табиб-терапевт булып урнаша. 1985 ел - 1991 елларда — шушы хастаханәдә баш табиб урынбасары.
1991 елда әлеге хастаханә каршында кардиоревматология бүлеге оеша һәм аның мөдире итеп А.Фазылҗанов билгеләнә. Әнә шул вакыттан алып гомеренең соңгы көннәренә кадәр шушы хезмәтендә булды. Яңа ачылган бүлекне комплектлаштыру, җиһазлау эшенә күп көч куйды, дәвалау процессларын чын мәгънәсендә фәнни нигездә алып баруга нигез салды, зур тәҗрибә туплады.
А.Фазылҗанов Казан медицина хезмәткәрләренең белемен күтәрү институтында (ГИДУВ) укып йөрәк авыруларын дәвалау буенча специальләште. Үзенең практик эш тәҗрибәсен гомумиләштереп Казан медицина академиясенең функциональ диагностика кафедрасында йөрәк авыруларын дәвалау ысуллары турында диссертация яклады һәм 1997 елның февралендә медицина фәннәре кандидаты дигән гыйльми дәрәҗә алды. Югары категорияле табиб.
Үз эшенә ахыргача бирелгән, һәрвакыт яңалыкка омтылучан, кешеләргә карата гаять игътибарлы табиб буларак А. Фазылҗанов коллективта зур абруй-хөрмәт казанды, үзендә дәваланганнарның чиксез рәхмәтен яулады, бик күпләрнең гомерләрен саклап калды. Ни аяныч, аның үзенең гомере кыска булды — катлаулы авыр операциядән соң савыга алмыйча 1998 елның 1 октябрендә вафат булды.


Татар дәүләт драма һәм комедия театры.
Кәрим Тинчурин исемендәге Татар дәүләт драма һәм комедия театры () — Казанда урнашкан татар театры. Элек "Күчмә театры" буларак йөртелде. 2010 елның 14 май көнне театр бинасы реставрациясеннән соң театр үз йортына кайтты.
1993 елдан бирле театрның баш режиссеры булып Рәшит Заһидуллин эшли.
Театр тарихы.
Беренче спектакль 1933 елның 6 ноябрендә Питрәч районының Шәле авылында узган Кәрим Тинчурин һәм Кави Нәҗминең «Булат бабай семьясы» комедиясе була. Шушы көннән башлап коллективның өзлексез гастроль юлы башлана. Бу вакытта Академия театрының күренекле артистлары З. Закиров, Г. Болгарская, Х. Исмәгыйлов, А. Яһүдин, М. Рәхмәтуллина, Г. Гыйматов һ.б. кебек татар сәнгатендә матур эз калдырган шәхесләр эшли башлый. Әлеге чорның репертуарына күз салсак түбәндәге спектакльләрне күрәбез: Ф. Сәйфи-Казанлы «Зәңгәр алан» (Реж. Г. Ильясов), К. Тинчурин, К. Нәҗми «Булат бабай семьясы» (Реж. Г. Ильясов), А. Зөлкәрнай — «Дала йөрәге» (Реж. М. Илдар), М. Илдар — «Ике система».
1988 елда театрга Кәрим Тинчурин исеме бирелә.


4 июнь.
4 июнь — Милади тәкъвимендә алтынчы айның дүртенче көне. Ел ахырына кадәр 210 көн кала.


Лена Шакирҗанова.
Лена Галимҗан кызы Шакирҗанова (Шагыйрьҗан) — татар шагыйрәсе.
Лена Шакирҗанова 1945 елның 4 июнендә Татарстанның Актаныш районы Пучы авылында укытучы гаиләсендә туган. Бала чагы һәм мәктәп еллары Татарстанның Арча районы Күлле Киме авылында уза, шунда 1962 елны урта мәктәпне тәмамлый. 1967 елда Казан дәүләт педагогика институтының (хәзерге ТДГПУ) татар теле һәм әдәбияты бүлеген тәмамлагач, Л. Шакирҗанова бер ел Казан шәһәренең 80нче мәктәбендә укытучы, аннары, 1968-1973 елларда, Татарстан Дәүләт Җыр һәм бию ансамблендә җырчы-артистка булып эшли. 1974 елда ул Татарстан радиокомитетына тәрҗемәче хезмәтенә күчә.
Л. Шакирҗанова поэзия жанрында иҗат итә. Беренче шигырьләре мәктәптә укыган елларында район газетасында һәм “Пионер” (“Ялкын”) журналында басылалар. 1970 елдан бирле шигъри цикллары белән даими рәвештә “Казан утлары”, “Азат хатын” журналларында һәм республиканың башка көндәлек матбугат органнарында катнашып килә. 1977 елда шагыйрәнең бер төркем шигырьләре “Кызлар җыры” исемле күмәк җыентыкка урнаштырыла, ә 1982 елда “Мөлдерәмә күңел” дигән мөстәкыйль китабы дөнья күрә.
Л.Шакирҗанова – нигездә лирик-публицистик поэзия тарафдары. Интим-шәхси кичерешләрен ул заманның иҗтимагый фикере, әхлакый проблемалары белән тыгыз бәйләнештә бирергә омтыла. Шигъри стиле йөгерек, пөхтә, тормышчан детальләргә һәм халыкчан гыйбарәләргә, бизәкләргә муллыгы белән аерылып тора.


Эльмира Шәрифуллина.
Эльмира Мөхәммәт кызы Шәрифуллина — күренекле татар шагыйрәсе.
Биография.
Эльмира Шәрифуллина 1947 елның 4 июнендә Татарстанның Мөслим районы Симәк авылында хезмәткәр гаиләсендә туган. Актаныш районының Зөбәер авылы сигезьеллык мәктәбен һәм 1966 елда Минзәлә педагогика училищесын тәмамлаганнан соң, хезмәт юлын башлый: бер ел Мамадыш шәһәрендә Пионерлар йорты директоры һәм мәктәптә укытучы, 1967 елның көзеннән Казандагы китап кибетендә комплектлаучы, Яшел Үзәндәге 6 номерлы мәктәптә татар теле һәм әдәбияты укытучысы (1968-1970), аннары Татарстан АССР Министрлар Советы каршындагы Телевидение һәм радиотапшырулар комитетында редактор (1970-1972) һәм “Ялкын” республика балалар журналы редакциясендә учетчица (1972-1983) булып эшли. 1974 елда, эшеннән аерылмыйча укып, Казан дәүләт университетының татар филологиясе бүлеген тәмамлый. 1983 елның октябреннән Э.Шәрифуллина “Яшь ленинчы” газетасы редакциясендә бүлек хәбәрчесе хезмәтендә.
Э. Шәрифуллина үзенең үзенең шигырьләре белән көндәлек матбугатка 60нчы елларның урталарыннан катнаша башлый. Соңга таба аның шигырь цикллары күмәк җыентыкларга (“Шигырь бәйрәме”, 1968; “Беренче карлыгачлар”, 1970; “Кызлар җыры”, 1977) кертелә, “Казан утлары”, “Азат хатын”, “Ялкын” журналларында басыла. 1976 елда шагыйрәнең нәниләр өчен “Безнең зоопарк” дигән китабы һәм 1984 елда лирик шигырьләре тупланган “Яңгыр җиле” исемле җыентыгы дөнья күрде. Ул шулай ук проза жанрында да эшли – яшьләр тормышына багышланган очерклар һәм балалар өчен хикәяләр яза.


5 июнь.
5 июнь — Милади тәкъвимендә алтынчы айның бишенче көне. Ел ахырына кадәр 209 көн кала.


Дания теле.
Дания теле́ ("dansk") — даниялеләрнең теле. Скандинавия телләренең берсе. Даниядә, Алманиядә киң таралган. Сөйләшүчеләр саны — якынча 5,7 миллион кеше.


Маҗар теле.
Маҗар теле яки венгр теле фин-угыр гаиләсенең угыр төркеменә манси һәм хант телләре белән беррәттән керә. Аурупада Фин һәм Эстон телләре ерактагы туган булалар. Венгр теле сузык авазларның уникаль фонетикасы белән били. Венгриядән башка Украинаның Карпатлар артындагы өлкәсендә, Сербиядәге Воеводинада, Румыниядәге Трансильваниядә, Словакиядә, Хорватия һәм Словениядә җәелдерә.


2011 ел.
2011 ел — шимбә көненнән башланган ел.
Февраль.
link=Оскар, 2011


2013 ел.
2013 ел – Сишәмбе көненнән башланачак ел.


6 июнь.
6 июнь — Милади тәкъвимендә алтынчы айның алтынчы көне. Ел ахырына кадәр 208 көн кала.


Әсгать Айдар.
Әсгать Айдар, тулы исем Әсгать Харис улы Айдаров — күренекле татар шагыйре, Татарстан язучылар берлеге әгъзасы (1944 елдан).
Ул 1906 елның 6 июнендә элекке Самара губернасының Иске Сорочино авылында мулла гаиләсендә туа. 1921 елга кадәр туган авылындагы мәктәптә укый. Ачлык елны әти-әниләре белән Урта Азиягә китеп, берничә ел балалар йортында тәрбияләнә һәм укуын дәвам иттерә. 1923 елда Уфа шәһәрендә совет-партия мәктәбен тәмамлагач, ике ел комсомолның кантон комитетында бүлек мөдире, аннары, яңадан Ташкентка күчеп, “Кызыл Үзбәкстан” газетасы редакциясендә әдәби хезмәткәр булып эшли. 1927 елда Казанга килә һәм 1929 елга кадәр башта Татарстан тамаша предприятиеләре Идарәсендә, аннары “Кызыл Татарстан” (хәзерге «Ватаным Татарстан») газетасы редакциясендә эшли. 1929-1930 елларда Кызыл Армиянең чик буе гаскәрләрендә (кавалериядә) хезмәт итә, контузия ала. Армиядән кайткач, берникадәр вакыт Мәскәүдә татарча чыга торган “Коммунист” газетасында әдәби хезмәткәр, аннары, 1932 елдан башлап, Казанда Татарстан дәүләт нәшриятында редактор һәм Татарстан радиокомитетында әдәби хезмәткәр вазифаларын башкара. 1938-1941 елларда Ә. Айдар Үзбәкстанның Сәмәрканд өлкәсендә яши һәм эшли.
Ватан сугышы башлану белән, Әсгать Айдар үзе теләп фронтка китә, башта солдат-разведчик, аннары гвардияче старшина сыйфатында сугыш хәрәкәтләрендә катнаша, берничә тапкыр авыр яралана, күрсәткән батырлыклары өчен Кызыл Йолдыз, Өченче дәрәҗә Дан орденнары һәм медальләр белән бүләкләнә. Сугыш елларында Ә.Айдар фронт газеталарына актив языша, совет сугышчыларының фронттагы батырлыклары турында күп санлы очеркларын бастыра. Армиядән соң ул [Казан]да яши һәм “Кызыл Татарстан” газетасы редакциясендә эшли.
Әсгать Айдарның әдәби мирасы күләм ягыннан артык зур түгел. Сугышка кадәр аның шигырьләре тупланган ике җыентыгы һәм Кызыл Армия, чик сакчылары тормышы, басмачыларга һәм ак бандаларга каршы сугыш вакыйгаларын сурәтләгән “Ак каенлыкта” (1929), “Ташбай” (1932), “Соңгы сулышта” (1935) исемле повестьлары басылып чыга. Болардан “Ташбай” повесте аеруча уңыш казанып, балалар арасында яратып укыла торган китапларның берсенә әйләнә. Сугыштан соңгы елларда әдипнең күләмле тагы ике проза әсәре – фашизмга каршы героик көрәш эпизодларын җанландырган “Солдат хикәясе” һәм романтик рухтагы “Таулар легендасы” исемле повесте дөнья күрә.
Әсгать Айдар 1959 елның 29 гыйнварында вафат була.


ТЮРКСОЙ.
ТЮРКСОЙ, Төрки халыклар мәдәнияты һәм сәнгате оешмасы (төр. "Türk Kültür ve Sanatları Ortak Yönetimi" – "TÜRKSOY") — Халыкара төрки халыкларның мәдәният өлкәсендә хезмәттәшлек оешмасы.


2014 ел.
2014 ел – Чәршәмбе көненнән башланачак ел.


2015 ел.
2015 ел — Пәнҗешәмбе көненнән башланачак ел.


2010-еллар.
2010-еллар — 21 гасырның икенче унъеллыгы. 2010 елда башланды һәм 2019 елда тәмамланачак.


2016 ел.
2016 ел — Җомга көненнән башланачак ел.


Габдулла Тукай исемендәге Татарстан дәүләт премиясе.
Габдулла Тукай исемендәге Татарстан дәүләт премиясе — һәр ел саен Татарстан Республикасы Президенты Карары белән иң күренекле, җәмәгатьчелек ягыннан танылган, ил һәм милли мәдәниятне үстерүгә күренекле өлеш керткән әдәбият һәм сәнгать әсәрләре өчен бирелә торган премия.
Ел саен Габдулла Тукай исемендәге өч дәүләт премиясе тапшырыла.
Тарих.
Тукай премиясе 1958 елның 10 апрелендә ТАССР министрлар шурасы карары нигезендә гамәлгә кертелде.
1961—1965, 1975 елларда Г. Тукай исемендәге премияләр бирелмәде.
Премияне тапшыру.
Премия лауреатлары һәр ел 26 апрель көнне игълан ителә һәм 30 август көнне бүләкләнә.


2017 ел.
2017 ел — Якшәмбе көненнән башланачак ел.


2018 ел.
2018 ел — Дүшәмбе көненнән башланачак ел.


2019 ел.
2019 ел — Сишәмбе көненнән башланачак ел.


2020 ел.
2020 ел — Чәршәмбе көненнән башланачак ел.


1879 ел.
1879 ел — Милади тәкъвиме буенча чәршәмбе көненнән башланган ел.


7 июнь.
7 июнь — Милади тәкъвимендә алтынчы айның җиденче көне. Ел ахырына кадәр 207 көн кала.


Орхан Памук.
Фәри́т Орха́н Паму́к (төр. "Ferit Orhan Pamuk"; 1952 елның 7 июне, Истанбул, Төркия) — төрек язучысы. Берничә милли һәм халыкара премияләр лауреаты, шул исәптән Әдәбият буенча Нобель премиясе (2006). Язучы әсәрләре якынча кырык телгә тәрҗемә ителгән.


Роттердам.
Роттерда́м (,) — Нидерландларда урнашкан шәһәр. Көньяк Голландия провинциясендә урнашкан.


2021 ел.
2021 ел — Җомга көненнән башланачак ел.


Бөек тигезлекләр.
Бөек тигезлекләр () — Канадада һәм АКШда Кыялы таулардан көнчыгышта урнашкан плато. Диңгез өстеннән биеклеге 700-1800 м, озынлыгы якынча 3600 км, киңлеге 500дән 800 кмга кадәр. Тигезлекләр чигендә климат континенталь. Дала яшеллеге - прерияләр белән капланган. Бодай җитештерү киң таралган, шулай ук алар көтүлекләр буларак та кулланыла.


8 июнь.
8 июнь — Милади тәкъвимендә алтынчы айның сигезенче көне. Ел ахырына кадәр 206 көн кала.


Бөтендөнья океаннар көне.
Бөтендөнья океаннар көне (ингл. "World Ocean Day", исп. "Día Mundial del Océano", фр. "Journée mondiale de l'océan") — БМО истәлекле көне. 2009 елда расланды.


2022 ел.
2022 ел — Шимбә көненнән башланачак ел.


2023 ел.
2023 ел — Якшәмбе көненнән башланачак ел.


1878 ел.
1878 ел — Милади тәкъвиме буенча сишәмбе көненнән башланган ел.


1877 ел.
1877 ел — Милади тәкъвиме буенча дүшәмбе көненнән башланган ел.


1869 ел.
1869 ел — Милади тәкъвиме буенча җомга көненнән башланган ел.


9 июнь.
9 июнь — Милади тәкъвимендә алтынчы айның тугызынчы көне. Ел ахырына кадәр 205 көн кала.


Шамил Шаһгали.
Шамил Шаһгали, чын исеме Шамил Шаһгали улы Миңлегалиев — татар драматургы.
Шамил Шаһгали 1920 елның 9 июнендә хәзерге Башкортстан Республиканың Чакмагыш районы Калмашбаш авылында крестьян гаиләсендә туган. Яшьли ятим калып, балалар йортында тәрбияләнә. Чиләбе өлкәсендәге Аргаяш урта мәктәбен һәм Эстәрлетамак шәһәрендә бер еллык радистлар курсын тәмамлаганнан соң, берникадәр вакыт үз белгечлеге буенча эшли. 1941 елның маенда Свердловск хәрби училищесына укырга китә. 1942 елның февралендә ул – хәрәкәттәге армиядә: гвардияче рота командиры сыйфатында сугышларда катнаша, ике тапкыр яралана, күрсәткән батырлыклары өчен Кызыл Йолдыз, Икенче дәрәҗә Ватан сугышы, Өченче дәрәҗә Ватан сугышы орденнары һәм медальләр белән бүләкләнә.
1946 елдан армиядән кайткач, Ш. Шаһгали бераз вакыт Уфада Башкортстан халык иҗаты йорты директоры булып эшли. 1949-1952 елларда К.А.Тимирязев исемендәге Башкорт дәүләт педагогика институтының тел һәм әдәбият бүлегендә укый. Шуннан соң ул озак еллар буе Башкортстанда һәм Татарстанның Чирмешән район үзәге урта мәктәбендә тел һәм әдәбият фәннәре укыта. 1962-1964 елларда Мәскәүдә СССР Язучылар союзы каршындагы Югары әдәби курсларны һәм 1966 елда Мосфильм киностудиясе каршындагы режиссерлык курсларын тәмамлый.
Ш. Шаһгали үзенең “Бала бәхете – ана бәхете” исемле беренче пьесасын 1955 елда яза, ә илленче еллардагы колхоз авылы тормышын сурәтләгән “Таң атканда” (1956) исемле икенче пьесасы белән Г.Камал исемендәге Татар дәүләт академия театры сәхнәсенә аяк баса. Авторның башка әсәрләре дә (“Без аерылышмабыз”, “Буран” драмалары, “Яшьлек мәхәббәт”, “Дуслык һәм мәхәббәт”, “Тайга йолдызы”, “Курай моңы" пьесалары) тамашачылар һәм театр тәнкыйте җылы каршылый. Гомумән, 1955-1983 еллар арасында драматург өч дистәгә якын сәхнә әсәре иҗат итә һәм аларның күбесе татар, башкорт, рус, чуаш театрлары тарафыннан сәхнәгә куела.


Луара Шакирҗанова.
Луара (чын исем Зөһрә) Шакирҗанова 1950 елда Әтнә районының Күлле-Киме авылында укытучылар гаиләсендә туа. Кечкенәдән биергә, шигырь сөйләргә, рәсем ясарга ярата, мандолинада уйный. Башта Казан театр училищесын, аннан Ленинград театр, музыка, кинематография институтын тәмамлый. Иҗат юлын Луара нәфис сүз остасы буларак Г.Тукай исемендәге филармония эстрадасында башлый. Кыска гына вакыт К.Тинчурин театрында төп рольләр уйнап, тамашачы күңелен яулый. Һәм 20 ел инде Г.Камал театры музеенда эшләгәндә дә аның сәхнәдән аерылганы юк. Сәнгать осталарына, әдипләргә багышланган дистәләрчә иҗат кичәләренең сценаристы һәм алыштыргысыз алып баручысы ул. Радио, телевидение буенча театр тарихын, сәхнә осталарының иҗатын пропагандалаганда да Луараның ягымлы тавышы яңгырый.
Белемле, зәвыклы, ана телебездә камил, сәнгатьчә сөйләүче артистка Финляндия, Швеция, Польша, АКШ татарлары янында булып, спектакльләр куеп, аларның милли рухын үстерүгә дә үз өлешен кертте.


1861 ел.
1861 ел — Милади тәкъвиме буенча сишәмбе көненнән башланган ел.


1852 ел.
1852 ел — Милади тәкъвиме буенча пәнҗешәмбе көненнән башланган ел.


Швед теле.
Швед теле (швед. "svenska") — шведлар сөйләшкән тел. Финляндия һәм Швециядә рәсми тел. Сөйләшүчеләр саны 9 миллионнан арта.


10 июнь.
10 июнь — Милади тәкъвимендә алтынчы айның унынчы көне. Ел ахырына кадәр 204 көн кала.


Әхмәт Галиәкбәров.
Әхмәт Галиәкбәров — күренекле татар артисты.
Тормыш юлы.
Әхмәт Галиәкбәров 1915 елда туа. Сәхнә эшчәнлеген ул 1930 елда туган шәһәре Томскта үзешчән сәнгать түгәрәгенә йөреп башлап җибәрә. 1939 елда, армия хезмәтеннән соң, Ташкент татар дәүләт драма театрында актер булып эшли башлый. Театр ябылгач, 1940 елда Мамадыш драма театрына килә. Аннан фронтка китә һәм 1945 елның декабрендә генә әйләнеп кайта. “Алтын йолдыз” ордены, медальләр белән бүләкләнә. Сугыштан соң Әхмәт Галиәкбәров Буа театрында эшли, төп рольләрне башкара. 1949 елда ул Әлмәт театрына күчә һәм 1971 елга хәтле шунда эшли. Төп рольләрне башкару өстенә бик матур итеп җырлау сәләте аңа музыкаль әсәрләрдә дә уйнарга мөмкинлек бирә. Әхмәт Галиәкбәров иҗат иткән образларның саны 52 гә җитә. “Ул кайтты”да Тимербулат, “Бөдрә тал”да Барый, “Рамай”да Рамай, “Тальян гармун”да Илдар, “Аршин мал алан”да Әскәр, “Урланган бәхет”тә Алексей Бабич, “Яшь йөрәкләр”дә Хәйретдин, “Зәңгәр шәл”дә Ишан – ул башкарган рольләрнең кайберләре генә. Әхмәт Галиәкбәров Әлмәт театрының авыр, күчмә эш шартларында төптән җигелеп тартучы иҗат көчләренең берсе була.
Артист 1991 елда вафат булды.


Римма Ибраһимова.
Римма Мөбарәк кызы Ибраһимова — татар җырчысы, Татарстанның атказанган һәм халык артисткасы.
Ул 1950 елның 15 июлендә Татарстанның Балтач районы Түбән Кенә авылында туган. Әнисе оста гармунчы, әтисе моңлы тавышлы җырчы була. Римма балачактан ук җыр-моң дәрьясында булып, күңеленә татарлар моңын сеңдереп үсә. 1967 елда Кенә урта мәктәбен тәмамлый, Казан шәһәренә килә, эшкә урнаша, мәшһүр Сара Садыйкова М.Горький исемендәге мәдәният сарае каршында оештырган сәнгать түгәрәгенә йөри. Аның талантын тоеп алып бәяләгән беренче остаз да Сара Садыйкова була. Остазының киңәше белән булачак җырчы Татар дәүләт филармониясенең музыка җитәкчесе Мәхмүт Нигъмәтҗанов янына килә. Ул Римманы Мәскәүгә махсус курсларга җибәрә. Монда ике ел укып кайткач атаклы җырчы Зиннур Нурмөхәммәтов җитәкләгән концерт бригадасында эшли. Бер үк вакытта Казан музыка училищесында укый. Аны 1983 елда тәмамлый һәм озак еллар Татар дәүләт филармониясендә эшли.
Римма Ибраһимованың халкыбыз иҗатын тирән белүе, халык көйләрен һәм композиторларыбызның әсәрләрен үзенчәлекле кабатланмас тавышы белән җан җылысын кушып башкаруы, югары сәхнә культурасы татарларның тирән ихтирамын казанды. Аны Татарстанда гына түгел, БДБ илләрендә, Польша, Финляндия, Франция кебек ерак чит илләрдә дә үз итеп, яратып, алкышлап каршы алалар.
Римма Ибраһимова даими эзләнүчән, иҗади эшләүче сәнгатькәр. Ул халкыбызның әлегә билгеле булмаган яки онытылган күп җырларын табып, эшкәртеп сәхнәгә күтәрде һәм халыкка кабат ирештерде.
1998 елдан лаеклы ялда булса да ул сәхнәдән аерылмый. Казан мәдәният һәм сәнгать институтында укытучы буларак яшь талантларны үстерүгә үз өлешен кертә. Туган ягы, андагы үзешчән сәнгать коллективлары белән дә якын элемтәдә яши.
Татар җыр сәнгатен үстерүдәге хезмәтләре өчен 1982 елда Татарстанның атказанган артисткасы, 1985 елда исә Татарстанның халык артисткасы исеме бирелде.
Бүгенге көндә Римма Ибраһимованың улы Фәрит Таишев татар эстрадасында ышанычлы адымнар белән килә.


1847 ел.
1855 ел — Милади тәкъвиме буенча җомга көненнән башланган ел.


1846 ел.
1846 ел — Милади тәкъвиме буенча пәнҗешәмбе көненнән башланган ел.


1844 ел.
1844 ел — Милади тәкъвиме буенча дүшәмбе көненнән башланган ел.


1843 ел.
1843 ел — Милади тәкъвиме буенча якшәмбе көненнән башланган ел.


1880-еллар.
1880-еллар — 1881 елда башланган һәм 1890 елда тәмамланган унъеллык.


1870-еллар.
1870-еллар — 1871 елда башланган һәм 1880 елда тәмамланган унъеллык.


1860-еллар.
1860-еллар — 1861 елда башланган һәм 1870 елда тәмамланган унъеллык.


1850-еллар.
1850-еллар — 1851 елда башланган һәм 1860 елда тәмамланган унъеллык.


1840-еллар.
1840-еллар — 1841 елда башланган һәм 1850 елда тәмамланган унъеллык.


1830-еллар.
1830-еллар — 1831 елда башланган һәм 1840 елда тәмамланган унъеллык.


1820-еллар.
1820-еллар — 1821 елда башланган һәм 1830 елда тәмамланган унъеллык.


1810-еллар.
1810-еллар — 1811 елда башланган һәм 1820 елда тәмамланган унъеллык.


1800-еллар.
1800-еллар — 1801 елда башланган һәм 1810 елда тәмамланган унъеллык.


11 июнь.
11 июнь — Милади тәкъвимендә алтынчы айның унберенче көне. Ел ахырына кадәр 203 көн кала.


Әнәс Кари.
Әнәс Кари — татар язучысы, шагыйрь.
Ул 1925 елның 11 июнендә Азнакай районының Уразай авылында туа. Үзбәкстанның Үргәнеч шәһәрендә укытучылар институтын тәмамлый. Бөек Ватан сугышында катнаша. Сугыштан соң башта – Арча педагогика училищесында, аннары Питрәч районына керә торган Янсуар урта мәктәбендә татар теле һәм әдәбияты укыта. Шул елларда аның республика газета-журналларында педагогик-методик темаларга кагылышлы мәкаләләре басыла.
Ул әдәби иҗат эше белән дә шөгыльләнә. Аның “Балаларга бүләк”, “Гөлбакча”, “Күңелле ял”, “Дуслык”, “Беренче адымнар” дигән китапларын балалар яратып укый. 1990 елда шагыйрьнең “Тамчы тамганда” исемле җыентыгы басылды.
Язучы 1954 елда вафат.


Мәрзия Фәйзуллина.
Мәрзия Низам кызы Фәйзулина (Тәрҗемәнова) — балалар язучысы, шагыйрә.
Ул 1930 елның 11 июнендә Татарстанның хәзерге Арча районы Шушмабаш авылында крестьян гаиләсендә туган. Урта мәктәпне тәмамлаганнан соң, 1946-1956 елларда Казанда төрле оешмаларда – халык судында сәркатип, милиция бүлегендә тәртип бозучы балаларны тәрбияләү буенча инспектор, Татарстан китап нәшриятында бухгалтер булып эшли. 50нче елларда яза башлый. 1955 елда мәктәпкәчә яшьтәге балалар өчен беренче шигырьләр җыентыгы – “Салават күпере” дигән китабы басылып чыга. Шуннан соң ул, нәниләр дөньясына тагын да якынрак булу өчен, 1956-1962 елларда балалар бакчасында эшләү чорында М. Фәйзуллинаның иҗаты күзгә күренеп активлаша, нәниләр өчен бер-бер атлы "Чәчәкләр сәгате", "Ике йөрәк", "Зур дулкыннар", "Гөлнар мәктәпкә бара" дигән шигырь китаплары дөнья күрә.
1958-1964 елларда М. Фәйзуллина читтән торып М.Горький исемендәге Мәскәү Әдәбият институтында укый һәм диплом эше итеп “Балалар өчен шигырләрь” кулъязмасын тәкъдим итә. Шагыйрьнең иҗаты белән Мәскәү балалар нәшриятлары да кызыксына башлый, нәтиҗәдә 1963-1965 еллар арасында М.Фәйзуллинаның Детгиз, “Малыш” нәшриятларында рус телендә “Цветочные часы”, “Стихи”, “Пропала кошка” исемле өч китабы басылып чыга.
Мәрзия Фәйзуллина – татар һәм рус телләрендә чыккан унбиштән артык шигъри китап авторы. Шагыйрьнең аерым әсәрләре, рус теленнән тыш, үзбәк, чуаш, украин һәм башка телләргә дә тәрҗемә ителгән.


Nikolay Yakupov.
__NOTOC__


Nazym Yakupov.
__NOTOC__


Kerim Yagudin.
__NOTOC__


Ismail Yusupov.
__NOTOC__


Ләбиб Гыйльми.
Ләбиб Гыйльми, Ләбиб Гыйльман улы Гыйльманов — татар язучысы, прозаик.
Ул 1906 елның 12 июнендә хәзерге Татарстанның Әлмәт районы Иске Баграж (хәзерге исеме – Ялховой) авылында крестьян гаиләсендә туа. Кече яшьтән үк ятим калып, балалык һәм үсмер чагы көтүче һәм бай ялчысы хезмәтендә үтә. Октябрь инкыйлабыннан соң, Чистай шәһәренә партия мәктәбенә укырга җибәрелә. 1930 елда Монголиядә революцион яшьләре оешмасының Үзәк Комитетында киңәшче буларак хезмәт итә.
Л. Гыйльми әдәбиятка 1930 елда килә: шул елны Казанда аның “Сәнәклеләр” исемле поэмасы аерым китап булып басыла. Аннан бер-бер артлы балалар өчен язылган “Аучы Хәмит”, “Чалкаш”, монгол яшьләре тормышыннан “Чимит Дурҗе” исемле проза әсәрләре дөнья күрә. Шушы ук елларда ул монгол халкының героик улы Сухабатыр турында зур күләмле повесть язарга керешә. Әсәрнең бер өлеше “Эмигрант” исеме белән “Совет әдәбияты” (хәзерге “Казан утлары”) журналының 1933 һәм 1934 елгы саннарында чыга. Әмма әсәр тәмамланмый кала.
Л. Гыйльми, язучы-прозаик буларак, беренче чиратта үзенең “Чын мәхәббәт”(1934-1936) исемле романы белән билгеле.
Проза әсәрләре белән беррәттән, Л. Гыйльми шигырьләр язуын да дәвам иттерә. Аның шулай ук инкыйлабка кадәрге авыл тормышына багышланган “Кайгылы җыр” исемле пьесасы да бар.
Ләбиб Гыйльми 1947 елның 20 февралендә вафат була.


Нур Гыйззәтуллин.
Нур Габделхәй улы Гыйззәтуллин — әдәбият галиме һәм тәнкыйтче.
Ул 1928 елның 12 июнендә Татарстанның Актаныш районы Яңа Байсар авылында укытучы гаиләсендә туган. Актаныш урта мәктәбенең сигез сыйныфын һәм 1945 елда Минзәлә педагогика училищесын тәмамлагач, 1945-1949 елларда Казан дәүләт педагогика институтының татар теле һәм әдәбияты бүлегендә укый. Берникадәр вакыт Казан педагогика училищесында һәм Казанның 12 татар урта мәктәбендә укытучы булып эшли, шул чорда конкурс имтиханнарына әзерләнеп, СССР Фәннәр академиясенең Казан филиалы Тел, әдәбият һәм тарих институты каршындагы аспирантурага укырга керә, 1952 елда аны тәмамлагач, шул ук институтта башта әдәбият секторы лаборанты, аннары 1953 елдан 1959 елга кадәр кече гыйльми хезмәткәр булып эшли. 1959 елдан бирле Н. Гыйзәтуллин институтының шул ук секторында өлкән гыйльми хезмәткәр булып хезмәт итә.
Н. Гыйззәтуллинның әдәби тәнкыйть өлкәсендәге беренче чыгышлары аспирантурада укыган елларына туры килә. 1949-1959 еллар арасында аның республика көндәлек матбугатында татар әдәбиятының төрле мәсьәләләренә багышланган мәкалә, рецензияләре басыла. Күренекле татар язучысы, СССР Дәүләт премиясе лауреаты Кави Нәҗминең тормыш һәм иҗат юлын өйрәнүдәге хезмәтен аерата билгеләп үтәргә кирәк. 1956 елда Н. Гыйззәтуллин язучының тормыш һәм иҗат юлына анализ ясаган монографиясен бастырып чыгара. Китап, тулыландырылып һәм баетылып, 1957 елда рус телендә дә дөнья күрә. 1958-1960 елларда исә галим, С.Әдһәмова белән берлектә, К.Нәҗминең дүрт томлык әсәрләр җыелмасын басмага әзерләү буенча зур эш башкара. “Татар совет әдәбияты тарихы” (Казан, 1960), “История татарской советской литературы” (Мәскәү, 1965) кебек күмәк хезмәтләрдә дә К.Нәҗми иҗатына, Бөек Ватан сугышы һәм сугыштан соңгы еллардагы татар прозасына багышланган өлешләр Н.Гыйззәтуллин тарафыннан языла.
Болардан тыш, Н. Гыйззәтуллин СССР Фәннәр академиясенең Максим Горький исемендәге дөнья әдәбияты институты тарафынан чыгарылган алты томлык “История советской многонациональной литературы” дигән капитал хезмәтнең икенче һәм дүртенче томнарында (Мәскәү, 1971-72) утызынчы еллар һәм сугыштан соңгы татар әдәбияты һәм татар совет прозасы турындагы очерклары белән катнаша.
Н.Гыйззәтуллин СССР Фәннәр академиясенең Казан филиалы Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм тарих институты тарафыннан әзерләнгән күп томлы “Татар әдәбияты тарихы” өчен 20-30нчы еллар, Бөек Ватан сугышы һәм сугыштан соңгы еллардагы әдәби хәрәкәт һәм проза жанры, әдәби багланышлар һәм тәрҗемәләр, публицистика, егерменче һәм сугыштан соңгы еллардагы тәнкыйть һәм әдәбият белеме турында бүлекләр һәм Г.Сәгъди, Г.Нигъмәти, Г.Гали, Г.Толымбай, К.Нәҗми кебек тәнкыйтче һәм әдәбият галимнәренең, язучыларының иҗат портретларын язды.


Эстон теле.
Эсто́н теле́ — эстоннарның теле. Эстониянең һәм Аурупа Берлегенең рәсми теле. Әлифбасы латин имласына нигезләнгән.
*


Кырым татарлары депортациясе.
Кырым татарлары депортациясе — 1944 елның 18 маенда СССР эчке эшләре буенча халык комиссариаты тарафыннан Кырымнан кырым татарларын сөргенгә җибәрү. Депортациянең рәсми сәбәбе — кырым татарларының коллаборацион хәрәкәттә катнашу, ягъни Бөек Ватан Сугышы вакытында нацист Алманиягә ярдәм итү. 1989 елда СССР Югары Советы тарафыннан тәнкыйтьләнде һәм канунсыз булып танылды.
Тарих.
Кырым татарлары вәкилләре Кызыл Армия ягында сугышсалар да, кайбер кырым татарларының окупантлар белән хезмәттәшлек очраклары депортациягә сәбәп булды.


13 июнь.
13 июнь — Милади тәкъвимендә алтынчы айның унөченче көне. Ел ахырына кадәр 201 көн кала.


Гарәфи Хәсәнов.
Гарәфи Хәсәнов - татар язучысы һәм тәрҗемәчесе.
Биография.
1921 елда Казан шәһәрендә туа.
Г. Хәсәнов әдәбиятка бик яшьли килгән авторларның берсе. Ул ун яше тулар-тулмас ук яза башлый һәм 1932 елда «Яшь ленинчы» газетасында «Әй күңелле лагерьда» исемле беренче очерк-хикәясен бастыра. Мәктәптә укыганда әдәбият түгәрәге эшендә актив катнаша, ун яшендә үк үзенең нәни хикәяләрен матбугатта бастырган. Унөч яшендә чакта, өметле яшь язучы буларак, ул Татарстан язучыларының беренче съездында (1934) катнаша, трибунага менеп, балалар әдәбияты хакында сөйли. Соңыннан аның бу чыгышын М. Горький «Известия» газетасында чыккан бер мәкаләсендә уңай яктан телгә алып китә. 1938—1941 еллар арасында яшь каләм бик актив эшли, күмәк җыентыкларда һәм журналларда берничә хикәясен бастыра. Әдипнең хәзерге көндә басма китапларында урын алган «Яр башында болан», «Чуар таракан фаҗигасе», «Печән өсте яки зәңгәр чыпчык», «Куркак куян һәм усал селәүсән», «Тәүфикъле яшь бүреләр» исемле хикәяләре дә (беренче вариантлары) шул чорда иҗат ителгән.
1940 елда Яңа бистәдәге 13 номерлы татар урта мәктәбен тәмамлагач, Татарстанның Октябрь районы Бикүле авылы мәктәбендә берникадәр вакыт балалар укыта, аннары, Казанга кире кайтып, 1942 елның ахырларына кадәр производствода станоклар көйләүче булып эшли. 1943—1956 елларда Татарстаннан читтә — Себер якларында яши һәм эшли: Краснояр краеның Зур Улуй районы Симоново авылындагы балалар йортында һәм интернат-мәктәптә эшче, тәрбияче хезмәтендә була. 1965 елда гаиләсе белән Казанга күчеп кайта һәм хезмәт эшчәнлеген дәвам иттерә. 1981 елда пенсиягә чыгып, шуннан бирле әдәби иҗат эше белән генә шөгыльләнә.
Илленче-алтмышынчы еллардай башлап Г. Хәсәнов яңадан иҗат эшен активлаштырып җибәрә. 1968 елда әдипнең табигатькә багышланган беренче мөстәкыйль китабы — «Унике матур» исемле хикәяләр җыентыгы басылып чыга. Туган як табигатенең ел тәүлегендәге һәр фасылына хас үзенчәлекләрен, анда яшәүче тереклек ияләренең — кош-корт, җанвар-җәнлекләрнең табигать үзгәрешләренә җайлаша-җайлаша ничек гомер кичерүләрен укучы күңеленә тәэсир итәрлек җиңел һәм образлы тел белән сөйләгән бу китап татар балалар әдәбиятында бер яңалык буларак кабул ителә. Шуннан соң язылган күләмле «Җирем-суым» повестенда да автор, үз темасына турылыклы калып, табигать турындагы әңгәмәсен дәвам итә, укучыларны җәнлек, кош-корт, үсемлекләр дөньясының кызыклы һәм гыйбрәтле хәлләре, могҗизалы серләре белән таныштыра.
Укучылар аның туган як табигате турындагы “Унике матур”, “Җирем-суым”, “Чү! Сайрар кошым оя тибә”, “Җир ул уртак йортыбыз” дигән китапларын яратып укыйлар.
Әдип әдәби тәрҗемә өлкәсендә дә эшләде. Сугышка кадәр үк инде С.Михалковның “Өч дуңгыз баласы” әкиятен, Кононенконың “Бәләкәй испаннар” дигән хикәяләр җыентыгын тәрҗемә иткән була. Ә 1967 елда Дж. Родариның атаклы “Чипполино маҗаралары” аның тәрҗемәсендә басылып чыкты.
Язучы 1992 елда вафат булды.


Ренат Еникиев.
Ренат Әхмәт улы Еникиев — күренекле композитор, Татарстанның һәм Русиянең атказанган сәнгать эшлеклесе, Татарстанның халык артисты, Татарстанның Г.Тукай исемендәге Дәүләт бүләге лауреаты.
Тормыш юлы.
Композитор 1937 елның 13 июнендә Казанда укытучы гаиләсендә туа. 1948-1952 елларда Ренат 6 музыка мәктәбендә Н.Н.Карукесның фортепиано классында белем ала; 1952-1956 елларда Казан музыка училищесының теория бүлегендә укый. Биредә Ю.В.Виноградов җитәкчелегендә композиция буенча даими рәвештә дәресләр ала башлый. 1956-1961 елларда Казан дәүләт консерваториясендә профессор А.С.Леманның композиция классында укый.
1956-1957 елларда Р. Еникиев Казан музыка училищесында укытучы, 1961-1963 елларда Татар академия театрының музыка бүлеге мөдире, 1963-1973 елларда Татар дәүләт филармониясендә солист-пианист, концертмейстер булып эшли. Бер үк вакытта 1972-1974 елларда ул ТАССР Министрлар Советының телевидение һәм радиотапшырулар комитеты хезмәткәре булып тора. 1990 елдан башлап ул Татарстан композиторлар берлегенең идарә рәисе урынбасары һәм консультант.
Иҗат.
Р. Еникиев – хәзерге заман татар композиторлары арасында күренекле урын алып тора, ул төрле жанрдагы күпсанлы әсәрләр авторы. Композитор иҗатында инструменталь һәм вокаль әсәрләр, балалар өчен музыка үзәк урыннарының берсен алып тора. Аеруча әһәмиятле әсәрләре булып “М.Җәлил истәлегенә вокаль-симфоник поэма”; фортепиано һәм оркестр өчен концерт; “Рапсодия” һәм симфоник оркестр өчен “Крылов буенча дүрт мәсәл” (соңгысы – татар музыкасында яңа сатирик юнәлеш ачучы үткен телле театральләштерелгән миниатюралар циклы) санала.
Р. Еникиев татар камера-инструменталь музыка үсешенә зур өлеш кертә: өч квартет; скрипка, альт һәм виолончел өчен трио; кыллы квартет өчен өч әсәр һ.б. концерт пьесалары иҗат итә. Композитор фортепиано музыкасы өлкәсендә дә уңышлы эш алып бара.
Р. Еникиевның иҗади ачышларының берсе булып татар музыкасында яңа жанр – авторлаштырган транскрипция тора; “Сәйдашстан” китабына кергән 20 пьеса – Салих Сәйдәшевнең халык арасында киң танылган көйләрен үз эченә ала. Алар фортепиано өчен эшкәртелеп тәкъдим ителә. Транскрипцияләр авторы Р. Еникиев беренчел чыганакның көй төзелешен саклаган хәлдә, яңа гармония, фактура һ.б. музыкаль алымнарны иҗади уңышлы кулланып, заманга яңгырашлы инструменталь форма тудыруга ирешә. Композитор популяр җырлар, романслар авторы да.


Югары уку йорты.
Югары́ уку́ йорты́ — югары профессиональ белемне биргән уку йорты.
Югары уку йортлары дәүләтнең һәм хосусый була ала.
Татарстан югары уку йортлары.
*


2024 ел.
2024 ел — Дүшәмбе көненнән башланачак ел.


2025 ел.
2025 ел — Чәршәмбе көненнән башланачак ел.


2026 ел.
2026 ел — Пәнҗешәмбе көненнән башланачак ел.


2020-еллар.
2020-еллар — 21 гасырның өченче унъеллыгы. 2020 елда башланачак һәм 2029 елда тәмамланачак.


14 июнь.
14 июнь — Милади тәкъвимендә алтынчы айның ундүртенче көне. Ел ахырына кадәр 200 көн кала.


Миргазиз Укмаси.
Миргазиз Каюм улы Укмаси (чын фамилиясе Зәбиров) — татар драматургы.
Ул 1884 елның 14 июнендә Татарстанның Балык Бистәсе районы Кече Укмас авылында мулла гаиләсендә туа. Башта үз авылларында башлангыч мәктәптә, аннан Мамадыш өязендәге Иләбәр, Сатыш авыллары мәдрәсәләрендә укый. Соңыннан, Казанга килеп, “Мөхәммәдия” мәдрәсәсенә урнаша. Каюм Насыйрины күрү бәхетенә ирешә, мәдрәсәдә Фатих Әмирхан, З.Бәшириләр белән аралаша. 1908 елга кадәр шунда укып, бер үк вакытта һөнәр мәктәбенә дә йөреп, столярлык эшенә өйрәнә. Аннары төрле урыннарда мөгаллимлек итә, халык арасында эшли, сугышка алына. Инкыйлабтан соң кабат балалар укыта башлый, туган авылында мулла булып тора. 1931 елда М.тУкмаси, советка каршы эшчәнлектә гаепләнеп, гаепсезгә кулга алына һәм сигез елга сөргенгә хөкем ителә.
М. Укмасиның яза башлавы 1903 елга туры килә. 1904 елда аның беренче шигырләрь җыентыгы басыла. 1906 елда “Хатирә, яки Дусларыма сүзләрем” китабы, бер елдан "Алданма кызыл алмага” исемле шигырьләр җыентыгы дөнья күрә. Поэзиядә ул Тукай шигъри мәктәбе традицияләрен дәвам иттерүче буларак таныла.
Педагогик тәҗрибәсенә таянып, балалар өчен “Алтын таҗ” (1912, 1915) дигән китап бастыра.
Матбугатта әдәбият-тәнкыйть мәкаләләре белән дә чыгышлар ясый.
М. Укмасиның “Наместник урыны өчен көрәш” исемле пьеса язуы мәгълүм. Әлеге әсәр 1917 елда “Сәйяр” труппасы тарафыннан сәхнәләштерелә.
Төрмәдән азат ителгәч, әдәбият дөньясында ул кабат 1945 елда яңа шигырьләре белән күренеп ала. 1945 елдан ул СССР Язучылар берлеге әгъзасы. 1946 елның көзендә Казанда вафат була.


Роза Хәлиуллина.
Роза Заһит кызы Хәлиуллина 1931 елның 14 июнендә Татарстанның Актаныш районы Әҗәкүл авылында туган. Гомуми белем мәктәбендә җиде сыйныф тәмамлаганнан соң, Такталачык хастаханәсе каршында ачылган алты айлык курсларда укый һәм 1948 елга кадәр шул хастаханәдә күз авырулары буенча шәфкать туташы булып эшли. 1948 елда Казанга килеп, җиңел сәнәгать профессионал техник училищесына укырга керә, аны тәмамлагач, дүрт ел Казан аяк киемнәре комбинатында оператор хезмәтендә була, бер үк вакытта эшче яшьләрнең кичке урта мәктәбендә укый. 1952-1956 елларда Роза Хәлиуллина – медицина училищесы студенткасы. Училищены дәвалаучы-акушер дипломы белән тәмамлап чыккач, ул озак еллар Казанның төрле медиина учреждениеләрендә һәм промышленность предприятиеләрендә эшли, 1966-1969 елларда, төп хезмәтеннән аерылмыйча, Казан медицина институтында укый. 1978 елдан Р.Хәлиуллина – профессиональ язучы хезмәтендә.
Р. Хәлиуллина иҗат эше белән 1960 елда шөгыльләнә башлый. Шул вакыттан алып аның шигырьләре республика балалар газетасы “Яшь ленинчы”да, “Татарстан яшьләре”, “Социалистик Татарстан” газеталарында, “Ялкын”, “Азат хатын” (“Сөембикә”), “Казан утлары” журналларында еш басыла. Соңга таба шагыйрәнең аерым әсәрләре күмәк җыентыкларга кертелә (“Беренче карлыгачлар”, 1969; “Беренче адымнар”, 1971, “Кызлар җыры”, 1977), кечкенәләр өчен “Бөрлегәнгә медаль”(1973), “Чүкеч нәни булышчы”(1977) кебек мөстәкыйль китаплар булып та чыга. Болар – шагыйрәнең эзләнү, үсү юлындагы беренче тәҗрибәләре.
70нче елларның икенче яртысыннан балап, Роза Хәлиуллина иҗат эше белән аеруча җитди шөгыльләнә. Бу елларда ул “Каенана” исемле поэмасын һәм күп санлы лирик шигырьләрен яза. Алар соңыннан, 1980 елда, “Агыйдел – аккош иле” исемле җыентыкка тупланып, укучылар хөкеменә тәкъдим ителәләр.


Илдус Фәиз.
Илдус Әхмәт улы Фәиз ("Илдус хәзрәт Фәиз, Илдус хәзрәт") — Болгар мәчете имам-хатыйбы, Татарстан мөфтие.
Ул 1963 елның 29 гыйнварында Татарстанның Тәтеш районы Зур Тарханнар авылында дөньяга килә. 1982—1984 елларда Совет армиясендә хезмәт итә. Казан театр училищесын тәмамлагач, 1989—1998 елларда Кәрим Тинчурин исемендәге Татар дәүләт драма һәм комедия театрында актер булып эшли. 2000 елда Исламны кабул итүгә 1000 ел исемендәге Казан югары мөселман мәдрәсәсен тәмамлый. 1999—2010 елларда Татарстан Диния нәзаратында пропаганда бүлеге мөдире. 2010—2011 елларда Татарстан Диния нәзараты җитәкчесенең беренче урынбасары. 2011 елның 13 апреленнән — мөфти.


Экология.
Эколо́гия ( — йорт, хуҗалык, тору урыны һәм λόγος — төшенчә, фән сүзләреннән) — тере организмнарның үзара һәм тирәлекләре белән тәэсирен өйрәнүче фән. "Экология" төшенчәсен беренче булып немец биологы Эрнст Геккель тәкъдим итә.


Эрнст Геккель.
Эрнст Ге́нрих Фили́пп А́вгуст Ге́ккель (; 16 февраль, 1834, Потсдам — 9 август, 1919, Йена) — алман табигать фәннәре белгече һәм фәлсәфәчесе. Экология төшенчәсен гамәлгә кертүче.


Меланезия.
Мелане́зия (һәм lang-grc2|νῆσος — "кара утраулар" сүзтезмәсеннән) — Тын океандагы утраулар төркеме. Утрауларның төп халкы полинезия телләрендә дә, меланезия телләрендә дә сөйләшмәүләре һәм кара тәнле булулары белән тирә яктагы халыклардан аерыла.


15 июнь.
15 июнь — Милади тәкъвимендә алтынчы айның унбишенче көне. Ел ахырына кадәр 199 көн кала.


Хәмид Колмәмәт.
Хәмит Мөхәммәд улы Колмәмәт (Азимов) — татар артисты.
Ул 1895 елда туа. Иҗат эшчәнлеген беренче татар профессионал драма труппасы “Сәйяр”да ук башлап җибәргәннәрдән берсе. “Татар театрының остасы” Габдулла Кариевтан беренче иҗат күнекмәләре алган актер гражданнар сугышы чорында төрле фронт бригадалары труппаларында, егерменче елларда Кызыл Октябрь исемендәге һәм башка театр коллективларында, ә утызынчы елларда күбрәк Татар дәүләт академия театры сәхнәсендә уйный. 1939 елдан алып гомеренең соңгы көннәренә кадәр ул Республика күчмә театры артисты.
Иҗат гомере бик иртә өзелүгә карамастан, Х. Колмәмәт шактый бай мирас калдыра. Ул башкарган рольләр арасында татар, рус, дөнья классикасы әсәрләрендә уйналганнары аеруча уңышлылардан санала. Арадан бигрәк тә Хәбибрахман (Галиәсгар Камал, “Беренче театр”), Исмәгыйль (Мирхәйдәр Фәйзи, “Галиябану”), Кара фикер (Гафур Коләхмәтов, “Кызыл һәм Кара”), Земляника (Николай Гоголь, “Ревизор”), Яго, Клавдий (Уильям Шекспир, “Отелло”, “Гамлет”) кебекләре кабатланмас төсмер үзенчәлекләре, катлаулы характерлары белән аерылып торалар.
Актер 1942 елда вафат була.


Шамун Фидаи.
Шамун Фидаи, чын исеме Касыйм Хәсән улы Шакирҗанов — гражданнар сугышы чорында революцион рухлы романтик шигырьләре белән танылган шагыйрь.
Ул 1902 елның 15 июнендә Оренбург шәһәрендә туа. Касыйм чагыштырмача мул тормышлы, ләкин бик диндар гаиләдә тәрбияләнеп үсә. Мәктәп яшенә җиткәч, әтисе аны Оренбургтагы иң кадим мәдрәсәләрнең берсенә укырга бирә. Мәдрәсә елларында Касыйм үзлегеннән күп укый, шәһәрдәге шәкертләр хәрәкәтендә, ә февраль инкыйлабыннан соң Вакытлы хөкүмәткә, империалистик сугышка каршы оештырылган митингларда актив катнаша.
1917-1918 елларда ул, Уфага китеп, укуын “Галия” мәдрәсәсендә дәвам иттерә. Нәкъ шушы чорда аның әдәби иҗат эшчәнлеге башлана, әүвәл мәдрәсәдәге "Парлак" һәм "Борау" исемле кулъязма журналларда, аннары "Алга" газетасында беренче шигырьләре һәм "Сугыш, тукта!" исемле нәсере дөнья күрә.
Уфага килеп, Касыйм революцион яшьләр һәм кызыл гаскәриләр арасында күп төрле җәмәгать эше алып бара: җыелышларда, митингларда чыгышлар ясый, спектакльләр, концертлар һәм әдәби кичәләр оештырыша. Көнчыгыш фронтының Бишенче Кызыл Армия политбүлеге органы "Кызыл яу" газетасында "Шамун Фидаи" имзасы белән революцион шигырьләрен бастыра. 1919 елда Колчак Уфаны басып алгач, ул "Кызыл яу” газетасы хезмәткәрләре белән бергә Бәләбәйгә чигенә, аннары, Оренбургка җибәрелеп, анда беренче коммунистик яшьләр союзы оештыру буенча актив катнаша. Бәләбәй һәм Оренбургта яшәгән шушы айларында аңа, кулына корал алып, Колчак һәм Дутов бандаларына каршы сугыш хәрәкәтләрендә дә еш кына катнашырга туры килә.
1919-1920 еллар арасында Оренбург һәм Уфа газеталарында аның шактый санда шигырьләре, нәсерләре дөнья күрә.
1920 елның июнь урталарында, комсомол эше белән авылга командировкага барышлый, юлда, Шамун Фидаи һәм аның иптәше кулаклар тарафыннан ерткычларча үтерелә.
Шамун Фидаиның зур булмаган әдәби мирасы, үзенең иҗтимагый яңгырашы һәм революцион рухы белән, татар совет поэзиясенең башлангыч чорындагы үзенчәлекле бер сәхифәсен тәшкил итә.


Абдулла Гомәр.
Абдулла Гомәр, чын исеме Габдулла Закир улы Гомәров — тәрҗемәче, журналист.
Ул 1906 елның 15 июнендә Оренбург шәһәрендә туа. Шунда рус мәктәбендә җиде сыйныф тәмамлагач, 1925 елда Казанга килә һәм КДУның башта хәзерлек бүлегендә, аннары физика-математика факультетында укый. Икенче курсны тәмамлаганнан соң, укуын ташларга мәҗбүр булып, журналистлык эшенә күчә: 1928 елдан алып 1942 елга кадәр берөзлексез Татарстан язучыларының әдәби журналлары “Яңалиф” һәм “Совет әдәбияты” (“Казан утлары”) редакцияләрендә башта әдәби хезмәткәр, соңыннан җаваплы сәркатип булып эшли. 1942-1954 елларда А. Гомәр Татарстан китап нәшриятында матур әдәбият редакциясе мөдире, 1954-1963 елларда “Совет әдәбияты” журналының баш редакторы һәм Татарстан Язучылар берлегенең әдәби консультанты хезмәтендә була.
Абдулла Гомәрнең иҗади мирасы башлыча әдәби тәрҗемә өлкәсенә карый. Тәрҗемә эше белән ул 1928 елда шөгыльләнә башлый. Шуннан бирле аның тәрҗемәсендә аерым китап булып ике дистәдән артык әдәби әсәр басылып чыга. Алар арасында Л.Толстой, А.Толстой, А.Барбюс, Н.Вирта, Л.Никулин хикәяләре, Я.Гашекның “Бравый солдат Швейк” романы, Э.Войничның “Овод” һ.б шундый төрле ил һәм төрле чор язучыларының күренекле әсәрләре бар. Әдәби тәрҗемә өлкәсендәге хезмәтләре өчен 1941 елда аны СССР Язучылар Союзына кабул итәләр.
50-60нчы елларда А.Гомәрнең көндәлек матбугатта тәрҗемә әсәрләргә рецензияләре һәм әдәби процесска караган тәнкыйть мәкаләләре дә еш басыла.
Абдулла Гомәр 1974 елның 7 июлендә Казанда вафат була.


Илдус Закиров.
Илдус Мөхәммәтгали улы Закиров — галим, техник фәннәр докторы, академик, Татарстанның атказанган фән һәм техника эшлеклесе.
Илдус Закиров 1938 елның 15 июнендә Балтач авылында туган. 1945 елда Нурлат урта мәктәбенә укырга керә һәм монда җиде сыйныф укый. 1955 елда Актаныш районының Пучы урта мәктәбен алтын медаль белән тәмамлый. Шул ук елда А.Н.Туполев исемендәге Казан авиация институтының очу аппаратлары двигательләре факультетына укырга керә. Шушы көннән бүгенгәчә аның хезмәт юлы әлеге институт белән бәйле. 1961 елда институтны тәмамлагач ул ассистент, өлкән укытучы, доцент, профессор, кафедра мөдире, фәнни эшләр буенча проректор баскычларын үтә. Хәзерге көндә дә институтның очу аппаратлары җитештерү технологиясе кафедрасы мөдире.
И. Закиров 1995 елда Дәүләт сәнәгать, бизнес һәм приватизация институты директоры итеп билгеләнә, Татарстан Республикасы дәүләт милке белән идарә итү Дәүләт комитетының коллегиясе әгъзасы булып сайлана.
И.М.Закиров – авиация техникасы һәм машина төзүнең башка тармакларында юка стеналы конструкцияләрне пластик юл белән формалаштыру процесс һәм ысулларын модельләштерү һәм проектлаштыру өлкәсендә күренекле галим, 200дән артык фәнни хезмәт, 11 фәнни китап һәм дәреслекләр, 52 СССР һәм Россия, дистәләгән халыкара авторлык таныклык һәм патентлары авторы. Аның хезмәтләре Алмания, Бөекбритания, Япония, Франция, Швейцария һ.б. күп илләрдә басылган. Ул уйлап тапкан җайланмалар җәм җитештерү ысуллары Казан, Мәскәү, Ульяновск, Ташкент, Самара, Киев, Воронеж, Харьков, Алма-Ата, Брянск һ.б. шәһәрләрнең зур предприятиеләрендә гамәлгә ашырылган.
Зур фәнни хезмәтләре өчен И. Закировка 1994 елда Татарстан Республикасының атказанган фән һәм техника эшлеклесе дигән абруйлы исем бирелде. 1992 елда ул Татарстан Фәннәр академиясе, 1994 елда Русия Федерациясенең Сыйфат проблемалары академиясе академигы итеп сайланды. Уйлап табу һәм рационализаторлык тәкъдимнәре 1985 елда Бөтенсоюз халык хуҗалыгы казанышлары күргәзмәсенең көмеш, 1988 һәм 1989 елларда— алтын медальләре белән бәяләнде. 1986 елда иң яхшы фәнни хезмәт өчен СССР Югары уку йортлары Дәүләт комитеты премиясен алды. 1989 елда аңа халык хуҗалыгының иң әһәмиятле юнәлеш һәм тармакларында комплекслы фәнни, проект-конструкторлык һәм технологик эшләр башкарганы һәм ул тикшеренүләрнең нәтиҗәләрен гамәлгә ашырганы өчен СССР Министрлар Советы премиясе бирелде.
Галим бүген дә киң колачлы фәнни эш алып бара. Аның җитәкчелегендә очу аппаратларының яңа, техник яктан ныграк һәм күпкә җиңелрәк булган тышлау материалы (складчатая обшивка) тәкъдим ителде һәм халыкара «Аэробус» концерны белән берлектә тормышка ашырыла. Бу тышлау материалының соңгы ике күрсәткече (ныклык һәм җиңеллек) бигрәк тә әһәмиятле. Ул очу аппаратларының авырлыгын 30-35 %ка киметергә һәм бер үк вакытта ныклыгын күтәрергә, эксплуатация срогын озайтырга мөмкинлек бирә. Бу исә авиация сәнәгате өчен революцион дәрәҗәдәге казаныш. И. Закиров җитәкчелегендәге Казан галимнәре бу яңалыкны промышленностька кертеп, аны җитештерү технологиясен дә эшләделәр һәм сигез яңа патентка ия булдылар.


Данте Алигьери.
Да́нте Алигье́ри (итал. "Dante Alighieri"), тулы исем Дуранте дельи Алигьери (1265 елның мае/июне — 1321 елның 13 яки 14 сентябре) — мәшһүр итальян шагыйре, итальян әдәби теленә нигез салучыларыннан берсе. «Комедия» поэмасының язучы.
Биография.
Гайлә өшәнчеге буенча, Данте ата-аналары Элизей тамырыннан чыкканнар. Ул 1265 елның май яки июнендә туган. Данте балачагы билгеленмәгән. 1274 елында тугыз яшьле малай Беатриче Портинари кызына гашыйк булган. Бу кыз гомерлек аның ниятләрнең иясе була, ләкин үзе ул үз вакытында таралган эшлекле никахына керә.
Данте Алигьере гайләсе флорентия Черки партиясенең ягын тотканнар.
Данте Алигьери
Данте Алигьери
Данте Алигьери
Данте Алигьери


Сөембикә манарасы.
Сөембикә манарасы ("Сөенбикә манарасы, Söyembikä manarası", "Хан мәчете") — Казан кирмәнендә урнашкан манара. Элек татарларда Хан мәчете буларак аталды, ләкин соңарак русларда йөргән "Башня Сююмбике" исеме белән атала башлады.
Сөембикә манарасы — Казанның танылган архитектура символы. Ул "авышлы биналар" санына керә, чөнки ул төньяк-көнчыгыш ягына 1,98 метрга ава. Якынча 1730 елларда манарага икебашлы бөркет урнаштырылды. 1980 елларда татар җәмагатьчелеге таләбе буенча манарада Ислам символы — ярым ай урнаштырылды.
Үзенең хәзерге вариантында манара 1690 еллардан соң төзелгән диеп санала. Ләкин, башка версияләргә күрә, манара Казан ханлыгы чорында төзелгән һәм шушы вакыттан калган бердәнбер тарихи бина.


Джомолунгма.
Джомолунгма (тиб. ཇོ་མོ་གླང་མ), Эверест (ингл. "Mount Everest"), яки Сагарматха (непальча सगरमाथा) — Җир шарының иң югары ноктасы. Төрле мәгълүматларга караганда аның биеклеге 8844тән 8852 метрга кадәр җитә. Гималай тауларында урнаша. Непал һәм Кытай чикләрендә урнаша.


Гомәр Гали.
Гомәр Гали — татар язучысы, әдәби тәнкыйтьче.
Ул 1900 елның 16 июнендә Татарстанның Буа районы Яңа Тинчәле авылында туган. Авыл мәдрәсәсен тәмамлагач, Донбасска китә һәм 1919 елга кадәр шахтада эшли. Гражданнар сугышында катнаша. Казанга килеп, Татар коммунистлар университетының әдәбият бүлегенә укырга керә. 1925 елда аны тәмамлагач, “Безнең юл” журналында, соңрак Татарстан китап нәшриятында эшли, югары уку йортларында әдәбияттан дәресләр алып бара, әдәби иҗат белән дә шөгыльләнә. Ул “Ат саклаганда”, “Таң кияве”, “Беренче мәхәббәт”, "Утыз бишәү, әти” һ.б.ш. хикәяләр, күпсанлы тәнкыйть мәкаләләре, рецензияләр яза.
Аның “Бәхет”, “Биктимер ничек эшче булды”, “Чит илләрдә”, “Кубан буйларында”, “Нәфисә җиңги”, “Г.Гали хикәяләре” дигән хикәя китаплары, “Сайланма әсәрләр”, “Ун ел эчендә татар әдәбияты”, “Пролетар әдәбияты өчен көрәшкәндә” дигән әдәби тәнкыйть мәкаләләре тупланган җыентыклары дөнья күрде.
Гомәр Гали 1954 елда вафат була.


Ярлы Кәрим.
Ярлы Кәрим, чын исеме Габдулла Әхмәтвали улы Кәримов — татар шагыйре.
Ул 1901 елның 16 июнендә Уфа губернасының Бәләбәй өязе (хәзерге Башкортстанның Бишбүләк районы) Ает авылында мулла гаиләсендә туа. Башта авылның мәхәллә мәктәбендә, соңыннан Оренбургтагы “Хөсәения” мәдрәсәсендә укый. Бөек Октябрь инкыйлабы көннәрендә мәдрәсәне ташлап китә һәм илдә Совет хөкүмәте урнаштыру өчен башланган көрәш юлына баса. 1918 елда Петроградны Юденич ак бандалары һөҗүменнән саклап калуда актив катнаша, шунда каты яралана. 1921-1922 елларда Мәскәүдә Көнчыгыш хезмәт ияләренең коммунистик университетында укып кайтканнан соң, ул 1926 елга кадәр Казанда, Уфада һәм Башкортстан республикасының Белорецк кантонында газета һәм партия эшендә була. 1926 елда Ярлы Кәрим, гражданнар сугышында алган яралар һәм контузияләр нәтиҗәсендә каты авырып китеп, хастаханәгә эләгә һәм шул авыруыннан терелә алмыйча, 1937 елда Уфада вафат була.
Ярлы Кәрим – 20нче еллар башында әдәбият мәйданына килгән шагыйрьләрнең берсе. Аның әдәби мирасы күләм ягыннан зур түгел. Бу мирас 1919-1925 еллар арасында Төркстан фронтының органы “Кызыл маяк” газетасында, Уфа, Казан, Мәскәүдәге татар көндәлек матбугатында басылып чыккан берничә дистә шигырьдән гыйбарәт. Ярлы Кәримнең әдәби иҗаты һәм тормыш үрнәге аның бертуган энесе – күренекле татар шагыйре Фатих Кәримнең дә шәхес һәм язучы буларак формалашуында уңай роль уйнавы билгеле.
Ярлы Кәрим шигъриятенең аерым үрнәкләре “Татар поэзиясе антологиясе”ндә (1957) китерелә.


Рифкать Закиров.
Рифкать Закиров 1938 елның 16 июнендә Актаныш районы Усы авылында туа. Башта киң профильле механизатор һөнәрен үзләштерә. Шул белгечлек буенча эшли. Аннары шахталарда күмер чыгара. Кечкенәдән үк шигърияткә тартыла. Нечкә күңелле, моңга-хискә бай иҗади шәхес-шагыйрь шигырь, поэмалар яза. Аның “Шахтер моңы”, “Ай сөярмен, ел сөярмен”, “Йөрәк уты” дигән шигырь китаплары һәм “Гамьле моң” исемле күләмле поэмасы дөнья күрә.
Р.Закировның чагыштырмача зур булмаган шигъри иҗатын, нигездә, үз язмышына бәйле күңел кичерешләре, балачак хатирәләренең, туган җир, туган табигать, бүгенге болгавыр заманыбыз турындагы шәхси уй-хисләренең шигырь калыбына салынган язмасы, аның фәлсәфи-лирик бер чагылышы дип бәяләргә мөмкин.
Шигырьләре тыйнак моң-сагыш белән өтелгән, аларда вакыт-вакыт күңел төшенкелегенә бирелү, ризасызлык, ачыргалану мотивлары да үзләрен сиздереп куя. Аның әсәрләре формасы ягыннан традицион калыпта язылган.


Марат Әхмәтов.
Марат Готыф улы Әхмәтов 1954 елның 16 июнендә Арча районының Хәсәншәех авылында туган. Кенә урта мәктәбен тәмамлый. 1971-1976 елларда Казан ветеринария институтында укый, ветеринария табибы белгечлеге ала.
М.Г. Әхмәтов 1976 елның августында студент елларында ук үзе практика үткән Чапаев исемендәге колхозга баш ветеринария табибы булып эшкә килә. Монда эшләгән ике ел дәвер эчендә ул үзен тирән хәзерлекле, эшкә бөтен күңеле белән бирелгән, кешеләрне хөрмәт итүче, аларның гозерләрен үтәү өчен җан атып торган белгеч һәм шәхес итеп таныта. Шуның өчен дә 24 яшьлек яшь белгечне район җитәкчелеге ныклы ышаныч белән төшенкелек һәм артталыктан чыга алмаган «Алга» колхозына рәис итеп тәкъдим итә. Колхозчылар бу ышанычка таянып аны үзләренең рәисе итеп бертавыштан сайлап куялар. Аның җитәкчелегендә хуҗалык беренче елдан ук күркәм хезмәт нәтиҗәләре күрсәтә. Кырлардан югары уңыш алына, дәүләт заданиесе икеләтә арттырып үтәлә. Терлекчелек текә күтәрелеш ала. Иң артта сөйрәлгән колхоз, мәсәлән, сыерлардан сөт савып алу буенча 2 ел эчендә районның иң алдынгы хуҗалыклары сафына баса. Хуҗалыкның экономикасы ныгый, киң күләмдә төзелеш эшләре башлана. Монда да яңа рәис кешеләр, алар турында кайгырту, аларның сүзенә игътибарлы булуны үз эшенең төп принцибы итеп ала.
Булдыклы җитәкчене 1983 елда район коммунистлары партия райкомының икенче секретаре итеп сайлыйлар – аның җилкәсенә тулаем районның авыл хуҗалыгы өчен җаваплылык бурычы салына. Армый-талмый эзләнү, колхозларда, алардагы хезмәт коллективларында булу, хезмәт кешеләре белән аралашу, аларны канатландыру, аларга ярдәм итү юлларын эзләү һәм табу – секретарьнең эш көннәре шушы колач иңләмәс мәшәкать-борчулар белән уза.
1985 елның январе. М.Г. Әхмәтов КПССның Балтач район комитетының беренче секретаре – районның төп җитәкчесе итеп сайлана. Тиздән ил күләмендә борчулы, болгавыр таркалыш еллары башлана. Әмма шушы иң кыен, иң авыр елларда да Балтач районы үсү-алгарыш юлыннан тайпылмый. Гасырлар буе авыл халкының хыялы булган масштаблы социаль проблемалар хәл ителә. Район тулысынча табигый газ белән тәэмин ителә, барлык авыллар диярлек асфальт юллар белән тоташа, күп яңа социаль объектлар төзелеп сафка баса, халыкны социаль яклау буенча күләмле һәм нәтиҗәле чаралар күрелә. Район тарихы мондый темплар белән үсү чорын белми. Җитештерү тармагында да үсеш тизләнеш белән бара. Игеннәрдән уңыш алуда район тарихында булмаган нәтиҗәләргә ирешелә, терлекчелектән продукция алу арта. Фермерлыкка, эшмәкәрлеккә, яңача хуҗалык итүгә, һәр уңай инициативага киң юл ачыла. Ил тормышында катастрофик төшенкелек еллары Балтач районы өчен гөрләп үсү, яңарыш еллары булды.
Бу эшләрнең, бу нәтиҗәләрнең барысы да М.Г. Әхмәтовның, ул җитәкләгән район хакимиятенең тынгысыз, иҗади эшчәнлеге нәтиҗәсе. Шушы хезмәтләре өчен Балтач районы халкы аңа эчкерсез рәхмәт, хөрмәт хисләре саклый. Ул һәр Балтач кешесенең күңелендә.
М.Г. Әхмәтов 1999 елның маенда Татарстан Республикасы Премьер-Министрының беренче урынбасары – авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министры итеп билгеләнде. Әлеге югары постта да ул үзе күп игелек кылган Балтач төбәген, аның кешеләрен онытмый, бу якның эзлекле үсешенә һәрвакыт матди һәм рухи ярдәм итә.
Балтачлылар М.Г. Әхмәтовны күп мәртәбә халык депутатларының район Советы, берничә мәртәбә Татарстан Республикасының Дәүләт Советы депутаты итеп сайладылар. 1992 елда аңа Татарстан Республикасының атказанган авыл хуҗалыгы хезмәткәре исеме бирелде. Ватаныбыз аның хезмәтләрен 1983 елда «Почет билгесе», 1995 елда «Дуслык» һәм 2001 елда «Ватанга аеруча хезмәт күрсәткән өчен» орденнары белән бәяләде.


БМО Иминлек Шурасы.
БМО Иминлек Шурасы (ингл. "United Nations Security Council", фр. "Conseil de sécurité de l'ONU", гарәб. مجلس أمن الأمم المتحدة‎‎, кыт. 联合国安全理事会, исп. "Consejo de Seguridad de la ONU") — һәрдаим эшләгән БМО органы. Иминлек Шурасы БМОның тынычлык артыннын күзәткән төп органы.


Дэвид Кэмерон.
Дэвид Уильям Дональд Кэ́мерон (ингл. "David William Donald Cameron", 1966 елның 9 октябрендә Лондонда туды) — британия сәясәтчесе, 2005 елдан Консерватив партиясе җитәкчесе, 2010 елның 11 маеннан Бөекбритания премьер-министры.


17 июнь.
17 июнь — Милади тәкъвимендә алтынчы айның унҗиденче көне. Ел ахырына кадәр 197 көн кала.


Федор Достоевский.
Фёдор Миха́йлович Достое́вский (30 октябрь (11 ноябрь) 1821, Мәскәү, Россия империясе — 28 январь (9 февраль) 1881, Санкт-Петербург, Россия империясе) — рус әдәбиятының иң олы һәм иң танылган язучыларының берсе, фәлсәфәче.
Яшь чагы.
Фёдор Михайлович Достоевский 1821 елның 30 октябрендә (11 ноябрьдә) Мәскәүдә туа. Атасы Михаил Андреевич ярлылар өчен хастаханәдә табип булып эшли. Әнисе сәүдәгәрләр гаиләсеннән була.
Достоевскийга 15 яшь булганда аның анасы үпкә авыруыннан үлә. 1839 елда атасының крестьяннар тарафыннан үтерелүе турында хәбәр килә.
1845 елда аның беренче әсәре «Бедные люди» () романы дөнья күрә һәм тәнкыйтьчеләрнең һәм укучыларның югары бәясенә лаек була.
Кулга алынуы, "үлем җәзасы" һәм сөрген.
«Белые ночи» әсәрен бастырганнан соң күп тә үтми, әдип "Петрашевский эше" белән бәйле рәвештә кулга алына. Язучы үзенең бу эшкә катнашы булмавын турында әйтүенә карамастан, аны гаепле дип табалар. Достоевскийны үлем җәзасына хөкем итәләр, ләкин соңгы мизгелдә бу карар сөргенгә алмаштырыла. Ул дүрт еллык сөргенне Омскта үткәрә.
Иҗатының чәчәк атуы.
1866 елда өч атна эчендә Достоевский «Игрок» романын яза. 1872 — «Бесы» романы, 1873 — «Дневник писателя» (языла башлый, 1875 — «Подросток» (), 1876 — «Кроткая» (), 1879—1880 — «Братья Карамазовы» ().


Рөстәм Мингалим.
Рөстәм Гали улы Мингалим — татар шагыйре, драматург, Татарстанның халык шагыйре.
Ул 1937 елның 15 августында Самара өлкәсенең Камышлы (хәзерге Келәүле) районындагы Йолдыз авылында игенче гаиләсендә дөньяга килә. Җидееллык мәктәпне Йолдыз һәм Дәүләткол авылларында тәмамлаганнан соң, Татарстанның Бөгелмә шәһәрендә авыл хуҗалыгы училищесында белем ала. 1955-1956 елларда ул Казакъстанның Күкчәтау өлкәсендә тракторчы һәм комбайнчы, 1956-1958 елларда Ташкент заводларында слесарь һәм станоклар көйләүче, соңыннан Бөгелмә шәһәрендә йөк ташучы булып эшли. 1962-1967 елларда Казан дәүләт университетының татар теле һәм әдәбияты бүлегендә укый. Укуын тәмамлагач, сигез ел дәвамында “Яшь ленинчы” газетасы редакциясендә әдәби хезмәткәр һәм җаваплы сәркатип вазыйфаларын башкара. 1975-1977 һәм 1989-1997 елларда Татарстан Язучылар берлеге аппаратында әдәби консультант булып эшли. 1977-1980 елларда Рөстәм Мингалим Мәскәүдә СССР Язучылар берлеге каршындагы Югары әдәби курсларны һәм Дәүләт театр сәнгате институты (ГИТИС) каршындагы берьеллык театр курсларын тәмамлый.
Аның “Эй, кояшым”, “Күз карасы”, “Юл өстендә тургай”, “Шигырьләр һәм поэмалар” исемле шигъри; “Тау астында илле бүре” исемле пьеса җыентыклары һәм башка китаплары дөнья күргән. Рөстәм Мингалимнең шулай ук балалар өчен язган әсәрләре “Ә сәгать келт-келт итә” (1968), “Уйланырга кирәк” (1971), “Төнге әкият” (1973), “Бәхетле исем” (1977), “Галстуклы кәҗә” (1992), “Их, Самара яклары” (1998) һ.б. җыентыкларында чагылыш тапты.
Әдип драматургия өлкәсендә дә актив эшли. Заманның проблемаларына багышлаган, идеянең сәнгатьчә бирелеше, психологизмы, кызыклы образлар системасы белән аерылып торган әсәрләрдән “Кунак кызы гел килмәс” (1984) лирик комедиясен, “Тау астында – бүре” (1979) сатирик комедиясен, “Кайда сез, ирләр?” (1975) моңсу комедиясен, “Кире уйларга соң инде” (1978) драмасын, “Өченче бүлмәдә эт яши” (1980), “Әгәр булса борчуларың” (1986) драматик хикәясен, “Сабый туды” (1988) драмасын һ.б. санарга мөмкин. Рабит Батулла белән берлектә иҗат ителгән “Сандугач сары түгел” (1989) драмасы да теманың актуальлеге белән укучыны җәлеп итә.
Курчак театры өчен язылган әсәрләрендә бала күңелен яхшы аңлау нәтиҗәсендә нәниләр өчен кызыклы образлар урын алды. Мәсәлән, “Урман улы Зурмөгез”, “Сихерләнгән урман”, “Шүрәлеләр үч алмый”, “Сәер кешеләр, батыр малай һәм артист попугай” һ.б. пьеса-әкиятләре яшь укучының күңелен яулый.
Рөстәм Миңгалим киносценарийлар авторы буларак та билгеле. Ризван Хәмид белән берлектә әдип “Идегәй” исемле тарихи киносценариен иҗат итте. Яшь автор Эсфир Яһудин белән берлектә язылган “Ак метеор” киносценариесе матбугата нәшер ителә.
Рөстәм Мингалим 2005 елда “Дәрт чүлмәге” шигъри җыентыгы өчен Тукай бүләгенә ия булды. 1987 елда ТАССРның атказанган сәнгать эшлеклесе исеме бирелә. 1977 елда Татарстан язучылар берлегенең Абдулла Алиш исемендәге бүләгенә лаек була.


Һәйкәл.
Һәйкәл — нинди дә булса кешенең, вакыйганың, урынның, персонажның данын саклау өчен ясалган корылма. Күбесенчә, мемориаль функциядән башка һәйкәлләрнең максаты юк.
Еш кына һәйкәлләр берәр нинди мәйданның яки иҗтимагый урынның үзәге булып тора.


18 июнь.
18 июнь — Милади тәкъвимендә алтынчы айның унсигезенче көне. Ел ахырына кадәр 196 көн кала.


Болгар мәчете.
Болгар мәчете — Казанда урнашкан мәчет. Мәчет имамы — Илдус Фәиз.
Тарих.
Мәчетнең кирпеч бинасы 1991 - 1993 елларда архитекторлар В.П.Логинов һәм Е.И.Прокофьев проекты буенча төзелә.


1838 ел.
1838 ел — Милади тәкъвимендә дүшәмбе көненнән башланган ел.


1837 ел.
1837 ел — Милади тәкъвимендә якшәмбе көненнән башланган ел.


1836 ел.
1836 ел — Милади тәкъвимендә җомга көненнән башланган ел.


1834 ел.
1834 ел — Милади тәкъвимендә чәршәмбе көненнән башланган ел.


1833 ел.
1833 ел — Милади тәкъвимендә сишәмбе көненнән башланган ел.


19 июнь.
19 июнь — Милади тәкъвимендә алтынчы айның унтугызынчы көне. Ел ахырына кадәр 195 көн кала.


1823 ел.
1823 ел — Милади тәкъвиме буенча чәршәмбе көненнән башланган ел.


1822 ел.
1822 ел — Милади тәкъвиме буенча чәршәмбе көненнән башланган ел.


Йөрәк.
Йөрәк — Канны артерияләр, веналар һәм капиллярлар буенча куучы кеше яки хайван тәне әгъзасы.


Кеше йөрәге.
Кеше йөрәге — кеше тәнендә булган, канны бөтен организм буйлап тараткан әгъза.


Хокук.
Хокук — кеше эшли алган һәм алмаган эшләр чикләрен билгеләүче иҗтимагый-фәнни төркем. Төрле чыганакларда "хокук" сүзе төрлечә аңлатыла.


Музей.
Музе́й (грек теленнән μουσεῖον — Музалар йорты) — тарих, материаль һәм рухи мәдәният объектларын, һәйкәлләрен җыя, өйрәнә, саклый торган махсус оешма-бина.


Аттила.
Атти́ла (, үлеме 453 елда) — хуннарның 434 - 453 елдагы җитәкчесе. Үз кулы астында Рейн белән Кара диңгез арасында яшәүче кабиләләрне берләштерә.


Атилла Расих.
Атилла Расих, тулы исеме Атилла Кадыйр улы Рәсүлев — күренекле татар язучысы, Хезмәт Кызыл Байрагы (1976), «Почет Билгесе» (1966) ордены лауреаты, Г.Тукай исемендәге ТР Дәүләт премиясе иясе (1981), СССР Язучылар берлеге әгъзасы (1946 елдан).
Тормыш юлы.
Ул 1916 елның 16 сентябрендә Төркиянең Истанбул шәһәрендә дөньяга килә. Беренче бөтендөнья сугышы чорында аның әтисе Кадыйр (Габделкадыйр) җәмәгате һәм якын туганнары белән хаҗ сәфәренә киткән җиреннән, ил чикләре ябылу сәбәпле, Төркиядә тоткарланып калган була. Русиядәге төп торган җирләренә — Троицк шәһәренә алар Атилла туганнан соң ике ел ярым вакыт үткәч — 1918 елның мартында гына әйләнеп кайталар, ә баланың туу вакыты бабасы Зәйнулла хәзрәт тарафыннан ялгышыпмы, башка берәр сәбәптәнме мәчет дәфтәренә (метрикага) 1916 ел белән теркәлә.
Унике яшенә кадәр Атилла Троицк шәһәрендә яши һәм татар мәктәбендә укый. Алтынчы сыйныфка укырга килгәч, аны мулла малае сылтавы белән мәктәптән сөрәләр. Шуннан соң Рәсүлевләр гаиләсе 1928 елда Троицкины ташлап Казанга күчеп китәргә мәҗбүр була. Биредә Атилла укуын бишенче сыйныфтан башлап җидееллык рус мәктәбендә, аннары Вахитов исемендәге сабын заводы каршындагы урта белем бирә торган ФЗӨ (фабрика-завод өйрәнчекләре) мәктәбендә дәвам иттерә. ФЗӨ мәктәбен тәмамлагач, ул 1933 елның көзенә кадәр шул ук заводта токарь булып эшли. Югары белем алуны үзенә максат итеп куйган Атилла шул елны ук Казанда әле күптән түгел генә ачылган авиация институтына укырга керергә гариза бирә. Дус-ишләренең киңәше белән ул, үзе турындагы анкетаны тутырганда, нәсел-чыгышын хезмәткәр гаиләсеннән дип күрсәтә. Әмма берничә айдан соң бу фаш ителә, һәм аны, «чыгышын яшереп совет югары уку йортына кереп оялаган дошман элементы» дип, институттан куып чыгаралар. Шулай да студент егет, рухын төшермичә, үзенең гражданлык хокуклары өчен көрәшергә карар кыла. Ул, кирәкле кәгазьләрен әзерләп һәм СССР Югары уку йортлары халык комиссариаты җитәкчелегенә гариза язып, Мәскәүгә китә, анда атна-ун көн чамасы наркомат бинасы бусагасын таптап йөри торгач, гаризасына уңай рәсми җавап алуга ирешә аңа югары уку йортына укырга керү хокукы кире кайтарыла.
Аннары Атилла Расих Казанга кайта, монда идеологиягә бөтенләй катышы булмаган уку йортына — Казан дәүләт ветеринария институтына укырга керә. Анда ул 1934—1938 елларда укый. Институтны тәмамлагач, бераз Дагстанда, аннары Татарстан Җир эшләре комиссариатында зоотехник булып эшли. 1940 елның гыйнварында хәрби хезмәткә чакырыла һәм, хәрби хезмәт мөддәте туларга санаулы көннәр генә калганда Алмания белән сугыш башланып, 1941 елның көзендә фронтка озатыла, Ватан сугышы беткәнче, хәрәкәттәге армиядә була: хәрби фельдшер сыйфатында Мәскәүдән алып Эльба елгасы ярларына кадәр сугышчан юл уза.
1945 елның ахырында армиядән исән-имин кайта, аннары язучы Татарстанның Республика терлекчелек станциясендә кече гыйльми хезмәткәр булып эшли башлый, 1947—1950 елларда Казан дәүләт ветеринария институты каршындагы аспирантурада укып, 1950 елда кандидатлык диссертациясен яклый, аннары 1976 елга кадәр шул ук институтның терлекчелек кафедрасында башта ассистент, соңыннан доцент хезмәтләрен башкара. Аның шуннан соңгы хезмәт эшчәнлеге тулысынча әдәби иҗат белән бәйле.
Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясен Атилла Расих «Язгы авазлар», «Ике буйдак», «Сынау» романнары өчен ала.
1996 елның 9 маенда язучы Казанда вафат була, Яңа бистә зиратында җирләнә.
Иҗат.
Мәктәптә укыган чагында ук Атилла Расих шигырьләр һәм балалар сәхнәсе өчен пьесалар язуда актив катнаша. 1930 елда Мәскәүдә Муса Җәлил мөхәррирлегендә чыккан «Октябрь баласы» журналында «Атилла Расих» имзасы белән (тәхәллүсне кендек әбисе Расиха исеменнән ала) аның «Борылыш» исемле беренче хикәясе басыла. Хикәя әдәби җәһәттән әле бик йомшак булса да, матбугатта исеме күренү яшь каләм тибрәтүчене канатландырып җибәрә. Ул Вахитов исемендәге сабын заводының күптиражлы газетасы каршында оештырылган әдәби түгәрәккә мавыгып йөри башлый һәм бу түгәрәккә шефлык итүче танылган әдипләрдән (Хәсән Туфан, Абдулла Алиш, Ибраһим Гази, Мирсәй Әмир һ.б.) киңәшләр ала, иҗат эше серләренә өйрәнә. Нәтиҗәдә 1934-1940 еллар арасында башта «Чаян», соңга таба «Совет әдәбияты» (хәзерге «Казан утлары») журналларында яшь әдипнең сәнгати яктан шактый шома язылган бер төркем юмористик хикәяләре («Касса янында», «Кызыл чүлмәк», «Карак» һ.б.) дөнья күрә.
Сугыш чорында ул фронттагы дәһшәтле вакыйгаларны, совет кешеләренең рухи ныклыгын тасвирлаган сугыш хикәяләрен иҗат итә («Ютазы егете», «Якташларым», «Дошман тылында», «Сагынылган мәхәббәт» һ.б.). Әдипнең күләмле беренче әсәре булган һәм укучылар арасында киң яңгыраш тапкан «Бәхет орлыклары» исемле маҗаралы повесте да (1945) фашизмга каршы аяусыз көрәшкә күтәрелгән гади совет кешесенең тапкырлыгына һәм батырлыгына дан булып яңгырый.
Атилла Расихның сугыштан соңгы әдәби эшчәнлеге иҗатының жанр һәм тема ягыннан байый, каләменең шомара, карашларының тирәнәя-җитдиләнә баруы, әсәрләрендә тормышның, яшәешнең хәл ителергә тиешле катлаулы мәсьәләләрен күтәрергә һәм чагылдырырга омтылуы белән характерлы.
Язучының күләмле әсәрләреннән институт, фән хезмәткәрләре турындагы «Ике буйдак» (1963), «Сынау» (1978) романнары, Беренче татар укчылар полкының Гражданнар сугышы елларындагы сугышчан юлы вакыйгаларына бәйләп тарихи дөреслек, объективлык проблемаларын күтәргән «Каһарманнар юлы» романы (1969), беренче татар революционеры Хөсәен Ямашевның тормышы һәм иҗтимагый эшчәнлегенә багышланган «Ямашев» тарихи трилогиясе (1967-1981) басылып чыгалар һәм әдәби тәнкыйтьтә уңай бәя алалар. Бу әсәрләр әдипнең иҗат активлыгын һәм тематик колачын күрсәтү белән бергә аның моңарчы татар прозасында яктыртылмаган тормыш күренешләрен, социаль катлауларны, кеше образларын сәнгатьчә гәүдәләндерергә кыю алынуы турында да сөйлиләр.
Бу елларда әдип хикәя һәм фәнни фантастика жанрларында да уңышлы эшләвен дәвам иттерә. «Бәхет орлыклары»ннан соң язылган «Сәхи бабай маҗаралары» (1956), «Хәвефле сынау» (1958), «Урланган хәзинә» (1960) исемле повестьлар татар әдәбиятының детектив һәм фәнни-фантастик жанры хәзинәсенә үзенчәлекле бер өлеш булып кертелергә хаклы.
Сиксәненче елларның урталарыннан башлап Атилла Расих үзенең нәсел шәҗәрәсенә, балачагына бәйле мәгълүматларны, драматик утызынчы һәм дәһшәтле сугыш елларына туры килгән гомеренең хәтердә сеңеп калган хатирәләрен, катлаулы күңел кичерешләрен теркәп калдыру нияте белән өч китаптан торган «Елларны кичерсәм» исемле истәлек-трилогиясен яза башлый. «Ишан оныгы» һәм «Кәгазьдәгеләр һәм хәтердәгеләр» исемнәре белән аталган беренче ике китап 1991 һәм 1993 елларда, беркадәр кыскартылып, «Казан утлары» журналында басыла, ә «Тыныч еллар күләгәсендә» исемле тәмамланмаган өченче китабыннан өзекләр шул ук журнал битләрендә әдипнең инде вафатыннан соң — 1997 елгы саннарда дөнья күрәләр.
Әдип — хикәя, очерк, публицистика жанрларында да актив эшли. Аның терлекчелек проблемаларына багышланган «Ык суы буенда» исемле язмалары һәм «Бөек могҗиза» дигән фәнни-популяр повесте аерым китаплар булып басылып чыга.
Атилла Расихның барлык төп әсәрләре диярлек рус теленә тәрҗемә ителә. Ул үзе дә тәрҗемәчелек белән мавыга. Мәсәлән, Э. Зрвильнең «Приключения доисторического мальчика» («Тарихкача яшәгән малайның күргәннәре», 1953) әсәрен, А. Беляевның «Человек-амфибия» («Су кешесе», 1959) фантастик романын татар теленә тәрҗемә итә.


Вахит Имамов.
Вахит Шәех улы Имамов (1954 елның 18 марты, Иске Байсар, Актаныш районы, Татарстан) — татар язучысы, тарихчы, Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы, Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре.
1954 елның 18 мартында Татарстанның Актаныш районы Иске Байсар авылында колхозчы гаиләсендә туган. 1971 елда туган авылында урта мәктәпне тәмамлаганнан соң, Казанга килеп, моторлар төзү берләшмәсендә металл кырдыручы (токарь) булып эшли башлый. 1973 елда Казан дәүләт университетының журналистика факультетына укырга керә. 1975 елның гыйнварыннан читтән торып уку бүлегенә күчеп, Татарстанның Балык Бистәсе районы газетасында әдәби хезмәткәр вазыйфаларын башкара. 1975—1977 елларда гаскәри хезмәттә булып кайтканнан соң, янә Балык Бистәсе район газетасында журналистлык эшен дәвам иттерә, газета редакциясенең хатлар бүлеген җитәкли.
1982 елда Вахит Имамов, Чаллы шәһәренә күчеп, гаиләсе белән шунда төпләнә. Төрле эшләрдә эшли: ике ел мәктәптә тарих фәнен укыта, КамАЗның пресс-рам заводында биш ел буена мастер, участок башлыгы, өлкән диспетчер вазифаларын башкара. 1990 елдан исә, КамАЗ типографиясе базасында Газета-китап нәшрияты оештырып, шунда баш мөхәррир булып эшли. Бер үк вакытта, 1997 елның языннан бирле, ул Чаллы Язучылар оешмасын җитәкли.


Vali Haziev.
__NOTOC__


Nazip Hazipov.
__NOTOC__


Gainansha Haidarshin.
__NOTOC__


Адай.
Адай - Татарстан Республикасы Актаныш районындагы авыл. Түбән Кама сусаклагычының су басу зонасы янында урнашкан. Актаныштан 35 километр көнбатышта. 1989 елда 380, 1997 елда - 376 кеше.
Кырчылык, терлекчелек үсеш алган. 17 гасырда нигез салынган булырга тиеш.


Татар Интернеты.
Татар интернеты — татар телендә булган интернет-сайтлардан торган интернет челтәренең бер өлеше.
Татар интернетын фәкать татарча ясалган сайтлар гына керә. Сайтта башка телләр булса да, татар теле 51% урын алса, ул Татар интернетына туры килә.
Татарлар, Татарстан, һ.б. турында русча ясалган сайт Татар интернетына керәме? Моның турында төрле уйланулар бар — берселәр Рунетка гына керә дип уйлыйлар, татар интернеты исә – татарча ясалган сайтларны гына туплый. Башкалары бөтен сайтлар татарлар турында Татар интернетка керергә тиеш дип уйлыйлар.
Татарстан Республикасының дәүләт телләрендә (татар һәм/яисә рус телендә) ясалган һәм Татарстан Республикасы һәм/яисә татар халкы турында мәгълүмат бирүче әһәмияткә ия мәгълүмати ресурсларны эзләп табу максатыннан ел саен үткәрелеп килә. Мондый мәгълүмати ресурсларның бергәлеге, «Рунетка» аналогик рәвештә, «Татар Интернеты» яисә кыскача «Татнет» дип исемләнеп йөртелә/


Рунет.
Рунет — урыс телендә булган интернет-сайтлардан торган интернет челтәренең бер өлеше.
Рунетны фәкать урысча ясалган сайтлар гына керә. Урыс халкы яки Русия турында инглизчә я алманча ясалган сайт Рунетка керми. Сайтта башка телләр булса да, урыс теле 51% урын алса, ул Рунетка туры килә.
Татарлар турында урысча ясалган сайтлар Рунетка керә.


Әлки районы.
Əлки муниципаль районы ("Әлки районы",) — Татарстандагы муниципаль район. Татарстаннын көньягында. 1930 елда төзелә. 1963 елда бетерелә, территориясе Куйбышев районына бирелә. 1965 елда янадан барлыкка килә.


Твиттер.
Твиттер () - микроблоггинг сервисы. Бер язмада (бер твитта) 140 символны язарга ирек бирә. Твиттер - социаль челтәр. Твиттер исеме - tweet сүзеннән алынган, инглизчә кошларның чер-чер килүләре, сайраулары мәгънәсенә туры килә. Твиттерда 140 млн. кеше теркәлгән.
Твиттерда күбесенчә актив интернет кулланучылары утыра, һәм күп кеше өчен Твиттер реклама һәм трафик чыганагы итеп күренә. Моннан тыш Твиттер - кызу аралашу коралы да, яңалыклар иң тиз тарала торган социаль челтәр дә.
Твиттерда меңләп татар теркәлгән, Твиттердагы татарлар исемлеген беренче итеп ясады -.
Твиттерда татар яңалыкларының каналлары да бар:.


"Ана даны" медале.
"Ана даны – Материнская слава" медале – Татарстан Республикасының аналарга бирелә торган медале
Бүләкләнү нигезләре.
Бүләк белән Татарстанда һәм гомумән Русияда яшәүче биш яки күбрәк баласы булган (кимендә бер балиг булмаган бала булса) ана бүләкләнә.


Сабан туе.
Сабан туе (,) — халык бәйрәме, татарлар, башкортлар, чуашлар һ. б. халыклар тарафыннан бәйрәм ителә. Хәзерге вакытта Сабан туе Татарстанда дәүләт бәйрәме статусын алды.
Тарих.
Бу борынгы бәйрәмнең мең елдан артык тарихы бар. Элек Сабан туе язгы кыр эшләренең башлануы сәбәпле бәйрәм ителә торган булган (апрель ахырында бәйрәм ителгән), хәзер исә, язгы эшләрнең тәмамлануыннан соң, бәйрәм ителә (июнь аенда бәйрәм ителә).
Мәҗүсилек чорында Сабан туеның максаты, мөгаен, уңыш рухларын юмалау белән, хәтта яңа елда яхшы уңыш булсын өчен булган, ләкин хәзер ул халыкның күңелен ачу максатынан гына бәйрәм ителә.
Бүгенге Сабан туе.
Сабантуй һәр җирдә яраткан бәйрәме белән булды. Авыр вакытта гына, сугышларда, ачыгуларда аның үткәрүлеге туктатты. Ләкин тыныч тереклек кайткач гына, халык үз бәйрәменә яңадан җыелды.
Баштан Сабан туйны аерым авыллар һәм бистәләр бәйрәм итәләр, ә ияреп барган атнада райондагы Сабан туе үткәрелә. Тәмамлануга Сабан туе эре шәһәрләрдә һәм Казанда бәйрәм ителә.
Милли татар бәйрәме кебек аны бәйрәм итәләр мәсәлән, Мәскәүдә, Нижневартовскта.
Сабан туйның организациясе.
Һәр авылда яисә райондагы үзәктә комиссия барлыкка килә, ул бәйрәмнең программасын ясый. Сабан туйның төрле халык пунктларда хәзерге аермасы – катнашучынарның микъдарда гына. Тагын да Сабан туйга бүләкләрнең җыюсы бар.
Аны бәйрәмнән бер көн элек, шимбәдә үткәрәләр. Бүләкләрнең җыю – тәэсир иткән күренеш. Төрле авылларда, мәсәлән, Лениногорск, Мензелинск районнарда бүләк җыю өчен 50 кадәр атларны иярлиләр. Бүтән авылларда бүләкләрне үзенчә җыялар. Төрле авылларда җыючылар йорттан йортка баралар һәм бүләкләрне колгага асып куялар, ә аны иңнәрдә күтәреп баралар. Хуҗалар үзе бүләкләрне күтәрәләр һәм җыючыларны үз ишек алдында көтәләр. Читтән килгән кунаклар да бүләкләрне бирәләр.
Йомыркаларның җыюсы да традициональ була. Аларны бирәләр бүләк урынына да, һәм бүләк белән бергә дә бирәләр. Йомыркаларны чиләккә җыялар. Алардан өлешне саталар, ә коткаручкан акча Сабан туйга кирәкле әйберләр алу өчен бара.
Бүләкләр җыюсының тамамланып, җыючылар икенче тапкыр авылга керәләр җырлар, музыка белән үтеп, бүләк ителгән әйберләрне күрсәтәләр.
Бәйрәм үткәрү урынны алдан ясыйлар. Аны ташлардан, куаклардан чистарталар. Зур авылларда трибуна ясыла.
Сабан туйны район җитәкчесе ача, милли бәйрәм белән тәбрикләп. Артыннан аны мавыктыргыч өлеше бара — чыгышлар җырчылар, биючеләр һәм бүтән катнашучынарның чыгышы үткәрелә.
Көрәш.
Концерттан соң төрле көрәш кебек ярышлар үткәрелә.
Аны ике малай башлыйлар. Аннары келәмгә чыгалар укучы малайлар, яшүсмерләр һәм ир кешеләр.
Иң зур мизгел белән батырларның сугышы, ике оттырмаган сугышчыларның була. Бүләкләр шактый эре булалар, автомобильләр, кыймәт көнкүреш электроника.


Зөлфәт.
Зөлфәт, чын исеме Зөлфәт Госман улы Маликов 1947 елның 3 гыйнварында Татарстан АССРның Мөслим районы Яңа Сәет авылында колхозчы гаиләсендә туган. Үз районнарындагы Уразмәт урта мәктәбен тәмамлагач, 1965 — 1969 елларда В. И. Ульянов-Ленин исемендәге Казан дәүләт университетының татар филологиясе бүлегендә укый. 1969 елның апреленнән журналистлык хезмәтендә: алты ел «Чаян» журналы редакциясендә, аннары, 1977 елны Мәскәүдә СССР Язучылар союзы каршындагы Югары әдәби курсларны тәмамлап кайтканнан соң, республика балалар газетасы «Яшь ленинчы» редакциясендә әдәби хезмәткәр булып эшли. 1983 елның көзеннән ул яңадан «Чаян»га күчеп, журнал редакциясенең әдәбият бүлегенә җитәкчелек итә.
Зөлфәтнең беренче шигъри тәҗрибәләре матбугатта студент елларында күренә башлый, 1968 елда егермеләп шигыре «Беренче карлыгачлар» исемле күмәк җыентыкта урнаштырыла. Җитмешенче еллар дәвамында шагыйрьнең «Язмышлар ярында» һәм «Утлы бозлар» дигән ике китабы басылып чыга. Күләм, сан ягыннан артык зур булмаса да, Зөлфәтнең заманча актив көрәш рухы белән сугарылган шигъри иҗаты хәзерге татар поэзиясендә үзенчәлекле бер күренеш булып тора. Поэтик фикерне калку, масштаблы итеп күрсәтүгә омтылу, публицистик кайнарлык, трибунлык, халык иҗатына һәм традицион язма әдәбиятына нигезләнгән романтик образлылык, җыйнак композиция, төзек ритмика — Зөлфәт стиленең төп сыйфатлары шулар. Шагыйрь чынбарлык күренешләрен, лирик геройның рухи дөньясын халык язмышы, үткәндәге зур тарихи вакыйгалар (революция, Ватан сугышы) яки бүгенге көннең мөһим проблемалары (идеологик көрәш, әхлак сафлыгы, кешелеклелек һ. б.) белән фәлсәфи бәйләнештә ачарга омтыла. Бу сыйфатлар аның лирик монологларында, балладаларында («Тимерче турында баллада», «Гармунчы турында баллада», «Кайгы турында баллада», «Йодрык» һ. б.) Һәм, 1982 елны «Казан утлары» журналында дөнья күреп, әдәби җәмәгатьчелектә шагыйрьнең иҗади эзләнүләр юлындагы яңа бер уңышы итеп бәяләнгән «Йөрәкләрдә — үлмәс дастан» исемле поэмасында аеруча ачык гәүдәләнә.
Зөлфәтнең күп кенә лирик шигырьләре музыкага салынган, «һаман яратам» (Ф. Хатипов музыкасы), «Төнге утлар», «Каратолым» (С. Шәмсина музыкасы), «Сагынуга дәва юк» (3. Гыйбадуллин музыкасы) кебек җырлар халык арасында киң популярлык казандылар. Зөлфәт шулай ук «Мәкерле песи» исемле беренче татар балалар операсының (композиторы — Л. Хәйретдинова) либреттосы авторы буларак та билгеле.
1985 елда Татарстан китап нәшриятында шагыйрьнең русча тәрҗемәдә «Осенние костры» исемле җыентыгы басылып чыкты.
Зөлфәт 1973 елдан СССР Язучылар союзы члены иде.


Илдар Маннанов.
Илдар Маннан улы Маннанов (25 март 1921, Бүләк авылы Мөслим районы, Татарстан — 18 май 2010, Яр Чаллы, Татарстан) — Икенче Бөтендөнья сугышында 6 танкны яндырган каһарман, милли хәрәкәт әгъзасы.


Чирмешән районы.
Чирмешән районы — Татарстан Республикасындагы муниципаль район. Көньякта урнашкан. Самара өлкәсе белән чиктәш. Үзәге — Чирмешән авылы.


Мөхәммәт Мирза.
Мөхәммәт Мирза, чын исеме Илфак Мирзамөхәммәт улы Ибраһимов — татар шагыйре, Татарстан Язучылар берлеге рәисе.
Тормыш юлы.
Ул 1952 елның 3 декабрендә (рәсми документларда — 1953 елның 3 гыйнвары) Татарстанның Актаныш районы Чал-манарат авылында туган. Сигезьеллык белемне туган авылында, урта белемне күрше Такталачык авылы мәктәбендә укып ала. Мәктәптән соң, 1970—1971 елларда, Чалманаратта клуб мөдире булып эшли. 1971—1975 елларда ул — Казан дәүләт мәдәният институтының театр сәнгате-режиссура бүлеге студенты. Институтны уңышлы тәмамлап, 1976—1977 елларда хәрби хезмәт мөддәтен тутырып кайткач, Актанышта җирле радиотапшырулар оештыру мөхәррире һәм 1979— 1984 елларда ВЛКСМның Актаныш район комитеты беренче секретаре булып эшли. 1984—1996 елларда Мөхәммәт Мирза Актаныш районы эчке эшләр бүлеге башлыгы урынбасары һәм 1998 елдан 2001 елга кадәр Татарстан Мәдәният министрлыгының Актаныш районы буенча мәдәният бүлеге мөдире вазифаларын башкара. 2001 елдан ул — Татарстан Республикасының мәдәният министры урынбасары хезмәтендә. 2005 елда исә Татарстан Язучылар берлеге рәисе итеп сайланды.
Әдәби иҗат эшенә Мөхәммәт Мирза мәктәп елларыннан ук тартыла. Әдәбиятның, бу очракта татар шигъриятенең олы мәйданына исә ул узган гасырның сиксәненче елларында килеп керә. Ул — күп кенә лирик шигырьләр, җырлар, поэмалар, хикәяләр, әдәби тәнкыйть һәм публицистик мәкаләләр авторы. Шулай да төп иҗат өлкәсе — шигърият. Ул — классик Шәрык поэзиясе традицияләрендә иҗат ителгән фәлсәфи, фәлсәфи-лирик, эпик эчтәлекле әсәрләр тарафдары. Аның татар поэзиясендә соңгы чорларда онытылып торган шигъри формаларга мөрәҗәгать итүе һәм бу юлдагы уңышлы иҗат үрнәкләре, кыю тәҗрибәләре җитди игътибарга лаек. Ул — кыска шигырьләр, дүртьюллыклар, газәлләр, робагыйлар остасы. Аның бу төр шигъри әсәрләре фәлсәфи фикеренең тирәнлеге, теленең байлыгы һәм үткенлеге, халыкчан образлылыгы белән аерылып тора. Әдәби тәнкыйтьнең гомум фикеренчә, Мөхәммәт Мирза — заманның, чорның катлаулы халәтен-вазгыятен, гамен-сулышын нечкә тоеп, күңеле аша уздырып, фәлсәфи фикерләр белән эретелгән, афоризм дәрәҗәсенә җитеп чарланган шигъри телле, ихлас, садә хисләр шагыйре.
Мөхәммәт Мирза эпик жанр әсәрләре — поэмалар иҗат итүдә дә актив эшли. Аның «Әнкәйне сагыну», «Агыйделдә ак пароход», «Турашыр», «Без бабайларсыз үстек», «Сабантуй» һәм башка поэмалары халык, ил, кеше язмышларын тирән психологик хис-кичерешләр, образлы тел-сурәтләр аша сәнгати югарылыкта гәүдәләндерүе белән сокландыра. Шагыйрьнең «Әнкәйне сагыну» поэмасы буенча республика телевидениесендә, ә «Агыйделдә ак пароход» поэмасы буенча республика радиосында махсус тапшыру-композицияләр эшләнде. Мөхәммәт Мирзаның лирик шигырьләренә өч дистәгә якын җырлар иҗат ителгән.
Мөхәммәт Мирза татар әдәбиятын, мәдәниятен һәм сәнгатен актив пропагандалаучы күренекле шәхес буларак та күпләргә билгеле. 1987 елда ул Актаныш районында «Агыйдел дулкыннары» исемле әдәби иҗат берләшмәсен яңадан җанландырып җибәрә, 1991—2002 елларда бу берләшмәгә җитәкчелек итә. 1996 елда Татарстан китап нәшрияты әлеге берләшмә әгъзалары әсәрләреннән төзелгән «Агыйдел дулкыннары» исемле күләмле җыентык бастырып чыгара. Соңга таба да берләшмә әгъзаларыннан унике авторның төрле нәшриятларда уналты исемдә мөстәкыйль китабы дөнья күрә. Соңгы ун-унбиш ел эчендә әдәби берләшмәдә иҗат чыныгуы алган егермеләп егет һәм кыз әдәбият-сәнгать өлкәсендә ныклап үз урынын тапты, ике кеше Татарстан Язучылар берлегенә әгъза итеп алынды.
Мөхәммәт Мирза — республикада үз әсәрләрен һәм татар шагыйрьләренең әсәрләрен сәхнәдән укучы нәфис сүз остасы буларак та абруй казанган шәхес. Ул әзерләгән сценарийлар буенча һәм аның үз башкаруында Татарстан радиосы һәм телевидениесендә дистәләгән әдәби-нәфис тапшырулар оештырылды. Ул республиканың мәдәни тормышында актив катнаша, милли сәнгатьне үстерү юнәлешендә яңа проектлар, программалар төзегәндә үзенең эшлекле тәкъдимнәре белән булыша, халкыбызның традицион йолаларын, бәйрәмнәрен кайтару, республикадан читтә яшәүче милләттәшләр белән мәдәни багланышлар урнаштыру, мәгърифәтчелекне җәелдерү кебек эшләрдә үзеннән нәтиҗәле өлеш кертә.
1995 елдан бирле Мөхәммәт Мирза Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы, 2005 елдан берлек рәисе.
Басма китаплары.
Кәккүк тавышын санадым: Шигырьләр һәм поэма.— Казан: Татар, кит. нәшр., 1994.—111 б.—2000.
Турашыр: Шигырьләр, поэмалар.— Казан: Татар. кит. нәшр., 1998.— 175 б.—2000.
Киек каз юлында: Шигырьләр, газәлләр, поэмалар.— Казан: Татар, кит. нәшр., 2003.—304 б.—2000.
Библиография.
Мингалим Р. «Кемгә кирәк без бу кыяфәттә...»//«Кәккүк тавышын санадым» китабына кереш сүз.— Казан: Татар. кит. нәшр., 1994. Шагыйрьҗан Л. Шагыйрь буласың килсә — бул!//Казан утлары.— 1997.— № 11.— 148—164 б. Гыйльманов Г. Юл һәм сагыш шагыйре//Мәдәни җомга.— 1999.— 12 февр. Әгъләм М. Гомеренең җәйге чагы//Казан утлары.— 2003.— №1.— 106—1076. Вәлиев М. Нечкә хисләр, көчле хисләр// «Киек каз юлында» китабына кереш сүз.— Казан: Татар. кит. нәшр., 2003. Акмал Н. Шигырьне сагыну // Казан утлары.— 2003.— № 11.— 139—1456. Юнысова А. Уйчан шигырьләр//Ватаным Татарстан.— 2003.— 14 нояб.


Җыен.
Язгы кыр эшләре тәмамлану уңаеннан үткәрелгән бәйрәм. Совет чорында сабан туе белән алышынган.


Әлмәт районы.
Әлмәт районы - Татарстан Республикасында урнашкан район. 1930 елда төзелә. Татарстанның көньяк-көнчыгышында урнашкан. Үзәге - Әлмәт шәһәре.


Муса пәйгамбәр.
Муса (, "Муса", "Моше") - ислам, яһүдилек һәм христианлык диннәрендә пәйгамбәр буларак саналган шәхес. Якынча б.э.к. XIII гасырда яшәгән. Борынгы еврей теленнән тәрҗемә иткәндә "Муса" исеме "судан коткарылган" мәгънәсенә туры килә.


Фәрештә.
Фәрештәләр дип ислам, христианлык, яһүдилек һәм тагын кайбер башка диннәрдә Аллаһның илчеләре атала. Аларның вазифасы буларак Аллаһка хезмәт санала. Һәрбер диндә фәрештәләргә караш төрлечә.


Латыш теле.
Латыш теле () — балтыйк телләренең берсе. Латвиядә һәм Аурупа берлегендә рәсми тел. Барлык сөйләшүчеләр саны якынча 2 млн. тәшкил итә.


Ибраһим пәйгамбәр.
Ибраһим (, "укыла:" Ibrāhīm, "укыла:" ʼAḇrāhām) - якынча б.э.к. XX гасырда яшәгән дини шәхес. Ислам динендә пәйгамбәр буларак, яһүдилек һәм христианлыкта исә бөек дини зат буларак санала. Исхак һәм Исмәгыйльнең атасы. Гарәп һәм еврей халыкларының атасы буларак исәпләнә.
Коръәндә Ибраһим исемле, Мәккәдә иңгән (28, 29 аятьләреннән кала) һәм 52 аятьтән торган, 14 нче сүрә бар. Ул Ибраһим пәйгамбәрнең бу сүрәдә Аллаһка кылган догасы өчен шулай атала.


Карга боткасы.
Карга боткасы - татар һәм башкорт халыкларының яз килүгә, кошлар кайтуга багышланган бәйрәме. Кайбер урыннарда, җирлекләрдә, 1 май көнне үткәрелә..


Баулы районы.
Баулы районы — Татарстан Республикасында урнашкан муниципаль район. Үзәге — Баулы шәһәре. Көньяк-көнчыгышта урнашкан, Башкортстан һәм Оренбург өлкәсе белән чиктәш. 1930 елда төзелә. 1963 елда бетерелә, Бөгелмә районына күчә. 1965 елда кире төзелә. 1991 елда Ютазы районы бүленеп чыга.


Илдар Әхмәдиев.
Илдар Каюм улы Әхмәдиев - татар рәссамы, Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе.
Илдар Әхмәдиев 1935 елның 22 маенда Казанда туган. Казан сәнгать училещесын тәмамлый, аннары соң армиягә китә. Тын океан флотында хезмәт итеп кайткач, «Азат хатын» журналында рәссам, китап нәшриятында сәнгать мөхәррире була, РСФСР Сәнгать фондының татар бүлегендә эшли. 1971 елда Рәссамнар берлегенә кабул ителә, ә 1980 елда берлекнең идарә әгъзасы булып сайлана.
Илдар Әхмәдиевнең Тукайга багышланган картинасы оригиналь һәм шагыйрәнә эшләнгән: Тукай шигъриятендәге күп төрле мотивлар арасыннан ул татар хатын-кызының авыр язмышы темасын сайлаган.
Илдар Әхмәдиев 2011 елның 14 гыйнварында Казанда вафат була.


Рәниф Шәрипов.
Рәниф Шәрипов — татар шагыйре, Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре, Татарстан Язучылар берлегенең Шәйхи Маннур һәм Саҗидә Сөләйманова исемендәге әдәби бүләкләр лауреаты.
Рәниф Шәрипов 1950 елның 30 маенда Татарстанның Кукмара районы Аман Оштырма авылында туа. 1961 елда аның әнисе вафат була һәм ул Арча районындагы Субаш Аты авылындагы балалар йортына җибәрелә, шунда ул урта мәктәпне тәмамлый. 1968 елда Казан химия-технология институтыннан ул армиягә алына. Төньякның салкын, туктаусыз давыллы табигать шартлары яшь организмга төзәлмәс зыян китерә һәм ел ярымнан Рәниф инвалид хәлендә Казанга, апасы янына кайта.
Рәниф Шәрипов шигырьләре 70 елларда «Татарстан яшьләре» газетасында, «Идел» альманахы битләрендә чыга, радиотапшыруларда яңгырый. 1979 елда Сибгат Хәким белән Илдар Юзеев, махсус кереш сүз язып, «Чокырча тавы» исемле поэмасын «Социалистик Татарстан» газетасында бастыра. Аларның ук шәхси тәкъдиме белән 1983 елда Татарстан китап нәшриятында «Тәрәзәдә утлар» дип исемләнгән беренче шигырь һәм поэмалар җыентыгы басыла.
Рәниф Шәрипов — дистәдән артык поэмалар авторы гына түгел, пьеса, бәйрәм сценарийлары, яңа китапларга рецензияләр, әдәби тәнкыйть мәкаләләрен язучы да.
Аның «Ян, учагым!» шигъри җыентыгы, 1989 елда «Күк һәм күңел йолдызлары», 1996 елда «Йорт иясе», 2005 елда «Мәңгелек сер» китаплары дөнья күргән.


Мәсгудә Шәмсетдинова.
Мәсгудә Шәмсетдинова — композитор, Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе.
Мәсгудә Шәмсетдинова 1955 елның 1 июлендә Башкортстанның Кышлау-Елга авылында туа. Казан консерваториясендә югары белем алып, иҗади эшкә керешә. Күп кенә симфонияләрендә ул татар халкының тарихына, катлаулы һәм фаҗигале язмышына мөрәҗәгать итә («Кыйссаи Сөембикә», «Мәһди яки изге Болгар дастаны», «Мәхәббәтнамә», «Болгар-шәрке», «Ибне Фазлан», «Чыңгазхан», «Дәрвиш»).
М. Шәмсетдинова фән, фәлсәфә мәсьәләләре, халык иҗаты, Ислам гореф-гадәтләре белән тирәнтен кызыксынып, Санкт-Петербургта фәлсәфә фәннәре буенча кандидатлык десертациясен яклый.
2002 елда ул гаиләсе белән АКШга күчеп китә. Хәзер дә ул АКШның Сиетл шәһәрендә яши.


Halil Hairullin.
__NOTOC__


Akren Hairutdinov.
__NOTOC__


Mikhail Hakimov.
__NOTOC__


Misbah Haliullin.
__NOTOC__


Нурия Измайлова.
Нурия Измайлова 1950 елның 1 гыйнваренда дөньяга килә. Аның беренче шигырьләре 1965 елда, тугызынчы сыйныфта басылып чыга. Соңарак Нурия Измайлова Казанда татар телендә алты шигырь һәм бер проза җыентыгын нәшер итә.
1996 елдан ул АКШта яши.


«Нур» газетасы.
«Нур» — 1905 елдан Санкт-Петербургта чыккан беренче татар басмасы.
Татар телендә газета һәм журнал чыгару эше патша хөкүмәте тарафыннан озак еллар тоткарлана иде. 1862 елда Каюм Насыйри «Таң йолдызы» исемле газета чыгарырга рөхсәт сорый, ләкин аның үтенече кире кагыла. Габдрахман Ильяси, Заһир Бигиев, Ш. Әхмәрев, Закир Рәмиев һ.б.ның үтенечләре дә һәр очракта кире кагыла. «Нур» газетасы исә 1905 елның 2 сентябреннән Петербургта нәшер ителә башлый.


Мәхмүд Максуд.
Мәхмүд Максуд — татар язучысы, тәрҗемәче.
Тормыш юлы һәм иҗаты.
Язучы һәм тәрҗемәче Мәхмүд Максуд (Мәхмүд Гыйсаметдин улы Максудов) 1900 елның 15 январенда хәзерге Татарстанның Саба районы Югары Кибәхуҗа авылында мулла гаиләсендә туа. Биш-алты яшендә әти-әнисеннән хәреф танырга өйрәнә һәм кечкенәдән үк китап укырга һәвәс булып үсә. Унынчы яшенә чыккач, аны укуын дәвам итү өчен Югары Кибәхуҗадан кырык чакрымдагы Кышкар мәдрәсәсенә илтеп урнаштыралар. Мәхмүд анда биш ел (1909— 1914) укый, аннары Арчадагы ике класслы рус-татар мәктәбендә һәм 1916—1918 елларны Малмыж шәһәрендәге Югары-башлангыч (высшее-начальное) училище дип йөртелгән уку йортында гомуми белем ала. Мәктәп елларында татар һәм рус язучыларының әсәрләре белән якыннан таныша, үзе дә каләм тибрәтә башлый: беренче өйрәнчек шигырьләрен, хикәяләрен яза.
Бөек Октябрь революциясен М. Максуд, иҗтимагый тормыш мәсьәләләре белән кызыксынган, революцион эшкә тартылган алдынгы яшьләрнең берсе буларак, дәртләнеп каршы ала. 1918 елның җәендә ул Мәскәүгә китә һәм Үзәк Мөселман комиссариаты тарафыннан чыгарыла торган «Чулпан» газетасы редакциясендә тәрҗемәче булып эшли башлый. Үзәк газетада эшләү, Г. Ибраһимов кебек күренекле шәхесләр белән аралашу аның политик аңы үсүенә һәм иҗади сәләте ачылуына көчле тәэсир ясый. 1918 елның ноябрь аенда «Чулпан» газетасында яшь журналистның беренче оригиналь әдәби әсәре — «Бәйрәм җитә» исемле хикәясе басылып чыга.
1918 елның, ахырында «Чулпан» газетасы чыгудан туктагач, М. Максуд яңадан Малмыжга кайта һәм «Ярлылар тавышы» исемле өяз газетасында эшли. Шул чорда ул комсомолга керә, комсомолның өяз комитетына член итеп сайлана, ә 1919 елның май аенда, үз теләге белән Кызыл гаскәргә язылып, Колчакка каршы гражданнар сугышы фронтына китә. Дошманны куа-куа М. Максуд Вятка ярларыннан алып, Урал таулары аша, Көнбатыш Себер далаларына кадәр сугышчан юл уза. Фронт шартларында күп кенә патриотик шигырьләр («Корал алам», «Бөек идеал өчен», «Изге максатка таба» һ. б.) һәм Октябрь казанышларын саклап калу өчен көрәшкә күтәрелгән гади хезмәт кешеләренең, кызылармеецларның героик образларын романтик күтәренкелек белән тасвирлаган «Изге көрәшкә», «Каравылда», «Сагынам, сөям сине, туган илем» кебек мәгълүм нәсерләрен иҗат итә.
Шул ук 1919 елның октябрендә М. Максуд Коммунистлар партиясенә-член итеп алына.
1921 елның январенда, комсомолның Үзәк Комитеты чакыруы буенча, М. Максуд кабат Мәскәүгә күчеп килә һәм «Яшь эшче» газетасы (1922 елның ноябреннән — шул исемдәге журнал) редакциясенә әдәби хезмәткәр итеп билгеләнә. Егерменче елларда һәм утызынчы еллар башында ул Мәскәү нәшриятларында (1926—1928), «Центриздат»ның татар әдәбияты секциясендә (1928—1931), «Профиздат»ның милли әдәбиятлар секторында (1932— 1933) редактор, баш редактор вазифаларын башкара, 1933—1934 елларда исә Мәскәүдә татар телендә чыккан «Коммунист» газетасы редакциясендә» әдәби хезмәткәр булып эшли. Шул ук чорда әдип, төп хезмәтеннән аерылмыйча укып, башта Көнчыгыш хезмәт ияләре коммунистик университетының тарих-табигать фәннәре бүлеген, аннары Мәскәү дәүләт университетының этнология факультетында әдәбият бүлеген тәмамлый. 1934 елдан бирле ул язучы-профессионал сыйфатында, нигездә әдәби иҗат эше белән генә шөгыльләнә.
Мәхмүд Максуд 1939 елда Көнбатыш Белоруссияне азат итү операциясендә катнаша, рус телендә чыккан дивизия газетасының хәрби корреспонденты булып эшли.
Бөек Ватан сугышы башлангач, М. Максуд яңадан совет гаскәрләре сафына баса, сугышның беренче көненнән алып җиңү көненә кадәр фронтта була, политрук, батальон комиссары, политбүлек агитаторы, татар телендә чыккан «Совет сугышчысы» исемле фронт газетасының редактор урынбасары сыйфатында фашизмны тар-мар итүгә үзеннән лаеклы өлеш кертә. Сугышчан хезмәтләре өчен ул Кызыл Йолдыз, Икенче дәрәҗә Ватан сугышы орденнары һәм дүрт медаль белән бүләкләнә. Сугыш елларында фронт газеталарына актив языша, 1944 елда сугыш кырында иҗат иткән лирик-публицистик шигырьләрен бергә туплап «Үч һәм нәләт җыры» исемле поэтик җыентыгын бастырып чыгара.
Сугыштан соңгы чорда М. Максуд бигрәк тә очерк жанрында һәм тәрҗемә өлкәсендә актив иҗат итә. Әдипнең кырыгынчы-илленче елларда басылып чыккан «Яңа шәһәр һәм аның кешеләре», «Безнең мехчылар», «Тынычлык вахтасында» кебек очерк китапларында Татарстан сәнәгатенең үсеше, яңа шәһәрләр, алдынгы техника белән коралланган яңа завод-фабрикалар, предприятиеләр барлыкка килүе турында сөйләнә, хезмәт кешеләренең конкрет эшләре, тормышлары яктыртыла.
М. Максуд — бөтен иҗат гомере буенча тәрҗемә өлкәсендә эзлекле рәвештә эшләп килгән язучыларның берсе. Дөнья һәм рус классик әдәбияты, рус совет язучыларының әсәрләрен татар халкына үз ана телендә җиткерү, классик үрнәкләр белән татар мәдәнияте хәзинәсен баету юлында әдип гаять зур фидакярлек һәм тырышлык күрсәтә.
Политик әдәбиятмы, матур әдәбиятның проза яки поэзия жанрымы, һәр өлкәдә әдип-тәрҗемәченең хөрмәт белән тәкъдир ителергә лаек үзенчәлекле Флеше бар. Әле 1926 елда ук ул Маркс һәм Энгельснең мәшһүр «Коммунистлар партиясе манифесты»н һәм В. И. Ленин мәкаләләреннән төзелгән «1905 «ел» исемле җыентыкны татар теленә тәрҗемә итеп бастыра. Утызынчы-ил-ленче елларда язучы, төп игътибарын матур әдәбият әсәрләренә юнәлтеп, А. Пушкинның «Дубровский» повестен (беренче басмасы—1934), «Русал-ка» поэмасын (1948) һәм «Скупой рыцарь» трагедиясен («Саран рыцарь», 1948), Р. Ролланның «Кола Брюньон» романын (1937), Г. Гейненең «Германия» поэмасын (1939), Беранженың «Җырлар»ын (1940), Л. Фейхтвангерның «Оппенгеймнар семьясы»н (1941), Н. Некрасовның «Русские женщины» («Рус хатыннары», 1954) белән «Кому на Руси жить хорошо?» («Рус илендә кем рәхәт яши?», 1956) поэмаларын, Гетеның «Фауст»ын (1948), М. Горькийның «Мать» («Ана», 1951), И. Тургеневның «Рудин» (1953), В. Ажаевның «Далеко от Москвы» («Москвадан еракта», 1950), Т. Семуш-кинның «Алитет уходит в горы» («Алитет таулар арасына күчә», 1952) романнарын, Көнчыгыш әдәбияты классикларыннан Низаминың «Ләйлә вә Мәҗнүн»ен («Ләйлә белән Мәҗнүн», 1950), Абайның «Шигырьләр һәм поэмалар»!^ (1947) һ. б. тәрҗемә итә.
М. Максуд, тәрҗемәче буларак, бөек рус язучысы Л. Толстой иҗатын пропагандалауга күп көч сала. 1954—1960 еллар арасында аның тәрҗемәсендә Л. Толстойның дөньякүләм атаклы әсәрләреннән дүрт томлык «Война и мир» («Сугыш һәм тынычлык», 1954—1957) эпопеясы һәм ике томлык «Анна Каренина» (1960) романы татар телендә басылып чыга.
М. Максуд иҗат эшчәнлегенең тәүге елларыннан ук матбугатта әдәби тәнкыйть мәкаләләре белән катнаша башлый. Аның рус классик әдәбиятын татар теленә тәрҗемә итү проблемаларын күтәргән мәкаләләре, Г. Ибраһимов, Ә. Фәйзи, М. Җәлил, Ф. Кәрим кебек әдипләрнең иҗатына караган язмалары әле булса үзләренең әһәмиятләрен югалтмаганнар.
Әдәбият өлкәсендәге күп кырлы иҗади хезмәтләре өчен М. Максуд 1957 елны «Почет Билгесе» ордены белән бүләкләнә.
М. Максуд 1962 елның 10 ноябрендә Мәскәүдә вафат булды. Ул 1934 елдан СССР Язучылар союзы члены иде.


Соңгы кыңгырау.
Соңгы кыңгырау — мәктәптә укуны тәмамлаганнарның традицион бәйрәме. Бәйрәм гадәттә 25 май көнне уза.


20 июнь.
20 июнь — Милади тәкъвимендә алтынчы айның егерменче көне. Ел ахырына кадәр 194 көн кала.


Габдулла Галиев.
Габдулла Гали улы Галиев — күренекле татар шагыйре.
Ул 1920 елның 20 июнендә Татарстанның хәзерге Саба районы Шәдке авылында укытучы-мөгаллим гаиләсендә туа. 1935 елда Шәдке җидееллык мәктәбен тәмамлагач, Казанга килеп, педагогика институты каршындагы рабфакка укырга керә. Шушы чорда аның әдәби иҗат эшчәнлеге башлана. 1939 елда Татарстан дәүләт нәшриятында яшь авторның “Яшел бөреләр” исемле беренче шигъри җыентыгы дөнья күрә, тагын бер елдан (1940) “Үсәбез” дигән озын шигыре аерым китап булып басылып чыга.
Г. Галиев, 1939 елда хәрби хезмәткә алынып, Ватан сугышының беренче көннәреннән үк сугыш хәрәкәтләрендә катнаша. 1941 елның сентябрь аенда Украинадагы Каменец-Подольский шәһәрен саклау өчен барган каты сугышларның берсендә ул батырларча һәлак була.
Г. Галиевнең әдәби мирасыннан аерым үрнәкләр 1961 елда Татарстан китап нәшрияты чыгарган “Алар сафта” исемле җыентыкта урын алган.
Ватан азатлыгы өчен гомерен биргән солдат-шагыйрь буларак, Г. Галиевнең исеме Татарстан Язучылар союзы бинасына куелган мемориаль тактага язылды.


Викимедиа фонды.
Викиме́диа фонды (ингл. "Wikimedia Foundation, Inc.") — Викимедиа проектларын берләштерүче һәм алар артыннан контроль итүче табышсыз фонд.


Әнәс Хәсәнев.
Әнәс Хәсән улы Хәсәнев — татар язучысы, журналист, Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре, Татарстан язучылары берлегенең А. Алиш исемендәге бүләге, Кол Гали исемендәге халыкара бүләк иясе.
Әнәс Хәсәнев 1935 елның 23 июнендә Татарстанның Спас районы Көек авылында дөньяга килде. Куйбышев педагогика училищесын, Казан педагогика институтын, Ленинград югары партия мәктәбен тәмамлаган.
1959-1972 елларда ул Казан телевидениесе студиясендә, Өлкә комитетының мәдәният бүлегендә, Татарстан китап нәшриятында, “Татарстан” журналында эшли.
1991 елда Әнәс Хәсәнов Татарстан Президентының матбугат үзәге җитәкчесе итеп билгеләнде. Аннан Ә. Хәсәнов Президентның матбугат архивы мөдире булып күчте.
Әнәс Хәсәнов – күпкырлы иҗатчы. Ул – тәрҗемә өлкәсендә бик күп хезмәт куйган язучы. Рафаэль Мостафин белән берлектә Ә.Хәсәнов “Татарстанның беренче Президенты Минтимер Шәймиев” исемле китап язды һәм аны үзе үк тәрҗемә дә итте. Профессиональ тәрҗемәче булу өстенә ул – “Яшьли табылган бәхет” исемле документаль повесть (СССР халык укытучысы Ә. Сәләхов турында), нәниләр өчен “Бабай” исемле китап авторы.


Камил Кәримов.
Камил Кәримов — язучы-сатирик, Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре, Татарстан язучылары берлегенең Фатих Хөсни исемендәге әдәби бүлеге лауреаты.
Камил Кәримов 1950 елның 1 июлендә туды.


Заһид Мәхмүди.
Заһид Мәхмүди — татар язучысы, журналист.
Заһид Мәхмүди 1960 елның 4 июлендә туды.


Mansur Hasanshin.
__NOTOC__


Farit Shagaleev.
__NOTOC__


Galimzian Shagvaleev.
__NOTOC__


Рафаэль Билялов.
Рафаэль Билялов — татар композиторы, пианист, Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе.
Рафаэль Билялов 1940 елның 1 февралендә Казанда туды. 1966 елда Казан консерваториясенең ике бүлеген — композитор һәм пианист булып тәмамлый.
Рафаэль Билялов 1999 елда вафат була.


Көнчыгыш Азия.
Көнчыгыш Азия (,) — Азия кыйтгасының көнчыгыш өлеше.
Мәйданы якынча 12 000 000 km2, ягъни Азиянең якынча 28%. Территорияләрдә яшәүче халык саны 1,5 млрддан артыграк, ягъни Азия халкының 38%, барлык кешелекнең 22% тәшкил итә.
Көнчыгыш Азиягә Россиянең Ерак Көнчыгышы, Кытай, Тайвань, Япония, КХДҖ, Корея Республикасы һәм Монголия керә.


Тәлгать Нәҗмиев.
Тәлгать Самат улы Нәҗмиев — татар язучысы, журналист, Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре, республика журналистларның Х. Ямашев исемендәге бүләге лауреаты.
Тәлгать Нәҗмиев 1950 елның 1 мартында Татарстанның Кукмара районы Байлангар авылында туа. 1969-1972 елларда Совет армиясе сафларында хезмәт итә, кайткач Саба районының мәдәният бүлегендә автоклуб мөдире булып эшли. 1972-1975 елларда районда җирле тапшырулар оештыра. Аннары КПСС райкомының пропаганда һәм агитация бүлеге инструкторы итеп күчерелә.
Тәлгать Нәҗмиев 1981 елда «Җиңү байрагы» (хәзерге «Саба таңнары») газетасы мөхәррире итеп билгеләнә һәм бу вазыйфаны 2009 елга кадәр алып бара.
Аның «Җирдә калсын эзләрең», «Керик әле Саба урманнарына», «Яшә, Саба-Йорт!», «Туган туфрак кадере», «Саба шагыйрьләре», «Сабаларда эчәр суым булгач» китаплары дөнья күрде.


Рашат Низамиев.
Рашат Низамиев — татар язучысы, шагыйрь, Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе, Татарстан Язучылар берлегенең Һади Такташ исемендәге бүләк иясе.
Ул 1950 елның 1 мартында туа.
Төрле вакытта "Татарстан яшьләре" гәзитендә, "Ялкын", "Казан утлары" журналларында эшли.


«Шүрәле» балеты.
«Шүрәле» балеты — 1945 елның 12 мартында куелган беренче татар балеты. Ул Татар дәүләт опера һәм балет театрында куела. Балет 3 пәрдәдә.
«Шүрәле» сәнгать тарихында татар балеты һәм композитор Фәрит Яруллинның сәхнә өчен иҗат иткән бердәнбер әсәре буларак кереп калды. Сугыш кырында һәлак булган композитор Ф. Яруллин 1958 елда Тукай премиясе белән бүләкләнде, балет үзе классик әсәр булып танылды.


Әнәс Галиев.
Әнәс Касыйм улы Галиев — татар язучысы.
Әнәс Галиев 1920 елның 3 апрелендә Татарстанның Арча районы Кушлавыч авылында мулла гаиләсендә туа. Бала чагында Тукай иҗатына һәм матур әдәбиятка гашыйк егет бик мавыгып шигырьләр язарга керешә.
1940 елда Ә. Галиев армиягә алына, сугышның беренче көннәрендә үк алгы сызыкта була. 1942 елда контузияле хәлдә дошман кулына әсир төшеп, 1945 елга кадәр фашист концлагерьларында газап чигә. Иң аянычлысы шул: әсирлектән кайткач та, аңа озак еллар әдәбияттан читкә тибәрелеп яшәргә туры килә. 1956 елдан соң гына аның өчен матбугатта басылу мөмкинлеге ачыла. 1958-1996 еллар арасында әдипнең ике шигырь җыентыгы, күп повестьлары, романнары дөнья күрә.


Мансур Шиһапов.
Мансур Шиһапов — татар шагыйре, Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе.
Мансур Шиһапов 1940 елның 1 маенда туа.


Muhamadzhan Ziganshin.
__NOTOC__


21 июнь.
21 июнь — Милади тәкъвимендә алтынчы айның егерме беренче көне. Ел ахырына кадәр 193 көн кала.


Закир Кадыйри.
Закир Хәлим улы Кадыйри — күренекле татар мәгърифәтчесе, педагог, көнчыгыш халыклар белгече.
Ул 1887 елда Самар губерниясенең Ставрополь өязе Габдулла авылында туа.


Юлай Шамил Улы.
Юлай Шамил Улы — күренекле татар галиме, тарих фәне профессоры.
Юлай Шамил улы Нью-Йоркта туган. Бүгенге көндә ул Американың Висконсин штатындагы Дәүләт университетында эшли. Ул Америка һәм Татарстандагы чыганакларга таянып эш йөртә. Казанга беренче тапкыр ул 1989 елда кайта.
Әтисенең (Зөфәр Әхтәмов) нәсел җепләре Башкортстаннан, әнисенең ата-бабалары Пенза өлкәсеннән. Әтисе Икенче бөтендөнья сугышы вакытында әсирлеккә эләгә, аннан соң Төркиядә яши, соңрак АКШга барып урнаша.


«Котадгу белег» әсәре.
«Котадгу белег» (Игелекле белем) — Йосыф Баласагуни тарафыннан 1070 елда язылган әсәр. Бу борынгы әдәби төрки телдә иҗат ителгән язма ядкәрләрнең безнең заманга килеп җиткәннәреннән иң зурысы һәм күренеклесе. Йосыф Баласагуни бу ундүрт меңгә якын шигъри юл тәшкил иткән бу фәлсәфи эчтәлекле, әхлакый-дидактик поэманы Төркстанның Җидесу төбәгендәге Баласагун шәһәрендә иҗат итә.
«Котадгу белег» әсәрендә персонажлар урынына шартлы төстә дүрт зат алынган. Болар: Көнтугды (Яна туган көн) — гаделлек гәүдәләнеше, Айтулды (Тулган ай) — бәхет һәм дәүләт гәүдәләнеше, Өгдүлмиш (Акылы камил) — акыл-зиһен гәүдәләнеше, Узгурмиш (Уяулык) — канәгать булу гәүдәләнеше. Әсәр шушы дүрт затның бер-берсе белән сөйләшүләре, сорау һәм җаваплары, бәхәсләре төсендә язылган. Шундый үзара сөйләшүләр барышында алар бик күп проблемаларга кагылалар: дәүләт һәм аңа карата кешенең бурычы, дәүләт башлыгының үз халкына хуш килерлек сыйфатлары; гыйлем, мәгърифәт, акыл-зиһен һәм аның хорафаттан хөрлеге мәсьәләләре, кеше гомеренең зур мәгънәсе, гаилә, гаделлек, кешеләрнең үзара мөнәсәбәт-мөгамәләләре, хезмәт һәм иҗат, тынычлык һәм сугыш — тагын башка күп шундый әһәмиятле мәсьәләләр күтәрелә. Шагыйрь бу мәсьәләләргә үзенең мөнәсәбәтен ача бара. Ул актив һәм айнык акыл-зиһен ягында, шулай ук фән, мәгърифәт һәм турылык тарафдары, кешенең үз иленә намус белән хезмәт итеп, гомер юлын зур мәгънә белән кичүе ягында.
Шигъри сөйләме барышында шагыйрь төрки халыкларның бай мәкаль хәзинәсенә, шагыйрьләрнең хикмәтле юлларына, борынгы фикер ияләренә — фәлсәфәчеләренә мөрәҗәгать итә, аларның фикер-карашларын раслап, үзеннән баетып, үстереп яки тәнкыйтьләп, киресенчә, алар белән кискен бәхәсләргә керә.
Чыганаклар.
Котадгу белег


Заһир Бигиев.
Заһир Бигиев, Мөхәммәдзаһир — XIX гасыр ахыры татар әдәбиятының күренекле вәкиле. Ул татар әдәбиятында беренчеләрдән булып реалистик, яңа заман тормышыннан романнар иҗат итә.
Заһир Бигиев 1870 елның 22 сентябрендә Ростов шәһәренә Пенза губернасының Чембар өязе Кикин авылыннан китеп урнашкан Ярулла Бигиев гаиләсендә туа. Башлангыч белемне рус мәктәбендә ала. Соңрак мәдрәсәдә дә укый.
Ул 16-17 яшьләрендә үк инде “Өлүф, яки гүзәл кыз Хәдичә” романын яза. Шул әсәрне бастыру нияте белән, 1886 елда Казанга килә. Шунда Күл буе мәдрәсәсендә укырга кала. 1890 елда үзенең “Гөнаһы кәбаир” (“Зур гөнаһлар”) романын бастырып чыгара. 1891 елда яңадан үз шәһәренә кайтып китә һәм анда “Катилә”, “Мөртәт” романнарын иҗат итә. Ләкин алар кулъязма хәлендә калалар – басылып чыкмыйлар.
1893 елда әдип Урта Азиядә сәяхәттә була. Юлда күргәннәренә нигезләнеп, “Мавәраэннәһердә сәяхәт” дигән әдәби-публицистик әсәрен яза. Аның бу әсәре, үзе үлгәннән соң (ул 1902 елда вафат була), 1908 елда гына дөнья күрә.


22 июнь.
22 июнь — Милади тәкъвимендә алтынчы айның егерме икенче көне. Ел ахырына кадәр 192 көн кала.


Фазыл Туйкин.
Фазыл Кәрим улы Туйкин — татар драматургы, педагог.
Ул 1887 елның 22 июнендә Татарстанның Лениногорск районы Зәй-Каратай авылында мәэзин гаиләсендә дөньяга килә. Җиде яшеннән ятим калып, башта авыл мәдрәсәсендә, соңрак чоры өчен шактый дәрәҗәле саналган “Хәкимия”, “Мөхәммәдия” мәдрәсәләрендә укый.
1904 елда, “Мөхәммәдия” мәдрәсәсенең урта сыйныфын тәмамлаганнан соң, туган авылына кайта һәм 1909 елга кадәр балалар укыта. 1909-1911 елларда Ф. Туйкин Бөгелмә өязенең Ташлы Яр авылында, 1911-1912 елларда Уфада “Хәкимия” мәдрәсәсендә, аннан Бөгелмә өязенең Кәкре Елга авылында мөгаллимлек итә.
1917 елгы Февраль һәм Октябрь инкыйлабларыннан соң да Бөгелмә өязендә укытучылык эшен дәвам иттерә. Ул берничә ел Бөгелмә татар-башкорт укытучылар семинариясендә укыта.
Төрле жанрларда уңышлы иҗат иткән Ф. Туйкинның 4 драма әсәре – “Ватан каһарманы”(1912), “Тормыш корбаннары” һәм балалар өчен язылган “Салих бабай” исемле пьесалары бар. Сәнәкчеләр вәхшәтенә нигезләнеп язылган “Мәгариф корбаннары” исемле сәхнә әсәре авыл сәхнәсендә уйналса да, аның кулъязмасы да, матбугатта басылган варианты да юк. Ә “Ватан каһарманнары" драмасы 1912 елда “Сәйяр” труппасы тарафыннан сәхнәгә куела.
Ф. Туйкинның Казанда “Сугышчы Сатыш әфәнде” (1912) хикәясе, 1915 елда Уфада “Нардуган” исемле шигырьләр җыентыгы, 1919 елда Оренбургта абыйсы Кәбир Туйкин белән берлектә язган “Төрек тарихы” дигән дәреслеге дөнья күрә. Шулай ук ул халык авыз иҗатын туплауга һәм өйрәнүгә зур өлеш кертә. Мең бер йөз җыр туплаган “Җырлар әхтәрисе” (Казан, 1912), “Җырлар мәҗмугасы” (Уфа, 1914) һәм "Шура”, “Безнең юл”, “Мәгариф” кебек журналларда күп сандагы мәкаләләре басыла. Ф. Туйкинның кайбер хезмәтләре дөньяга чыкмый кала һәм аларның кайдалыгы да билгесез.
Ф. Туйкинның гомере аянычлы тәмамлана. 1937 елның 1 гыйнвар көнне, Габдрахман авылы мәктәбендә укытканда, милләтчелектә гаепләнеп кулга алына, һәм күп хезмәтләре конфискацияләнә. 1938 елның 15 февраль төнне атып үтерелә. Исеме һәм иҗаты 1958 елның 27 маенда аклана, һәм күпкырлы мирасы мәдәниятыбыз тарихына кайтарыла.


Госман Әхмәтҗанов.
Госман Нигъмәтҗан улы Әхмәтҗанов — татар режиссеры.
Ул 1925 елда туа.
Бөек Ватан сугышыннан кайткач, җиңүдән соң Казан театр училищесына укырга керә. Бүген күренекле шәхесләр булып танылган Шәүкәт Биктимеров, Айрат Арсланов, Р.Сафиуллин, Ә.Сафиуллина, Р.Даутовалар белән бер курста укып, училищены кызыл диплом белән тәмамлагач, Г.Камал исемендәге Татар дәүләт академия театрына эшкә урнаша. 11 ел эшләгәннән соң, 1960 елда яңа оешкан Казан телестудиясендә режиссер ярдәмчесе булып эшли башлый. Бер елдан соң Татарстан радиосына күчеп, башта тәрҗемәче, соңыннан әдәби драматик тапшырулар режисеры була.
Радиода режиссура – ул радиоспектакльләр, радиоинсценировкалар, төрле формалардагы көндәлек тапшырулар, радиожурналлар, радиоочерклар, әдәби-музыкаль композицияләр һ.б. Режиссура ул шулай ук кешеләр – авторлар, башкаручылар, композиторлар, тавыш операторлары һ.б. белән эшләү. Һәм менә шушы эштә Госман Әхмәтҗановка тиңнәр юк.


Әминә Сафиуллина.
Сафиуллина Әминә — татар журналисты, радио дикторы, Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре.
Ул 1925 елның 22 июнендә Биектау районының Ямәширмә авылында туа. Аның барлык хезмәт эшчәнлеге 1949 елдан 1983 елга кадәр идеология эшенең алгы сызыгында - Татарстан дәүләт радио hәм ТВ компаниясендә узды.
Ә аңа кадәр Бөек Ватан сугышы аның тормыш юлына үзенең авыр сәхифәрен яза. 16 яшендә ул Ленинградтан эвакуацияләнеп килгән Калинин исемендәге хәрби заводта эшли башлый. Сугышның башыннан Җинү көненә кадәр (авыр 1941 елдан – 1945 елга кадәр эшләдем.) Ул авыр еллар билгесе булып Бөек Ватан сугышы елларындагы фидакарь хезмәт билгесе булып медаль саклана.
Сугыштан соң Казан театр училищесын мактаулы диплом белән тәмамлый hәм Татарстан радио комитетында диктор булып хезмәт итә башлый. Анда 1949 елдан 1959 елга кадәр эшли, югары квалификацияле диктор булуга ирешә.
1959 елда радионың бер төркем иҗади хезмәткәрләре белән Казан ТВ студиясен ачуга әзерләү эшенә тотына. Ә.Сафиуллина студиянең нигез ташларын салучылар, аның беренче тапшыруларын әзерләүчеләр белән бер сафта була. Ул студиянең ачылу тантанасына багышлаган кичәне алып баручыларнын берсе була. Менә шул көннән башлап hәр кичтә сизгер ТВ камерасы каршында тапшырулар алып бара башлый. hәр тапшыруга бөтен күңелен, йөрәк җылысын салырга тырыша. Тамашачылар тарафыннан аеруча яхшы каршы алынган, заманында шактый популярлык яулаган тапшыру “Хатлар укыганда” булды. Кешеләр язган хатларга игътибар hәм ихтирамлы булу, ул хатларга күңел җылысын кушарга омтылу “Хатлар укыганда ” циклын иң популяр тапшыру итте.
1961 елда аны иң югары категорияле ТВ дикторы, ә 1964 елда “Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре” дигән мактулы исемнәр бирелә.
1966 елда Әминә Сафиуллинаның иҗади тормышында яңа сәхифә ачылды: аны әдәби – драматик, музыкаль тапшырулар редакциясенең баш редакторы итеп билгелиләр. Шулай ук аның редакциягә яшьләр, балалар өчен, спорт тапшырулары да керә иде. Кыскасы – тамашачылар аеруча көтеп ала торган тапшырулар.
Тамашачыларның тапшырулар белән кызыксынуын тагын да арттыру өчен аларның сыйфатын күтәрергә, яңа цикллар ачарга кирәк иде. Редакцияләрдә яшь, үз эшләрен яратучы иҗади сәләткә ия кешеләр эшләде. Шунын өстенә иҗади оешмалар белән элемтәдә эшләү тапшыруларга яңа сулыш өстәде.
Икенче бер авыр эш - Үзәк ТВ – Мәскәүгә әзерләнә торган тапшыруларның санын hәм сыйфатым күтәрү иде. Мин җитәкли торган художество тапшырулары редакциясе башка республикаларда яшәүчеләр өчен Татарстанның сәнгатен күрсәтергә омтылды. “Зәнгәр ут яктысында”, атаклы сәнгать ияләре Сәйдәшев, Җиhанов, Ключарев h.б. багышланган тапшырулар, “Башмагым” музыкаль комедиясе, аерым җырчыларга багышланган тапшырулар (И. Шакиров, Р. Ибрагимов, В. Шарипова h.б.) багышланган тапшыруларны үзәк ТВ (Мәскәү) югары бәяләде. Шунысын да әйтеп китәргә кирәк: ТВ әле техник яктан бик үк бай булмаган 60-70 елларда күп серияле телевизион спектакльләр әзерли башлыйлар. “Ташкыннар” (Т.Гыйззәт) “Ак чәчәкләр” (Т.Әбсәләмов) “Муса” (Ш. Маннур), “Анам кыры” (Ч. Айтманов) h.б. Ә.Сафиуллина иҗади хезмәте белән беррәттән җәмәгать тормышында да катнашып килде. Республика Ленин комсомолының М. Җәлил исемендәге бүлгәге комиссиясендә член, ТВ hәм радио комитеты коллегиясендә, күп еллар ТВ нең сәнгать советында, партбюрода секретарь урынбасыры h.б.
Моннан тыш Әминә Сафиуллина Татарстан татар музыка гимназиясенә укытучы, үзе төзегән программа белән 7 ел балаларга “Әдәплелек дәресләре” укытты (Этика дәресләре).


Сальвадор.
Сальвадо́р (исп. "El Salvador" — Коткаручы) — Үзәк Америкада урнашкан дәүләт. Көнчыгышта һәм көньякта Гондурас белән, көнбатышта исә Гватемала белән чиктәш. Көньякта Тын океан сулары белән юыла.
Мәйданы — 21 мең км², халык саны — якынча 6 млн кеше.
Сальвадор — Үзәк Америкада халык саны буенча беренче урында тора.


23 июнь.
23 июнь — Милади тәкъвимендә алтынчы айның егерме өченче көне. Ел ахырына кадәр 191 көн кала.


Халыкара Олимпия көне.
Халыкара Олимпия көне — һәр ел 23 июнь көнне билгеләнгән бәйрәм. Әлеге көн ХОК карары буенча билгеләнә.
Тарих.
1948 елда Халыкара Олимпия Комитеты бу көнне билгеләргә дигән карарга килә.


Сөләйман II.
Сөләйма́н II (госм. سليمان ثانى‎ — "Süleymân-ı sânî", төр. "İkinci Süleyman") (1642 елның 15 апреле — 1691 елның 23 июне) — Госман империясе солтаны. Ибраһим I солтаны улы.
Сөләйман II бик дини кеше булган, күп вакытны намазда үткәргән. Дәүләт эшләре белән күбесенчә вәзирләр шөгыльләнгән.


Көнбатыш Африка.
Кайчак Көнбатыш Африкага шулай ук Көнбатыш Сахра һәм Чад дәүләтләрен дә кертәләр.


Бердәм дәүләт имтиханы.
Бердәм дәүләт имтиханы, БДИ (рус. "Единый государственный экзамен", "ЕГЭ") — Русия Федерациясе үзәкләштерелгән имтиханы. Бер үк вакытта мәктәптән чыгарылыш һәм югары уку йортларына кабул итү имтиханы. Имтиханны үткәрү вакытында бертөрле вариантлар кулланыла. БДИ рус теле, математика, чит телләр (инглиз, алман, француз, испан), физика, химия, биология, география, рус әдәбияты, тарих, җәмгыять белеме, информатика фәннәре буенча үткәрелә.
Татарстанда БРИ үткәрелә.


Лена Майер-Ландрут.
Лена Майер-Ландрут (алм. "Lena Meyer-Landrut", 1991 елның 23 мае, Ганновер) — шулай ук Lena исеме белән таныш булган алман җырчысы. Ослода узган халыкара Евровидение 2010 җыр бәйгесе җиңүчесе.


Көньяк Азия.
Көньяк Азия (,,,) — Азиянең бер өлеше.
Географик буларак Көньк Азия Һинд ярымутравын, ярымутрауда урнашкан Гималайларны, Декан яссытаулыгын һәм Һинд-Ганг тигезлеген, шулай ук Шри-Ланка утравын һ.б. вак утрауларны үз эченә ала. Шулай ук кайчак Көньяк Азиягә Тибетны, Әфганстанны һәм Һинд-Кытай регионын да кертәләр. БМО классификациясе буенча бу регионга шулай ук Иран да керә.


Джедай.
Джедайлар (ингл. Jedi) — «Йолдыз сугышларының» персонажлары, галәмдә тынычлык саклаучылары, Көчнең кулланучылары булдылар.
Джедайларның сәләтләре.
Кайбер джедайлар үлүеннән соң яшәргә мөмкин булдылар.


Фатыйма Вәлифф.
Фатыйма Вәлифф — Аделаидадагы (Австралия) татар милли-мәдәни тормышын башлап җибәрүче, Австралия татары.
Татарларның күпчелеге Австралиягә Шәркый Төркестаннан килеп төпләнә. Фатыйма ханымның гаиләсе – Сафалар да шундыйлардан була. Алар башта Шәркый Төркестанның Өремче каласына Кукмара якларыннан килеп урнаша.
Сафиннарның кызлары Фатыйма күршеләре булган һәм кечкенәдән үк бергә уйнап үскән Салих Вәлигә кияүгә чыга. Үз тормыш юлларында алар барлыгы 9 бала табып үстерә. Һәм аларның һәркайсы милли җанлы, ислам динен хөрмәт итүче булып тәрбияләнә.
30дан артык онык һәм оныкчыклары да гореф-гадәтләргә тугры булып яши. Шуларның берсе Мөшәррәф Вәлифф бүгенге көндә Аделаидада татар берләшмәсен җитәкли.
2010 елның 28 маенда Фатыйма Вәлифф 90 яшендә вафат булды. Татар милләте үсешенә керткән өлеше өчен Фатыйма Вәлиффнең вафаты Австралиядәге татарлар өчен зур югалту булды.


Утрау-дәүләт.
Утрау-дәүләт — бер яки берничә утрауда урнашкан, бер кыйтга белән дә бәйләнмәгән дәүләт. Бүгенге көндә 194 бәйсез дәүләттән 47се утрау-дәүләтләр. Австралия утрау түгел, ул кыйтга, ләкин анда урнашкан дәүләтнең коры җир буенча чикләре булмау сәбәпле, ул да утрау-дәүләтләр рәтенә керә.


Охот диңгезе.
Охо́т диңгезе́ — Тын океаннан Камчатка, Курил утраулары һәм Хоккайдо утравы белән аерылган, шул ук вакытта Тын океан өлеше булган диңгез. Ул Русия һәм Япония ярларын юа.
Мәйданы — 1603 мең км². Уртача тирәнлеге — 1780 м, иң зур тирәнлек — 3916 м.
Октябрьдан май-июньгә кадәр диңгезнең төньяк өлеше боз белән каплана.
*


Зәй районы.
Зәй районы - Татарстанның үзәк өлешендә урнашкан район. Шәһәр үзәге - Зәй шәһәре. Мәйданы - 1861,6 км².


TOEFL.
TOEFL ("Test of English as a Foreign L'"anguage") — инглиз теле белүен тикшергән стандартлаштырган махсус тест-имтихан. Инглиз телле булмаганнар өчен АКШ һәм Канада югары уку йортларына керү өчен мәҗбүри. Нәтиҗәләре шулай ук күп инглиз телле һәм инглиз телле булмаган илләрдә куллана. Шулай ук нәтиҗәләр чит илдә эшләгән ширкәткә эшкә керү өчен кирәк булырга мөмкин. 1964 елдан кертелгән. Шул вакыттан башлап, аны 20 миллионнан артык кеше тапшырган.
Гадәттә тест 3 сәгать дәвам итә, "iBT" (Internet Based, ягъни интернетта языла) тест 4,5 сәгатьтән озаграк язылмый.


Газзә.
Газзә (,) — Фәлистыйн автономиясенең Газзә секторында урнашкан шәһәр. Халык саны якынча 410 мең кеше. Фәлистыйн автономиясенең халык саны буенча иң эре шәһәре.
Тарих.
Шәһәрнең 5 мең еллык тарихы бар. Б.э.к. XII гасырда шәһәрне Крит утравыннан килгән борынгы фәлистыйнлы халкы яулап ала.


Кави Латыйп.
Кави Латыйп — татар язучысы, фронтовик шагыйрь, Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе, Чуашиянең Иван Яковлев исемендәге Дәүләт бүләге иясе.
Ул татар әдәбиятына фронт шигырьләре авторы буларак кереп китте. Кави Латыйп “Солдат эзләре”, “Хәтер йомгагы”, “Иркен сулыш”, “Ефәк әрем” кебек шигъри җыентыклары, “Мизгел” исемле хикәяләр җыентыгы, күп кенә җырлар, публицистик мәкаләләр авторы билгеле иде.
Кави Латыйп 2008 елның 14 апрелендә Казанда вафат булды.


Андрей Вознесенский.
Андре́й Андре́й улы Вознесе́нский (рус. "Андре́й Андре́евич Вознесе́нский"; 1933 елның 12 мае — 2010 елның 1 июне) — рус шагыйре, прозаик, рәссам, архитектор.
Андрей Вознесенский Совет Берлеге җитәкчелеген тәнкыйте белән мәшһүр. Хәтта Хрущевның «Убирайтесь вон, господин Вознесенский, к своим хозяевам. Я прикажу Шелепину, и он подпишет вам заграничный паспорт!» сүзләре билгеле.
Андрей Андрей улы Вознесенский 2010 елның 1 июнендә Мәскәүдә вафат була.


Тайвань.
Тайва́нь (; тарихи исеме — Формо́за,  — «Гүзәл утрау») — Тын океанда, Кытайның көнчыгыш кыйтга өлешеннән 150 км ераклыкта урнашкан утрау. Иң зур шәһәр — Тайбэй.
Утрау көньяктан төньякка 394 кмга, ә көнчыгыштан көнбатышка исә 140 кмга сузылган. Мәйданы 34 507 км².
Утрау Кытай Республикасының төп территориясен тәшкил итә.
Тайвань


Япония географиясе.
Япония — Азиянең Тын океан ярында урнашкан утрау-дәүләт. Географик координатларга күрә Япония экватордан 36°ка төньякта һәм Гринвич меридианыннан 138°ка көнчыгышта урнаша.
Архипелангның иң зур утраулары: Хоккайдо, Хонсю, Сикоку һәм Кюсю. Шулай ук ил составына 6 848 кечкенә утрау керә.
Япония мәйданы — 377 915 км², коры җир 374 744 км²-ны, ә су исә 3 091 км²-ны — тәшкил итә. Япония мәйданы буенча Алмания, Малайзия, Яңа Зеландия һәм Бөекбритания кебек дәүләтләрдән зуррак.


Баскетбол.
a> һөҗүм алымын кулланып туп кертә
Баскетбо́л ( — кәрзин, "ball" — туп) баскетбол тубы белән такымлы спорт уен төре. Баскетболны биш кешедән торган ике төркем уйный. Һәрбер такым уенчыларының максаты – ятьмәле боҗрага тупны кертү һәм көндәш уенчыларга тупны үз кулларына күчерүләренә һәм үз боҗраларына тупны кертүләренә комачаулау. Боҗра җирдән 3,05 метр (10 фут) биеклектә урнашкан. Якын һәм урта ераклыктан кертелгән туп өчен ике, ерактан (3 очко сызыгыннан арырак ноктадан) кертелгән туп өчен өч очко бирелә. Штраф ыргытуы өчен 1 очко бирелә.


Хоккей.
Хокке́й () — такымлы уен төрләренең бер вәкиле. Уенда ике такым каты, түгәрәк тупны яки шайбаны көндәш такымның капкасына кәшәкә ярдәмендә кертергә тиеш. Һәрбер такымда капканы туптан яки шайбадан саклап торган капкачы була.


Мәгъриб.
Мәгъриб (әл-Мәгъриб «көнбатыш» мәгънәсендә) — Мисырдан көнбатышта урнашкан дәүләтләрнең гомуми атамасы. Төшенчә гарәп яулап алулары заманнарында килеп чыга. Бүгенге көндә мәгъриб илләренә Мавритания, Көнбатыш Сахра, Марокко, Алжир, Тунис һәм Ливия керә. Урта гасырларда мәгърибкә шулай ук мөселманнар яшәгән Андалусия (бүгенге Испания) һәм Гарәп хәлифәлегенең башка биләмәләре дә (Сицилия, Сардиния, Балеар утраулары) кертелә.


«Ислам нуры» газетасы.
«Ислам нуры» — Татарстанның Яр Чаллы шәһәрендә нәшер ителүче газета. Әлеге газетның беренче саны 1995 елда Хәлил Шәрипов һәм Иршат Шәйхаттаров тырышлыгы белән дөнья күрә. Газетаның эчтәлеге дини-иҗтимагый юнәлештә.


Төньяк Азия.
Төньяк Азия — Авразиянең бер регионы. Гадәттә Төньяк Азия буларак Азиянең Россиягә керүче өлеше генә санала. Бу регионга Россиянең Урал, Себер һәм Ерак Көнчыгыш Федераль округлары керә.


Волейбол.
Поляк уенчысы Павел Загумны волейбол уенында тупны кабул итә
Волейбол (, "volley" — «тупка бәрү» һәм "ball" — «туп») — такымлы спорт уены төре. Уен урталай ятьмә белән бүленгән волейбол мәйданчыгында уза. Уенчылар тупны көндәш такымның мәйданчыгына сугып тидерергә тиешләр. Һөҗүмне оештырыр өчен блоктагы тупка тиюдән тыш бер такым уенчылары тупка өч тапкырдан артык тияргә тиеш түгелләр.


Зур сигезлек.
Сигезлек төркеме (ингл. "Group of eight", G8) — 2010 елга кадәр дөньяның иң алдынгы илләрен берләштергән халыкара оешма. Ләкин аның рәсми статусы юк, ул фәкать илләр башлыклары клубы буларак эш итте. Русия кушылганга кадәр G7 дип аталды.


24 июнь.
24 июнь — Милади тәкъвимендә алтынчы айның егерме дүртенче көне. Ел ахырына кадәр 190 көн кала.


Веб-сәхифә.
Веб-сәхифә — Интернетта исемгә, адреска яисә домен исеменә ия булган һәрнинди эчтәлекле ресурс.
Веб сәхифә узара гиперсылтамалар белән бәйләнгән веб битләрдән тора. Веб битләр html телендә языла.


Фирүзә Җамалетдинова.
Фирүзә Җамалетдинова — мәшһүр татар язучысы, шагыйрә, журналист.
Фирүзә Исламетдин кызы Җамалетдинова – Фәтхетдинова 1960 елның 28 мартында Иске Кәкерле авылында туды. Авыл мәктәбендә укыган елларында ук район гәзитендә аның үзе язган шигырьләре басыла башлады һәм ул гәзит укучылар арасында өметле каләм иясе буларак танылды. Туган авыллары мәктәбендә урта белем алгач, ул Казан дәүләт университетының журналистика факультетына укырга керде. Югары белемгә ия кызны язмышы Чаллы каласына күчереп куйды һәм бу калада үз тормышын җайлап, шунда хезмәт итеп яши. Башта 21 мәктәптә укытучы булып эшләп алды, әмма,сандугачны читлеккә ябып куйгач ул сайравыннан туктый, дигәндәй, мәктәп укытучысы вазыйфалары күңеле иҗат дәрте белән тулы кеше өчен гаять тә чикләнгән мөмкинлекләр урыны булганга, ул үз белгечлеге белән файдаланып, журналистлык эшенә күчә: Чаллыдагы “Таң йолдызы” гәзитенең баш мөхәррире вазыйфаларын үтәде.
Соңрак “Мәйдан” журналында әдәбият һәм сәнгать бүлеген җитәкләде.
2007 елда ул Казанга күчеп килде. Башта «Ватаным Татарстан» гәзите редакциясендә, аннан Татарстан китап нәшриятында эшли башлады.
Ф. Җамалетдинова әдәбиятның тезмә һәм чәчмә жанрларында бердәй осталык белән иҗат итә. Аның әсәрләре республикабызның төрле вакытлы матбугат битләрендә урын алды. 2002 елда Яр Чаллы типографиясендә аның ике шигырьләр җыентыгы басылып чыкты.“Яшен күзләре” исемле беренче җыентыгында аның 89 шигыре урын алган. 58 тезмә әсәрләрен үзенә сыйдырган икенче җыентыгы “Уйлы җил” дип атала. 2004 елда Татарстан китап нәшриятында Фирүзәнең “Толымлы ай” дигән өченче җыентыгы дөнья күрде. Бу китапларда авторның тормышка һәм кешеләргә булган ихлас мәхәббәте, туган халкына, туган җиренә тирән ихтирамы, кеше һәм халык язмышы, мәхәббәт, тормыш-яшәеш турындагы фәлсәфи – лирик шигырьләре тупланган.
Соңгы елларда Фирүзә проза өлкәсендә үзен сыный һәм әйтергә кирәк, бу жанрда да ул каләм остасы булуын танытты. 2007 елда Татарстан китап нәшриятында аның ”Догалы корт” исемле повестьлар һәм хикәяләр китабы басылып чыкты. Бу әсәрләрдә автор замандашларыбызның җәмгыятьтәге үзгәрешләр чорында кичергән уй-хисләре, әхлакый югалту-табышлары тасвирлана.
Фәйрүзә Җамалетдинованың актив иҗат чоры. Аның исеме республикабыз китап укучыларына яхшы таныш. Без исә авторның яшьлек чорында, “үзебезнең гәзиттә автор” булган вакытында районыбыз укучылары күңеленә аеруча хуш килгән тезмә әсәрләренә урын бирергә булдык.


Венера Думаева-Вәлиева.
Венера Сәлах кызы Думаева-Вәлиева — татар шагыйрәсе, тәрҗемәче.
Венера Думаева-Вәлиева Башкортстанның Кушнаренко районы Кушнаренко авылында туа. 1957 елда Казан дәүләт университетын тәмамлый, 1969-1983 елларда Мәскәү электрон техникасы институтында укыта. Беренче әдәби тәрҗемәләре матбугатта 1977 елда басыла башлый. Татар шагыйрьләре Габдулла Тукай, Дәрдемәнд, Муса Җәлил, Хәсән Туфан, Фатих Кәрим, Сибгат Хәким, Ренат Харис, Зөлфәт һ. б.; алман шагыйрьләре Һ. Һейне, Л. Фюрнберг, Э. Штритматтер һ.б. шагыйрьләрнең шигырьләрен рус теленә тәрҗемә итә.


Ирек Сабиров.
Биография.
Ирек Нәгыйм улы Сабиров 1950 елның 14 апрелендә Татарстанның хәзерге Биектау районы Мәмдел авылында туа. Мәктәпне тәмамлаганнан соң Казан дәүләт химия-технология институтына керә. Институтны тәмамлаганнан соң, 1973 елда Чиләбе өлкәсендәге «Сигнал» заводына эшкә җибәрелә. 25 ел буена заводта эшли, баш инженерга кадәр үсә. 1998 елда үзе эшләгән завод урнашкан Еманжелинск шәһәре башлыгы ярдәмчесе булып китә. Татарстан һәм Россия Язучылар берлекләренең әгъзасы булып тора.


Шакирҗан Мөхәммәтҗанов.
Александр Матросов яки Шакирҗан Мөхәммәтҗанов — дошманнар амбразурасын үз тәне белән каплаган Совет Берлеге каһарманы. Рәсми версиягә күрә исеме Александр Матвей улы Матросов, ләкин күп хәзерге версияләргә күрә Александр Матросов исеме артында Урал егете Шакирҗан Мөхәммәтҗанов торуы билгеле.
Рәсми версия.
Рәсми чыганакларга күрә Александр Матвей улы Матросов 1924 елның 5 февралендә Украинаның Екатеринослав (хәзерге Днепропетровски) шәһәрендә туган. Кече яшьтән үк ятим калып, Ульян өлкәсенең Иваново һәм Мәләкәс балалар йортларында тәрбияләнгән, 7 сыйныфтан соң Уфа хезмәт колониясендә тәрбияче ярдәмчесе булып эшләгән. 1942 елның сентябрендә ул Оренбур ягындагы Краснохолм пехота училищесында укый башлый. Әмма укуын тәмамлый алмый, 1943 елның гыйнварында ук курсантлар Калинин фронтына җибәрелә. Анда Сталин исемендәге 91-нче аерым Себер бригадасының икенче укчылар батальонында хезмәт итә башлый.
1943 елның 27 февралендә 2-нче батальонга Псков өлкәсенең Локнян районы Чернушки авылындагы терәк пунктка һөҗүм итәргә дигән бурыч йөкләнә. Яугирләр урман аша үтеп аланга чыгуга, дошманның пулемет уты астына эләгәләр. Беренче пулеметны автоматчылар төркеме эштән чыгара, икенчесен дә туктатуга ирешәләр. Әмма өченче дзоттан атучы пулемет авылга керергә мөмкинлек бирми. Шул вакыт Александр Матросов Петр Огурцов белән дзотка таба шуыша башлыйлар. Дзотка якынлашканда, Огурцов каты яралана, Матросов юлын үзе генә дәвам итә. Ул амбразурага якынрак килеп ике граната ыргыта. Пулемет тынып кала. Яугирләр һөҗүмгә ташлануга, ул тагын ут ача. Шулчак Матросов сикереп торып дзотка ыргыла һәм амбразураны каплый. Шулай итеп, ул гомере бәрабәренә хәрби бурычны үтәргә ярдәм итә. 1943 елның 19 июнендә аңа Советлар берлеге каһарманы дигән исем бирелә. Матросов батырлыгы дәреслекләргә совет ватанына мәхәббәт, куркусызлык, каһарманлык билгесе булып кереп кала.
Альтернатив версия.
1988 елда башкорт язучысы Рәүф Насыйров Александр Матросовның чын исеме кем булуы, аның кайда туып үсүе белән кызыксына башлый. Татарстанда язучы Шаһинур Мостафин да Матросовның батырлыгы һәм матросовчылар турында бик күп эзләнүләр алып бара. Аларның версияләренә күрә Матросовның Башкортстанның Учалы районы Кунакбай авылында туып-үскән Шакирҗан Юныс улы Мөхәммәтҗанов.
Александр Матросов - Шакирҗан Мөхәммәтҗанов турында 2008 елда Мәскәүдә документаль фильм төшерелә. Анда Матросовның Шакирҗан Мөхәммәтҗанов булуы әйтелә.


Хонсю.
Хонсю ("Хонсю:"), Хондо (хәзер сирәк куллана), Ниппон (хәзер сирәк куллана) — Япон архипелагының иң зур утравы.
Утрау озынлыгы — 1300 км, киңлеге 50 кмдан 230 кмга кадәр үзгәрә. Тулы мәйданы 230 500 км² тәшкил итә (Япониянең 60 %-ын). Хонсю утравы Бөекбритания утравыннан зуррак.
Хонсю утравында Япониянең иң зур шәһәрләре урнашкан: Токио, Иокогама, Осака, Киото, Хиросима һ. б. Утрауда шулай ук мәшһүр Фудзи вулканы урнашкан.


Хоккайдо.
Хокка́йдо (, "Хоккайдо" — «төньяк диңгез юлы») — зурлыгы буенча Япониянең икенче утравы. 1859 елга кадәр Мацумаэ дип аталган иде.
Мәйданы — 83 456,38 км². Халык саны — 5 598 776 кеше.


Кюсю.
Кюсю́ () — Зурлыгы буенча Япон архипелагының өченче утравы.
Мәйданы — 35,6 мең км². Халык саны — 14,7 млн кеше.


Сикоку.
Сикоку () — Япониянең иң зур дүрт утравы арасында мәйданы һәм халык саны буенча иң кечкенәсе. Мәйданы — 18 803,68 км². Халык саны — 4 141 955 кеше.


Фудзияма.
Фудзияма, Фудзи (,) — Япон утравы Хонсюда, Токиодан 90 километр ераклыкта урнашкан вулкан.


Агломерация.
Шәһәр агломерациясе (лат. "agglomero" — "кушам") — катлаулы, күпкомпонентлы динамик системага берләштерелгән торак пунктларының, күбесенчә шәһәрләрнең компакт берләшмәсе.
Агломерацияләр моноүзәкләштерелгән һәм полиүзәкләштерелгән була ала.
Моны да карагыз.
*


Наото Кан.
Наото Кан (, 1946 елның 10 октябре, Убэ, Ямагути) — Япония дәүләт һәм сәясәт эшлеклесе. 2010 елдан Япония премьер-министры вазыйфаларына кереште.


APEC.
APEC (Asia-Pacific Economic Cooperation), АТЭС (Азиатско-Тихоокеанское экономическое сотрудничество) — халыкара (региональ) икътисадый оешма.


25 июнь.
25 июнь — Милади тәкъвимендә алтынчы айның егерме бишенче көне. Ел ахырына кадәр 189 көн кала.


Кыям Миңлебаев.
Кыям Миңлебаев, тулы исеме Кыяметдин Сәләхетдин улы Миңлебаев — татар журналисты, тәрҗемәче.
Ул 1929 елның 25 июнендә Татарстанның Чүпрәле районы Кече Чынлы авылында туган. Башлангыч белемне шунда, 1938 елда гаиләләре белән Казанга күчеп килгәч, укуын Дәрвишләр бистәсендәге җидееллык һәм Кабан күле буендагы 12нче татар урта мәктәбендә дәвам иттерә. 1953 елда Казан дәүләт университетының татар теле һәм әдәбияты бүлеген тәмамлагач, ике ел Татарстанның Сарман урта мәктәбендә рус теле һәм әдәбияты укыта. 1955 елның көзендә ул янәдән Казанга кайта һәм Татарстан китап нәшриятында эшли башлый: әүвәл яшьләр-балалар әдәбияты редакциясендә редактор (1955-1958), редакция мөдире (1958-1966), ә 1967 елдан бирле матур әдәбият редакциясенең өлкән редакторы хезмәтендә.
К. Миңлебаев — иҗади сәләтен тәрҗемә жанрына багышлаган тәҗрибәле профессионал тәрҗемәчеләрнең берсе. Аның тәүге тәрҗемә эше (П.Цвирканың “Сандугач” исемле җыентыгы) 1954 елда басылып чыга. Шуннан бирле узган өч дистә ел эчендә К.Миңлебаев тәрҗемәсендә рус классикасы, чит ил әдәбияты һәм совет авторларының егермеләп китабы дөнья күрә: Лев Толстой, “Балачак”, “Үсмерчак”, “Егетчак” (1955-1957); “Ярты колак” (төркмән халык әкиятләре, 1958); Н.В.Шишков, “Хәсрәт дәрьясы” (1963), Т.Семушкин, “Айвам маҗаралары” (1964) һ.б.
К. Миңлебаев, иҗади тәрҗемә тарафдары буларак, оригиналның идея-эчтәлек һәм стиль үзенчәлекләренә зыян китермичә, аны саф татарча яңгырашлы, эмоциональ тәэсирле һәм сурәт-күренешләрне, психологик төеннәрне, герой-персонажларның сөйләү үзенчәлекләрен татар телендәге чаралар ярдәмендә тәңгәл һәм табигый аһәңле итүгә зур игътибар бирә.
К. Миңлебаев тәрҗемә теориясенә һәм практикасына кагылышлы мәкаләләр, рецензияләр, сынлы сәнгатькә багышланган язмалар авторы буларак та билгеле. 1982 елда ул Бакый Урманченың скульптура, нәкыш һәм графика өлкәсендәге эшчәнлеген яктырткан төсле альбом төзеп чыгарды һәм бу альбомга кереш сүз язды.
Совет матбугаты өлкәсендәге хезмәтләре өчен аңа 1980 елда РСФСРның атказанган сәнгать хезмәткәре дигән мактаулы исем бирелде.
Кыям Миңлебаев 2005 елның 3 сентябрендә вафат булды.


Габдрахман Кәрәм.
Театр сәнгате белгече, тәнкыйтьче һәм тәрҗемәче Габдрахман Кәрәм (Габдрахман Хәбибулла улы Рәхмәтуллин) 1878 елның 25 июнендә Казан шәһәрендә туа. Яшьли әти-әнисе үлеп, Мифтах Иманкулов дигән бер кеше гаиләсендә тәрбияләнеп үсә, Казанда мәдрәсә бетерә, аннары Төркиягә китеп, Истамбул университетының әдәбият-сәнгать бүлегендә югары белем ала. 1905 ел инкыйлабы алдыннан ул Казанга кайта һәм шуннан соң үзенең бөтен гомерен һәм иҗади сәләтен татар театр сәнгатен үстерүгә багышлый.
Татар театр труппалары оешып килгән бер заманда, 1906 елның башында ук, “Йолдыз” газетасында ул Фатих Халидинең “Морат Сәлимов” һәм “Мәхрүсә ханым” исемле пьесалары турында беренче рецензиясен бастыра.
Театр тәнкыйтьчесе буларак, Г.Кәрәм матбугат битләрендә татар театры тормышындагы һәр яңалыкка, һәр спектакльгә үзенең принципиаль карашын, мөнәсәбәтен белдереп бара, рецензияләрдә, театр труппаларының, бигрәк тә "Сәйяр" труппасының еллык эшчәнлегенә багышланган күзәтү мәкаләләрендә ("Аң" журналы, 1914-1916), драма әсәрләренә һәм спектакльләргә конкрет анализ ясау, артистлар уенындагы уңай һәм кимчелекле якларга конкрет тукталу белән бергә, сәхнә әдәбиятының хасиятләре, жанрлары, иҗтимагый роле кебек теоретик мәсьәләләр турында да сүз кузгата һәм бу мөһим мәсьәләләрне заманына күрә гыйльми югарылыкта чишәргә омтыла.
Г.Кәрәм инкыйлабка кадәр “Сәйяр” труппасы өчен Шекспирның “Отелло” трагедиясен, “Король Лир” трагедиясен, М.Горькийның “Мещане” драмасын тәрҗемә итә.
Октябрь инкыйлабыннан соң, егерменче еллар дәвамында, Г.Кәрәм “Эш”, “Татарстан хәбәрләре”, “Татарстан”, “Кызыл Шәрекъ яшьләре” газеталарына актив языша, аерым спектакльләр турындагы күп санлы рецензияләреләреннән тыш, татар театры тарихына, Г.Камал драматургиясенә, Г.Кариев, М.Мутин кебек сәхнә осталары иҗатына багышланган тирән эчтәлекле мәкаләләрен бастыра, рус театр теоретигы В.Керженцевның “Творческий театр” исемле китабын татарчага тәрҗемә итә (“Иҗади театр”, Казан, 1921).
Г.Кәрәм 1947 елда Казанда вафат була.


Венера Гәрәева.
Венера Хәсән кызы Гәрәева — татар дирижеры, Татарстанның халык артисткасы.
Уд 1943 елның 25 июнендә туа. Алабуга культура-агарту училищесында укый. Җыр һәм бию ансамбле җитәкчесе Җәүдәт Айдаров, аны шунда табып, 1961 елда ансамбльгә алып кайта да. Шул арада нибары өч елга аерылып тора кыз ансамбльдән. Анда да туган ягы — Сабага кайтып музыка мәктәбендә эшләп алу өчен генә.
1972 елда инде ул Сабадан Казанга мәшһүр Җыр һәм бию ансамбленең хормейстеры булып кайта — композитор А. Ключаревның өндәвенә каршы тора алмый. Шуннан бирле дөньякүләм данлы ансамбленең уңышлары Венера Гәрәева исеме белән нык үрелгән. "Ансамбль – мәхәббәтем", – ди ул. Шул мәхәббәтне озын гомерле итү өчен ул, Казан музыка училищесында фольклор бүлегендә укытып, яшь кыз-егетләргә татар халык җырларын өйрәтә, ансамбль өчен кадрлар әзерли. Укыту өчен үзенең белеме җитәрлек – музыка училищесында алган белеме Казан дәүләт консерваториясенең дирижерлык факультетында алган белеме белән дә ныгытылган.


Майкл Джексон.
Майкл Джо́зеф Дже́ксон (ингл. "Michael Joseph Jackson"; 1958 елның 29 августы — 2009 елның 25 июне) — мәшһүр АКШ поп-җырчысы, биюче, җырлар авторы. Тарихта иң уңышлы һәм күренекле җырчыларның берсе, 14 Грэмми премиясе лауреаты. Дөньяда аның 750 миллион альбомы сатылды.


Гафур Коләхмәтов.
Габделгафур Коләхмәтов ("Гафур Коләхмәтов") — дөньяви карашлары һәм гамәли эшчәнлеге, әдәби иҗаты белән татар тарихында сизелерлек эз калдырган күренекле татар драматургы.
Ул 1881 елның 5 маенда Пенза шәһәрендәге сабын, шәм, хушбуй һәм бизәнү-ясану әйберләре заводы хуҗаларыннан
берсе Юныс Коләхмәтов һәм хатыны Газизә гаиләсендә бишенче бала булып дөньяга килә. Озакламый гаиләгә фәкыйрьлек килә.


1816 ел.
1816 ел — Милади тәкъвиме буенча дүшәмбе көненнән башланган ел.


1812 ел.
1812 ел — Милади тәкъвиме буенча чәршәмбе көненнән башланган ел.


1811 ел.
1811 ел — Милади тәкъвиме буенча сишәмбе көненнән башланган ел.


Роза Кожевникова.
Роза Кожевникова-Баубекова — татар шагыйрәсе һәм тәрҗемәче, Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре, М. Горький исемендәге әдәби бүләк лауреаты.


Эльмира Закирова.
Эльмира Закирова — татар журналисты, публицист, Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре, «Ялкын» журналының элеккеге баш редакторы.
Ул 1955 елның 19 декабрендә Татарстанның Актаныш районы Иске Байсар авылында укытучылар гаиләсендә туа. Мәктәпне тәмамлаганнан соң Казан дәүләт университетының филология факультетына укырга керә. 1978 елда ул «Ялкын» журналына эшкә килә.


Нияз Халитов.
Нияз Хаҗи улы Халитов — татар архитекторы, архитектура фәннәре докторы, Татарстанның атказанган фән эшлеклесе.
Ул 1950 елның 19 декабрендә Татарстанның Казан шәһәрендә туа. Казан инженер-төзүчеләр институтын тәмамлап, инженер-архитектор белгечлеген ала. 1985 елда СССР Архитекторлар берлегенә кабул ителә.


26 июнь.
26 июнь — Милади тәкъвимендә алтынчы айның егерме алтынчы көне. Ел ахырына кадәр 188 көн кала.


Гали Халит.
Гали Халит — татар әдәбият галиме һәм тәнкыйтьчесе.
Ул 1915 елның 26 июнендә туа. 1940 еллардан башлап ул эзлекле рәвештә XX гасыр башы әдәбиятыбызны төрле яклап тикшерә. Аның докторлык диссертациясе татар әдәбиятында кулланылган иҗат методларына багышлана. Бу тема белән тирәнтен шөгыльләнү Г. Халитка Габдулла Тукай, Мәҗит Гафури, Галиәсгар Камал, Шәриф Камал, Мирхәйдәр Фәйзи, Һади Такташ кебек авторларның әсәрләрен анализлауда зур булышлык итә, әлбәттә. Нәтиҗәдә аның “Халык шагыйре Тукай” һәм “Мәҗит Гафури иҗаты” исемле китаплары дөнья күрә.
1940-1950 елларда ул шулай ук “Татар әдәбиятында реализм мәсьәләләре” хезмәтен һәм “XX йөз башында татар әдәбияты” очерклар китабын фәнни әдәбият мәйданына чыгара. Гомумән, Гали Хәлит әсәрләренә XX гасыр милли әдәбиятын мөмкин кадәр әтрафлырак күрсәтү, төрле әдәби агымнарны колачлау омтылышы хас.
Галим 1992 елда вафат булды.


Сомалиленд.
Сомалиленд — Сомалиның төньяк өлеше, танылмаган дәүләт. Фактик башкала — Харгейса шәһәре.


Регби.
Ре́гби (, яки "rugby") — такымлы спорт төре. Озынча туп белән уйнала. Уенчылар, тупны бер-берсенә куллары һәм аяклары белән тапшырып, аны билгеле бер кырга төшерергә яки Н-сыман капкага кертергә тиешләр. Уен Бөекбританиядә уйлап чыгарыла.


Сабын.
Сабын — үз эченә өслек актив матдәләрне кертүче каты яки сыек матдә. Юыныр өчен һәм көндәлек химиядә кулланыла.


1808 ел.
1808 ел — Милади тәкъвиме буенча җомга көненнән башланган ел.


1807 ел.
1807 ел — Милади тәкъвиме буенча пәнҗешәмбе көненнән башланган ел.


Заһид Хәбибуллин.
Заһид Хәбибуллин — татар композиторы, Татарстанның һәм Русиянең атказанган сәнгать эшлеклесе, Татарстанның халык артисты, Г. Тукай исемендәге Дәүләт премиясе лауреаты, татар музыка сәнгатенә нигез салучы композиторларның берсе.
Биография.
Ул 1910 елның 20 сентябрендә Орск шәһәрендә туа. 9 яшьтә ятим кала, балалар йортында тәрбияләнә. Солтан Габәши киңәше белән, скрипка классы буенча Казан музыка училещесына укырга керә, соңрак Мәскәү консерваториясе каршындагы Татарстанопера студиясендә белем алуын дәвам итә.
Иҗат.
Аның «Сагыну», «Гөлләрем», «Бормалы су», «Казан кызы», «Казах дустыма», «Яшьләр вальсы», «Шинель» һәм башка күп җырларында заман яңгырашы ишетелә, халыкның уйлары, кичерешләре чагыла.


27 июнь.
27 июнь — Милади тәкъвимендә алтынчы айның егерме җиденче көне. Ел ахырына кадәр 187 көн кала.


Газиз Гобәйдуллин.
Г. Газиз, чын исеме Газиз Салих улы Гобәйдуллин — татар язучысы, галим-тарихчы.
Ул 1887 елның 27 июнендә Казан шәһәрендә сәүдәгәр гаиләсендә дөньяга килә. 1895-1904 елларда Казанның “Халидия” мәдрәсәсендә укый, аннары сигез сыйныфлы гимназия курсы буеча өлгергәнлек аттестатына имтихан тотып, 1909 елда Казан университетының юридик факультетына кабул ителә. Бер елдан тарих-филология факультетына күчеп, аны 1916 елда беренче дәрәҗә диплом белән тәмамлап чыга. Студент чагыннан башлап (1914) Октябрь инкыйлабына кадәр төрле татар мәдрәсәләрендә, мәдрәсәләрдә, Көнчыгыш академиясендә, Татар коммунистик университетында тарих фәне укыта. Бераз вакыт Баку университетының тарих кафедрасында эшли, башта доцент, аннары профессор була. Галим “Татар тарихы”, “Россия тарихы”, “Татарстанда сыйныфлар тарихы”, “татар әдәбияты тарихы” кебек хезмәтләр яза, бер үк вакытта әдәби иҗат эше белән шөгыльләнә.
Г. Газизнең беренче әдәби әсәре – “Марс, уян!” исемле хикәясе 1907 елда “Казан мөхбире” газетасында басыла. Шуннан соң газета-журналларда аның исеме бик еш күренә башлый. Бигрәк тә 1913-1917 еллар арасында күп яза. Бу чорда “Аң” журналы битләрендә әдипнең өч дистәгә якын кыска хикәясе, көндәлек темаларга багышланган күп кенә мәкалә һәм фельетоннары, яңа китапларга, спектакльләргә рецензияләре дөнья күрә.
Г. Газизнең хикәяләре күләм ягыннан кыска булып, алар һәммәсе дә диярлек юмористик яки сатирик рухта язылганнар. Инкыйлабтан соң язган хикәяләрендә (“Күмгән иде”, 1921; “Әхмәт байның таһәрате”, 1922; “Фаҗигале төннәрдә”, 1923; “Бер көтүнең тарихы”, 1927; “Дәҗҗал көткәндә”, 1928; “Кәрим абзыйның хыялы”, 1929; “Эчке эмигрант”, 1929 һ.б.) әдип иске тормыштан “мирас” булып калган һәртөрле типларны сатира чыбыркысы белән камчылый.
Язучының сайланма әдәби әсәрләре 1958 елда Татарстан китап нәшриятында басылып чыккан “Хикәяләр" исемле китабында урын алган.
Газиз Гобәйдуллин 1938 елның 16 сентябрендә вафат була.


Фәннур Сафин.
Фәннур Шәйхенур улы Сафин — татар шагыйре, журналист.
Ул 1948 елның 27 июнендә Татарстанның Минзәлә районы Күзкәй авылында туган. 1966 елда урта мәктәпне тәмамлагач, Түбән Кама төзелешенә китә һәм нефть-химия комбинатында өч елга якын слесарь булып эшли. 1969-1974 елларда Казан дәүләт университетының татар теле һәм әдәбияты бүлегендә укый, аны тәмамлаганнан соң, бераз вакыт Казан телестудиясендә редактор, аннары “Татарстан яшьләре” газетасы, “Ялкын”, “Казан утлары” журналлары редакцияләрендә әдәби хезмәткәр вазифаларын башкара. 1983 елдан бирле ул – Татарстан Язучылар союзының Матур әдәбиятны пропагандалау бюросы хезмәткәре.
Фәннур Сафин матур әдәбиятка бик яшьли килеп, башлангыч мәктәптә укыганда ук беренче шигъри тәҗрибәләре белән “Ялкын” журналы һәм “Яшь ленинчы” газеталарында күренә башлый. Студентлык елларында иҗат иткән шигырьләре исә “Беренче карлыгачлар” (1970), “Юл башы” (1972) исемле күмәк җыентыкларда дөнья күрә.
Шагыйрьнең беренче мөстәкыйль китабы – “Кеше юлга чыкса” (1976) исемле җыентыгы “Җитмешенче еллар Корчагиннары” дигән Бөтенсоюз конкурсына куелып, җиңүчеләрнең берсе итеп таныла.
Ф. Сафин – нигездә лирик шагыйрь. Аның шигырьләре яшьлек романтикасы белән мул сугарылган була. Аның лирикасында халыкчанлык, беркадәр моңсулык һәм җорлык хас. Бу сыйфатлар аның “Сез кемнәр?”, “Тынлык” һәм “Күкчәчәк” исемле чираттагы җыентыкларына кергән поэма һәм шигырьләрендә дә ачык сиземләнә.


Алсу Сафина.
Алсу Ралиф кызы Сафина — мәшһүр татар җырчысы.
Ул 1983 елның 27 июнендә Татарстан Республикасының Бөгелмә шәһәрендә туган. Әтисе Сафин Ралиф Рафилович - "ЛУКойл" нефть компаниясенең беренче вице-президенты. Әнисе Разия Исхак кызы - архитектор.
Россиядә бары тик 3 сыйныф кына укыган, музыка мәктәбе тәмамлаган. 1993 елдан бирле Лондонда өлкән абыйсы гаиләсендә яшәгән.
11 җырдан торган "Алсу" дип исемләнгән беренче альбомын 1999 елда чыгарган. Ә беренче видеоклипы ("Зимний сон" - "Кышкы төш") 1999 елның 1 февралендә дөнья күрә һәм тиз арада MTV каналында да күрсәтелә.
2000 елның 13 маенда Швециядә узган «Евровидение - 2000» Халыкара эстрада җырлары бәйгесендә II урын ала.
Шул ук елны аңа Татарстан Республикасының атказанган җырчысы исемен бирәләр, Бөгелмә шәһәренең "мактаулы гражданы" исемен йөртә.
Хәзерге вакытта эшмәкәр Ян Абрамовта кияүдә һәм Сафина исемле кыз бала тәрбияли.


Балык тоту.
Балык тоту — елга һәм диңгез балыкларын ашау, сату яки күңел ачу өчен тоту.
*


Туве Янссон.
Ту́ве Я́нссон (),) (1914 елның 9 августы — 2001 елның 27 июне) — мәшһүр Финляндия язучысы, рәссам. Муми-тролльләр турында китаплар язганнан соң дөньякүләм танылды.


"Татарстан Республикасы каршындагы казанышлары өчен" ордены.
«Татарстан Республикасы каршындагы казанышлары өчен» ордены — Татарстан Республикасының иң югары дәүләт бүләге. Аның белән гражданнар Татарстан Республикасының дәүләтчелеген үстерүдәге, гражданнарның хокукларын һәм ирекләрен тәэмин итүдәге, икътисадны, мәдәниятне, фәнне, мәгарифне, сәламәтлек саклауны, сәнгатьне һәм спортны үстерүдәге аерым казанышлары өчен, җәмәгать тәртибен саклауда батырлык һәм түземлек күрсәткән өчен бүләкләнәләр.
"Татарстан Республикасы каршындагы казанышлары өчен" орденына лаек булган затлар аны күкрәкнең сул ягына тагын йөриләр, бүләкләнүчеләрнең Русия Федерациясе, СССР орденнары һәм медальләре булганда, алардан соң урнаштыралар.


"Фидакарь хезмәт өчен" медале.
«Фидакарь хезмәт өчен» медале — Татарстанның дәүләт медале.
Аның белән гражданнар Татарстан Республикасының дәүләти, икътисадый, социаль һәм мәдәни үсеше өлкәсендәге, республика икътисады һәм фәнни потенциалын арттырудагы хезмәттә югары казанышлары өчен, актив җәмәгать һәм хәйрия эшчәнлеге өчен бүләкләнәләр.
"Фидакарь хезмәт өчен" медаленә лаек булган затлар аны күкрәкнең сул ягына тагып йөриләр, бүләкләнүчеләрнең Русия Федерациясе, СССР орденнары һәм медальләре, "Татарстан Республикасы каршындагы казанышлары өчен" ордены булганда, алардан соң урнаштыралар.


Мубай.
Mubai & Aksubai fusion band — татар халык җырларын лирик төсмердә яңгыратучы музыкаль төркем. Ул 2008 елда оеша.
Беренче концерт 2008 елның 25 октябрендә «Сары бишмәт» кафесында узды. 2009 елның җәендә төркем Икенче халыкара «Дөнья яратылышы» фестивалендә катнашты.


28 июнь.
28 июнь — Милади тәкъвимендә алтынчы айның егерме сигезенче көне. Ел ахырына кадәр 186 көн кала.


Габделхәй Сабитов.
Габделхәй Сабитов — татар драматургы, язучы.
Ул 1931 елның 28 июнендә Минзәлә районының Югары Тәкермән авылында туа. 1949 елда Күзкәй урта мәктәбен тәмамлагач, Иске Мәлкән һәм Түбән Тәкермән мәктәпләрендә укыта, читтән торып, Казан дәүләт университетында, 1956-1960 елларда Мәскәүдәге М.Горький исемендәге әдәбият институтында укый, соңыннан телестудиядә, “Ялкын” һәм “Чаян” журналлары редакцияләрендә эшли.
Габделхәй Сабитов күп кенә хикәяләр язды, аның “Кичерелмәс гөнаһ”, “Чулпан таңны уята” драмалары, “Мәхәббәт һәм нәфрәт” дигән комедиясе төрле сәхнәләрдә уйналды. Шулай ук ул – “Туган җир туфрагы”, “Үлемсез Акылгали”, “Карурманның күзләре бар”, “Чулпан таңны уята”, “Тармаклы яшен”, “Айбаш” дигән китаплар авторы.
Эрих Распенның атаклы “Барон фон Мюнхаузен” маҗараларын татар теленә ул тәрҗемә иткән.
Г. Сабитов 1995 елда вафат була.


Әмир Мәхмүдов.
Әмир Гобәй улы Мәхмүдов - татар шагыйре.
Биография.
1947 елның 28 июнендә Башкортстанның Әлшәй районы Габдрәшит авылында туган. Әлшәй районы үзәге Раевка поселогы урта мәктәбен тәмамлагач, 1965-1969 елларда Бөре (Бирск) дәүләт педагогика институтының рус филологиясе бүлегендә югары белем ала. 1969-1970 елларда Совет Армиясе сафларында хезмәт итә. 1970-1973 елларда Мәскәүдә Н.К.Крупская исемендәге педагогика институтының эстетика кафедрасы каршындагы аспирантурада укый һәм, М.Җәлил иҗатының идея-эстетик үзенчәлекләре турында фәнни хезмәт язып, диссертация яклый.
1974-1981 елларда Ә.Мәхмүдов СССР Фәннәр академиясенең Казан филиалы Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм тарих институтында фәнни хезмәткәр булып эшли. 1981 елның көзеннән ул – Казан дәүләт педагогика институтының татар әдәбияты кафедрасы доценты.
Ә.Мәхмүдов 60нчы елларда яза башлый. Беренче шигырьләре район газетасында 1963 елда чыга. Шуннан бирле төрле шигъри әсәрләре белән Башкортстан һәм Татарстанның республика матбугатында, соңга таба русча тәрҗемәдә үзәктәге газета-журналларда даими катнашып килә. 1983 елны Татарстан китап нәшриятында “Матурлык тантанасы” исемле җыентыгы дөнья күрә.
1972 елдан башлап Ә.Мәхмүдов әдәби тәнкыйть, әдәбият белеме өлкәсендә дә актив эшли. Аның М.Җәлил, Г.Тукай, Г.Ибраһимов, Ш.Камал, Г.Камал, К.Насыйри кебек классик язучылар иҗатына багышланган аерым мәкаләләре, ана теленнән тыш, СССР һәм чит ил халыклары телләрендә дә басылып чыга. Авторның 1980 елда русча дөнья күргән “Эстетический идеал в творчестве Мусы Джалиля” исемле китабы исә шагыйрьнең эстетик карашларын махсус алып өйрәнгән-анализланган беренче хезмәт буларак кызыклы.


Төркия тарихы.
Төркиянең зур өлешен тәшкил итүче Кече Азия бик күп борынгы мәдәниятләрнең бишеге була. Аларның кайберләре: хаттлар, хеттлар, хурритлар, лидиялеләр корган мәдәниятләр, Троя, Ликия мәдәниятләре һ.б.
Сәлҗук төрекләре дәвере.
Сәлҗук нәселенә Сәлҗук исемле бәк нигез сала (як. 1038 елда вафат).
XI гасырда Урта Азиядән Кече Азиягә үтеп кергән сәлҗук төрекләре төркиләрнең угыз тармагы вәкилләре булалар.
999 елда Саманилар дәүләте юкка чыкканга кадәр сәлҗуклар алар белән бергә Караханлылар дәүләтенә каршы көрәшер өчен иттифак корган булалар. Саманилар дәүләтенең җимерелүеннән соң Газнәвиләр дәүләте (963-1187) көчәя. Газнәвиләр фарсылашкан төрки мәмлүкләр (коллар) булалар.
Сәлҗуклар Газнәвиләрләрне XI гасырның беренче яртысында берничә сугышта җиңеп, аларның күп кенә җирләрен үзләренә кушалар. Шулай ук сәлҗуклар 1055 елда шигый Буилар дәүләтеннән Багдад шәһәрен тартып алалар.
1071 елда Малазгирт янындагы сугышта Альп Арслан җитәкчелегендәге сәлҗукларның Византия гаскәрләрен җиңгәннән соң, төрекләргә Кече Азиягә таба юл ачык була, чөнки Византия эчке сугышлар аркасында көчле каршылык күрсәтерлек хәлдә булмый. 1072 елда Альп Арсланның үлеменнән соң сәлҗуклар Кече Азиягә күчешләрен башлыйлар.
Соңрак сәлҗуклар биләмәләрен тагын да киңәйтәләр. Аларның дәүләтләре көнчыгышта Кытай белән, көнбатышта Византия белән чиктәш була. Альп Арсланнан соңгы идарәче Мәлик Шаһ I заманында дәүләтнең башкаласы Тәһранга күчерелә. Мәлик Шаһ I заманында Сәлҗук дәүләте үзенең иң югары ноктасына ирешә.
Мәлик Шаһ Iнең 1092 елда үлеменнән соң аның бертуганы һәм уллары дәүләтне бүлешәләр. Нәтиҗәдә берничә төрек дәүләте пәйда була.
Күпсанлы сәбәпләр (Тәре походлары, бүлгәләнү һ.б.) аркасында Сәлҗук дәүләте үз көчен югалта һәм 1194 елда Харәзм дәүләте һөҗүме астында ахыргача юкка чыга.
Төркия Җөмһүрияте.
*


29 июнь.
29 июнь — Милади тәкъвимендә алтынчы айның егерме тугызынчы көне. Ел ахырына кадәр 185 көн кала.


Футбол буенча дөнья чемпионаты 2010.
Футбол буенча дөнья чемпионаты 2010 (ингл. "2010 FIFA World Cup") — 2010 елда Көньяк Африка Җөмһүриятендә узачак 19нчы ФИФА футбол буенча дөнья беренчелеге. Чара 11 июньнән — 11 июльгә кадәр узды. Финалда Испания такымы Нидерландлар такымын 1:0 исәбе белән җиңде.
Катнашучылар.
Финал турнирында барлыгы 32 ил такымы катнаша.
Сылтамалар.
2010


Наил Шарапов.
Наил Шакир улы Шәрәпов — Норлат муниципаль район башлыгы.


30 июнь.
30 июнь — Милади тәкъвимендә алтынчы айның утызынчы көне. Ел ахырына кадәр 184 көн кала.


Әхмәтгәрәй Хәсәни.
Әхмәтгәрәй Сибагатулла улы Хәсәни — татар нәшире, тәрҗемәче, меценат.
Ул 1883 елның 30 июнендә хәзерге Арча районының Иске Ашыт авылыннан чыккан Казан сәүдәгәре гаиләсендә туган, Казанның атаклы "Мөхәммәдия" мәдрәсәсендә белем алган.
Аның тарафыннан 1907-1921 елларда эшләнгән "Гасыр" исемле китап нәшрияты оештырылган һәм анда татарның эчтәлек ягыннан иң яхшы китаплары дөнья күргән.
Әхмәтгәрәй Хәсәни һәм аның хатыны Зәйнәп Хәсәни 1912-1918 елларда XX гасыр татар матбугатының иң яхшы, матур иллюстрацияле "Аң" журналын чыгарганнар. Биредә Габдулла Тукай, Гаяз Исхакый, Галимҗан Ибраһимов, Фәтхи Бурнаш, Сәгыйть Сүнчәләй һәм башкалар үз әсәрләрен бастырганнар. Әхмәтгәрәй Хәсәнинең шулай ук пьесалар язуы, урысчадан Антон Чехов әсәрләрен тәрҗемә итүе мәгълүм. Хәсәниләр гаиләсе Габдулла Тукай, Фатих Әмирхан белән шәхси дуслар булганнар.
Олы күңелле татар зыялысы Әхмәтгәрәй Хәсәни дә, гаиләсе белән берлектә, тоталитар режим эзәрлекләвенә дучар булган. Ул 1934 елда вафат була.


Зөләйха Хәкимҗанова.
Зөләйха Хәкимҗанова — күренекле татар актриса, Татарстанның атказанган артисткасы.
Ул 1950 елның 30 июнендә Әстерхан шәһәрендә туа. 8 сыйныфны тәмамлагач, ул Нариман халык театрына юл тота. “Ай тотылган төндә” трагедиясендә Зөбәрҗәт ролен уйнап, тамашачы күңелен яулап ала. Ә 1974 елда инде ул Республика күчмә театрында эшли башлый. Беренче мөстәкыйль роле К.Гольдонинның “Ике хуҗаның хезмәтчесе” комедиясендә хезмәтче малай Джакомо була. Тора-бара осталык арта, һәм ул, бигрәк тә, хикмәтле, характерлы рольләрдә уңыш казана башлый. Алар үзләренең җанлы, халыкчан булулары белән күңелләргә бик хуш киләләр. Аның уены эмоциональ, колоритлы. Алар арасында “Ак тәүбә, кара тәүбә”дә Алинә, “Ефәк баулы былбыл кош”та Шифан, “Хушлашырга иртәрәк бит әле”дә Фаягөл, “Сөяркә”дә Хатимә, “Тол хатыннар көймәсе”ндә Аида, “Гайфи бабай, өйлән давай!”да картның кызы Наилә, “Хуҗа Насретдин”да Сәхилә карчык һәм башка бик күп образлар бар. Артистка сәхнәдә үзенең уены аша халкыбызның көр рухын, характер үзенчәлеген чагылдыра.


Диас Вәлиев.
Диас Вәлиев (тулы исеме Диас Назих улы Вәлиев) — рус телендә иҗат итүче язучы, Г. Тукай исемендәге дәүләт бүләге лауреаты.
Диас Вәлиев 1938 елның 1 июлендә Татарстанның Арча районы Казанбаш авылында туа. Балачагы һәм мәктәп еллары Казан шәһәрендә уза. 1956 елда Казан дәүләт университетының геология факультетына укырга керә, студент чагында ук геологик экспедицияләрдә катнаша, күп өлкәләрдә һәм республикаларда була. 1962 елда универститетны тәмамлагач, Кемерово өлкәсендә геолог булып эшли. 1965 елда Казанга кайтып, беркадәр вакыт геология өлкәсенә бөйле оешмаларда эшләп алганнан соң, "Комсомолец Татарии" газетасында әдәби хезмәткәр вазифаларын үти. 1973-1975 елларда Диас Вәлиев Мәскәүдә Югары әдәби курсларда укый. Аннан кайткач, тулысынча язучылык эшенә күчә.
Диас Вәлиев рус телендә яза. Алтмышынчы еллар дәвамындааерым хикәяләре, очерклары Мәскәүдә чыгып килүче әдәби журналларда һәм Татарстанда көндәлек матбугатта басыла. Хикәя һәм повестьлары тупланган проза китаплары Казан һәм Мәскәү китап нәшриятларында дөнья күрә.
Диас Вәлиевның язучылык сәләте драматургия өлкәсендә аеруча ачык чагыла. Интеллигенция тормышыннан алып язылган, кискен конфликтларга корылган "Намус хөкеме" ("Суд совести" яки "Охота к умножению") исемле беренче драмасы ук театр дөньясында үзенчәлекле, интеллектлы, караш-фикерләве белән аерылып торган драматург килгәнлеген хәбәр итә. "Дәвам" ("Продолжение") исемле героик драмасы тагын да зуррак уңышка ирешә. Социаль-политик яңгырашлы, киң колачлы вакыйгаларга нигезләнгән драма, әдәби әсәр буларак, чын сәнгать биеклегенә күтәрелә. 1976 елда "Дәвам" пьесасы өчен Диас Вәлиевкә Татарстанның Габдулла Тукай исемендәге Дәүләт бүләге бирелә.
Драматургның шуннан соң язылган "Диалоглар" ("Диалоги") "Казанның Елга аръягы күрәзүчесе" ("Пророк из казанского заречья"), "Казан университеты" исемле пьесалары Мәскәү, Ташкент һәм башка шәһәрләрнең театрлыранда куела. Муса Җәлил һәм аның көрәштәшләренә багышланган "Билгесез көн" ("День икс") әсәре дә драматургның героик яңгырашлы, яңа сәнгать алымнарына корылган әсәре булды.
Аның "Намус хөкеме" (1971), "Язмышың хәл ителгәндә" (1976), "Үз-үзеңә хыянәт итсәң" (1979) драмалары Г. Камал исемендәге Татар дәүләт академия театрында куелды.
Диас Вәлиев 1973 һәм 1978 елларда милли драматургия буенча уздырылна Бөтенроссия фестивалендә Беренче дәрәҗә дипломга лаек булды. Аңа 1981 елда - Татарстанның, 1983 елда Россиянең атказанган сәнгать эшлеклесе дигән мактаулы исемнәр бирелде.
1990 еллардан Диас Вәлиев иҗатында сәнгати-фәлсәфи публицистика өстенлек итә. Ул "Мәңгелеккә өч сәяхәт" ("Три похода в вечность", 1990) исемле эсселар җыетыгы, "Өченче кеше, яки Фәрештә" ("Третий человек, или Небожитель", 1994), "Мөртәд, яки Гольгофага чират" (Изгой, или очередь га Гольгофу", 1996), "Мин" ("Я", 1999) романнарын яза.
Диас Вәлиев - 1973 елдан СССР Язучылар берлеге әгъзасы иде.
Язучы 2010 елның 1 ноябрендә Казанда вафат булды.


Латин Америкасы.
Латин Америкасы буларак АКШдан көньякта урнашкан барлык Америка җирләре һәм илләре санала. Латин Америкасының мәйданы якынча 21,069,501 км², ягъни Җир өслегенең 3.9% һәм коры җирнең 14.1% тәшкил итә. 2009 елдагы халык саны 568 млннан артыграк буларак бәяләнә.


Сәлҗук.
Сәлҗук () — Сәльҗук ибне Дукак (Токак), яки Мәлик әл-Гази ("Газилар солтаны"). Арал күле белән Каспий диңгезе арасында күчеп йөргән Кынык исемле угыз токымыннан барлыкка килә. Атасының исеме – Токак. Аның заманында идарәсе астындагы төрки угыз кабиләләре ислам кабул итә. Бөек Сәлҗук дәүләтенә нигез салучы буларак билгеле. 1038 елда вафат була.


Кече Азия.
"Кече Азия ( — Анатолия) — Азиянең көнбатышындагы ярымутрау. "Анатолия" дип Азиядәге биләмәләрен атыйлар (Аурупадагы биләмәләре Румелия дип атала).
Анатолия () атамасы грек теленнән "көнчыгыш" дип тәрҗемә ителә.
Географик тасвирлама.
Кара, Мәрмәр, Эгей диңгезләре һәм Урта диңгез белән юыла. Босфорһәм Дарданеллар бугазы (Чанаккалә бугазы) белән Аурупадан аерыла.


Алма.
Алма́ — алмагач җимеше. Ашамлык буларак аны гади (тазә) төрендә, төрле ризыклар һәм элемлекләр әзерләүдә кулланалар. Алмагачның ватаны булып Урта Азия санала. Бүгенге көндә алманың төрле климатик шартларда үскән бик күп төрләре билгеле.


1800 ел.
1800 ел — Милади тәкъвимендә чәршәмбе көненнән башланган ел.


1790-еллар.
1790-еллар — 1791 елда башланган һәм 1900 елда тәмамланган унъеллык.


1780-еллар.
1780-еллар — 1781 елда башланган һәм 1790 елда тәмамланган унъеллык.


1770-еллар.
1770-еллар — 1771 елда башланган һәм 1780 елда тәмамланган унъеллык.


Бөек Сәлҗук дәүләте.
Бөек Сәлҗук дәүләте урта гасырларда яшәгән төрки-фарсы дәүләте була. Якынча 1037 елда дәүләткә нигез салына, 1080 елларда ул иң югары дәрәҗәсенә ирешә. 1194 елда таркала.
Тарих.
Сәлҗук нәселенә Сәлҗук исемле бәк нигез сала (як. 1038 елда вафат).
XI гасырда Урта Азиядән Кече Азиягә үтеп кергән сәлҗук төрекләре төркиләрнең угыз тармагы вәкилләре булалар.
999 елда Саманилар дәүләте юкка чыкканга кадәр сәлҗуклар алар белән бергә Караханлылар дәүләтенә каршы көрәшер өчен иттифак корган булалар. Саманилар дәүләтенең җимерелүеннән соң Газнәвиләр дәүләте (963-1187) көчәя. Газнәвиләр фарсылашкан төрки мәмлүкләр (коллар) булалар.
Сәлҗуклар Газнәвиләрләрне XI гасырның беренче яртысында берничә сугышта җиңеп, аларның күп кенә җирләрен үзләренә кушалар. Шулай ук сәлҗуклар 1055 елда шигый Буилар дәүләтеннән Багдад шәһәрен тартып алалар.
1071 елда Малазгирт янындагы сугышта Альп Арслан җитәкчелегендәге сәлҗукларның Византия гаскәрләрен җиңгәннән соң, төрекләргә Кече Азиягә таба юл ачык була, чөнки Византия эчке сугышлар аркасында көчле каршылык күрсәтерлек хәлдә булмый. 1072 елда Альп Арсланның үлеменнән соң сәлҗуклар Кече Азиягә күчешләрен башлыйлар.
Соңрак сәлҗуклар биләмәләрен тагын да киңәйтәләр. Аларның дәүләтләре көнчыгышта Кытай белән, көнбатышта Византия белән чиктәш була. Альп Арсланнан соңгы идарәче Мәлик Шаһ I заманында дәүләтнең башкаласы Тәһранга күчерелә. Мәлик Шаһ I заманында Сәлҗук дәүләте үзенең иң югары ноктасына ирешә.
Мәлик Шаһ Iнең 1092 елда үлеменнән соң аның бертуганы һәм уллары дәүләтне бүлешәләр. Нәтиҗәдә берничә төрек дәүләте пәйда була.
Күпсанлы сәбәпләр (Тәре походлары, бүлгәләнү һ.б.) аркасында Сәлҗук дәүләте үз көчен югалта һәм 1194 елда Харәзм дәүләте һөҗүме астында ахыргача юкка чыга.


2 июль.
2 июль — Милади тәкъвимендә җиденче айның икенче көне. Ел ахырына кадәр 182 көн кала.


Эмиль Җәләлетдинов.
Эмиль Җәләлетдинов — татар җыр сәнгатенең гүзәл йолдызларыннан берсе.
Ул 1933 елның 2 июлендә Үзбәкстанның Сәмәрканд шәһәрендә туа, Ташкент консерваториясендә укый башлый. Ләкин аны туган тел, татар мәдәнияты Казанга тарта, һәм ул укуын Казан консерваториясендә дәвам иттерә. Биредә Эмиль татар музыка дөньясына чума, студент елларында ук татар халык җырларын, Җәүдәт Фәйзи, З. Хәбибуллин, Ә. Бакиров әсәрләрен башкара.
1962 елда Э. Җәләлетдинов Г.Тукай исемендәге Татар дәүләт филармониясендә җырчы солист булып эшли башлый, концертлар белән Татарстанның һәм илебезнең төрле почмакларында, хәтта чит илләрдә дә була. Җырчы татар композиторлары белән тыгыз элемтәдә яши, Рөстәм Яхинның романсларын, А.Монасыйповның "Тукай аһәңнәре" исемле циклын симфоник оркестрга кушылып җырлый. Аның репертуарында рус, итальян халык җырлары, чит ил, рус классик композиторларының романслары шулай ук әһәмиятле урын тота.


Халыкара спорт журналисты көне.
Халыкара спорт журналисты көне — һәр елны 2 июль көнне билгеләнгән профессиональ бәйрәм.
Халыкара спорт журналисты көне 1995 елдан бирле Халыкара спорт матбугаты ассоциациясе тәкъдиме белән билгеләнә. Бәйрәмне билгеләү көне дә очраклы түгел: нәкъ 2 июль көнне 1924 елда Халыкара спорт матбугаты ассоциациясе (АИПС) оеша.


Фуат Ганиев.
Фуат Әшрәф улы Ганиев — тел галиме, Татарстан Фәннәр академиясенең мөхбир әгъзасы, Татарстанның Дәүләт премиясе лауреаты, Татарстанның һәм Русиянең атказанган фән эшлеклесе, Кол Гали исемендәге Халыкара премия лауреаты.
Ул 1930 елның 31 июлендә Башкортстанның Салават районы Нәсибәш авылында туа. Аның бөтен гыйльми эшчәнлеге һәм тормыш юлы Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты белән бәйле. Ул, 1963 елда кандидатлык, 1977 елда докторлык диссертацияләрне яклап, гыйльми дәрәҗәләр ала.
Фуат Ганиев — 300дән артык гыйльми хәзмәтләр авторы, аның фәнни эшчәнлеге гаять күпкырлы. Ул күп монография, сүзлекләр авторы.


3 июль.
3 июль — Милади тәкъвимендә җиденче айның өченче көне. Ел ахырына кадәр 181 көн кала.


Җәмил Шәмсетдинов.
Җәмил Ибраһим улы Гыйльманов — күренекле татар тарих галиме.
Ул 1925 елның 3 июлендә Самара өлкәсенең Тупли (Теплый Стан) авылында укытучы гаиләсендә туа. Урта мәктәпне тәмамлаганнан соң, китапханә мөдире, колхоз хисапчысы булып эшли. 1943 елның февралендә Совет Армиясе сафларына алына, хәрби-пехота училищесында укый, аннары 4нче Украина фронтында өлкән офицер, батарея командиры сыйфатында сугышларда катнаша. Алманияне җиңгәннән соң, Ерак Көнчыгыш фронтына җибәрелә. Сугыштан соң Казан дәүләт университетын тәмамлый, аспирантура баскычларын үтә, Яшел Үзәннең КПСС шәһәр комитетында лектор булып эшли, аннары Казан авиация институтында укыта, “Татарстан коммунисты” журналын җитәкли.
1964 елдан Җәмил Гыйльманов үзенең язмышын Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм тарих институты белән бәйли, 24 ел буена тарих бүлеген җитәкли. Галимнең 160тан артык фәнни хезмәте бар. Иҗаты шактый киң кырлы булса да, төп кыйбласы 1941-1945 еллардагы сугыш тарихы: ”Татарская АССР в Великой Отечественной войне 1941-1945гг” (1977), “Трудящиеся Татарии на фронтах Великой Отечественной войны” (1981), “Без сугышта юлбарыстан көчлебез” (1989) һ.б.
Галим 1991 елда вафат була.


Луи Дюрей.
Луи́ Дюре́й () — XX гасырның беренче яртысы француз композиторы. Шулай ук француз коммунистик партиясе әгъзасы буларак та билгеле.


Фарер утраулары.
Фаре́р утраулары́, Фаре́рлар (фар. "Føroyar, Фёрьяр", дат. "Færøerne", норв. "Færøyene") — Атлантик океанның төньяк өлешендә, Шотландия һәм Исландия арасында урнашкан утраулар төркеме. Даниянең автоном регионы булып торалар.
Утраулар башкаласы — Торсхавн. Архипелаг 18 утраудан тора. Төп утраулар: Стреймой, Эстурой, Судурой, Вагар, Сандой, Бордой.


1760-еллар.
1760-еллар — 1761 елда башланган һәм 1770 елда тәмамланган унъеллык.


1750-еллар.
1750-еллар — 1751 елда башланган һәм 1760 елда тәмамланган унъеллык.


1740-еллар.
1740-еллар — 1741 елда башланган һәм 1750 елда тәмамланган унъеллык.


1730-еллар.
1730-еллар — 1731 елда башланган һәм 1740 елда тәмамланган унъеллык.


1720-еллар.
1720-еллар — 1721 елда башланган һәм 1730 елда тәмамланган унъеллык.


1710-еллар.
1710-еллар — 1711 елда башланган һәм 1720 елда тәмамланган унъеллык.


1700-еллар.
1700-еллар — 1701 елда башланган һәм 1710 елда тәмамланган унъеллык.


1690-еллар.
1690-еллар — 1691 елда башланган һәм 1700 елда тәмамланган унъеллык.


1798 ел.
1798 ел — Милади тәкъвимендә дүшәмбе көненнән башланган ел.


1797 ел.
1797 ел — Милади тәкъвимендә якшәмбе көненнән башланган ел.


4 июль.
4 июль — Милади тәкъвимендә җиденче айның дүртенче көне. Ел ахырына кадәр 180 көн кала.


Зифа Басыйрова.
Зифа Җәмил кызы Басыйрова — күренекле татар актеры, җырчы, Татарстанның атказанган артисткасы.
Ул 1910 елның 4 июлендә Татарстанның Мөслим районы Мөслим авылында туа. Казан театр училищесын тәмамлаганнан соң ул 20 елга якын Г.Камал исемендәге Татар дәүләт академия театрында эшли. Биредә аның драма артисткасы буларак үзенчәлекле таланты ачыла. Ул бик күп рольләр башкара. Театрның музыкал спектаклләрендәге җырларга беренче башлап яшәү бирү, халыкка таныту З. Басыйрова өлешенә туры килә: Х. Фәтхуллинның “Күзләр”драмасындагы “Хуш авылым”, Таҗи Гыйззәтнең “Бишбүләге”ннән “Өмә җыры”, “Чын мәхәбәтт”тәге “Әдрән диңгез”, М.Әмирнең “Тормыш җыры”ннан Җәүдәт Фәйзи язган җыр һ.б. аның тарафыннан искиткеч оста һәм күңелгә үтә торган итеп башкарыла.
1936 елларда җырлый башлаган З.Басыйрова 1940 елларда инде авыл көйләрен сәхнәгә алып чыккан җырчы булып таныла. Баянчы Оркыя Ибраһимова белән Зифа Басыйрова кабатланмас ансамбль төзеп, концерт эстрадасына халык көйләрен баян белән җырлауның гүзәл үрнәкләрен бирәләр. Алар икесе “Су буйлап”, “Өй артында шомыртым”, “Дөм-дөм”, “Шөгер”, “Таң атканда” кебек бик күп кйләрнең беренче башкаручылары булалар.
1956 елдан алып З. Басыйрова Габдулла Тукай исемендәге Татар дәүләт филармониясендә эшли һәм халык җырларын, татар композиторлары әсәрләрен иң яхшы башкаручыларның берсенә әверелә. Аның матур, күңелләргә үтеп керә торган тавышы, үзенчәлекле башкару осталыгы, тирәнтен уйланып төзелгән репертуары җырчының исемен республикабыздан еракларда да киң билгеле итте.
З. Басыйрова ике “Почет билгесе” ордены, медальләр белән бүләкләнде, аңа Татарстанның атказанган артисткасы дигән мактаулы исем бирелде.
З. Басыйрова 1979 елның 7 февралендә вафат булды.


5 июль.
5 июль — Милади тәкъвимендә җиденче айның бишенче көне. Ел ахырына кадәр 179 көн кала.


Мәсгут Имашев.
Мәсгут Имашев — күренекле татар композиторы, мәдәният эшлеклесе, педагог, Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе.
Ул 1930 елның 5 июлендә туды.
Аның «Саубуллашу вальсы», «Туган ягым каеннары», «Туй күлмәге», «Кыр казлары артыннан», «Тәрәзәләр язга елмая» кебек җырлары тарихка кереп калдылар.


Мәккә.
Мәккә́ ("Мәккә", шулай ук مكة المكرّمة "Мәккә әл-Муккәррамә" ягъни "Мәккәи-Мөкәррәмә") — Согуд Гарәбстанның көнбатыш өлешендә урнашкан шәһәр. Мөселманнарның Хаҗ кылу урыны. Мөселман булмаганнар өчен шәһәргә керү тыела.
Мәккә — мөселманнарның изге шәһәре. Мәккәнең үзәгендә Хәрам мәчете ("Мәсҗидел-Хәрам") урнашкан.
Хәзерге вакытта Мәккәдә дөньядагы иң массив Әбраҗел-Бәйт манара-күксөзәрләр комплексы төзелеше алып барыла.
2010 елның ноябрендә Мәккәдә илдәге беренче җир-өсте метрополитены ачыла. Әлеге метрополитен шәһәр буенча һәм хаҗ кылу урыннарына (Мөздәлифә үзәнлеге һәм Гарәфәт тавы) күченүне тәэмин итә. Кытай ярдәмендә төзелә.
Климат.
Мәккә климаты - чүлле тропик. Мәккә - дөньяның иң кызу шәһәрләренең берсе. Абсолют минимум +10 °C, ә абсолют максимум +50 °C. уртача еллык температура +30,7 °C (чагыштыру өчен, дөньяның иң кызу торак пункты саналучы Даллолның уртача еллык температурасы - ≈34 °C).
Мәккә тарихы.
Мөселманнар фикере буенча, Мәккә тарихы Ибраһим һәм аның улы Исмәгыйль пәйгамбәр чорына - б.э.к. 19 гасырга барып тоташа. Ибраһим галәйһиссәләм гаиләсе белән Зәмзәм чишмәсе янына төпләнгәч, башка күп кабиләләр дә килә башлыйлар; беренче булып Җәхрамнан йәмән кабиләсе килеп урнаша. Өченче гасыр ахырында Рабига ибн әл-Харис җитәкчелегендәге Хузага кабиләсе, йәмән кабиләсен җиңеп, Мәккәгә килә.
Хузага кабиләсендәге эчке чуалышлар аркасында, 440-450 елларда корәеш кабиләсе Мәккәне куларына төшерәләр.
570 елда Фил елы вакыйгасы була.


6 июль.
6 июль — Милади тәкъвимендә җиденче айның алтынчы көне. Ел ахырына кадәр 178 көн кала.


Нурсолтан Назарбаев.
Нурсолтан Әбиш улы Назарбай (каз. "Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбай"; 1940 елның 6 июлендә туды) — Казакстан Җөмһүриятенең беренче президенты.


7 июль.
7 июль — Милади тәкъвимендә җиденче айның җиденче көне. Ел ахырына кадәр 177 көн кала.


Әнвәр Бакиров.
Әнвәр Бакиров — татар композиторы, Татарстанның һәм Русиянең атказанган сәнгать эшлеклесе, Татарстанның халык артисты, Г. Тукай исемендәге Дәүләт премиясе лауреаты.
Тормыш юлы.
Ул 1920 елның 7 июлендә Казанда туды. Бала чагы Биектау районының Әлдермеш авылында уза. Музыкаль белемне ул Казан музыка училещесында ала. Бөек Ватан сугышы елларында армия сафларында була. Сугыштан соң ул консерваториядә укуны дәвам итә һәм иҗади эшкә керешә.
Иҗат.
Габдулла Тукай әкиятләренә нигезләнеп, «Алтын тарак», «Су анасы» исемле балетларын яза. Бу балетлар М. Җәлил исемендәге опера һәм балет театрында зур уңыш белән бара, Әнвәр Бакиров һәм башкаручылар исә Г. Тукай исемендәге Дәүләт премиясе белән бүләкләнәләр.
Шулай ук аның музыкаль комедияләргә, опералар һәм оркестрлар өчен музыка иҗат итә. Аның күп җырлары да халык күңеленә үтеп керделәр.


Рөкүгъ.
Рөкүгъ — намаз шартларының берсе. Намаз укыган, сүрәләрне укыганнан соң, тәкъбир әйтеп, рөкүгъка иелер.


Җеназа намазы.
Җеназа намазы (гарәпчә صلاة الجنازة) — Ислам динендә намазның бер төре, вафат булган мөселман өчен, аны күмер алдыннан, укыла торган намаз. Ләкин җирләнгән мәет өчен дә (һәм кабаттан да) укырга ярый. Берничә мөселман өчен дә укылырга мөмкин. Намаз аерым да, җәмәгать белән дә укыла, ләкин җәмәгать белән уку - сөннәт буенча. Әлеге намазны мәчеттә түгел, ә махсус урында уку хупланыла.
Үлгән мөселман өстеннән җеназа намазы уку - фарыз кифая булып тора, ягъни мөселманнарның бер төркеме бу намазны үтәсә, башкалар өстеннән бу бурыч төшә, әгәр беркем дә үтәмәсә, барысы өчен дә гөнаһ була.
Бу намазны уку укыган кеше өчен бик саваплы гамәл санала.
Җеназа намазын үтәү үлгән кеше өчен дә файдалы. Мөслим җыентыгындагы хәдисләрдә әйтелгәнчә, әгәр җәмәгатьтәге кешеләр саны 40 яки 100 булса, аларның үлгән кеше өчен үтенчеләре кабул булачак. Ә Ибне Мәҗәһ җыентыгында китерелгән хәдистә кешеләр саны 100 булса, үлгән кеше кичереләчәк. Шулай ук Әбу Давыд, әт-Тирмизи җыентыкларындагы хәдистә, җәмәгать 3 рәтле булса, мәрхүм җәннәткә эләгәчәк диелә. Казый Ияд аңлатуынча, хәдисләрдәге кешеләр санының төрлечә әйтелүе сәбәбе - ул Пәйгамбәргә (саләллаһу галәйһи уә сәләм) төрле очракта төрле зурлыктагы җәмәгать турында сорау бирүдә.
Җеназа намазының үзенчәлекләре.
Җеназа намазында, башка намазларадан аермалы буларак, рөкүгъ һәм сәҗдәләр юк. Намазда дүрт тапкыр тәкбир әйтелә. Беренче тәкбирдән соң әл-фатиха сүрәсе укыла, икенчесеннән соң - пәйгамбәр(с.г.ү.) өчен дога, өченчесеннән соң - мәет өчен дога, дүртенчесеннән соң - әкрен тавыш белән сәләм бирелә (шулай ук сәләмгә хәтле мәет өчен дога уку да ярый).
Бу намаз мәет артында кыйблага юнәлгән хәлдә укыла. Әгәр мәет ир кеше булса, имам мәетнең башы каршысына, әгәр хатын-кыз булса, гәүдә уртасы каршына баса. Җәмәгатьнең өч рәттән торуы хупланыла.
Әгәр җәмәгать ике кешедән генә торса, имамга оючы имам артына баса.
Намаз укучылар янында булмаган мәет турында.
Бохари һәм Мөслим җыентыкларында Әбу Хөрәйрәдән тапшырылган хәдистә Мөхәммәднең (саләллаһу галәйһи үә сәләм) Хәбәшстанда вафат булган ул илнең патшасы - Нәҗәшә өчен җеназа намазы укуы әйтелә.
Имам әш-Шәфигый һәм имам Әхмәд теләсә кайсы мөселман өчен, аның гаүдәсе еракта булса да, җеназа намазы башкарырга ярый дигәннәр. Имам Әбү Хәнифә һәм имам Мәлик болай Пәйгамбәр генә эшли алган дигәннәр. Ә Ибн Тәймия фикере буенча, әгәр дә мөселман аның өчен беркем дә җеназа намазы үти алмаган җирдә үлсә, җеназа намазын, мәет еракта булса да, үтәргә кирәк.


Намазлык.
Намазлык (гарәпчә سجادة, төрекчә "Seccade") — өстендә намаз укыр өчен кулланылган җәймә.


Күзәнәк.
Күзәнәк — вируслардан башка бөтен тере организмнарның төзелешенең элементар берәмлеге.


Каһирә.
Каһирә (, "әл-Каһирә" — «җиңелмәс») — Мисырның башкаласы һәм Африкадагы иң зур шәһәр.
Тарих.
Каһирә урнашкан җирдә кешеләр бик борынгыдан бирле яшиләр. Каһирәнең нигезләнүенә кадәр аның чикләрендә һәм якыннырында күпсанлы торак пунктлар урнаша. Борынгы Мисыр заманында ерак түгел Мемфис шәһәре, Рим империясе тарафыннан яулап алынгач, ул әһәмиятен югалта төшә, һәм бу җирләрдә римлылар Вавилон кальгасын күтәрәләр.
Гарәп яулап алуларыннан соң гарәпләр 642 елда хәзерге шәһәрдән төньяктарак Фустат шәһәренә нигез салалар. Аның хәрабәләрен бүгенге көндә дә Каһирәдә күреп була.


1796 ел.
1796 ел — Милади тәкъвимендә җомга көненнән башланган ел.


8 июль.
8 июль — Милади тәкъвимендә җиденче айның сигезенче көне. Ел ахырына кадәр 176 көн кала.


Җәвад Тәрҗеманов.
Җәвад Әфтах улы Тәрҗеманов — татар язучысы, Татарстанның атказанган фән һәм техника эшлеклесе
Ул 1920 елның 8 июлендә Казан шәһәрендә туган. 1938 елда Яңа Бистәдәге 13 татар урта мәктәбен тәмамлагач, С.М.Киров исемендәге Казан химия-технология институтының механика факультетына укырга керә. Бөек Ватан сугышы елларында, институтта уку белән бергә, производствода станоклар көйләүче мастер булып эшли. 1944 елда диплом яклап, институтның металлар технологиясе кафедрасында аспирантурага калдырыла һәм бер үк вакытта заводта инженер-технолог хезмәтен алып бара. 1950 елны ул техник фәннәр кандидаты дигән гыйльми дәрәҗә алу өчен диссертация яклый һәм аннан соң үзе укыган Казан химия-технология институтының металлар технологиясе кафедрасында чирек гасырдан артыграк доцент булып эшли, институтта чыгарылган “Гыйльми язмалар” басмасының озак кына еллар җаваплы сәркатибе һәм редакторы вазифаларын башкара. Аның үз белгечлеге буенча дистәләгән гыйльми хезмәтләре бар. Фән һәм техника өлкәсендәге хезмәтләре өчен Җәвад Тәрҗеманов 1981 елда Татарстан АССРның атказанган фән һәм техника эшлеклесе дигән мактаулы исемгә лаек була.
Җәвад Тәрҗеманов – матур әдәбиятка мәктәп партасыннан килгән язучыларның берсе. Аның поэзия өлкәсендәге беренче тәҗрибәсе – “Безнең җавап” исемле шигыре җиденче сыйныфта укыган чагында язылып, 1935 елда “Яшь ленинчы” газетасында басылып чыга. Шуннан соң ул бу газета битләрендә шигырьләре, мәктәп тормышы турындагы кечкенә мәкаләләре белән даими катнаша башлый. 1938 елда исә 10 сыйныфта укучы яшь каләмнең “Галстук” исемле беренче шигырьләр җыентыгы дөнья күрә.
Прозада язучы кыска хикәяләре һәм бигрәк тә әкиятләре белән таныла. Аның “Ябалак һәм Тавык” (1940), “Шуктуган”(1962), “Шаян һәм Наян” (1965), “Көмешкойрык” (1967) кебек әкиятләре нәни укучылар арасында зур популярлык казана һәм бик күп телләрдә басылып чыга.
60нчы еллардан башлап ҖәвадТәрҗеманов яшьләр һәм өлкәннәр өчен дә яза. Күп еллар буе фән өлкәсендә эшләү, Казан университетының үткәндәге тарихыннан бай фактик материаллар туплау әдипне прозада зур әдәби-документаль әсәр язуга этәрә, һәм 1965 елда аның бөек математик Н.И.Лобачевскийның тормышы һәм фәндәге беренче адымнары турында “Лобачевскийның яшьлеге” (“Юность Лобачевского”) һәм “Көмеш дага” исемле документаль романнары басылып чыга.
Җәвад Тәрҗеманов публицистика, очерк, әдәби тәнкыйть һәм балалар драматургиясе өлкәсендә дә эшли. Аның балалар өчен төрле жанрда язган әсәрләре 1980 елда Татарстан китап нәшриятында чыккан “Ачкыч һәм баскыч” исемле күләмле җыентыгында урын алган.


Кабан күле.
Кабан — Казан үзәгендә урнашкан күл.Төньяктан көньякка сузылган өч өлештән тора. Мәйданы буенча (1,86 км²) Татарстанда иң зур күл булып санала. Иң зур тирәнлек — 12,5 м.


Камбоҗа.
Камбоҗа корольлеге (Preăh Réachéanachâkr Kâmpŭchea) — Көньяк-көнчыгыш Азиядә Һинд-Кытай ярымутравының көньягында урнашкан дәүләт. Мәйданы — 181 мең км². Халкы — 14,8 млн кеше (2010 елда), шуларның якынча 90%ын илнең төп халкы - кхмерлар тәшкил итә.
Идарә итү рәвеше - конституцион монархия. Илнең башлыгы - король.
Көнчыгышта Вьетнам белән, төньяк-көнбатышта Таиланд белән чиктәш.


Мәлики мәзһәбе.
Мәлики мәзһәбе — нигезчесе Мәлик ибн Әнәс булып саналган мәзһәб.


9 июль.
9 июль — Милади тәкъвимендә җиденче айның тугызынчы көне. Ел ахырына кадәр 175 көн кала.


Амедео Авогадро.
Амедео Авогадро (итал. "Lorenzo Romano Amedeo Carlo Avogadro di Quaregna e Cerreto"; 1776 елның 9 августы, Турин — 1856 елның 9 июле, Турин) — итальян галиме, физигы, химигы.


10 июль.
10 июль — Милади тәкъвимендә җиденче айның унынчы көне. Ел ахырына кадәр 174 көн кала.


Шәфигый.
Шәфигый мәзһәбе () – Ислам динендәге дүрт сөнни мәзһәбнең берсе. Нигез салучысы буларак Имам Шәфигый санала.
Шәфигый мәзһәбе Сүрия, Фәлистыйн, Ливан, БГӘ, Мисыр, Эритрея, Судан кебек илләрдә, шулай ук көньяк-көнчыгыш Азиядә, Кавказ җөмһүриятләрендә, көрдләрдә таралган.


Хәнбәли.
Хәнбәли мәзһәбе () – Исламның сөнни тармагының хәнәфи, шәфигый, мәлики мәзһәбләре белән бер рәттә торучы мәзһәб. Нигез салучысы буларак Имам Әхмәд бин Хәнбәл санала.
Согуд Гарәбстанының рәсми мәзһәбе. Барлык сөнни мөселманнарнаың якынча 5% тәшкил итүенә карамастан, Хәнбәли мәзһәбенең әһәмияте мөселман дөньясында бик зур.


Исәпләү математикасы.
Исәпләү математикасы — үз эченә санак куллану һәм хисап эшләрен башкару мәсьәләләрен алучы математиканың бер бүлеге. Таррак мәгънәдә төрле математик мәсьәләләрне чишүнең сан алымнарын аңлата.


11 июль.
11 июль — Милади тәкъвимендә җиденче айның унберенче көне. Ел ахырына кадәр 173 көн кала.


Халыкара шоколад көне.
Халыкара шоколад көне (ингл. "World Chocolate Day") — ел саен 11 июль көнне билгеләнгән бәйрәм. Бу көннән башка шулай ук 4 сентябрь көнне шундый ук исемле көн бар.
Халыкара шоколад көне ватаны булып Франция санала. Нәкъ французлар 1995 елда бу бәйрәмгә нигез салдылар.
Бу яшь бәйрәм тиз зур популярлык яулый. Ул шулай ук Алмания, Италия, Швейцария һәм башка Аурупа илләрендә билгеләнә.
Сылтамалар.
Шоколад
Шоколад


Алмаз Монасыйпов.
Алмаз Закир улы Монасыйпов — татар композиторы, Татарстанның һәм Русиянең атказанган сәнгать эшлеклесе, Г.Тукай исемендәге Дәүләт бүләге лауреаты.
Тормыш юлы.
Ул 1925 елның 11 июлендә Казанда туа. Башта ул музыка мәктәбендә, аннары училищеда (Р.Л.Поляковның виолончел классында) укый. 1943 елда ул фронтка китә. Сугыштан соң Алмаз Монасыйпов Казан дәүләт консерваториясенә укырга керә. Аны ул профессор А. Броунның виолончел классы буенча, А. С. Леманның композиция классы буенча, укып тәмамлый. Уку елларында ул скрипка өчен романс һәм җырлар яза.1959 елдан ул М. Җәлил исемендәге опера һәм балет театрында дирижер, 1964 елда аспирантура тәмамлап, консерваториядә композиия классы укытучысы булып эшли. 1972 елдан композитор Мәскәүдә яши.
Алмаз Монасыйпов – музыканың күп кенә жанрларында иҗат итүче композитор. Ул – җырлар, романслар, симфонияләр, камера-вокал, эстрада һәм театр өчен язылган әсәрләр авторы. Әмма аның иҗатында төп урынны симфоник әсәрләр алып тора. Алмаз Монасыйпов 1963 елда Беренче симфониясен яза. Икенчесендә – Муса Җәлил симфониясендә (ми минор, 1968) – ул шагыйрьнең батырлыгын һәм трагик язмышын сурәтли. 1974 елда ул 3 симфония яза, 1980 елда 4 симфониясенең премьерасын күрсәтә.
Җитди һәм җиңел музыканы бергә бәйләп, яңача яңгырата белүе – композитор иҗатында әһәмиятле алымнарының берсе. Моның иң ачык мисалы – аның “Тукай аһәңнәре” дигән әсәре. Композитор үзе әлеге циклын вокал-симфоник поэма дип билгели.
Композиторның һәрбер симфоник әсәре аның заман турындагы тирән уйланулары нәтиҗәсе. Хәзерге музыкаль техник алымнардан ул үзенең темасына яраклыларын сайлап ала белә. Ул үзен нык дулкынландырган, шул ук вакытта һәркемнең күңелен борчыган яки сөендергән темаларга яза.
Композиторның һәр яңа әсәре – үзе башлаган зур теманың дәвамы булып аңлашыла һәм бу дәвам һәрвакыт югарырак баскычка күтәрелеп иҗат ителүе белән характерлы.
Алмаз Монасыйпов 2008 елның 23 июлендә вафат була.


Аббас Сәһһәт.
Аббас Сәһһәт ("Аббасгули Алиаббас углы Мәһти-заде"; 1874 ел — 1918 елның 11 июле) — азәрбайҗан шагыйре, драматург һәм тәрҗемәче. Азәрбайҗан әдәбиятында романтизм агымы вәкиле.
Мулла гаиләсендә туа. Мәшһәд һәм Тәһран шәһәрләрендә медицинага өйрәнә. 1901 елда Шамахыга кайтып, мәктәпләрдә һәм училищеда азәрбайҗан телен һәм әдәбиятын укыта башлый. Шушы вакытта аның әдәби эшчәнлек башлана. 1903 елдан газеталарда басыла башлый.


Мьянма.
Мья́нма (бирм. မြန်မာပြည်), Мьянма Берлеге (бирм. ပြည်ထောင်စုမြန်မာနိုင်ငံတော်‌) — Көньяк-көнчыгыш Азиядә урнашкан дәүләт.


Тәһран.
Тәһран () — Иранның башкаласы һәм иң зур шәһәре. Азиянең иң эре торак пунктларының берсе. Илнең сәяси, икътисади, мәдәни, транспорт һәм сәүдә үзәге.
Атаманың килеп чыгышы.
Шәһәрнең рәсми сайты буенча "Тәһран" атамасы «төп», «ас» мәгънәсен аңлатучы ته ("тәһ") һәм «тау бите» мәгънәсенә туры килүче искергән ران ("ран") сүзләреннән барлыкка килгән. Шул рәвешле, "Тәһран" сүзен "тау бите астында" урнашкан дип тәрҗемә итәргә була. Шәһәр, чынлап та, Точал тавыннан көньякта урнашкан.
Халкы.
Тәһранның төньягындагы Илаһия торак районы
XVIII гасырда Тәһранның халык саны якынча 100 мең кеше тәшкил итә. Аеручы зур тизлек белән халык саны XX гасырда үсә.


12 июль.
12 июль — Милади тәкъвимендә җиденче айның уникенче көне. Ел ахырына кадәр 172 көн кала.


100 ел (б. э. к.).
100 ел (б. э к.) —


Таиланд.
Таила́нд (тайча ประเทศไทย), Таиланд Патшалыгы (тайча ราชอาณาจักรไทย [râːtɕʰa ʔaːnaːtɕɑ̀k tʰɑj]) — Көньяк-көнчыгыш Азиядә, Индокитай ярымутравының көньяк-көнбатыш өлешендә һәм Малакка ярымутравының төньяк өлешендә урнашкан дәүләт. Көнчыгышта Камбоҗа һәм Лаос, көнбатышта Мьянма, көньякта Малайзия белән чиктәш.
1939 елга кадәр дәүләт Сиам дип аталды. «Тхай» (ไทย) сүзе «азатлык» дигәнне аңлата, һәм бу исем җисеменә туры килә, чөнки Таиланд Көньяк-көнчыгыш Азиядә бәйсезлекне саклап калган бердәнбер ил (башка күршеләре Франция яки Бөекбритания колонияләре булдылар).


Комета.
Коме́та (борынгы грекча κομήτης, komḗtēs — «чәчле») — Кояш тирәли әйләнгән томанлы күк җисеме.


Русиянең миллионлы шәһәрләре.
Русиянең миллионлы шәһәрләре — халык саны 1 миллионнан арткан Русиянең шәһәрләре төркеме.


Филиппиннар.
Филиппиннар Җөмһүрияте (), яки Филиппиннар ("Pilipinas") — Көньяк-көнчыгыш Азиядә урнашкан дәүләт. Тын океанда урнашкан күп утраулардан тора.


13 июль.
13 июль — Милади тәкъвимендә җиденче айның унөченче көне. Ел ахырына кадәр 171 көн кала.


Таулы Карабах Җөмһүрияте.
Таулы Карабах Җөмһүрияте, Арца́х Җөмһүрияте (әрм. Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն, Հանրապետություն Արցախ) — 1992 елның 6 гыйнварында үз бәйсезлеген игълан иткән танылмаган дәүләт.


Футбол Ассоциацияләрең Халыкара Федерациясе.
Футбол Ассоциацияләрең Халыкара Федерациясе логотипы
Футбол Ассоциацияләрең Халыкара Федерациясе (ФИФА) () - футбол уенын үстерү, төрле милли футбол оешмаларын берләштерү, дөньякүләм футбол ярышлары уздыру белән шөгыльләнүче оешма. Аның карамагында 208 милли ассоциация тора.
Структурасы.
Футбол Ассоциацияләрең Халыкара Федерациясе структурасы буенча карта


Ипи.
Ипи, икмәк — кимендә оннан һәм судан торган камырны кыздыру, пешерү яки пар астында уздыру нәтиҗәсендә әзерләнгән ризыклар төркеме өчен уртак төшенчә. Күпчелек очракларда камырда тоз һәм чүпрә дә куллана.
Икмәене аерым ашап була, шулай ук аны еш кына атлан мае, арахис мае, варенье, джем, желе, мармелад, бал белән ашап була. Ипине бик еш бутерброд буларак ашыйлар. Икмәк шулай ук сэндвич өчен мөһим ризык.


14 июль.
14 июль — Милади тәкъвимендә җиденче айның ундүртенче көне. Ел ахырына кадәр 170 көн кала.


Марс Шабаев.
Марс Садри улы Шабаев — күренекле татар шагыйре, язучы, Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясе лауреаты, Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре.
Ул 1933 елның 14 июлендә Татарстанның Минзәлә районы Югары Тәкерман авылында укытучы гаиләсендә туган. Бөек Ватан сугышы башланып, әтисе фронтка киткәч, сигез яшьлек Марс әнисенең күрше Усай авылында яшәүче бертуган апасы тәрбиясенә күчә һәм 1941-1945 елларда шул авылдагы башлангыч мәктәптә укый. 5-6нчы сыйныфларны Хуҗамәт җидееллык мәктәбендә тәмамлый, аннары, гаиләләре белән Минзәлә шәһәренә күчеп киткәч, бер ел җиденче сыйныфта, соңыннан Минзәлә педагогика училищесында белем ала. 1953-1958 елларда Марс Шабаев — Казан дәүләт педагогика институты студенты. Институтның татар теле һәм әдәбияты бүлеген югары дәрәҗәле диплом алып тәмамлаганнан соң, ул журналистика өлкәсендәге күпьеллык хезмәт эшчәнлеген башлый: 1958-1960 елларда Татарстан радиокомитетында әдәби-драматик тапшырулар редакторы, 1961-1964 елларда “Яшь ленинчы” газетасы редакциясендә әдәбият һәм сәнгать бүлеге мөдире, аннары 1967 елның апреленә кадәр “Азат хатын” журналы редакциясенең җаваплы сәркатибе булып эшли. 1968-1970 елларда Марс Шабаев “Чаян” журналы редакциясендә тәрҗемәче һәм Татарстан Язучылар берлеге карамагында чыга торган “Идел” альманахының җаваплы редакторы хезмәтләрен башкара. 1970 елның көзеннән ул Татарстан китап нәшриятында әүвәл баш редактор урынбасары, ә 1972-1977 елларда баш редактор булып эшли. 1977-1983 елларда ул – нәшриятның матур әдәбият редакциясендә өлкән редактор хезмәтендә.
Марс Шабаевның шигырьләре көндәлек матбугатта 1952 елдан күренә башлый. Беренче мөстәкыйль китабы 1962 елда басылып чыга. Аннан соң 60 еллар дәвамында “Кына гөле”, “Ашкыну”, “Зәңгәр планетам”, “Сине эзлим”, “Әби-апа” кебек җыентыклары дөнья күрә. Бу чорда ул аеруча поэма жанрында уңышлы иҗат итә. Аның “Шәймәт карт” (1956), “Яңа җыр” (1960), “Җирән Конрад” (1962), “Кына гөле” (1962), “Әби-апа” (1963-1967), “Дие татарише фрау” (1964), “Сине эзлим” (1965), “Артист” (1966) исемле поэмалары укучылар җылы кабул итәләр.
“Җикән камыш”, “Онытма” һәм русча тәрҗемәдә чыккан “Ищу тебя” җыентыкларындагы шигырь һәм поэмалары өчен М.Шабаев 1976 елда Татарстан АССРның Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясенә лаек булды.
Марс Шабаев проза һәм әдәби тәрҗемә өлкәсендә дә уңышлы гына эшли. Аның күп санлы шигъри тәрҗемәләреннән Американың бөек шагыйре – гуманист Уолт Уитменның “Үлән яфраклары” исемле күләмле шигъри китабы (1975) татар тәрҗемә әдәбиятында күренекле бер вакыйга буларак кабул ителде.
Марс Шабаев җәмәгать эшләрендә актив катнаша. 1974-1979 елларда ул Татарстан Язучылар берлеге идарәсе әгъзасы, ә 1975-1980 елларда РСФСР Язучылар берлегенең ревизия комиссиясе әгъзасы булып торды.
1984 елда Марс Шабаевка Татарстан АССРның атказанган мәдәният хезмәткәре дигән мактаулы исем бирелде.


1787 ел.
1787 ел — Милади тәкъвимендә дүшәмбе көненнән башланган ел.


Көньяк Осетия.
Кө́ньяк Осе́тия Җөмһүрияте (осет. "Республикæ Хуссар Ирыстон", груз. რესპუბლიკა სამხრეთ ოსეთი) — Кавказда урнашкан өлешчә танылган дәүләт.


Гәрәй Рәхим.
Гәрәй Рәхим, чын исеме Григорий Василий улы Родионов — күренекле татар шагыйре, Г.Тукай исемендәге Дәүләт бүләге лауреаты, Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе.
Ул 1941 елның 15 июлендщ Татарстанның Шөгер (хәзерге Лениногорск) районы Аланлык (Федотовка) авылында дөньяга килә. 1948-1959 елларда ул урта мәктәптә белем ала. Бу чорда әдип әдәбият белән кызыксына башлый. 1961 елда аның район газетасында “Язгы җыр” исемле беренче шигыре басылып чыга. 1962–1967 елларда Гәрәй Рәхим Казан дәүләт университетының татар теле һәм әдәбияты бүлегендә укый.
Кулына диплом алган яшь әдип 1967 елда “Татарстан яшьләре” газетасында әдәби хезмәткәр булып эшли башлый. 1968–1972 елларда ул Татарстан китап нәшриятының балалар һәм яшьләр әдәбияты бүлегендә редактор; 1972–1977 елларда Татарстан Язучылар берлегендә әдәби консультант, 1978–1979 елларда “Казан утлары” журналы редакциясендә проза бүлеге мөдире кебек вазифаларны башкара.
1979–1981 елларда әдип М.Горький исемендәге Мәскәү әдәбият институты каршындагы Югары әдәби курсларда белемен арттыра. 1980–1987 елларда Гәрәй Рәхим РСФСР Язучылар берлеге идарәсендә Татарстан, Башкортстан, Чуашиянеӊ әдәби консультанты, Урал һәм Идел буе төрки әдәбиятлар комиссиясенең җаваплы сәркатибе һәм РСФСР милли әдәбиятлар эше буенча баш консультант була.
1987-1992 елларда Гәрәй Рәхим Татарстан Язучылар берлеге идарәсендә рәис урынбасары, соңыннан “Шәһри Казан” газетасы редакциясендә бүлек мөдире, 1992 елдан ул Татарстан Дәүләт Советының мәдәният һәм милли мәсьәләләр буенча даими комиссиясендә референт һәм баш референт булып эшли.
Гәрәй Рәхимнең иҗат лабораторисенә килгәндә, ул шигърият, проза, драматургия жанрларында язучы әдип буларак танылды. Аның “Моңнарым” (1978), “Тимер торна” (1993), “Замандашларыма ачык хат” (1999) һ.б. шигырь җыентыклары, “Көннәр язга авышкач” (1974), “Туган йортта” (1983), “Татлы сагышларым” (1991), “Иске самавыр торбасы” (2000) һ.б. повестьлар, хикәяләр җыентыклары нәшер ителде. Мәктәп сәхнәләре өчен язылган пьесалары һәм скетчлары “Шатлык елы” (1972) китабында дөнья күрде.
Авторның пьесалары Минзәлә, Туймазы һ.б. татар театрларында сәхнәләштерелде. Әдип өч серияле “Исә Болгар җилләре” исемле киносценарий авторы буларак та танылды. Мәҗит Гафуриның “Кара йөзләр” повесте буенча иҗат ителгән опера өчен либреттосы Гәрәй Рәхимгә зур уңыш китерде. “Каһәрләнгән мәхәббәт” операсы иҗат иткән бер төркем сәнгать әһелләре белән бергә Г. Рәхимгә 1984 елда Татарстанның Г. Тукай исемендәге Дәүләт бүләге тапшырылды. 1985 елда ул “Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе” дигән мактаулы исемгә лаек булды.
Гәрәй Рәхим — 1968 елдан СССР Язучылар берлеге әгъзасы.


Мөхәммәт Әблиев.
Мөхәммәт Шәриф улы Әблиев — күренекле татар драматургы, СССР Язучылар берлеге әгъзасы.
Ул 1900 елның 15 июлендә Татарстанның Кама Тамагы районы Даныш авылында ярлы крестьян гаиләсендә дөньяга килә. Мәдрәсәдә уку белән бергә, бик яшьли, тамак туйдыру өчен, байларга хезмәт итә башлый. 1915 елда Казанга килеп төрле эшләрдә ялланып көн күрә. 1918 елда азык-төлек отрядына языла. Туку фабрикасында эшли. 1920-1921 елларда партия мәктәбендә укый һәм, аны тәмамлагач, эшчеләр арасында тәрбияче була.
1921 елда Мөхәммәт Әблиев үз теләге белән Кызыл Армия сафларына китә, 1922 елда Урта Азиядә басмачылар дип яманаты таралган хәрәкәтне юк итүдә катнаша. Шул чордан башлап аның тормышы армия хезмәте белән бәйле.
1923-1926 елларда Мөхәммәт Әблиев Казандагы берләштерелгән татар-башкорт мәктәбен, 1927-1928 елларда Мәскәүдә хәрби-сәяси курсларны тәмамлый. Шуннан соң Төркестан укчы полкына рота политругы итеп җибәрелә, соңга таба ул анда рота командиры булып хезмәт итә.
1932-1936 елларда Ленинградтагы хәрби-сәяси академиядә белем ала. Финнар белән сугыш башлангач, хәрби комиссар Мөхәммәт Әблиев көрәшнең алгы сызыгында була. Бөек Ватан сугышының беренче көннәреннән үк ул укчы дивизиянең сәяси бүлек началнигы сыйфатында утка керә һәм авыр бәрелешләрнең берсендә батырларча һәлак була.
Мөхәммәт Әблиев 20нче елларда яза башлый. Башта ул проза жанрында үзен сыный – “Минем дустым сугышта” исемле хикәя, “Ком улы”, “Итекче кызы” повестьларын яза.
Соңга таба игътибарын драматургия төренә юнәлтә. 1923-1925 елларда ул “Ике туй” исемле пьеса яза. Мөхәммәт Әблиев татар әдәбияты тарихына иң беренче чиратта “Шәмсекамәр”(1929) драмасы белән керә. Пьеса өстендә эшләгәндә, яшь язучыга тәҗрибәле драматург Кәрим Тинчурин булышлык күрсәтә һәм бу иҗади дуслыкның нәтиҗәләре бик уңышлы булып чыга. Драмада Октябрь инкыйлабына кадәрге татар авылында барган вакыйгалар оста итеп, җанлы картиналарда тасвирлана.
“Шәмсекамәр” спектакле 1937-1938 елгы театр сезонында Татар дәүләт академия театрында зур уңыш казана, озак еллар буе репертуардан төшми уйнала. Пьеса күп кенә татар, башкорт һәм сугыштан соңгы елларда Үзбәк академия театры сәхнәсендә куела.
Мөхәммәт Әблиев 1939 елдан СССР Язучылар берлеге әгъзасы иде.
Драматург 1941 елда вафат була.


Зиннур Мансуров.
Зиннур Мөҗип улы Мансуров — татар шагыйре.
Ул 1949 елның 15 июлендә Татарстанның Мамадыш районы Түбән Ушмы авылында колхозчы гаиләсендә туган. Урта мәктәпне тәмамлап, бер ел чамасы колхозда механизатор булып эшләгәннән соң, 1967-1972 елларда Казан дәүләт университетының тарих-филология факультетында укый, аннары Совет Армиясе сафларында хезмәт итә. 1975 елдан башлап ул “Социалистик Татарстан” газетасының әдәбият-сәнгать бүлегендә махсус хәбәрче булып эшли.
Зиннур Мансуров мәктәптә укыганда ук шигырьләр яза башлый; аларның кайберләре республика балалар газетасы “Яшь ленинчы” битләрендә һәм соңыннан Татарстан китап нәшрияты чыгарган “Иркен минем туган илем” (1970) исемле күмәк җыентыкта басыла. Шул ук 1970 елда аның бер төркем шигырьләре “Беренче карлыгачлар” җыентыгында да урын ала. Ниһаять, 1979 елда шагыйрьнең “Кул бирәм” исеме белән мөстәкыйль шигырьләр җыентыгы дөнья күрә.
1983 елда исә Зиннур Мансуровның Мәскәүдә “Современник” нәшриятында русча тәрҗемәдә “Меңъяфрак” (“Тысячелистник”) һәм Казанда “Йөз суы” исемле яңа шигъри китаплары басылып чыкты.
Шигърияттән тыш, Зиннур Мансуров әдәби тәнкыйть һәм очерк жанрларында да уңышлы иҗат итә. Аның әдәбият һәм сәнгать кешеләре һәм аерым проблемалар турында дистәләрчә мәкалә, очерклары бар.


Сөббух Рәфыйков.
Сөббух Һади улы Рәфыйков (1913 елның 15 июле — 1971 елның 21 ноябре) — татар шагыйре, язучы.
Ул 1913 елның 15 июлендә хәзерге Татарстанның Сарман районы Нөркәй авылында урта хәлле крестьян гаиләсендә туа. 1925-1930 елларда башта Яр Чаллыда һәм Алабугада тугызъеллык мәктәптә, аннары Казанда югары уку йортында хәзерләү курсларында укый. 1931 елдан башлап ул журналистлык эшендә: республика “Колхоз гәзите” редакциясендә әдәби хезмәткәр (1931-1932), Сарман районында чыга торган “Комбайн” газетасында җаваплы редактор урынбасары (1932-1934), республика комсомол газетасы “Кызыл яшьләр” редакциясендә бүлек мөдире (1934-1937) һәм Татарстан дәүләт нәшриятында редактор (1937) вазыйфаларын башкара. 1934-1937 елларда, хезмәтеннән аерылмыйча, Казан дәүләт педагогика институтының тел-әдәбият бүлегендә укый. 1937 -1957 елларда Сөббух Рәфыйков Татарстаннан читтә – төньяк өлкәләрдә һәм Красноярск краенда яши һәм эшли. 1957 елда исә яңадан Татарстанга кайта һәм озак еллар “Социалистик Татарстан” газетасының башта Зәй төбәгендәге үз хәбәрчесе (1958-1961), аннары штаттан тыш хәбәрчесе хезмәтендә була.
Сөббух Рәфыйков 1930 елда яза башлый. 1931-1937 еллар арасында шигырь һәм хикәяләре тупланган өч җыентыгы (“Үсү җырлары”, “Соңгы талпыну”, “Үсмерчак”), сугыштан соң, 1957 елда, “Ак төннәр” исемле шигъри китабы дөнья күрә.
Сөббух Рәфыйков язучы буларак киң җәмәгатчелеккә “Беренче яз” (1958) романы белән таныла. 1920-1930 еллардагы татар авылында социаль күренешләрне шул заманга хас реаль күренешләр һәм образлар аша чагылдырган бу роман 60нчы еллар татар прозасының авыл темасына багышланган күренекле әсәрләреннән берсе итеп бәяләнә. “Авыл иртәсе”, “Тын елга буенда” исемле романнары да укучылар тарафыннан җылы каршы алына.
Сөббух Рәфыйков 1971 елның 21 ноябрендә Татарстанның Яңа Зәй эшчеләр поселогында вафат булды.


Надир Дәүләт.
Надир Дәүләт — күренекле татар галиме, Төркиянең Истанбул шәһәрендә яшәүче Мәрмәрә университеты профессоры, тарихчы, TASAM премиясе лауреаты.
Ул 1949 елда Манчжуриядә дөньяга килә. 1982 елдан бирле фән өлкәсендә тарих буенча нәтиҗәле эшчәнлек алып бара. Ул татар, инглиз, азәрбайҗан, төрек телләрендә басылган егермедән артык гыйльми китаплар авторы.


Ботсвана.
Ботсва́на (ингл. "Botswana", тсвана "Botswana"), Ботсва́на Җөмһүрияте́ (ингл. "Republic of Botswana", тсвана Lefatshe la Botswana) — Көньяк Африкада урнашкан дәүләт. Көньякта КАҖ, көнбатышта һәм төньякта Намибия, төньяк-көнчыгышта Замбия, көнчыгышта Зимбабве илләре белән чиктәш. Диңгезгә чыкмый. Географик яктан илнең 70 %-ын Калахари чүле тәшкил итә.


16 июль.
16 июль — Милади тәкъвимендә җиденче айның уналтынчы көне. Ел ахырына кадәр 168 көн кала.


Бәян Гыйззәт.
Бәян Гыйззәт, тулы исеме Фәтхелбәян Нурлыгаян улы Гыйзәтуллин — күренекле татар галиме, тел белгече.
Ул 1918 елның 16 июлендә Башкортстанның Кушнаренко районы Талбазы авылында крестьян гаиләсендә туган. 1934 елда авыл мәктәбенең алтынчы сыйныфын тәмамлаганнан соң, Уфага барып, медицина рабфагына укырга керә. Ләкин, рабфакны тәмамлагач, матур әдәбиятка һәм сәнгатькә мәхәббәт аны Казан дәүләт педагогика институтына алып килә. 1941 елда укуын уңышлы тәмамлагач, аны аспирантурада калдыралар. Ләкин аңа укырга туры килми: Бөек Ватан сугышы башлана. 1941 елның декабрендә Бәян Гыйззәт Ватанны саклаучылар сафына баса. Ул сугышта яралана, госпитальдә дәваланып чыккач, хәрби училищега укырга җибәрелә. Аннан – янә фронтка. Фронттагы батырлыклары өчен Бәян Гыйззәт ике мәртәбә Кызыл Йолдыз ордены һәм берничә медаль белән бүләкләнә. 1945 елда армиядән кайткач, Б.Гыйззәт Татар дәүләт академия театрына әдәби бүлек мөдире булып эшкә керә. Шул ук елларда ул СССР Фәннәр академиясенең Казан Тел, әдәбият һәм тарих институты аспирантурасында да укый һәм 1951 елда “Гафур Коләхметовның иҗаты” дигән темага диссертация яклап, филология фәннәре кандидаты дигән гыйльми дәрәҗә ала. 1953 елдан башлап, ул – Тел, әдәбият һәм тарих институтының өлкән гыйльми хезмәткәре, ә 1968-1981 елларда сәнгать секторы мөдире булып эшли.
Бәян Гыйззәтнең әдәби-фәнни эшчәнлеге тулысынча диярлек татар драматургиясе һәм татар театр сәнгате белән бәйле. Аның драматургия һәм театрга кагылышлы тикшеренүләре “Егерменче йөз башында татар әдәбияты” (1954), “Татар совет әдәбияты тарихы” (1960), “Заман сулышын тоеп” (1967), “Татар совет театры” (1975), Мәскәүдә рус телендә чыккан “История татарской советской литературы” (1965), “История многонациональной советской литературы” (1972) исемле китапларда урын алган. Таҗи Гыйззәт иҗатын яктырткан монографиясе 1957 елда аерым китап булып басылып чыга. Мәскәүдә Сәнгатьләр тарихы институтында әзерләнгән “История советского драматического театра” исемле алты томлык коллектив хезмәттә дә ул, авторларның берсе һәм редколлегия әгъзасы буларак, татар театрының үсеш этапларын яктырткан фәнни очерклары белән катнаша. Болардан тыш, Бәян Гыйззәтнең драматургия һәм театр сәнгате турындагы мәкалә һәм очерклары төрле җыентыкларда, әдәбият һәм театрга бәйле белешмә-энциклопедияләрдә, көндәлек матбугат битләрендә күпләп басылган. Галиәсгар Камал, Гафур Коләхметов, Габдулла Кариев, Кәрим Тинчурин, Мирхәйдәр Фәйзи, Хәлил Әбҗәлилов, Гадел Кутуй, Һади Такташ, Гамир Насрый һ.б. бик күпләргә багышланган иҗади портретлар, аерым әсәр яки спектакльләр турында рецензияләр, сәнгатьнең бүгенге актуаль мәсьәләләрен күтәргән тәнкыйть мәкаләләре – болар һәммәсе Бәян Гыйззәтнең, галим һәм тәнкыйтьче буларак, иҗат активлыгы турында сөйлиләр.


Төньяк Кипрның Төрек Җөмһүрияте.
Тө́ньяк Ки́прның Төре́к Җөмһүрияте́ (төр. "Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti"), Тө́ньяк Кипр (төр. "Kuzey Kıbrıs") — Кипр утравында урнашкан өлешчә танылган дәүләт. Ул Төркия һәм Абхазия тарафыннан танылган.
Фотосурәтләр.
*


Рәдиф Сәгъди.
Рәдиф Нәҗип улы Сәгъдиев — күренекле татар язучысы, драматург, Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе, «Мәгариф өлкәсендәге казанышлары өчен» медале лауреаты.
Ул 1957 елның 17 июлендә Казан шәһәрендә туа. Балачак еллары әнисенең туган авылы – Кама Тамагы районының Балчыклы авылында үтә. 1964 елда шушы авылның башлангыч мәктәбенә укырга керә, бишенче сыйныфны күрше Иске Казиле авылы мәктәбендә тәмамлый. 1970 елда Рәдиф Сәгъди Казанның 113нче татар мәктәбендә (хәзерге 4 татар гимназиясе) укуын дәвам итә. Бу чорда ул театр студиясенә йөри, баянда уйнарга өйрәнә, ныклап спорт белән шөгыльләнә. 1975 елда бокс буенча 1 разряд нормасын, кышкы күптөрлелек буенча спорт мастеры нормасын үти. 1974 елны Рәдиф Сәгъди Казан театр училищесына укырга керә. Бу елларда ул шаян шигырьләр, поэмалар иҗат итә. 1976-1978 елларда, укуыннан аерылып, армиядә хезмәт итә. 1978-1981 елларда, училищены тәмамлап, театр актеры дигән дипломны ала һәм Әлмәт драма театрына эшләргә китә. Ике елдан соң әдип, Казанга кайтып, төзелештә мастер-бригадир булып эшли. 1984 елда ул Тинчурин театрына актер булып әйләнеп кайта. 1986-1992 елларда Рәдиф Сәгъди Казан дәүләт университетының татар филологиясе факультетында белем ала.
Университетта уку дәверендә Рәдиф Сәгъди ныклап әдәби әсәрләр иҗат итү белән шөгыльләнә башлый. Аның “Әллә язмыш, әллә ялгыш” (1988) моңсу драмасы, “Финленди дә рәхәт ди” (1989) комедиясе, “Мөҗбирнең күккә ашуы” (1990) хыялый драмасы язылып, төрле театр сәхнәләрендә дөнья күрә башлый. Мәсәлән, “Финленди дә рәхәт ди” комедиясе Чаллы драма театрының репертуарында лаеклы урынын алды. Әдипне драматург буларак таныткан әсәрләрнең берсе – “Сынган беләзек” (1994) мелодрамасы – Тинчурин театрында куелды. Бөек Ватан сугышы темасына багышланган пьесада сәяси һәм иҗтимагый проблемалар туган җиренә әйләнеп кайта алмаган солдатның психологик кичерешләре яссылыгында тапшырыла. Рәдиф Сәгъдинең образларга, хис-кичерешләргә бай булган әлеге мелодрамасы Бөек Ватан сугышын яңа ноктадан яктырткан әсәрләрнең берсе булды. 1998 елда язылган һәм К.Тинчурин театрында сәхнәләштерелгән “Яз галәмәте” комедиясе авторга яңадан уңыш китерде. Тарихи темага багышланган “Ирләр яуга киткәндә” (2002) тарихи драмасы “Мәйдан” журналы битләрендә басылып чыкты.
Рәдиф Сәгъди балалар һәм яшүсмерләр өчен иҗат итүче драматург буларак та билгеле. Аның “Баһадирның бәхете” (1992) һәм “Баһадурның яңа дуслары” (1993) әкият-пьесалары К.Тинчурин театрында уңыш белән бардылар. Тамашачылар күңеленә хуш килгән “Гүзәл аппаксылу” (2001) һәм “Иске курчакларда Яңа ел” әкият-пьесалары Татар яшьләр театрында сәхнәләштерелде.
Рәдиф Сәгъди повесть һәм роман жанрларында да иҗат итә. Аның “Канга буялган алтыннар”(1990), “Гаилә сурәте” (1992), “Кыйммәтле хезмәт”(1993), “Алло, хәлләр ничек?”(1999) детектив повестьлары, “Адашканнар”(1996) фантастик повесте, “Көтмәгәндә, ниһаять” (1994) детектив романы, “Ике кояшлы дөнья” (2001-2002) фантастик романы “Идел” журналы битләрендә дөнья күрде. 2003 елда әдипнең “Канга буялган алтыннар” исемле роман һәм повестларь җыентыгы басылды.
Рәдиф Сәгъдинең күпсанлы әкиятләре, публицистик мәкаләләре басылды. Әдип “Киләм, дидең, килмәдең”, “Сау бул, Казан”, “Гүзәл Кама Тамагы”, “Лаешым”, “Кайттым, бәхетле ит әле” һ.б. җырлар авторы буларак та танылды.
2005 елда Рәдиф Сәгъдигә “Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе” дигән мактаулы исем бирелде. 2005 елда Татарстан Республикасының Мәгариф һәм фән министрлыгы аңа “Мәгариф өлкәсендәге казанышлары өчен” медален тапшырды.
2000 елдан ул Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы.


Новосибирск.
Новосиби́рск (1926 елга кадәр — "Новоникола́евск") — халык саны буенча Русиянең өченче шәһәре.


18 июль.
18 июль — Милади тәкъвимендә җиденче айның унсигезенче көне. Ел ахырына кадәр 166 көн кала.


Казан метросы.
Казан метрополитены — Казан шәһәрендәге метрополитен сызыклары системасы.
2005 елның 27 августында Казанның меңъеллыгын билгеләнгәндә ачыла. Шул вакытта аның нибары 5 станциясе эшли, юл озынлыгы — 7,1 км.
Станцияләр.
*


19 июль.
19 июль — Милади тәкъвимендә җиденче айның унтугызынчы көне. Ел ахырына кадәр 165 көн кала.


Никарагуа.
Никара́гуа Җөмһүрияте́ (исп. "República de Nicaragua") — Үзәк Америкада, Коста-Рика һәм Гондурас арасында урнашкан дәүләт. Үзәк Америка илләре арасында мәйданы буенча беренче булып санала.
*


Готфрид Келлер.
Го́тфрид Ке́ллер (алм. "Gottfried Keller"; 1819 елның 19 июле — 1890 елның 15 июле, Цюрих) — швейцар язучысы, швейцар әдәбияты классигы. Алман телендә язган.


20 июль.
20 июль — Милади тәкъвимендә җиденче айның егерменче көне. Ел ахырына кадәр 164 көн кала.


Рәисә Ишморатова.
Рәисә Гыйниятулла кызы Ишморатова (Чебдарова) — татар драматургы, СССР Язучылар берлеге әгъзасы.
Ул 1917 елның 20 июлендә Татарстанның Чистай шәһәрендә туа. Җидееллык мәктәп һәм рабфакны тәмамлагач, Мәскәүдә азык-төлек институты каршындагы курсларда укый, 1937 елда Казан тегермәннәр трестында лаборант булып эшли.
Бөек Ватан сугышы башлангач, Рәисә Ишморатова Арчадагы госпитальгә урнаша, 1943 елда фронтка җибәрелә, 1945 елга кадәр Украинада Дәүләт куркынычсызлыгы комитетында оператив бүлектә хезмәт итә. Казанга кайткач, шушы системада эшләп ала, 1952 елдан әдәби иҗат эше белән генә шөгыльләнә.
Беренче пьесасын ул 1952 елда яза. “Бай кияү” исемле бу әсәр Әлмәт профессиональ театрында сәхнәләштерелә. Бу уңыштан канатланып, тагы әсәрләр языла – “Омтылыш”, “Директор хатыны”, “Фирая”, “Куркыныч авыру”, “Өйрәнелгән гадәт буенча”, “Туганнар” пьесалары Татарстан һәм Башкортстан һәвәскәр драма түгәрәкләрендә яратып уйналалар.
1955 елда Рәисә Ишморатова студент яшләр тормышы турында “Тормыш юлында” дигән дүрт пәрдәлек драма яза. Бу әсәре дә Татарстан Республика Күчмә театрында, Башкортстан дәүләт академия театрында, Ауыргазы, Салават күчмә театрларында, Чуашия, Мари Ил театрлары сәхнәләрендә куела.
1960-1970 елларда инде Рәисә Ишморатова тамашачылар белән очрашып, тормышның төрле якларын өйрәнеп иҗат итә, әсәрләре дә татар драматургаиясендә лаеклы урын ала. “Әйтер идем йөрәк серемне” комедиясе, “Яшьлек канат җәйгәндә” пьесасы Республика театрларында куелган уңышлы спектакльләрдән саналалар, китап булып басылып чыгалар.
Ул 1977 елдан СССР Язучылар берлеге әгъзасы иде.
Рәисә Ишморатова 1997 елда вафат булды.


Гульельмо Маркони.
Гульельмо Марко́ни (итал. "Guglielmo Marchese Marconi"; 1874 елның 25 апреле, Болонья — 1937 елның 20 июле, Рим) — маркиз, итальян радиотехнигы, радионы уйлап табучыларның берсе, Физика буенча Нобель бүләге лауреаты.


Кипр утравы.
Кипр (грекча "Κύπρος", төр. "Kıbrıs") — мәйданы 9 251 км² булган зурлыгы буенча Урта диңгездә өченче утрау. Географик яктан Азиядә урнаша. Көнчыгыштан көнбатышка 240 км-га, көньяктан төньяккка 100 км-га сузылган.
Утрау территориясенең 36 %-ты Төньяк Кипрның Төрек Җөмһүрияте, 3,7 % — БМО, 2,7 % — Бөекбритания, башкасы Кипр контроле астында.


21 июль.
21 июль — Милади тәкъвимендә җиденче айның егерме беренче көне. Ел ахырына кадәр 163 көн кала.


356 ел (б. э. к.).
356 ел (б. э. к.) –


Александр III Бөек.
Алекса́ндр Македо́нияле (Искәндәр Зөлкарнәен, "Александр III Бөек", Ἀλέξανδρος Γ' ὁ Μέγας, "Alexander Magnus") — мәшһүр македон патшасы, дөньяның иң зур империяләренең берсен нигезләүче.


Матбугат.ру.
Матбугат.ру — татар басма матбугатын берләштерүче портал-сайт. Ул татар газета-журналларында басылган иң яхшы язмаларны интернет-җәмәгатьчелеккә тәкъдим итә.


Александр Казем-Бек.
Александр Касимович Казем-Бек, Мирза Мөхәммәд Гали — күренекле галим һәм педагог.
Ул 1802 елның 22 июлендә Төньяк Иранның Решт шәһәрендә туа. Милләте буенча азәрбайҗан. 1811 елда ул әнисе белән Дербент шәһәренә күчеп килә, иң яхшы укытучылардан белем ала, 1822 елдан Әстерханда яши башлый. Биредә ул Шотландия миссионерлары йогынтысына бирелеп, христиан диненә күчә.
1826 елда Казем-Бек Казанга килә, университетта фарсы, төрек-татар телләреннән лектор булып эшли башлый. И. Хәлфин үлгәннән соң, А.К.Казем-Бек беренче Казан гимназиясендә татар теле дәресләрен дә алып бара. 1831 елның апрелендә ул көнчыгыш телләр адъюнкты итеп раслана.
Дәресләр алып бару белән бергә, А. Казем-Бек фәнни эш белән дә шөгыльләнә. Ул төзегән “Төрек-татар теленең гомуми грамматикасы” (1836, 1946 елларда басылып чыга) Демидов премиясенә лаек була.
Төрки, гарәп һәм фарсы телләрен фәнни өйрәнү А.К.Казем-Бекка Европа күләмендә дан китерә: 1829 елда аны Бөекбританиянең Азия җәмгыяте члены, 1835 елда Россия Фәннәр академиясенең әгъза-корреспонденты, соңга таба Франция һәм Немец Азия җәмгыятьләренең, Төньяк антикварийларының Копенгаген җәмгыяте әгъзасы итеп сайлыйлар.
А.К.Казем-Бек Казанның татар галимнәре белән тыгыз элемтәдә тора, аларга фәнни-тикшеренү эшләре алып барырга ярдәм итә.
1844 елда А.А.Казем-Бек Казан университетының көнчыгыш факультеты деканы итеп сайлана. 1849 елдан ул – Петербург университеты профессоры, Көнчыгыш факультетының беренче деканы. (1855-1858 еллар., 1866-1870 еллар).
А.К.Казем-Бек Русиядә көнчыгыш илләренең тарихын һәм мәдәниятын өйрәнүгә күп көч куя. Казан һәм Петербург университетларында ул төзегән һәм эшкәрткән дәреслекләр, укыту ярдәмлекләре, укыту планнары һәм программалары озак вакытлар буена файдаланылалар.
А.К.Казем-Бек 1870 елның 27 ноябрендә Петербург янындагы Павловскида вафат була һәм шунда күмелә.


Тәлгать Галиуллин.
Тәлгать Нәби улы Галиуллин — татар әдәбият тәнкыйтьчесе, әдәбият галиме, СССР Язучылар берлеге әгъзасы.
Ул 1938 елның 22 июлендә Татарстанның Октябрь районы Кычытканлы авылында колхозчы гаиләсендә туган. Авылдагы сигезьеллык мәктәпне, аннан күрше авыл Әлмәттә (Яңа Әлмәт) унъеллыкны тәмамлаганнан соң, бер ел Свердловск өлкәсенең Краснотурьинск шәһәрендә алюминий заводында электролизчы булып эшли. 1956 елда Казанга килеп КДУның тарих-филология факультетына укырга керә, аны тәмамлагач, 1961-1962 елларда шул ук факультетның татар теле кафедрасында ассистент булып эшли. 1962 елның маеннан 1965 елга кадәр СССР Фәннәр академиясенең Казан филиалы Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм тарих институтында кече гыйльми хезмәткәр вазифасын үти. 1965 елда Тәлгать Галиуллинны Алабуга педагогика институтына күчерәләр. Анда аңа татар һәм рус әдәбияты буенча лекцияләр уку тапшырыла. Укыту белән бергә, 1967 елдан 1971 елга кадәр институтның укыту һәм фәнни эшләре буенча проректор хезмәтен дә башкара. 1970 елда, “Хәзерге татар поэзиясе һәм халык иҗаты” дигән темага кандидатлык диссертациясе яклаганнан соң, аңа доцент исеме бирелә. 1971 елдан Тәлгать Галиуллин – Алабуга педагогика институтының ректоры.
1981 елда Тәлгать Галиуллин “1917-1941 елларда татар совет поэзиясендә социалистик реализм методының урнашуы һәм үсүе” дигән тема буенча докторлык диссертациясе яклый, 1983 елда профессор дәрәҗәсен ала.
Тәнкыйтьче буларак, Тәлгать Галиуллинның исеме матбугатта 60 еллар уртасында күренә башлый. Аның Сибгат Хәким поэзиясендә халык авыз иҗаты традицияләре чагылышын өйрәнүгә багышланган беренче җитди мәкаләсе 1964 елда “Казан утлары” (№2) журналында басыла. Аннары шул ук журнал битләрендә бер-бер артлы “Балладаларыбыз турында”, “Поэманың барыр юллары”, “Шигъри ачышлар һәм югалтулар аша” кебек теоретик күзәтүләргә бай, авторның гражданлык пафосы белән өртелгән мәкаләләре дөнья күрә. 60нчы еллар һәм 70нче еллар башы татар поэзиясенең төп үсеш тенденцияләрен өйрәнүгә багышланган бу тикшеренүләр соңыннан “Яңа үрләр яулаганда” һәм “Еллар юлга чакыра” исемле аерым җыентыкларында басыла.
70 елларда Тәлгать Галиуллин үзенең гыйльми һәм тәнкыйть эшчәнлегендә төп игътибарны татар совет поэзиясенең сугышка кадәрге чорын өйрәнүгә юнәлтә.
Үткән мирасны җентекле тикшерү белән бергә, Тәлгать Галиуллин бүгенге әдәби процесстан да читләшми. 1982 елда Татарстан китап нәшриятында басылып чыккан “Безнең заман – үзе җыр” дигән китабы нәкъ менә бүгенге көн татар поэзиясенең торышы-үсеше мәсьәләләренә багышланган.
1972 елдан СССР Язучылар берлеге әгъзасы.


Vkontakte.ru.
В Конта́кте ("Элемтәдә") — Русиянең иң популяр социаль челтәре, Facebook сайтының рус телендәге аналогы. Сайт интерфейсы күп телләрдә эшли, шул исәптән татар телендә дә. Беларусиядә икенче, Украинада һәм Казахстанта өченче, дөнья буенча 39-нчы урын алып тора. Әлеге сайт башта Русия югары уку йортларының интернет берләшмәсе буларак кына кулланды, ләкин соңрак "заманчарак, кызурак һәм аралашу өчен уңалырак булгач" ул тулы куәтенә ачып җибәрелә.2009 елның гыйнвар аенда «В Контакте» сәхифәсен караучылар саны, аның Русиядәге төп конкуренты булган — «Одноклассники» сайтынан артып китә.2011 елның февралендә сәхифәнең көнлек аудиториясе 23 миллион кешедән артып китә.


23 июль.
23 июль — Милади тәкъвимендә җиденче айның егерме өченче көне. Ел ахырына кадәр 161 көн кала.


24 июль.
24 июль — Милади тәкъвимендә җиденче айның егерме дүртенче көне. Ел ахырына кадәр 160 көн кала.


Александр Дюма.
Алекса́ндр Дюма́ (фр. "Alexandre Dumas, père") (1802 елның 24 июле, Вилле-Котре — 1870 елның 5 декабре, Пюи) — мәшһүр француз язучысы. Иң күп укылган француз язучыларның берсе. Шулай ук драматург һәм журналист булды.
«Өч мушкетер», «Граф Монте-Кристо», «Патшабикә Марго» кебек данлыклы әсәрләр аның каләме тарафыннан язылган.


Акутагава Рюноскэ.
Рюноскэ Акутагава (яп. 芥川 龍之介 "Акутагава Рю:носукэ", 1892 елның 1 марты — 1927 елның 24 июле) — япон язучысы, яңа япон әдәбиятына нигез салучы. Композитор Ясуси Акутагава һәм драматург Хироси Акутагава әтисе. Хикәяләре һәм новеллалары белән мәшһүр. 1935 елда Япониядә аның исемле премия оештырылды.


Фиджи.
Фи́джи Утраулары́ Җөмһүрияте́ (ингл. "Republic of the Fiji Islands", фидж. "Matanitu Tu-Vaka-i-koya ko Viti", фидж. хинди "Fidźi Dwip-samuh Ganaradźja / फ़िजी द्वीप समूह गणराज्य") — Фиджи архипелагында урнашкан дәүләт.


«Җиңү проспекты» метро станциясе.
«Җиңү проспекты» () — Казан метрополитенының көньяк очындагы соңгы станциясе, «Горки» станциясеннән соң урнашкан. 2008 елның 29 декабрендә ачылган.


Галимҗан Нигъмәти.
Галимҗан Әмирҗан улы Нигъмәтуллин (1897 елның 26 июле—1941 елның 4 ноябре) — күренекле татар язучысы, әдәбият галиме, тәнкыйтьче һәм педагог, СССР Язучылар берлеге әгъзасы.
Ул 1897 елның 26 июлендә хәзерге Башкортстанның Чишмә районына кергән Үдрәкбаш (Өйдерәкбаш) авылында ярлы крестьян гаиләсендә туа. Галимҗанга ике яшь чагында, аның әтисе гаиләсен ияртеп Уфа шәһәренә күчә. Төрле төзелешләрдә гади эшче булып көн күргән Әмирҗан агай, тормышы авырлыгына карамастан, улын укытырга тырыша: башлангыч белем алуга, аны Уфаның алдынгы мәдрәсәләреннән булган «Галияргә урнаштыра. Галимжан анда бик тырышып укый, соңгы сыйныфларда чагында ул инде үзе дә шәкертләргә әдәбият дәресләре бирә башлый.
Октябpь көннәрен Галимҗан Нигъмәти шатланып каршы ала, мөгаллим һәм укучылар комитеты члены буларак, шәкертләр арасында мәдәни агарту эшләре алып бара, 1918 елның азагыннан исә Көнчыгыш фронтның Бишенче Кызыл Армия политбүлеге органы "Кызыл яу" газетасында әдәби сотрудник булып эшли башлый. 1919 елның язында, Уфаның Колчак гаскәрләре кулы на төшү куркынычы тугач, Галимҗан Нигъмәти Бәләбәй шәһәренә күчә һәм редакциядәге хезмәтен дәвам иттерә. Шунда чакта, 1919 елда, Коммунистлар партиясенә әгъза итеп алына. 1919 елның декабрендә Бишенче Армиянең Реввоенсоветы карары белән, газета хезмәткәрләре, шул җөмләдән Галимҗан Нигъмәти дә партия Үзәк Комитетының Себер бюросы карамагына күчерелә. Монда Галимҗан Нигъмәти Омскида (соңыннан – Новосибирскида) чыккан| «Азат Себер» газетасында башта җаваплы секретарь, аннары мөхәррире булып эшли.
1921 елда Галимҗан Нигъмәти Мәскәүгә килә һәм, Көнчыгыш коммунистик институтның (КУТВ) бер еллык курсларын тәмамлап, Дәүләт журналистика институтында укый башлый, ләкин, 1923 елда Үзәк башкарма комитеты аппаратына милли матбугат буенча инструктор итеп билгеләнүе сәбәпле, аңа институтны тәмамларга туры килми.
Мәскәү чорында (1921—1926) Галимҗан Нигъмәтинең журналистика, әдәби тәнкыйть һәм иҗтимагый фәннәр өлкәсендәге актив иҗат эшчәнлеге башлана. Ул яшь совет матбугатының һәм әдәбиятының төрле мәсьәләләренә багышланган күп санлы мәкаләләр һәм марксизм-ленинизм тәгълиматы, социализм нигезләре турында популяр характердагы фәнни хезмәтләр язып бастыра «Октябрь һәм әдәбият» (1922), «Карл Маркс безгә нәрсәләр калдырды?», (1922), «Адәмнәр ничек яратылган?» (1924), «Ленин һәм пролетариат революциясе» (1924) кебек мәкаләләре һәм «Коммунизм турында» (1924), «Әдәбият мәйданында» (1925) исемле китаплары әнә шул иҗади активлык турында сөйли.
1926 елның ахырында Галимҗан Нигъмәти Казанга килә һәм «Кызыл Татарстан» (хәзерге «Ватаным Татарстан») газетасының баш редакторы итеп билгеләнә. 1928—1930 елларда Татар дәүләт нәшриятының баш мөхәррире булып эшли. Редакторлык хезмәте белән беррәттән, 1929 елдан башлап Көнчыгыш педагогия институтында әдәбият укыта. 1933 елда ул инде институтның татар теле һәм әдәбияты кафедрасы доценты, ә 1934 елдан профессор һәм кафедра мөдире вазифаларын башкара. 1930—1932 елларда ул, төп эшеннән аерылмыйча, «Яңалиф» журналының редакторы да булып тора.
Бу елларда Галимҗан Нигъмәтинең әдәби тәнкыйть эшчәнлеге тагы да киңрәк колач белән җәелеп китә. 1927—1932 еллар арасында гына да ул дүрт китап, иллегә якын әдәби тәнкыйть мәкаләсе язып бастыра. Аның бу хезмәтләрендә татар язучыларыннан Мәҗит Гафури, Гафур Коләхметов, Дәрдемәнд, Галимҗан Ибраһимов, Шәехзадә Бабич, Кави Нәҗми, Һади Такташ, Афзал Шамов, Ибраһим Гази, Гомәр Толымбай һәм башкаларның иҗатлары тикшерелә. Ул шулай ук Лев Толстой, Антон Чехов, Максим Горький кебек рус әдәбияты классикларының иҗатлары турында да мәкаләләр яза. Ул бигрәк тә Галимҗан Ибраһимов иҗатын өйрәнүгә игътибарын юнәлтә һәм аңа күләмле берничә мәкаләсен багышлый («Бу томда Галимҗан Ибраһимов безгә ниләр биргән?», 1929; «Г. Ибраһимов һәм аның әдәби иҗат юлы турында», 1932; «Галимҗан Ибраһимов әсәрләрендә революция мотивлары», 1928 һ. б.).
Партия Үзәк Комитетының «Әдәбият-сәнгать оешмаларын яңабаштан кору турында»гы 1932 елгы карары һәм совет язучыларының I Бөтенроссия съездыннан (1934) соң Галимҗан Нигъмәти, үзенең әдәби-эстетик карашларындагы һәм методологиясендәге элеккеге пролеткультчылык һәм вульгар социологизм элементларыннан арына барып, татар әдәбиятының үсеш процессларын тагы да тирәнрәк һәм нигезлерәк итеп анализлый башлый. «Татар совет әдәбиятында социалистик реализм мәсьәләләре» (1933), «Социалистик реконструкция чорында совет татар матур әдәбияты» (1934), «Татар совет әдәбияты күтәрелештә» (1934), «Шәриф Камал — драматург» (1934), «Татар совет драматургиясенең үсеше» (1935), «Һади Такташ» (1936) һәм, ниһаять, Габдулла Тукай иҗатына багышланган «Шагыйрьнең тормыш һәм иҗат юлы» (1936) исемле хезмәтләр Галимҗан Нигъмәтинең, әдәбият галиме һәм тәнкыйтьчесе буларак, карашларында марксистик-ленинчыл тарихилык концепцияләренең торган саен ныгый һәм ачыклана баруын күрсәтә.
Педагог буларак, Галимҗан Нигъмәти татар әдәбияты фәне буенча югары квалификацияле белгечләр хәзерләү эшенә күп көч сала. Соңыннан исемнәре киң танылган филология фәннәре докторлары Мөхәммәт Гайнуллин, Хәмит Ярми, Гали Халит, филология фәннәре кандидатлары Җамал Вәзиева, Мөхәммәт Мамин, Якуб Агишев, Гази Кашшаф, язучылардан Сибгат Хәким, Абдулла Алиш, А. Әхмәт, И. Туктаров һ. б.— болар барысы да Галимҗан Нигъмәти шәкертләре.
Галимҗан Нигъмәтинең бай әдәби мирасы хәзерге көндә дә тарихи һәм практик кыйммәтен югалтмаган. Татар әдәбияты тәнкыйтен өйрәнүдә һәм бүгенге әдәби хәрәкәтнең күп кенә проблемаларын хәл итүдә бу мирас әлегәчә үзенең файдалы эшен башкара.
Галимҗан Нигъмәти үзенең иҗат көчләре чәчәк аткан чорында — 1941 елның 4 ноябрендә вафат була. Ул СССР Язучылар берлеге рәсмиләшкән беренче көннән үк (1934) аның тулы хокуклы члены иде.


Михаил Лермонтов.
Михаи́л Ю́рий улы Ле́рмонтов (1814 елның 15 октябре — 1841 елның 27 июле) — күренекле рус шагыйре, язучы, драматург, рәссам, офицер.


28 июль.
28 июль — Милади тәкъвимендә җиденче айның егерме сигезенче көне. Ел ахырына кадәр 156 көн кала.


Нургали Булатов.
Нургали Булатов — татар журналисты, танылган каләм иясе, Русиянең һәм Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре.


29 июль.
29 июль — Милади тәкъвимендә җиденче айның егерме тугызынчы көне. Ел ахырына кадәр 155 көн кала.


Габдулла Шәрәфи.
Габдулла Шәрәфи, тулы исеме Габдулла Шәрәфетдин улы Шәрәфетдинов — күренекле татар шагыйре, язучы.
Ул 1926 елның 29 июлендә Татарстанның Биектау (элекке Дөбъяз) районы Кече Битаман авылында урта хәлле крестьян гаиләсендә туган. 1936 елда алар гаиләләре белән Казанга күчеп киләләр. Габдулла 11, 12нче урта мәктәпләрдә белем ала, шунда тел һәм әдәбият укытучысы, дәреслекләр авторы Шакир Нигъмәтуллин җитәкләгән әдәби түгәрәккә йөри. Мәктәптә укыган чорда аның Габдулла Тукайга ияреп язган “Батыр егет” исемле өйрәнчек әкият-поэмасы 1941 елда “Яшь ленинчы” газетасында басылып чыга.
Шулай да әдәбият мәйданына ныклап аяк басканчы Габдулла Шәрәфигә дөньяның шактый әчесен-төчесен татырга туры килә. Җиденче сыйныфны тәмамлауга, Бөек Ватан сугышы башлана, Габдулла Шәрәфи, укуын ташлап, эшкә урнашырга мәҗбүр була. Аннан – җиде елга сузылган солдат хезмәте. Ул Япониягә каршы сугыш хәрәкәтләрендә катнаша, совет гаскәрләре составында Монголия далаларын, Гоби чүлен, Хинган тауларын кичә. Армиядән кайткач, биш ел Казанда производствода электромонтажчы булып эшли, кичке урта мәктәпне, читән торып укып, КДУның рус теле һәм әдәбияты бүлеген тәмамлый, аннары озак еллар “Совет Татарстаны” (хәзерге “Ватаным Татарстан”) газетасы редакциясендә бүлек мөдире вазифасын алып бара, 1962-1964 елларда Мәскәүдәге Югары Партия мәктәбендә укый. 1967 елдан башлап республика хатын-кызлар журналы “Азат хатын” редакиясендә җаваплы сәркатип, соңрак редактор урынбасары булып эшли.
Сугышка кадәрге шигъри әсәрләрен (өйрәнчек шигырләрен һәм әкият-поэмасын) исәпләмәгәндә, Габдулла Шәрәфи тулысы белән проза жанрында иҗат итүче автор. Аның балалар өчен язган “Кәҗәләр, кыяр һәм без” исемле беренче хикәясе 1962 елда “Яшь ленинчы” газетасында басылып чыга. Аннан “Энҗе бөртекләре”, “Тәфтиләү”, “Мут Галләм”, “Зәңгәр шәл”, “Мирас”, “Хат” исемле хикәяләре, кече яшьтәге балалар өчен “Хикәяләр” җыентыгы, “Сусыз дәрья” исемле повесте, балалар, олылар тормышыннан алып язылган “Аккошлар кайтыр әле”, “Күрше малае” кебек повестьлары дөнья күрә. “Сусыз дәрья” повесте рус теленә тәрҗемә ителеп, “Через Большой Хинган” исеме белән ике тапкыр (Казанда һәм Мәскәүдә) басыла.


Фәрит Хәкимҗанов.
Фәрит Сабирҗан улы Хәкимҗанов — төрки телләр тарихы һәм аларның язма истәлекләре буенча танылган белгеч, галим.
Ул 1945 елның 29 июлендә Казан шәһәрендә туа. Мәктәп елларында спорт белән мавыгып, шактый үрләр яуласа да, күңеле гыйлемгә, фәнгә тартыла. 1976 - 1990 елларда ул Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм тарих институтында эшли, 1990 елда Татарстан хөкүмәте карары белән Татар энциклопедиясен төзү буенча иҗади төркем туплый, җитди һәм катлаулы эш башлап җибәрә. 1992 - 1996 елларда Төркиянең Әнкара университетында татар теле һәм әдәбияты буенча дәресләр алып бара. Ул 15 китап һәм 150 дән артык мәкалә авторы, дистәләрчә халыкара конференцияләрдә чыгыш ясаган галим.


Биектау районы.
Биектау районы — Татарстан Республикасының төньяк-көнбатышында урнашкан, Мари Эл Республикасы белән чиктәш муниципаль район. 1935 елның 10 февралендә төзелә. 1963 елның 10 февралендә вакытлыча бетерелә. 1965 елда кире төзелә.
Үзәге — Биектау поселогы. Районга 136 торак пункт керә. Төп халыклар — руслар һәм татарлар.


Хаҗ.
Хаҗ (гарәпчә الحج) — Ислам диненең биш баганасының берсе.
Хаҗ елның билгеле көнендә Гарәфәттә булу һәм кагыйдәләрен үтәп, Кәгъбәне таваф кылынуны аңлата.
Исламда матди хәле яхшы булган һәрбер мөселманның гомерендә бер тапкыр хаҗга баруы фарыз кылынган, ягъни бу вазифа мөселманнар өчен диннең 5 баганасыннан берсе.


Гыйбадәт.
Гыйбадәт (, укыла: "әл-гыйбәдә" - "табыну", лексик яктан - "буйсыну", "баш ию") — Ислам тәгълиматы буенча, Аллаһ Тәгалә кушкан яки хуплаган гамәлләрне башкару, һәм Аллаһ тыйган гамәлләрдән качу дигән мәгънәгә ия булган термин.
Гыйбадәтнең мәгънәсен бер сүз белән әйткәндә, ул – «коллык кылу». Ислам буенча, әлбәттә, бер Аллаһ Тәгаләгә генә кол булу тиешле. Чөнки кешеләрне барлыкка китергән, тәрбияләп торган, соңрак алардан җавап алачак бердәнбер зат - Аллаһ Тәгалә. Мөселман Аллаһтан башкага кол булудан саклана, бер Аллаһны гына тулы Хуҗа һәм гыйбадәткә лаеклы дип белә.
өметләнү, ярату, курку, сабыр булу, тәвәккәлләү, инану, шөкер итү, ризалык һәм канәгатьлек хисләре белдерү кебек.
намаз, ураза, садака, хаҗ кылу, зикер әйтү, дога кылу, дәгъват кылу, изгелеккә өндәү, начарлыктан тыю, кешегә ярдәм итү кебек.
Гыйбадәт шартлары.
Ягъни, гыйбадәтне Аллаһның ризалыгын өмет итеп кылу. Башка максат белән гыйбадәт кылу - кече ширек. Мөхәммәт пәйгамбәр хәдисендә килә: «Яшерен теләк белән рия ширектер». Яшерен теләк дип ниндидер бер дөньяви максатларны күз алдында тотып гыйбадәт кылуга әйтелә. Рия дип, гыйбадәтне һәм башка эшләрне кешеләргә күрсәтү өчен кылуга әйтелә. Хәдиснең мәгънәсе шул: әгәр гыйбадәт кылудан булган ният нинди дә булса дөньяви максатка ирешү, яки кеше күзенә яхшы булып күренү, башка затның игътибарын үзенә юнәлтү икән, бу нәрсә Аллаһы Тәгаләгә ширек кату белән бәрабәр була. «Аллаһы Тәгалә: «Мин ширек кылучы кешеләрнең ширекләренә бер дә мохтаҗ түгел. Кем бер гамәл кылса, ул гамәлендә Минем белән Миннән башканы тиңдәш кылса, Мин аның гамәлен дә, узен дә ташладым» - дип әйтә» (кодси хәдис). Бу хәдистәге «ширек»нең мәгънәсе «рия».
Ягъни ниндидер гамәл Мөхәммәд галәйһиссәләм тарафыннан өйрәтеп калдырылган булса гына гыйбадәттән санала, әгәр киресенчә икән, ул гамәл бидгать дип атала. Мөхәммәд галәйһиссәләм хәдисендә килә: «Без кушмаган эшне эшләгән кешенең гамәле кире кагылыр (кабул булмас)». Икенче бер хәдистә: «Һәр яңалык бидгать, һәр бидгать адашу», - диелә.


30 июль.
30 июль — Милади тәкъвимендә җиденче айның утызынчы көне. Ел ахырына кадәр 154 көн кала.


Жан Рено.
Жан Рено́ (фр. "Jean Reno") (1948 елның 30 июле, Касабланка) — чыгышы буенча испан булган француз актёры. Чын исеме Хуан Морено-и-Хедерике Хименес (исп. "Juan Moreno y Jederique Jiménez"). 1979 елдан кинода төшә башлый. Зур популярлыкны Люк Бессон фильмнарында уйнавы белән казана.


Ашыт.
Ашыт елгасы — Илләтнең сул кушылдыгы. Елга башы Арча районының Ашытбаш авылыннан 2,5 км көньяктарак, тамагы Мари Эл Республикасы территориясендә. Озынлыгы 83 км, бассейнының мәйданы 1087 км². Урта агымдагы үзәне сазланган. Елга тамагында уртача еллык су агышы катламы 180 мм. Суының иң аз вакытындагы минеральләшүе 450 мг/л. Су агышы көйләнә.


31 июль.
31 июль — Милади тәкъвимендә җиденче айның утыз беренче көне. Ел ахырына кадәр 153 көн кала.


Джоан Роулинг.
Джоан «Джо» Маррей ("Joanne "Jo" Murray", кияүгә чыгу алдыннан "Rowling") яки Джоан Кэтлин Роулинг ("J. K. Rowling, Joanne Katheline Rowling"; 1965 елның 31 июлендә туды) — мәшһүр инглиз язучысы. Күбрәк "Джоан К. Роулинг псевдонимы астында мәгълүм. 64 телгә тәрҗемә ителгән Гарри Поттер турында романнар сериясе авторы булып дөньякүләм танылды. 2001 елда Хьюго премиясенә лаек булды.
Тормыш юлы.
1965 елның 31 июлендә Глостершир графлыгында урнашкан кечкенә Йейт шәһәрендә дөньяга килә. Ике ел соңрак гаиләдә тагын бер кыз туа — Дайанна (ингл. "Dianne").
Джоанга дүрт ел тулгач, гаилә Винтербурн авылына күченде. Монда киләчәк язучы Поттер фамилияле балалар белән уйнады (киләчәктә ул бу фамилияне үз романнар каһарманы өчен алачак). Джоан монда Сент-Майклс башлангыч мәктәбендә укый.
Аңа тугыз ел тулгач, гаилә янә Татшиллга күчә. Джоанга унбиш яшь тулгач исә аның әнисе склероз белән авырый башлый.
Мәктәпне уңышлы тәмамлап Роулинг Оксфордка керергә хыяллана, ләкин аны кабул итмиләр. Джоан Эксетер университетына керә.
Китаплар.
Роулинг
Роулинг


Антуан де Сент-Экзюпери.
Антуан Мари Жан-Батист Роже де Сент-Экзюпери (фр. "Antoine Marie Jean-Baptiste Roger de Saint-Exupéry", 1900 елның 29 июне, Лион, Франция — 1944 елның 31 июле) — күренекле француз шагыйре, язучы. Аның «Кечкенә принц» китабы иң мәшһүр балалар әкиятләренең берсе.


1 август.
1 август — Милади тәкъвимендә сигезенче айның беренче көне. Ел ахырына кадәр 152 көн кала.


Мәҗит Гафури.
Мәҗит Гафури — татар һәм башкорт әдәбиятлары классигы, күренекле шагыйрь һәм язучы, Башкортстанның халык шагыйре.
Ул 1880 елның 1 августында Уфа губернасының Эстерлетамак өязе Җилем-Каран авылында укытучы-хәлфә гаиләсендә дөньяга килә. Җиде яшендә авыл мәктәбендә, соңыннан күрше авылындагы мәдрәсәдә белем ала. Нәкъ шул вакытларда аның бер-бер артлы әтисе, әнисе үлә, тормышы авырлаша, шулай да ул һәрвакыт гыйлемгә тартыла. 1898 елда Троицкидагы “Рәсүлия” мәдрәсәсендә, 1905 елда Казанга килеп “Мөхәммәдия” мәдрәсәсендә укый башлый һәм 1906 елда Уфадагы ”Галия” мәдрәсәсенә күчә. 1909-1912 елларда Мәҗит Гафури бары тик язу эше белән шөгыльләнә.
Инкыйлабтан соң язучы Уфада төрле газета редакцияләрендә эшли. Шул ук вакытта, шигырьләрдән тыш, “Кара йөзләр”, ”Тормыш баскычлары”, “Шагыйрьнең алтын приискасында “дигән повестьлар, “Кызыл йолдыз” пьесасын, ”Эшче” операсының либреттосын яза. Балалар өчен шигырь һәм хикәяләр иҗат итә.
1923 елда аның егерме еллык иҗат бәйрәме зурлап уздырыла, шул уңай белән әдипкә Башкортстанның халык шагыйре дигән мактаулы исем бирелә.
Мәҗит Гафури 1934 елда Уфа шәһәрендә вафат булды.
Совет чорында Мәҗит Гафуриның әсәрләре татар, башкорт, рус һәм башка милли телләрдә бик күп мәртәбәләр басылган. 1954-1957 еллар арасында Башкортстан китап нәшриятында әдипнең башкортча тәрҗемәдә алты томлык әсәрләр җыелмасы һәм 1980-1984 елларда Татарстан китап нәшриятында дүрт томлыгы дөнья күрде.


Бенин.
Бени́н (фр. "Bénin"), Бени́н Җөмһүрияте́ (фр. "République du Bénin", 1975 елга кадәр Дагоме́я) — Көнбатыш Африкада урнашкан дәүләт. Бенин култыгына чыга. Төньякта Буркина Фасо һәм Нигер, көнчыгышта Нигерия, көнбатышта Того белән чиктәш. Башкаласы Порто-Ново, ләкин хөкүмәт илнең иң зур шәһәре Котонуда урнаша.


Шигърият.
Шигърият (сүзеннән) – сүзләрнең гади сөйләмгә хас булмаган рәвештә ритмы, яңгырашы буенча билгеле бер тәртипкә китерелгән хәле. Сүзләрне шундый хәлгә китерүгә нигезләнгән нәфис әдәбиятның бер тармагы.


2 август.
2 август — Милади тәкъвимендә сигезенче айның икенче көне. Ел ахырына кадәр 151 көн кала.


Клара Зинәтуллина.
Клара Зыя кызы Зиннәтуллина — татар филологиясе өлкәсендә күркәм эшләр башкарган, татар теле белеме кафедрасы профессоры, күп еллар татар филологиясе факультеты деканы булып эшләгән галимә.
Ул 1935 елның 2 августында Актаныш районының Иске Симестрау авылында укытучылар гаиләсендә дөньяга килә.
1958 елда ул Казан дәүләт университетының тарих-филология факультетын тәмамлый һәм шул вакыттан алып бөтен гомерен галиҗәнәп татар теленә хезмәт итүгә багышлый. Ул - берничә дистә монография, мәктәпләр, югары уку йортлары өчен дәреслекләр, программалар, йөздән артык фәнни-методик юнәлештәге хезмәтләр авторы. 1986 елда галимә РСФСР мәгарифе отличнигы исеменә лаек булды. Ә 1994 елда фән өлкәсендәге уңышлары, саллы хезмәтләре өчен аңа Татарстанның фән һәм техника өлкәсендәге Дәүләт премиясе бирелде. Аның бөтен гомере Казан дәүләт педагогика институты белән бәйләнгән.
2007 елның 24 июлендә 72 яшендә Клара Зиннәтуллина вафат булды.


3 август.
3 август — Милади тәкъвимендә сигезенче айның өченче көне. Ел ахырына кадәр 150 көн кала.


Яуширмә.
Яуширмә — Татарстанның Чистай районында урнашкан, күренекле татар язучысы Гаяз Исхакый туган авыл.


4 август.
4 август — Милади тәкъвимендә сигезенче айның дүртенче көне. Ел ахырына кадәр 149 көн кала.


Равил Фәйзуллин.
Равил Фәйзуллин — күренекле татар шагыйре
Ул 1943 елның 4 августында Балык Бистәсе районының Балтач (Юлсубино) авылында туган. Котлы Бөкәштә урта мәктәпне, 1965 елда Казан дәүләт университетының тарих-филология факультетын тәмамлый. Армиядә хезмәт итеп кайткач, Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм тарих институты каршындагы аспирантурада укый. 1968-1972 елларда Татарстан язучылар берлегенең җаваплы секретаре була. 1989 елдан -“Казан утлары” журналының баш мөхәррире.
Шагыйрь урта мәктәптә укыганда яза башлый. Шигърият мәйданына “Казан утлары”нда басылган “Нюанслар иле” дигән шигъри циклы белән чыга. Шуннан соң аның “Рәсем ясыйм”, “Аҗаган”, “Монологлар һәм диалоглар”, “Мәрмәр”, ”Гадиләргә гимн”, “Наз”, “Шигырьләр һәм поэмалар”, “Кошлар юлы”, “Якты моң”, “Җырларда ил гаме” һ.б. күп китаплары, 5 томлык сайланма әсәрләре дәнья күрде. ”Саз”, “Суровая нежность”, “Миг возвращения”, “Мой звёздный час”, “Полнолуние”, “Короткие стихи” һ.б. китаплары рус телендә басылып чыкты.


Фәтва.
Фәтва – Исламда мөфтинең дини. юридик мәсьәләләр буенча карары яки фикере. Мөфти мөстәкыйль рәвештә закон чыгармый,ә бәлки Коръән, Сөннә, Иҗмаг һәм Кыяс яки үзеннән өстен торган дин һәм хокук белгечләренең фәтвасына таянып эш итә. Кайчакта фәтвалар голәма яки фәкыйһларның килештерелгән уртак фикере төсендә дә иглан ителә.


Илһам хан.
Илһам хан - 1479-84, 1485-87 елларда Казан ханы. 1482 елда Мәскәү дәүләте белән солых төзи. 1485 елда Мөхәммәт-Әмин хан тарафыннан куыла. Хакимиятне нугай гаскәре ярдәмендә кире кайтарса да, Иван Өченче гаскәрләре аны тәхеттән төшерә. Урыс дәүләтендә. сөргендә, Вологда шәһәрендә үлә.


Мәдинә.
Мәдинә (, яки "المدينة") - Согуд Гарәбстанының Хиҗаз өлкәсендә урнашкан шәһәр. Халкы 1,3 млн кеше.
Исламга кадәрге чор.
Хәзерге Мәдинә шәһәре урнашкан җирдә б.э.к. 6 гасырда ук кешеләр яшәве билгеле булган Ясриб оазис-шәһәр була. Б.э. II гасырында бу җирләргә Рим империясенең яулап алуларыннан качкан яһүдиләр күчеп килә.
Хиҗрәт.
622 елда Мөхәммәт пәйгамбәр һәм мөһаҗирләр Мәккә шәһәреннән Мәдинәгә күчеп киләләр. Бу вакыйга "Хиҗрәт" буларак билгеле.


Мөхәммәт-Әмин.
Мөхәммәт-Әмин хан — 1487—1495, 1502—1518 елларда Казан ханлыгы белән идарә иткән хан. Шул ук вакытта шагыйрь булып санала.
Мөхәммәд Әминнең 12 юллык «Гыйкаб» («Үч») исемле шигыре билгеле. Бу парчада шагыйрь, үз элгәреләре Сәйф Сарай, Әхмәд Үргәнчи, Бәззази традицияләрен дәвам итеп, Аксак Тимернең шәхесен, эш-гамәлләрен кискен тәнкыйтьли, аның җиргә, «ислам йортына» «золым», «фетнә» китерүен күрсәтә һәм Алладан бу «залимгә» каты җәза бирүен үтенә.
Хан вафат булгач, аның төрбәсендә Мөхәммәдьяр сакчы булып торган.


5 август.
5 август — Милади тәкъвимендә сигезенче айның бишенче көне. Ел ахырына кадәр 148 көн кала.


Мәдинә Маликова.
Мәдинә Габделхак кызы Маликова — күренекле татар язучысы, драматург.
Ул 1935 елның 5 августында Сарман районының Мартыштамак авылында туа. Шушы авылда җидееллык мәктәпне тәмамлый.
1949-1959 елларда ул Минзәлә педагогика училищесында, Казан дәүләт педагогика институтында укый. Аннан соң “Чаян” журналында корректор, “Азат хатын” журналында әдәби хезмәткәр һәм шул ук журналның җаваплы сәркатибе булып эшли.
Мәдинә Маликованың әсәрләре аның 20 гә якын китабына тупланган. Алар арасында “Юлдашлар”, “Казан каласы - таш кала”, “Кар сулары”, “Егетлеккә бер адым” исемле хикәя һәм повесть җыентыклары, “Шәфкать”, ”Басып сайрар талы бар”, “Фидая” исемле роман китаплары бар.
Соңгы елларда аның “Алтын ятьмә”, “Оҗмах балалары”, “Мендем биек тауларга” исемле роман, пьеса, повесть, хикәяләре, детектив жанрда язылган әсәрләре тупланган китаплары басылып чыкты.
Мәдинә Маликова 1993 елдан Бөтентатар “Кызыл Хач” җәмгыяте президенты да.


Awıl.
Awıl keşelärneñ bergä yäşi torğan urınnarınıñ ber töreder. Xalıq sanı berniçä distädän berniçä meñgä qädär bula ala. Kübesençä awıl tirä-yünendä, yäğni tabiğät qoçağında urnaşa. Awıl ğädättä küçemsez, qaywaqıt isä küçemle dä bula ala.. Tağın ber ayıra torğan üzençälege - keşelärneñ yäşägän yortlarnıñ ber-bersenä yaqın toruları, yäğni tirä-yün buylap taralğan kileş tormawları.
Awıl - natural' xucalıq belän yäşägän cämğiyätlärneñ ğädäti toru forması. İske zamannarda Şähär häm qalalarda xalıqnıñ sanı bik kim bulğan, ä alarda yäşägän xalıqnıñ öleşe bik az ide. Seneği inqilab säbäple keşelär küpläp şähärlärgä küçä başlıylar häm awıllarda yäşäwçelärneñ sanı kimi bara.
Awıl xalqı.
1926 yıldan 1989 yılğa qädär Räsäyneñ awıl xalqı sanı 76 millionnan 39 millionğa qädär kimede. Monıñ säbäpläre - kollektivizatsiyä (kolhozlaştıru), urbanizatsiyä (şähärlärgä küçü) häm İkençe Dönya suğışı bulıp tora. Bügen awıl xalqı sanınıñ kimüe aqrınlaşqan, läkin tuqtamağan. Berençe çiratta keçkenä awıllar xalqın yuğalta. 1959 yılda 500dän äzräk keşelek awıllarda awıl xalqınıñ yartısı yäşägän, bügen isä - öçtän bere genä.
İnguşetiyädäge Ordjonikidzevskaya awılı - Räsäydä iñ zur awıl toraq urını häm dönyanıñ iñ zurlarınnan berse. Awıl xalqı sanı 65.1 meñ täşkil itä, bu urta zurlıqtağı şähärgä turı kilä.
Awıl keşeläreneñ kübese awıl xucalığı belän şöğillänä, üze häm ğäiläse öçen azıqnı üze üsterä.
Awıllarda yış qına awıl xucalığı produktları eşkärtü eşlätmäläre tözelä: tegermännär, ağaç kisü h.b.
Etimologiyä.
Tatar telennän başqa tellärdä "awıl" terminı İdel-Ural häm Kavkaz töbäklärendä urnaşqan möselman xalqı yäşägän awıl toraqları öçen qullanıla.


Авыл.
Авыл — торак пункт төре. Халык саны уртача 1000—2000 кеше була ала. Күпчелек очракларда шәһәрләрдән ерак урнашалар.


6 август.
6 август — Милади тәкъвимендә сигезенче айның алтынчы көне. Ел ахырына кадәр 147 көн кала.


Энгель Таһиров.
Энгель Риза улы Таһиров — күренекле татар галиме, тарих фәннәре докторы, профессор, Татарстанның атказанган фән эшлеклесе. Шулай ук ул Русия Гуманитар фәннәр академигы, ЮНЕСКОның халыкара мәдәният институты ректоры, ЮНЕСКО эшләре буенча Татарстанда Комиссия әгъзасы һәм Татарстанның Иҗтимагый палатасы әгъзасы.
Ул 1940 елның 4 августында Татарстанның Лениногорск районы Шөгер авылында туа. 1967 елда Казан дәүләт университетын тәмамлап, тарих белгечлеген ала. 1973 елда кандидатлык диссертациясен яклый. 1981 елда Казан мәдәният институтының проректоры итеп билгеләнә. 1989 елны докторлык диссертациясен яклый һәм Казан финанс-икътисад институтында тарих, политология һәм хокук кафедрасы мөдире булып эшли башлый.
Энгель Таһиров — дистәдән артык монография авторы. Аның гыйльми хезмәтләре татар халкы һәм Татарстан тарихы; милләтләр, диннәр, цивилизацияләр, мәдәниятләр арасында тынычлык, килешү һәм дуслык; яшьләр һәм җәмгыять өлкәләренә карый.


Бөгелмә районы.
Бөгелмә районы () — Татарстан Республикасының көньяк-көнчыгышында урнашкан, Самара һәм Оренбург өлкәләре белән чиктәш муниципаль район.
Тарих.
Бөгелмә районы территориясы Самара губерниясының Бөгелмә өязенә кергән. ТАССР төзелгәч Бөгелмә кантоны барлыкка килә. 1930 елда Бөгелмә районы барлыкка килә. 1953 елда Бөгелмә өлкәсе төзелә. Ләкин ул берничә айдан соң бетерелә.


Манара.
Манара - мәчет бинасы өстенә яки янына төзелгән башня, мөәзин аңа менеп азан әйтә., мөселманнарны намазга чакыра.
Манаралар 12 гасыр ахырында төзелә башлаган. Самаррада 9 гасырда төзелеп, хәзергәчә сакланган Мәлвия манарасы иң борынгылардан санала.


Зәкят.
Зәкәт, яки зәкят (, искер.) - Исламда шәригать буенча билгеләнгән бер дәрәҗәдә байлыгы булган кешедән фәкыйрьләр, ятимнәр һәм исламны җәелдерү өчен җыелучы салым. Зәкәт сүзенең тәрҗемәсе "чистарыну, арту" мәгънәсенә туры килә. Исламның биш баганасының берсе.
Зәкят маллары.
Шушы өч төрле малдан башка йорт-жирләр, кием-салым, китаплар, савытлар һәм башка мәгыйшәт кораллары кебек нәрсәләр бирелергә мөмкин.


Кәгъбә.
Кәгъбә, () - Мәккәдә, Мәсҗид әл-Хәрәмнең уртасында урнашкан, мөселманнар өчен изге бер бина. Намаз кылырга ниятләнгән мөселман Кәгъбәгә борылырга тиеш. Хаҗ гыйбадәтенең төп шартларыннан берсе булып Кәгъбә тирәли әйләнү тора.
Кәгъбәнең тасвирламасы.
1 - Кара таш (, "Хәҗәрүл әсвәд"), 2 - Кәгъбәнең кереше, 3 - улак (, "Мизраб"), 4 - шадырван (?), 5 - әл-хәтыйм, 6 - мөлтазам, 7 - Мәкамы Ибраһим, 8 - Шәркый, 9 - Йәмәни, 10 - Шами (Сүрия), 11 - Гыйраки, 12 - Кәгъбәнең кисвәсе, 13 - тәвафның башлануын белдерүче тасма, 14 - Мәкамы Җәбраил


Әнәс ибне Мәлик.
Әнәс ибне Мәлик ибн Нәдар әл-Хәзраҗи әл-Әнсари (, радыйаллаһу ганһу) - Мөхәммәд пәйгамбәрнең (саләллаһу галәйһи уәссәләм) сәхабәләреннән берсе, аның хезмәтчесе. Пәйгамбәр галәйһиссәләм аңа Әбу Хәмзә куниятен бирә. 2286 хәдис тапшыруы белән дә билгеле.
Мәдинәдә туа. Хиҗрәттән соң, Әнәснең әнисе Умм Суләйм аны Мөхәммәдкә (саләллаһу галәйһи үәссәләм) хезмәтчесе итеп алуын сорый. Шуннан соң, Әнәс ибн Мәлик пәйгамбәрнең хезмәтләрен үти һәм шул ук вакытта дин белеме дә ала башлый. Бу вакытта аңа 10 яшь була. Беренче хәлиф Әбу Бәкер (радыйаллаһу ганһу) вакытында, Бәһрәйнгә зәкәт җыючы буларак җибәрелә. Әбу Бәкер үлеменнән соң, Мәдинәгә кайта.
Гомәр (радыйаллаһу ганһу) хәлифәлеге чорында мөселман хокукы мәсьәләләре белән шөгыльләнә башлый. Күпмедер вакыттан соң, ул Бәсрага күчә, анда халыкны Ислам нигезләренә һәм мөселман хокукына өйрәтә башлый. Фарсыларга каршы сугышларда, Тухтар шәһәрен алуда катнаша. Хәлифәттә фетнә башлангач, ул каршы якларның берсенә дә кушылмый. Динилеге, Аллаһтан куркулыгы белән аерылып торган. Хәсән әл-Басри, Сөләйман Тамри, Кәтәдә, Мөхәммәд ибне Сирин әл-Әнсари, Сәет ибне Җубәйр кебек билгеле табигыйннәр аның укучылары булалар.
Пәйгамбәр (саләллаһу галәйһи уәсәләм) Әнәс ибне Мәлик өчен (радыйалаһу ганһу) «Йә Аллаһ! Аның балаларын һәм милкен арттыр, аңа озын гомер бир һәм хаталарын кичер» дип дога кыла. Әнәс бин Мәлекнең (радыйаллаһу ганһу) 80 улы һәм 2 кызы була, аның бакчасы елга ике тапкыр уңыш биргән. Ул Бәсрадан 4 чакрым ераклыктагы Таиф җирлегендә 103, башка чыганаклар буенча 107, 110 яшендә үлә һәм шунда ук күмелә.


Бәдер сугышы.
Бәдер сугышы (гар.غزوة بدر)— мөселманнар һәм потка табынучы көрәешләр арасындагы, Һиҗрәтнең икенче елында Рамазан аеның 17 нче көнендә, җомга көнне "(624 ел, 17 март)" килеп чыккан беренче мөһим сугыш. Ул Хиҗаз җирлегендә, Бәдер коелары янында була. Мөселманнарның бу сугышта җиңүе исламның таралуын Өхед сугышындагы "(627 ел)" җиңелүләренә кадәр көчәйтә. Мөселманнар гаскәрендә 300-317 кеше була: 82-86 мөһәҗир, 61 кеше Аус, 170 Хәзрәҗ кабиләсеннән.
Корәйшиләргә каршы сугышның сәбәпләре.
Мөхәммәд пәйгамбәр эшчәнлегенең Мәккә чорында, мөселманнарны мәсхәрәләү, янау, бойкот, кыйнау, үлем куркычына дучар иткәннәр. Бу Мөхәммәд пәйгамбәрне мөселманнарны Хәбәшстанга күчерергә, ә аннары Йәсрибкә "(Мәдинәгә)" күченеп китәргә мәҗбүр итә. Мәдинәлеләр ислам кабул итү сәбәпле, мөселманнарның хәлләре ныгый: аларның гаскәрләре барлыкка килә, ләкин корәешләрнең гаскәрләре күбрәк санлы була. Мәдинә шәһәре яныннан мәккә сәүдәгәрләренең кәрваннары үткән, мөселманнар башта шул кәрваннага һөҗүм итәләр. Шундый һөҗүмнәр нәтиҗәсендә, корәешләрнең башлыкларына басым ясалган, шулай ук мөселманнарның тартып алынган малларының бер өлеше кире кайтарылган.
Бәдер сугышының үзенчәлекләре.
Бу сугышның зур мөһимлегенә карамастан, бер мең тирәсе корәешләр гаскәреннән "(Г. Лебон 2000 санын күрсәтә)" 70 кеше генә үтерелә "(Ибн Исхак әйтүенчә, 50 кеше)", а 300 тирәсе мөселманнардан – 14. Шулай итеп, сугышта катнашучыларның 6,4 %ы гына һәлак була. Дөрес, кайбер мөселманнар, мәсәлән Сәгъд ибне Мугъаз, дошманнарны мондый мөһим сугышта исән калдыру белән риза булмаганнар. Мөхәммәд пәйгамбәр, кайбер кешеләернең, мәсәлән Бану Хәшимлеләр, үз теләкләренә каршы чыкканарын белгәч, аларны үтерүне тыя. Шул ук сәбәптән абыйсын үтерүне дә тыя.
Язмаларда бу сугышта фәрештәләрнең катнашуы турында да әйтелә. Бу фәрештәләр катнашкан бердәнбер сугыш була ("аларың булуын мөшрикләр дә таныганнар, мәсәлән Әбу Суфьян)".
Бәрелеш.
Мөхәммәд пәйгамбәргә Әбу Суфьян ибне Хәрб җитәкчелегендәге корәешләрнең зур кәрваны Сүриядән кайтуы турында хәбәр килә. Кәрван 30 яки 40 кешедән торган. Хиҗазга килеп җитүче Әбу Суфьян мөселманнарның һөҗүм әзерләвен белеп ала, һәм ул Мәккәгә, корәешләрне сугышка чакырырга, кеше яллап җибәрә. Бөтен корәеш аксөякләре бәрелешкә әзерләнәләр, Әбу Ләһәбтән башка – ул үзенең урынына әл-ас ибне Хишәм ибнел-Мугъыйрәне җибәрә. Бәну Адий ибн Кәгб нәселеннән башка, барлык ншселләрдән дә вәкилләр була.
Мөхәммәд пәйгамбәр дүшәмбедә, Рамазаннаң 8 нче көнендә, юлга чыга, үзе урынына Амр ибне Үмм Мәктумны калдырып. Аннары Әбу Лубәбәне кире кайтара һәм Мәдинә башлыгы итеп билгели. Мөхәммәд пәйгамбәр сугыш байрагын Мусаб Ибне Гумәйргә бирә. Пәйгамбәрнең үзенең алдында ике кара байрак була: берсе Гали ибне Әбу Талибта, икечесе әнсарларда. Дөяләрнең саны җитмешкә җиткән, ләкин атлар саны ике генә була (ә мөшрикләрнең – 100). Сәхабәләр бер дөядә берничәүләп утырганнар. Мөхәммәд пәйгамбәр бер дөядә Гали һәм Мәрсад ибне Әҗбу Мәрсад әл-Ганәви белән бергә утырган. Тылда башлык итеп Бәну Мәзин ибн ан-Нәҗҗәр нәселеннән Кайса ибн Саасаа билгеләнә. Ибне Хишам тапшыруынча, әнсарларның байрагы Сәгъд ибне Мугъазда була.
Мөхәммәд пәйгамбәргә корәешләрнең кәрваннарын яклау өчен чыгулары турында хәбәр килеп ирешә. Мөселманнар Бәдер үзәнлегенә килеп җиткәч, пәйгамбәр бер сәхабә белән гаскәрләрдән аерыла, бер бәдәвине очратып, үзенең кем икәнлеген белгертмичә, аңардан мөселманнарның һәм корәешләрнең торган урыннары турында сораша. Мөхәммәд пәйгамбәр башкалар янына кайта, ә кич җиткәч, Гали, Зүбәйр ибнел-Гәввам, Сәгъд ибн Әбу Ваккас һәм башка кайбер сәхабәләрне, алар корәешләр турында белешсеннәр дип, Бәдер сулары янына җибәрә. Алар анда Бәну әл-Хәҗәҗ хезмәтчесе – Әсләмә һәм Бәну әл-Ас ибне Сәет хезмәтчесе – Әрид Әбу Йәсарны очраталар, үзләре белән алып китәләр һәм сорау алу үткәрәләр.Бу сугышка Мәккә шәһәренең бөтен аксөякләре диярлек чыкканлыгы беленә. Бәсбәс ибне Әмр һәм Адий ибне Әбу әз-Зәгъбә, күзәтчелек ясап, корәешләрнең иртәгә яки берсекөнгә киләчәкләрен беләләр.
Мөшрикләрнең гаскәре кызу төньякка Бәдер янына якынлаша. Юлда алар, Әбу Суфьянның, Бәдерне якта калдырып, Кызыл диңгез ягына таба борылуы сәбәпле, мөселманнардан кача алуы турында хәбәр алалар. Корәешләрнең гаскәрләре кайту теләген белдерә, ләкин Әбу Җәһел каршы була – ул Бәдергә юнәлеп, мөселманнарны куырга тели. Шулай да Бәну Захра нәселе кире кайта, ә калган гаскәрләрнең саны меңгә җитә.
Корәешләр әл-Әкәнкәл ком калкулыгы янында туктыйлар. Үзәнлектә яңгыр башлана. Җирнең балчыклануы сәбәпле, корәешләр юлларын дәвам иттерә алмый башлыйлар. Мөселманнарның юлында шулай ук яңгыр ява, ләкин алар юлларын дәвам иттереп, коеларга беренче булып килеп җитәләр. Мөселманнар бөтен коеларны күмәләр, үзләре туктаган коедан башка – алар аңардан сулык төзиләр. Әл-Әсуад ибн Габдел-Асад әл-Мәхзуми – сугышның беренче корбаны була. Ул Хәмзә ибне Габдел-Мотталиб белән сугышканда үтерелә. 3 бергә-бер чыгып сугышудан соң, бәрелеш башлана. Бәрелеш нәтиҗәсендә мөселманнар җиңүгә ирешәләр, ә мөшрикләрнең гаскәре тар-мар ителә. Мөселманнардан 14 үтерелә, ә корәешләрдән 70 кеше һәм шуның хәтлек үк әсирлеккә алына. Бу сугышта мөселманнарның төп дошманнарыннан берсе – Әбу Җәһел үтерелә..
Әсирләргә мөнәсәбәт.
Әсирләрдән ике кешене җәзалыйлар – алар мөселманнарга дошманлыклары белән аерылып торган Укбә ибне Әбу Мугәйт һәм ән-Нәдр ибнел-Харис булалар. Әсрләрне сәхабәләр арасында бүләләр. Мөхәммәд пәйгамбәр әсирләргә яхшы мөгамәләдә булырга куша. Мөслманнар бу әмерне үтиләр: үзләре хөрмә ашаганда да, әсирләргә ипи ашатканнар "(хөрмә ярлыларның азыгы булып саналган)".
Әсирләрне бер кеше өчен меңнән алып дүрт меңгәчә дирхәм акчага азат иткәннәр. Ә акчалары булмаганнарны, ярлыларны түләүсез иреккә җибәрәләр.


Damask.
Damask (ğərəpçə: دمشق (Diməşq), الشام (Əş-şəm), farsıça:Demeşgeh), Suriəneñ ikençe iñ zur şəhəre həm başqalası.
Dönya tarihındağı berençe cinayət bulğan Kabilneñ Habilne üterüe Damasknıñ tönyağındağı Kasyun tawında urın alğanına ışanalar.
İñ tanılğan tarixi urınnarınnan berse - Əməwi məçete. Qayber möselmannar bu məçettə Ğaysə həm Məhdi Pəygambərləre kümelgən dip uylıylar.
1516 yılda Səlim soltan ğəskərləre tarafınnan qulğa alınuınnan soñ möhimlege arta bara.
Berençe dönya suğışınnan soñ başta Böyek Britaniə, annarı, 1920 yıldan başlap Fransiə idarəse astında. 1946 yılda bəysezlek alğan Suriəneñ başqalası bula.
Arxitektura üzençelekləre.
Əməwilər çorında mədəni üzək buluı səbəple, Damask arxitektura yağınnan bik alğa kitə. Arxitekturasında ğərəp, grek həm Rim yoğıntıları kürenə. Dönyanıñ berençe modern park ürnəkləre monda qorıla, annarı İspaniə aşa böten Awrupağa tarala. Mongol basuı səbəple binalarnıñ kübese yuq bula.
Ğosmanlılar, şəhərne qulğa alğannan soñ küp tarixi bina töziler. Alarnıñ iñ maturlarınıñ berse bulıp Damask timer yul vokzalı sanala.
Etimologiə.
Şəhərneñ tulı iseme Diməşk-əş-Şəm. Damask iseme Aramey telendəge דרמשק (Darmeśeq) süzennən kilə, "suı küp bulğan urın" digənne añlata. Ğərəplər həm Töreklər şəhərne qısqaça Şəm dip yörtələr.


7 август.
7 август — Милади тәкъвимендә сигезенче айның җиденче көне. Ел ахырына кадәр 146 көн кала.


«Тукай мәйданы» метро станциясе.
«Тукай мәйданы» метро станциясе (рус. "Площадь Тукая") — «Кремль» һәм «Сукно бистәсе» станцияләре арасында урнашкан Казан метросының станциясе. Шәһәр үзәгендә урнаша. Станция Тукай мәйданы янында булу сәбәпле алай аталды.
Станция 2005 елның 27 августында беренче метро сызыгы белән ачыла.
«Тукай мәйданы» — 12 колонналы, 1 утраулы платформадан торган станция. Шәһәргә берничә урында чыгарга була — Тукай мәйданы, «Кольцо», Петербург урамы.


"Kreml" metro stansiəse.
Kreml metro stansiəse ("Кремлёвская") — Qazan metrosınıñ tönyaq oçındağı soñ stansiəse. Şəhər üzəgendə, Qazan Kremle həm Yərminkə məydanı yanında, Bauman həm Profsoyuznaya uramnarı başında urnaşa. Arxitektorları - R. Nurgalieva həm S.Mamleyeva. Rəssamı - N. Xaziaxmetov.
Stansiə 2005 yılnıñ 27 avgustında berençe metro sızığı belən açıla.
Arhitektura.
"Kreml" - ber tüşəmle say ber platformalı stantsiə. İke vestibüle bar, berse könyaqqa, Bauman uramına çığa (həzerge waqıtta yabıq), ikençese tönyaqqa, Kreml həm Yərminkə məydanına çığa. Könyaq vestibülendə bulğan ike eskalator xalıq ağımı kim bulu səbəple waqıtlıça eşləmi tora. Tönyaq vestibülennən tışqa ike çığış bar, berse Bolaqqa yaqınraq urnaşqan, ikençese Kreml yanında Bauman uramınıñ ike yağına çığa. Stantsiə arxitekturasında Qazan Kremle motivları kürenə, diwarlar mozaik belən yasalğan xalıq awız icatı sürətləre belən bizəlgən. Stantsiə diwarları çın taşlardan salınğan, mərmər belən qaplanğan.
Platformanıñ urtasında 5 beton manara quyılğan. Manaralarda tişeklər bar, alar tötenləngən pıyala belən qaplanğan, eçtən yaqtırtıla. Manaralarnıñ öste pıyaladan yasalğan figuralar belən bizəlgən. Urtadağı manara Söyembikä manarası stilendə yasalğan. İkeseneñ östendə Qazan xanlığı çorı mavzoleyləre tora, tağı ikeseneñ östendə məçet manaraları tora. Platformadağı manaralar tirəli ağaç eskəmiələr quyılğan.


«Кремль» метро станциясе.
«Кремль» метро станциясе (рус. "Кремлёвская") — «Тукай мәйданы» һәм «Заречье» станцияләре арасында урнашкан Казан метросының станциясе. Шәһәр үзәгендә, Кремль янында урнаша.
2005 елның 27 августында беренче метро сызыгы белән ачыла.


Иерусалим.
Кодүс яки Иерусалим ("Йерушала́им", "әл-К̣удс") - Якын Көнчыгышта урнашкан борынгы шәһәр. Халкы якынча 770 000 кеше, мәйданы 125 км2. Халкының 65% - яһүдиләр, 32% - мөселманнар, 2% - христианнар, 1% - башкалар.
Тарих.
Иерусалимда археологик казу эшләре 1864 елда башлана һәм бүгенге көндә дә дәвам итә.


Рәҗәп Таййип Әрдоган.
Рәҗәп Таййип Әрдоган (26 февраль, 1954 ел, Истанбул) – 2003 елның 14 мартыннан башлап Төркиянең премьер-министры, AK Партиянең җитәкчесе.
Тууы.
Ата-анасы чыгышлары буенча Төркиянең Ризә төбәгендәге Гүнәйсу районыннан. 1954 елның 26 февралендә Истанбулда дөньяга килә. 2004 елның 11 августында Грузиягә сәфәре вакытында ата-анасының Батумнан күченгән грузин гаиләсе булганлыгын әйтә.
Белеме.
1973 елда Истанбул имам хатыйблар лицеен тәмамлый. Ул елларда имам хатыйб лицейларын тәмамлаучыларга югары белем алыр өчен имтиханнарга керү рөхсәте булмау сәбәпле ул шулай ук Әюп лицеенда да имтиханнар тапшыра һәм аны бетергән булып та санала.
1981 елда Мармара университетының икътисад һәм сәүдә белеме факультетын тәмамлый.
Сәяси эшчәнлеге.
1984 елда Әрдоган Истанбулның Бәйоглу районындагы Иминлек фиркасе бүлегенең рәисе, 1985 елда - партиянең Истанбул бүлегенең рәисе була.
1994 елда Истанбул мэры буларак сайлана.
2001 елның июль аенда Әрдоган Гаделлек һәм алгарыш партиясен кора.
2003 елдан Төркия премьер-министрлыгы вазифасын үти.


8 август.
8 август — Милади тәкъвимендә сигезенче айның сигезенче көне. Ел ахырына кадәр 145 көн кала.


Монблан.
Монбла́н (фр. "Mont Blanc", итал. "Monte Bianco", туры тәрҗемәдә «ак тау») — Көнбатыш Аурупаның иң биек булган кристаллик таулар массивы. Көнбатыш Альпларда, Франция һәм Италия чикләрендә урнашкан. Биеклеге — 4 810 м. Озынлыгы 50 км. Альпинизм үзәге булып тора.
Монблан астында Франция белән Италияне берләштергән 11,6 км озынлыклы автомобиль туннеле уза.
Массивның ике ягында да эре курортлар урнашкан: француз ягыннан Шамони, итальян ягында исә Курмайор.
Беренче тапкыр Монбланга Жак Бальмат һәм табиб Мишель Паккар 1786 елның 8 августында менәләр.
Француз ягыннан Монблан массивына күренеш


Жиль Роберваль.
Жиль Роберваль (фр. "Gilles Personne de Roberval"; 1602 елның 8 августы — 1675 елның 27 октябре) — күренекле француз математигы, астроном һәм физик. Чын исеме Жиль Персонье.


Пекин.
Пеки́н () — Кытай башкаласы.


9 август.
9 август (тугызынчы август) — Милади тәкъвимендә сигезенче айның тугызынчы көне. Ел ахырына кадәр 144 көн кала.
Җәйге Микулы.
9 август көне керәшен татарларында Җәйге Микулы дип атала. Микулада кәбестә баш төрә башлый дип санала.


Дөньяның җирле халыкларының халыкара көне.
Дөньяның җирле халыкларының халыкара көне (ингл. "International Day of the World’s Indigenous", исп. "Día International de las Poblaciones Indígenas", фр. "la Journée internationale des populations autochtones", рус. "Международный день коренных народов мира") — һәр ел 9 август көнне билгеләнгән халыкара көн. 1994 елда БМО Генераль Ассамблеясе тарафыннан кабул ителгән резолюция буенча билгеләнә.


10 август.
10 август — Милади тәкъвимендә сигезенче айның унынчы көне. Ел ахырына кадәр 143 көн кала.


Наип Лаисов.
Наип Хәбибназар улы Лаисов — күренекле татар галиме, филолог, әдәби тәнкыйтьче.
Ул 1935 елның 10 августында Татарстанның Актаныш районы Түбән Яхшый авылында колхозчы гаиләсендә туа. Башлангыч белемне туган авылы мәктәбендә ала, аннары, күрше Олы Имән авылындагы җидееллык мәктәпне тәмамлап, 1950-1954 елларда Минзәлә педагогика училищесында укый. 1954 елның көзеннән 1957 елның июленә кадәр Совет Армиясе сафларында хезмәт итә. 1957-1962 елларда Наип Лаисов — Алабуга педагогика студенты. Институтның рус-татар филологиясе бүлеген тәмамлаганнан соң, аны рус һәм чит ил әдәбияты кафедрасында эшләргә калдыралар. Шунда ул 1967 елның көзенә кадәр башта ассистент, соңыннан өлкән укытучы булып эшли.
1967-1970 елларда Наип Лаисов Казан дәүләт университетының татар әдәбияты кафедрасы каршындагы аспирантурада укый һәм, аны уңышлы тәмамлагач, кандидатлык диссертациясе яклап, яңадан Алабуга педагогика институтындагы эшенә кайта: рус һәм чит ил әдәбияты кафедрасында өлкән укытучы, доцент, филология факультетында декан урынбасары (1971-1974) һәм декан (1974-1980) вазыйфаларын башкара. 1980 елның сентябрендә ул институтның укыту эшләре буенча проректоры итеп билгеләнә. Наил Лаисов язучы буларак әдәбият белеменә караган фәнни хезмәтләре һәм әдәби тәнкыйть мәкаләләре белән билгеле. Аның Тукай иҗатының лирик-эстетик хасиятләрен ачуга, анализлауга багышланган “Лирика Тукая (вопросы метода и жанра)” исемле монографиясе (1976) һәм Мөхәммәт Мәһдиев, Ф.Ганиевлар белән берлектә язган “Әдәбият теориясе” дәреслек китабы (1979) матбугатта уңай бәя алды. Әдәби тәнкыйть өлкәсендә Наил Лаисовны күбрәк шигърият проблемалары кызыксындыра. Аның Муса Җәлил, Хәсән Туфан, Сибгәт Хәким, Ринат Харис, Марс Шабаев һәм башка шагыйрьләр иҗаты турындагы мәкаләләре теоретик яктан нигезле, дәлилле һәм заманча гомумиләштерүләре белән кызыклылар.


Йоханнес Линнанкоски.
Йо́ханнес Ли́ннанкоски (чын исеме Ви́хтори Йо́хан Пе́лтонен, фин. "Johannes Linnankoski, Vihtori Johan Peltonen", 1869 елның 18 октябре, Аскола, Финляндия — 1913 елның 10 августы, Хельсинки, Финляндия) — фин язучысы, журналист һәм тәрҗемәче. Аның әсәрләренең төп тематикасы — гаеп, җәза һәм иске һәм яңа арасында «мәңгелек көрәш».


Аллаһның 99 исеме.
Аллаһның 99 исеме — Коръән һәм сөннәттән алынгын Аллаһ тәгаләнең 99 исеме. Мөхәммәт с. г. с. әйткәнчә, бу исемнәрне белүче кеше җәннәткә керер.


Гарри Поттер турындагы романнар сериясе.
a>ндә Гарри Поттер турында җиде китап җыелмасы
«Га́рри Поттер» (ингл. «"Harry Potter"») — популяр инглиз язучысы Джоан Роулингның дөньякүләм мәшһүр булган романнар сериясе. Серия җиде китаптан тора, һәм китап Гарри Поттер исемле тылсымчы егет тормышын сурәтли. Бөтен җиде китап бестселлер булып санала һәм күп телләргә тәрҗемә ителгән, ләкин роман татар теленә тәрҗемә ителмәде. Беренче китап 1997 елның 26 июнендә чыкты, соңгысы исә 64 телдә 325 миллион тираж белән чыкты (инглиз телендә 2007 елның 21 июлендә).
Тарих.
Беренче китап идеясе язучыга 1990 елда килде. Поезд тукталганнан соң аңа күзлекле кечкенә малай күренде, һәм, кайткач, Роулинг яза башлады. Беренче китап озак язылу сәбәпле, язучының тормышында күп вакыйгаларо узган, һәм алар китап вакыйгаларына тәэссир ясаган, мәсәлән, Гарри Поттерның әти-әнисе үлеме Роулингның әти-әнисе үлүенә бәйле.
Озак вакыт буенча нәшриятлар китапны кабул итмәгәннәр, һәм 1995 елда зур булмаган «Блумсберри» (ингл. «"Bloomsbury"») нәшрияты китапны кабул итәргә ризалыкны белдерде. Китап 1997 елның 26 июнендә дөнья күрде.
Китап зур популярлык яулагач, Джоан Роулинг дәвамнарын яза башлады. Алар да зур тиражлар белән таралды. Барлыгы китап 64 телгә тәрҗемә ителде. Әсәрләр сериясе татар теленә тәрҗемә ителмәгән.


Мулланур Вахитов.
Мулланур Вахитов — күренекле татар сәясәт эшлеклесе.
Ул Казанда 1885 елның 10 августында туа. Рус югары уку йортларында белем ала, инкыйлаб рухлы яшьләр белән аралашып, сәяси ышанычсыз дип бәяләнә һәм полициянең яшерен күзәтүе астында яши. Петербургта укыганда рус матбугатында мәкаләләр, шигырьләр бастыра. Мулланур Вахитов, татарлар арасында югары белемле техник инженерларның берсе булып, 1915 елдан Казанда эшли башлый. 1917 елның маенда беренче татар сәяси милли партиясен — «Мөселман социалистлар комитеты»н оештыра, 1917 елның июнендә аның басма органы булган «Кызыл байрак» газетасын чыгара башлый.
1918 елның 17 гыйнварында ул Мәскәүдә Үзәк мөселман комиссариаты рәисе итеп билгеләнә.
Мулланур Вахитов ак чехлар тарафыннан атып үтерелә.


Өхед сугышы.
Өхед сугышы (гар.غزوة أحد, транслит. Ġazwat ʾUḥud) - Һиҗрәтнең өченче елының 3 нче шәүвәл аенда (625, 23 нче март) Мөхәммәт пәйгамбәр җитәкчелегендәге мөселманнар һәм Әбу Суфьян җитәкчелегендәге корәешләр арасында килеп чыккан сугыш. Өхед тавындагы сугыш корәешләнең Бәдер сугышында җиңелүләре өчен реванш булып тора.
Мөшрикләр 3 мең кешедән, шул ук сандагы дөядән һәм 200 аттан торган гаскәр җыялар. 700 сугышчының көбә киеме була. Байрак тотучы итеп Габдед-Дар нәселе сугышчыларын билгелиләр. Гаскәрләр юлга кузгала һәм Мәдинә тирәсенә җитә. Өхед һәм Гәйнәйн таулары янында лагерь булып урнашалар. Бу вакыйга 16 нчы шәүвәлдә җомга көнне була.
Мөхәммәд әйгамбәр, корәешләрнең гаскәрләре якынлашуын белгәч, шәһәр тирәсенә күзәтчеләр урнаштыра, ә алар Гәйнәйн һәм Өхед таулары янына килеп туктагач, кешеләрне киңәшмәгә чакыра. Мөхәммәд пәйгамбәр шәһәр җирләреннән китмичә генә сакланырга кирәк дип уйлый, ләкин ул яшьләрнең сүзләре белән килешә һәм ачык җирдә сугышырга карар кыла.
Мөселманнар гаскәре өч төркемгә бүленә: мөһәҗирләр, гәусиләр һәм хәзрәҗиләр. Мөһәҗирләрнең байрагын Мусгәб ибне Гумәйр, гәусиләрнекен - Усәйд ибне Худәйр, ә гәусиләр әләмен - әл-Хәббәб ибнел-Мунзир тотып бара. Габдулла ибне Үбәйй 300 кешесе белән гаскәрләрне ташлап киткәч, мөселман сугышчыларының саны 700 кала.
Мөхәммәд пәйгамбәр Габдулла ибне Җубәйр әл-Әнсари җитәкчелегендә 50 укчыны Өхед тавы битенә урнаштыра. Аларга мөселман гаскәрләренең тылын сакларга һәм, сугышның ничек баруына карамастан, урыннарын ташламаска әмер бирелә.
Гаскәрләр очраша. Мөшрикләрнең байрак тотучысы Тальхә Әбу Тальхә, алга чыгып, мөселманнарны бергә-бер сугышуга яшә. Аңа каршы Зубәйр ибнел-Гәввам чыга һәм җиңүгә ирешә. Шунан соң кайнар сугыш тотына. Корәешләрнең атлы гаскәре белән җитәкчелек итүче Хәлид ибнел-Вәлид өч тапкыр мөселманнарның тылына чыгарга тели, ләкин Өхед тавы битендә урнашкан укчылар моңа юл куймыйлар.
Мөселманнар корәешләрнең әләм тотучыларына төп игътибарны юнәлтәләр: алардан 11 кеше үтерелә һәм байрак җиргә төшә. Шуннан соң мөшрикләрне бөтен яклап кысу башлана. Бигрәк тә Әбу Дуҗҗәнә һәм Хәмзә (радыйаллаһу ганһумә) аерылалар.
Корәеш гаскәрләре кача, ә мөселманнар аларны эзәрлекли башлый.
Бу вакытта, мөселманарның җиңүләрен күреп, укчыларның күбесе әмерне боза һәм Өхед тавы битеннән төшә башлый. Моның белән Хәлид ибнел-Вәлид файдалана һәм, калган 10 укчыны үтереп, мөселман гаскәрләренең тылына чыга, аларны әйләндереп ала башлый. Качучы мөшрикләр кире борылалар, ә мөселман гаскәрләре кача башлый.


Хәлид ибнел-Вәлид.
Хәлид ибнел Вәлид (гар. خالد بن الوليد, радыйаллаһу ганһу, 592, Мәккә — 642) — Мөхәммәд саләлллаһу галәйһи үә сәләмнең сәхабәләреннән берсе, хәрби башлык, әйбәт сугышчы булу сәбәпле, аңа Сәйфуллах (Аллаһының кылычы) кушаматы бирәләр.
Хәлид ибнел Вәлид Мәккә шәһәреннән, Корәеш кабиләсеннән була. Башта ул Исламга каршы була, 625 елда Өхед сугышында мөселман гаскәрләрен җиңә. Соңрак ул Ислам кабул итә.
Хәлид ибнел Вәлид – бер тапкыр да җиңелмәүче хәрби башлыкларның берсе. Ул 43 хәрби бәрелешне алып бара. Аның гаскәрләре мобильлелек, кискенлелек һәм курку белмәслекләре белән аерылып торганнар. Хәрби казанышлары арасында төньяк Сүрияне Ислам хөкеме астына китерү. Бәрелешләрнең берсендә ибнел Вәлид белән Әл-Гобәйдә Хәләб шәһәрен яулап алалар.


12 август.
12 август — Милади тәкъвимендә сигезенче айның уникенче көне. Ел ахырына кадәр 141 көн кала.


30 ел (б. э. к.).
30 ел (б. э. к.) ел —


Халыкара яшьләр көне.
Халыкара яшьләр көне (ингл. "International Youth Day", исп. "Día International de la Juventud", фр. "la Journée internationale de la jeunesse", рус. "Международный день молодёжи") — һәр ел 12 август көнне билгеләнгән бәйрәм. Аны 1999 елда БМО Генераль Ассамблеясе кабул итте.


Гамирҗан Дәүләтшин.
Гамирҗан Миргаҗан улы Дәүләтшин — күренекле татар галиме, тарихчы, тарих фәннәре докторы, профессор, Татарстанның Дәүләт премиясе лауреаты.
Ул 1950 елның 12 августында Сарман районы Дүсем авылында туа. 1973 елда Казан дәүләт университетын тәмамлагач, аспирантурада укый. 1976-1996 елларда Тел, әдәбият һәм тарих институтында фәнни архив мөдире, иҗтимагый фикер һәи археология бүлекләрендә хезмәткәр.


«Сукно бистәсе» метро станциясе.
«Сукно Бистәсе» метро станциясе (рус. "Суконная слобода") — «Тукай мәйданы» һәм «Әмәт» станцияләре арасында урнашкан Казан метросының станциясе.
2005 елның 27 августында беренче метро сызыгы белән ачыла.


«Әмәт» метро станциясе.
«Әмәт» метро станциясе (рус. "Аметьево") — «Сукно Бистәсе» һәм «Горки» станцияләре арасында урнашкан Казан метросының станциясе.
2005 елның 27 августында беренче метро сызыгы белән ачыла.


«Горки» метро станциясе.
«Горки» метро станциясе (рус. "Горки") — «Әмәт» һәм «Җиңү проспекты» станцияләре арасында урнашкан Казан метросының станциясе.
2005 елның 27 августында беренче метро сызыгы белән ачыла.


13 август.
13 август — Милади тәкъвимендә сигезенче айның унөченче көне. Ел ахырына кадәр 140 көн кала.


Владимир Одоевский.
Влади́мир Фёдор улы Одо́евский (рус. "Владимир Фёдорович Одоевский"; 1803 елның 13 августы — 1869 елның 11 марты), кенәз — күренекле рус язучысы, фәлсәфәче, педагог, музыка белгече һәм теоретигы. Русиядә алман идеализм фикерләрен таратучы.


Антропология.
Антрополо́гия ( — "кеше";  — "өйрәнү") — кешеләрне өйрәнүче фәннәрне берләштерүче фән.


Госман.
a> вакытында; IV — Госман вакытында
Госман ибне Гаффән (гар.عثمان بن عفان‎ — "‘Uthmān ibn ‘Affān", радыйаллаһу ганһу) (574 — 20 июнь 656) — Мөхәммәд саләллаһу галәйһи үәссәләмнең сәхабәләреннән берсе һәм өченче хәлиф (23 – 35 Һ./644 – 656 м.). Госман радыйаллаһу ганһу вакытында Коръәнне кодификацияләү тәмамлана (кар. Госман Коръәне). Сөнниләр аны Әбу Бәкер, Гомәр ибнел-Хәттаб һәм Гали ибне Әбу Талиб белән бергә гадел хәлифләрнең берсе итеп саныйлар. Аның кунияте – "Әбу Гамр", ә кушаматы – "Зун-Нурәйн"(ике нур иясе), чөнки ул Мөхәммәд саләллаһу галәйһи үәссәләмнең ике кызына – башта Рөкайягә, ә ул үлгәч, Үмм Көлсемгә – өйләнгән була.
Госман Әт-Таифтә туа. Умәйядлар нәселенең вәкиле буларак, Госман исламга кадәр маллы сәүдәгәр була. Нәселе Мөхәммәд саләллаһу галәйһи үәссәләм дәгъвәтенә шик белән карасалар да, ул беренче сәхабәләрнең берсе була. Исламны Әбу Бәкер радыйаллаһу ганһу дәгүвәте нәтиҗәсендә кабул итә. Мөселманнарны кысрыклау вакытында, хатыны белән Хәбәшстанга һиҗрәт кыла, ә аннары Мәдинәгә. Анда мөселман дәүләте төзелешендә актив катнаша. Бәдер сугышынан башка, бөтен бәрелешләрдә дә катнаша. Бәдер сугышы вакытында авыру хатыны – Рөкайяне карый һәм бәрелештә катнаша алмый, ләкин Мөхәммәд саләллаһу галәйһи үәссәләм аны бәдер сугышчыларына кертә.
Һиҗрәтнең 6 елындагы кече хаҗ вакытында, Госман илче буларак мәккәлеләргә җибәрелә. Анда соңаруы сәбәпле, хәл кискенләшә һәм мөселманнар Худәйбия килешүен төзиләр.
Госман радыйаллаһу ганһу хәлле кеше була, мөселманнарга материаль ярдәм күрсәткән, Табукка яу вакытындагы чыгымнарныңның күп өлешен каплый.
Беренче хәлифләр идарәсе вакытында аларга һәрдаим ярдәм күрсәтеп торган. 23/644 елдагы Гомәргә, радыйаллаһу ганһу, һөҗүмнән соң, аның әмере буенча шурага керә һәм хәлиф итеп сайлана. Аның идарәсе вакытында Хәлифәтнең тышкы дошманарына каршы сугыш һәм чикләрнең зураю дәвам ителә: Сасани Ираны тар-мар ителә, Кипр, Сүрия һәм Төньяк Африка территорияләре кушыла.
Госман идарәсенең ахырында Хәлифәттә эчке хәл кискенләшә: фетнәчел төркемнәр барлыкка килә. 35 нче һиҗри елның 18 зөлхиҗҗәсендә баш күтәрүчеләр Госман радыйаллаһу ганһуне үтерәләр.


Владимир Высоцкий.
Владимир Семен улы Высоцкий (1938-1980) — рус шагыйре, актёр, җырчы.


Александр Дедюшко.
Александр Дедюшко — рус актёры.


14 август.
14 август — Милади тәкъвимендә сигезенче айның ундүртенче көне. Ел ахырына кадәр 139 көн кала.


Хельсинки 1952.
Хельсинки 1952 ("1952 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1952") — 1952 елның 19 июленнән 3 августына кадәр Финляндиянең Хельсинки шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


Җәйге Олимпия уеннары 1896.
Җәйге Олимпия уеннары 1896 (,) — 1896 нчы елның 6 нчы апреленнән 15 нче апреленә кадәр Греция башкаласы Афиннар шәһәрендә узган Олимпия уеннары. Рәсми атамасы – I Олимпиада уеннары, уздырылган вакыттагы атамасы – I Халыкара Олимпия уеннары.
Беренче Олимпия уеннары үз вакыты өчен иң зур халыкара спорт ярышлары дип таныла.
Ярышлар 9 спорт төреннән уза һәм аларда 14 илдән килгән 241 спортчы катнаша, хатын-кызларны ярышларда катнаштырмыйлар. Шуны да әйтеп узарга кирәк, оештыручылар статистика материалларын җыймыйлар һәм безгә кадәр килеп җиткән мәгълүмәт төрле чыганаклардан җыелган, шуңа күрә ул төрле булырга мөмкин.
Күп каршылыклар һәм җитешмәүчелекләргә карамастан Афиннар Олимпия уеннары бик уңышлы уза, хәтта Греция патшасы Георг I Олимпия уеннарын даими рәвештә Афиннарда уздыру теләген белдерә.
Шәһәр сайлау.
1894 нче елның 23 нче июнендә Париж университетында (Сорбонн) халыкара конгресс уза. Конгрессны оештыручы булып Франция бароны Пьер де Кубертен чыга. Ул җәмәгатьчелеккә Борынгы Грециядәге кебек Олимпия уеннарын уздыруны кайтару проектын җиткерә. Идея яңа булмый, чөнки ул вакытка төрле илләрдә Олимпия уеннарына охшаш ярышлар уздырылынган да була инде (Бөек Британия, Франция, Греция һ.б.) Ләкин Пьер де Кубертен уеннарны даими рәвештә, бөтен ил спортчылары өчен һәм төрле спорт төрләре буенча уздырырга кирәк дип саный. Делегатлар беренче Олимпия уеннарын 1900 нчы елда Парижда, анда узачак халыкара күргәзмә белән бәйле оештырырга уйлыйлар.
Олимпия уеннарын кайтару хәбәре басмага эләгә һәм тиз арада халык арасында тарала. 6 ел өчендә уеннарга карата кызыксыну кимергә мөмкин дип уйлап оештыручылар аларны 1896 нчы елда ук уздырырга кирәк дигән фикергә киләләр. Беренче мәлне оештыручы шәһәр буларак Лондон тора.
Конгресска борынгы Олимпия уеннары турында чыгыш ясарга чакырылган грек шагыйре, тәрҗемәче Деметриус Викелас кинәттән уздыру урыны буларак Греция башкаласы Афиннарны тәкъдим итә. Аның уйлавынча, хәзерге заман беренче Олимпия уеннарын борынгы Олимпия уеннары барлыкка килгән җирдә уздыру дөресрәк була. Пьер де Кубертен һәм башка делегатлар Деметриус Викелас белән килешәләр. Деметриус Викелас Халыкара Олимпия комитетының беренче президенты итеп сайлана.
Оештыру.
Беренче Олимпия уеннарын оештыру авырлыклар һәм каршылыкларга аеруча бай була. Греция халкы булачак ярышларны дулкынлану һәм шатлык белән көтә, ләкин уеннарны оештыру илдә икътисадый һәм сәяси кризис кызган вакытка туры килә.
Дөньякүләм әһәмиятле чаралар уздыру зур финанс чыгымнар таләп итә. Греция хөкүмәте рәисе Харилаос Трикупис уеннарны вакытсыз дип саный һәм Пьер де Кубертен идеяларына канәгатьсезлеген белдерә. Оппозиция башлыгы Делианис премьер-министрны ватанчылыксызлыкта, сәяси һәм иҗтимагый төшенкелектә гаепләп тәнкыйтьли. Греция матбугаты шулай ук ике лагерьгә бүленә: беренчесе уеннарны оештыруны хуплый, икенчесе каршы төшә.
Деметриус Викелас һәм Пьер де Кубертенга Олимпия хәрәкәтен яклар өчен зур кампания башларга туры килә, алар уеннар белән кызыксындыру өчен төрле түрәләр, сәясәтчеләр, сәүдәгәрләр, матбугатчылар белән сөйләшүләр алып баралар. Кубертен проектның кирәклеген, мөһимлеген һәм тормышчанлыгын күрсәтер өчен Халыкара Олимпия комитетындагы Венгрия вәкиле Кеменидән килгән хатны да күрсәтә. Ул хатта, әгәр Греция Олимпия уеннарын оештырудан башта тартса, аларны Венгриянең, үзенең дәүләтчелегенең 1000 еллыгына багышлап, уздырырга теләк белдерүе язылган.
Греция принцы Константин (1896 нчы ел)
1894 нче ел ахырында оештыру комитеты кирәкле чыгымнарның беренче санауларга караганда өч тапкыр артык кирәк булуын белдерә (3 740 000 драхма). Уеннар уздырылмаячак дигән сүз чыга, ләкин Пьер де Кубертен һәм башка энтузиастларның тырышлыгы юкка булмый. 1895 нче елның 7 нче гыйнварында Греция принцы Константин беренче Олимпия уеннарын оештыру комитетын үзе җитәкчели.
Ул комитетны яңадан төзи һәм төрле финанс чыганаклар җәлеп итә. Үзенең эшендә Константин Греция халкының илсөярлегенә таяна һәм ялгышмый. Тиз арада 332 756 драхма акча җыела. Шуны да әйтергә кирәк, Олимпия уеннарының милли идея булуын күрсәтер өчен оештыру фондының иганәчесе булып Греция халкы гына була ала.
Олимпия уеннарына багышланган почта маркалары чыгарыла. Аларны сату оештыру комитетына 400 000 драхма керем китерә. Билетлар сатудан керем – 200 000 драхма.
Сәүдәгәр һәм филантроп Георгиос Аверофф үз исәбенә, патша гаиләсе соравы буенча, борынгы Мәрмәр стадионны төзәтә (920 000 драхма). Георгиос Аверофф хөрмәтенә әлеге стадион янында аның статуясы корыла. Статуя 1896 нчы елның 5 нче апреленнән әлегә кадәр шунда тора.
Атап узган чаралар беренче Олимпия уеннарың финанс нигезен тәшкил итәләр.
Уеннарның узуы хәзерге заман уеннарыннан аерылып тора. Олимпия авылы, уты һәм башка безнең өчен гадәти булган Олимпия атрибутлары бөтенләй булмый. Кайбер чит ил спортчылары ярышларда очраклы рәвештә Афиннарда булу сәбәпле генә катнашалар.
Шуңа карамастан Олимпия уеннары уза һәм Олимпия хәрәкәтенә зур этәргеч ясый.
Уеннарны ачу тантанасы.
Уеннарны ачу тантанасы 1896 елның 6 апрелендә була. Бу дата очраклы түгел – бу көнне Грециядә Бәйсезлек көне, ә христьяннарда, бер юлы католикларда, православларда, протестантларда, пасха бәйрәме.
Ачу бәйрәмен 80 000 тамашачы карый, шулар арасында патша гаиләсе дә була – Греция патшасы Георг I, аның хатыны Ольга һәм балалары.
Оештыру комитеты җитәкчесе принц Константин сүз тоткач, Георг I әйтә: "«Беренче халыкара Олимпия уеннарын ачык дип игълан итәм. Яшәсен Греция! Яшәсен аның халкы!»"
Шуннан соң 150 кешедән торган хор Костис Паламас сүзләренә Спирос Самарос язган Олимпия уеннарың гимнын башкара.
Беренче Олимпия уеннарын ачу тантанасында олимпия утын яндыру, олимпия антын бирү һәм башка күп кенә атрибутлар әле булмаган, ләкин уеннарны илнең баш кешесе тарафыннан ачу, Олимпия гимнын башкару беренче уеннардан ук гадәткә кереп кала.
Уеннарны ябу тантанасы.
Уеннарны ябу тантанасы 14 апрельдән яңгыр яву сәбәпле 15 апрельгә күчерелә.
Тантана Олимпия гимнын башкарудан теннис ярышларында өченче урын алган Джордж Робертсон язган ода укудан башлана.
Георг I спортчыларга бүләкләр тапшыра: чемпионнарга көмеш медальләр, икенче урын алган спортчыларга бронза медальләр, шулай ук зәйтүн агачы ботаклары. Кайбер спортчыларга өстәмә бүләкләр дә бирелә, мәсәлән, марафон буенча ярышлар уздырырга тәкъдим иткән Мишель Бреаль ярышларда җиңүче Спиридон Луисны кубок белән бүләкли.
Соңыннан Георг I уеннарны ябык дип игълан итә.


Алматы метросы.
Алматы метрополитены — Алматы шәһәрендәге метрополитен сызыклары системасы.
Ачылуы 2011 елның 16 декабренә планлаштырылган.
*


Яндекс.
Я́ндекс — эзләү системасы һәм интернет-портал хуҗасы булган Русия ИТ-ширкәте. Русиянең иң эре эзләү системасы буларак танылган. 2010 елның 30 июненнән башлап сайт татар телендә дә эшли.


Габдуллаһ ибне Гомәр.
Габдуллаһ ибне Гомәр, радыйаллаһу ганһу (гар. عبدالله بن عمر بن الخطاب‎‎) (692 нче елда - Һиҗрәттән соң 73 нче елны үлә)- Мөхәммәд саләллаһу галәйһи үәссәләмнең мәшһүр сәхабәсе, Хәлиф Гомәр радыйаллаһу ганһунең улы. Тәкъвалыгы белән аерылып торган. Шулай ук ул иң күп хәдис тапшыручы сәхабәләрнең берсе. Пәйгамбәр саләллаһу галәйһи үәссәләмгә бик тугры булган һәм гел аңа ияргән. Гайшә, радыйаллаһу ганһә, әйтүе буенча, Габдуллаһ ибне Гомәр кебек беркем дә Пәйгамбәр эшләрендә аңа иярмәгән. Мәсәлән, ул, унөч яшьлек яшүсмер вакытында, Өхед сугышында катнашырга теләгән, ләкин мәҗбүриләп өенә кайтарылган. Габдуллаһ, хәдисләр тапшыганда, бик сак эш иткән: һәрбер сүзне исендә калдырган очракта гына хәдисне тапшырган.
Бай кеше, уңышлы сәүдәгәр булуына карамастан, ул бик тыйнак гомер иткән һәм күп иттереп малыннан ярлыларга тараткан.


Мерида (Венесуэла).
Мерида ("Mérida", тулы исеме Santiago de los Caballeros de Mérida) — Венесуэла көнбатышында урнашкан шәһәр. Мерида штатының башкаласы һәм иң зур шәһәре.
Халык саны — 345,489 кеше, якын яткан торак пунктлар белән бергә 500 мең кешедән артык.
Шәһәр таулар регионында, 1630 м биеклегендә урнаша.
Тарих.
Беренче тапкыр Мерида канунсыз 1558 елда Хуан Родригес Суарес тарафыннан нигезләнде. Испания хөкүмәтенең рөхсәте булмавы сәбәпле, ул тоткарланды һәм Боготага җибәрелде. Үлем җәзасын игълан итү алдыннан ул кача һәм Трухильо шәһәренә кача. Шәһәрнең икенче нигезчесе, Хуан де Мальдонадо, рөхсәт алып эшләде.
Тауларның кочагында урнашкан Мерида гел провинциаль шәһәр булды. Берничә гасыр өчендә фәкать берничә вакыйга булган: 1820 елда көчле җир тетрәве, Симон Боливарның берничә зиярәте.


Ферия дель Соль.
Ферия дель Соль (исп. "Feria del Sol" — "кояш бәйрәме") — Венесуэланың Мерида шәһәрендә һәр елның февраль аенда үткәрелгән халыкара мәдәният фестивале. Фестиваль программасына үгезләр көрәше, күргәзмәләр, концертлар, парадлар, спорт ярышлары һәм «Кояш патшабикәсе»н сайлау керә.
Бер яшьләр төркеме "үгезләр көрәше" мәйданын төзгәндә, фестиваль идеясе туды. Андый мәйданнар һәр Венесуэла шәһәрендә диярлек бар, ләкин оештыручылар аны махсус бәйрәмгә яраклаштырдылар.
1968 елда Ферия дель Соль фестивале уза алмады, ләкин шул елның 13 апрелендә "үгезләр көрәше" узды.


15 август.
15 август — Милади тәкъвимендә сигезенче айның унбишенче көне. Ел ахырына кадәр 138 көн кала.


Аурупа шурасы.
Аурупа шурасы — Аурупаның иң борынгы халыкара сәяси оешмасы. Аның төп максаты — азатлык, демократия, кеше хокукларын яклау һәм канунның өстенлеге принципларына нигезләнгән бердәм Аурупаны төзү.
Аурупа шурасының иң зур эшләре арасында Кеше хокукларын яклау һәм төп иреклелек төрындагы Аурупа конвенциясен булдыру.
Сылтамалар.
*


16 август.
16 август — Милади тәкъвимендә сигезенче айның уналтынчы көне. Ел ахырына кадәр 137 көн кала.


Мәскәү метросы.
Мәскәү метрополитены — Мәскәү шәһәрендәге метрополитен сызыклары системасы.
1935 елның 15 маенда ачыла.
*


Санкт-Петербург метросы.
Санкт-Петербург метрополитены — Санкт-Петербург шәһәрендәге метрополитен сызыклары системасы.
1955 елның 15 ноябрендә ачыла.
*


Киев метросы.
Киев метрополитены — Киев шәһәрендәге метрополитен сызыклары системасы.
1960 елның 6 ноябрендә ачыла.
*


Тбилиси метросы.
Тбилиси метрополитены — Тбилиси шәһәрендәге метрополитен сызыклары системасы.
1966 елның 11 гыйнварында ачыла.
*


Баку метросы.
Баку метрополитены — Баку шәһәрендәге метрополитен сызыклары системасы.
1967 елның 25 ноябрендә ачыла.
*


Харьков метросы.
Харьков метрополитены — Харьков шәһәрендәге метрополитен сызыклары системасы.
1975 елның 23 августында ачыла.
*


Ташкәнт метросы.
Ташкәнт метрополитены — Ташкәнт шәһәрендәге метрополитен сызыклары системасы.
1977 елның 6 ноябрендә ачыла.
*


Ереван метросы.
Ереван метрополитены — Ереван шәһәрендәге метрополитен сызыклары системасы.
1981 елның 7 мартында ачыла.
*


Минск метросы.
Минск метрополитены — Минск шәһәрендәге метрополитен сызыклары системасы.
1984 елның 30 июнендә ачыла.
*


Түбән Новгород метросы.
Түбән Новгород метрополитены — Түбән Новгород шәһәрендәге метрополитен сызыклары системасы.
1985 елның 20 ноябрендә ачыла.
*


Новосибирск метросы.
Новосибирск метрополитены — Новосибирск шәһәрендәге метрополитен сызыклары системасы.
1986 елның 7 гыйнварында ачыла.
*


Самара метросы.
Самара метрополитены — Самара шәһәрендәге метрополитен сызыклары системасы.
1987 елның 26 декабрендә ачыла.
*


Екатеринбург метросы.
Екатеринбург метрополитены — Екатеринбург шәһәрендәге метрополитен сызыклары системасы.
1991 елның 27 апрелендә ачыла.
*


Днепропетровск метросы.
Днепропетровск метрополитены — Днепропетровск шәһәрендәге метрополитен сызыклары системасы.
1995 елның 29 декабрендә ачыла.
*


Метрополитен.
Метрополите́н (, кыскача chemin de fer métropolitain — «башкала тимер кыйммәт»), гади сөйләмдә метро́ — рельс күренеш иҗтимагый транспорт, трассалар ничәнче проложены башка-башка урамнардан, еш җир астында белән. Хәрәкәт поездлар метрода регуляр, килешеп графиканы хәрәкәтләр. Аерыла биек участок тизлек белән (45 км/ч һәм биегрәк) һәм йөк ташыган сәләт белән (кадәр 60 тыс. Пассажирларны сәгатьтә бер юнәлештә һәм биегрәк). Сызыклар метрополитен үткәрәләр җир астында белән (тоннельләрдә), өслекләр буйлап һәм эстакадаларда


Эгей диңгезе.
Эге́й диңгезе (грекча "Αιγαίον πέλαγος", төр. "Ege Denizi", болг. "Бяло море" — «Ак диңгез») — Балкан ярымутравы, Кече Азия һәм Крит утравы арасында урнашкан диңгез. Греция һәм Төркия ярларын юа.


Сингапур 2010.
Сингапур 2010 ("2010 Summer Youth Olympics") — 2010 елның 14 августыннан 26 августына кадәр Сингапурның Сингапур шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


Мәрмәр диңгезе.
Мәрмәр диңгезе (, исеме мрамор сүзеннән чыга; борынгы грек атамасы — Προποντίς, Пропонтида, πρό — «алгы як» һәм πόντος — «диңгез») — Атлантик океанына кергән диңгез. Мәйданы 11 472 км2.


Габдеррахман ибне Гауф.
Габдеррахман ибне Гауф (гар.عبد الرحمن بن عوف الزهري القرشي радыйаллаһу ганһу) - тере вакытында ук җәннәт белән бүләкләнгән 10 сәхабәнең һәм беренче сигез мөселманның берсе. Ул исламны Әбу Бәкердән ике көн соңрак кабул итә.
Габдеррахман ибне Гауф радыйаллаһу ганһу Фил елыннан 10 яки 20 елдан соң туа. Исламгача чорда ук күркәм холкы һәм исерткеч эчмәгәнлеге белән аерылып торган. Ислам кабул иткәч, беренче мөселманнар кебек үк, зур сынаулар аша үтә. Мөшрикләрнең басымы нәтиҗәсенлә, башка мөселманнар белән бергә Хәбәшстанга күчә. Ә аннары Мәдинәгә һиҗрәт кыла. Мөхәммәд саләллаһу галәйһи үәссәләм аны Мәдинәдә Сәгъд ибнер-Рабига әл-Әнсари белән туганлаштыра. Сәгъд аңа малын бүлергә тәкъдим итә, ләкин Габдерахман ибне Гауф радыйаллаһу ганһу баш тарта.
Ул уңышлы сәүдәгәр була - Мәдинәгә килгәч, кыска гына вакыт эчендә мәхергә җитәрлек мал туплый һәм өйләнә. Мөхәммәд саләллаһу галәйһи үәссәләм аңа дога кылгач, Габдеррахман ибне Гауф әйткән: «Дөнья үзе миңа ыргылды, хәтта, ташны күтәрсәм дә, аның астынан алтын яки көмеш табармын кебек тоела иде». Ул Аллаһ ризалыгы өчен бик күп акча иганә итүче була.
Ул Бәдер сугышында катнаша, Өхед сугышында, мөселманнар чигенә башлагач, түземлелек күрсәтә. Бәрелештән соң аның тәнендә 20 дән артык яра була, шуларның кайсылары хәтта кул сыярлык зурлыкта була. Ул үзенең малын ислам өчен җәлләмәгән. Бервакыт, Мөхәммәд саләллаһу галәйһи үәссәләм, хәрби походка гаскәр туплаган вакытта, Габдеррахман ибне Гауф 4 мең акчасының яртысын бу эшкә бирә. Табукка яуга әзерләнгәндә, ул бөтен акчасын - 200 унция алтынны - тапшыра.
Мөхәммәд саләллаһу галәйһи үәссәләм үлеменнән соң, ул аның хатыннарына ярдәм итеп торган, аларның опекунына әйләнгән.
Габдеррахман ибне Гауф радыйаллаһу ганһуҺиҗрәтнең 32 нче елында, 75 яшендә үлә һәм әл-Бәкыйга зирәтенә күмелә. Аның өстенән намазны Госман ибне Гаффән укый.


Сидней 2000.
Сидней 2000 ("2000 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 2000") — 2000 елның 15 сентябреннән 1 октябренә кадәр Австралиянең Сидней шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


Атланта 1996.
Атланта 1996 ("1996 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1996") — 1996 елның 19 июленнән 4 августына кадәр АКШнең Атланта шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


Барселона 1992.
Барселона 1992 ("1992 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1992") — 1992 елның 25 июленнән 9 августына кадәр Испаниянең Сидней шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


Сеул 1988.
Сеул 1988 ("1988 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1988") — 1988 елның 17 сентябреннән 2 октябренә кадәр Кореянең Сеул шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


Турин 2006.
XX кышкы олимпия уеннары 2006 (2006 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 2006) — 2006 елның 10 февраленнән 26 февраленә кадәр Италияның Турин шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


Лос-Анджелес 1984.
Лос-Анджелес 1984 ("1984 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1984") — 1984 елның 28 июленнән 12 августына кадәр АКШнең Лос-Анджелес шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


Монреаль 1976.
Монреаль 1976 ("1976 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1976") — 1976 елның 17 июленнән 1 августына кадәр Канаданең Монреаль шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


Скво-Велли 1960.
VIII кышкы олимпия уеннары 1960 (1960 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1960) — 1960 елның 18 февраленнән 28 февраленә кадәр АКШның Скво-Велли шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


Мюнхен 1972.
Мюнхен 1972 ("1972 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1972") — 1972 елның 26 августынан 10 сентябренә кадәр Алманиянең Мюнхен шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


Фил елы.
Фил елы (гар.عام الفيل — Âm al-Fîl) — 570 елдагы аксумиларның Гарәпстанга һөҗүм иткән елы. Гаскәрләр көтмәгәндә Мәккә янында һәлак булалар, бу ислам тарихында Мөхәммәд саләллаһу галәйһи үәссәләм тууы билгесе һәм Кәгъбә изгелегенең дәлиле буларак карала.
Фил елынача булган вакыйгалар.
Хәбәшстан иленнән булучы Әбраһә, Йәмән падишаһы Ирбатны үтереп, аның урынын ала. Ирбатны бу урынга билгеләгән Хәбәшстан патшасы Нәҗәшинең ачуын бетерү өчен, Сәнәдә, аның фикеренчә, бөтен Гарәпстан кешеләренең хаҗ кылу урыны булырга тиешле Әл-Кулләйс исемле гыйбадәтханә төзи. Ләкин гарәпләр Кәгъбәне өстенрәк күрәләр һәм яңа гыйбадәтханәгә төрлечә зарар китереп торалар.
Мәккәгә поход.
Бер гарәпнең Әбраһәнең чиркәвен нәҗесләп, мәсхәрәләвеннән соң, Әбраһә, Кәгъбәне җимерер өчен, Мәккәгә гаскәр җибәрә. Бу гаскәрдә сугыш филләре була. Мәккәгә җиткәндә, Әбраһә Габдел-Мотталибның (Мөхәммәд галәйһиссәләмнең бабасы) 200 дөясен кулына төшерә. Габдел-Мотталиб аның янына килеп, дөяләрен кире кайтаруын сорый, Кәгъбәгә тимә дип сорамыйсың диюгә, ул: «Дөяләрнең хуҗасы - мин. Ә Кәгъбәнең хуҗасы - Аллаһ, аның киләчәген Ул Үзе хәл итә.» - дип җавап бирә. Әбраһә аңа хөрмәт күрсәтә, дөяләрен кайтара.
Әбраһә гаскәре Мәккә эченә керә. Коръән буенча, бу гаскәрне яндырылган балчыктан ташлар ярдәмендә, кошлар юк итәләр.
Шулай ук кара.
Фил сүрәсе


Фил сүрәсе.
Әл-Филъ сүрәсе́ (гар. "سورة الفيل") – Коръәндәге 105нче, 5 аятьтән торучы сүрә. Сүрә Мәккәдә иңгән.
Сүрә Фил елында булган вакыйганы сурәтли.
Әдәбият.
Һәфтияк шәриф тәфсире. – Казан: Раннур, 2003.


Аять.
Аять ( — "билге") — Коръәннең иң кечкенә структур берәмлеге. Кайвакыт «шигырь» дип әйтәләр, ләкин бу Мөхәммәд саләллаһу галәйһи үәссәләмнең фикере буенча дөрес түгел.
Коръәндә алты меңнән артыграк аять бар. Сүрәләрдә 3 тән алып 286 гача аять булырга мөмкин. Аятьләр зурлыклары буенча аерылалар: бер хәрефтән торучы аять тә, берничә юлдан торучы аять тә бар.


17 август.
17 август — Милади тәкъвимендә сигезенче айның унҗиденче көне. Ел ахырына кадәр 136 көн кала.


Фәндәс Сафиуллин.
Фәндәс Шакир улы Сафиуллин — татар җәмгыять эшлеклесе, Татарстан һәм Русия сәясәтчесе. Татарстан Дәүләт шурасы һәм Русия Дәүләт Думасы депутаты булып эшләгән иде.
Ул 1936 елның 17 августында дөньяга килә.


Башкортстанның географик үзәге.
Башкортстанның географик үзәге — Башкортстан республикасының бөтен чиклеренән тигез алыслыкта яткан нокта, республиканың уртасы. Бу урын Агыйдел һәм Зилим елгалары арасында Гафури районы Җирек авылының көнчыгышындарак Архангель һәм Кырмыскалы районнары чигеннән ерак түгел Уфадан турыга 67,6 км ераклыкта урнлашкан.
Бу ноктаны Башкорт дәүләт университетының физик география һәм геология кафедрасы фәннәре докторы, профессор Әуфар Гәрәев һәм кафедра ассистенты Азамат Нигъматуллин 2002 елда исәпләп чыгара.
Бу урында 2009 елның 4 июлендә шәҗәрә-бәйрәме үткәргәндә авыл халкы истәлекле стела куйды. Стелладан ерак түгел мәҗүчелек заманынан калган табыну урыны – «Җәй ташы» ята.


18 август.
18 август — Милади тәкъвимендә сигезенче айның унсигезенче көне. Ел ахырына кадәр 135 көн кала.


Мөхәммәт Гайнуллин.
Мөхәммәт Гайнуллин — татар галиме, әдәбият белгече.
Ул 1903 елның 18 августында Апас районының Коллар (хәзерге Кызыл Тау) авылында туа. Җиде сыйныфлы җәдит мәктәбен тәмамлаганнан соң, Тәтештә укытучылар әзерли торган курсларда укып кайта һәм балалар укыта башлый, наданлыкны бетерү курсларында да эшли. 1928 елда Казандагы Көнчыгыш педагогия институтына укырга керә. Аны тәмамлагач, шунда аспирантурада кала. Шул чорда аның фәнни-педагогик эшчәнлеге башлана.
Галим татар әдәбияты тарихын өйрәнү-барлауга күп көч куя. Аның “Горький һәм татар әдәбияты” (рус телендә), “ХХ йөз татар әдәбияты тарихы”, “Каюм Насыйри”, “Татар әдәбияты һәм публицистикасы” (рус телендә) дигән монографияләре, “Татар әдәбияты. ХIХ йөз”, “Татар әдәбияты. ХХ йөз” (Җ. Вәзиева белән бергә), “XX йөз башында татар әдәбияты һәм публицистикасы” дигән дәреслекләре (югары уку йортлары өчен), VIII сыйныфлар өчен татар әдәбиятыннан (Мөхәммәт Мәһдиев төзегән) дәреслек һәм хрестоматияләре дөнья күрде.


Газинур Морат.
Газинур Васикъ улы Моратов — татар шагыйре, журналист һәм публицист, Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе, Татарстанның М. Җәлил исемендәге бүләге лауреаты, Татарстан Язучылар берлегенең Гаяз Исхакый исемендәге әдәби бүләге лауреаты.
Ул 1959 елның 18 августында Татарстанның Кукмара районы Зур Сәрдек авылында колхозчы гаиләсендә туган. 1976 елда туган авылындагы урта мәктәпне тәмамлагач, Казан университетының татар теле һәм әдәбияты бүлегендә укып югары белем ала. 1981 елдан бирле ул журналистлык хезмәтендә: 1981—1984 елларда «Татарстан яшьләре» газетасы редакциясендә пропаганда бүлеге мөхәррире, 1984—1988 елларда балалар журналы «Ялкын» редакциясендә бүлек мөдире, 1989—1991 елларда ВЛКСМның Татарстан өлкә комитеты каршындагы иҗат берләшмәсе җитәкчесе, аннан соң ике елга якын «Идел» журналы редакциясендә әдәбият-сәнгать бүлеге мөдире һәм 1993—1995 елларда «Татар иле» газетасының баш мөхәррир урынбасары булып эшли. 1995 елдан ул — «Мәдәни җомга» атналык газетасының баш мөхәррир урынбасары хезмәтендә.
Газинур Морат — узган гасырның сиксәненче елларында шигърият мәйданына килгән талантлы яшь буынның бер вәкиле. Аның беренче әдәби тәҗрибәләре — шигырьләре һәм журналистик язмалары әле җитмешенче елларда ук Кукмара район газетасында күренә башлый. Студент елларында шигырьләре, әдәби тәнкыйть мәкаләләре инде республика көндәлек матбугатында бик еш басыла, соңга таба абруйлы «Казан утлары» журналы битләрендә дә шигырь цикллары белән катнаша, ә 1985 елда Татарстан китап нәшриятында «Җир хәтере» исемле мөстәкыйль шигырьләр җыентыгы дөнья күрә. Шул китабы һәм тагын өч елдан соң басылган «Мин дөньяны тыңлыйм» исемле икенче җыентыгы нигезендә ул 1988 елда СССР Язучылар берлегенә әгъза итеп алына. 2000 елда шагыйрь «Түбә» исемле шигырьләр һәм поэмалар китабы өчен Язучылар берлегенең Гаяз Исхакый исемендәге әдәби бүләгенә лаек булды.
Газинур Морат заманның, татар дөньясының актуаль иҗтимагый мәсьәләләренә, әдәбият-сәнгать проблемаларына багышланган тәнкыйди һәм публицистик мәкаләләре белән көндәлек матбугатта даими катнаша килә. Бу төр мәкаләләренең бер өлеше аның «Җәяүле кошлар» (2002) исемле китабында урын алган. 2001 елда аңа Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе дигән мактаулы исем бирелде.
1994 елдан ул Татарстан Язучылар берлегенең идарә әгъзасы, бер үк вакытта 1999 елдан Берлек каршындагы Кабул итү коллегиясе әгъзасы.


19 август.
19 август — Милади тәкъвимендә сигезенче айның унтугызынчы көне. Ел ахырына кадәр 134 көн кала.


Сафа Сабиров.
Сафа Сабир улы Сабиров, чын исеме Сафа Нәзыйров — татар язучысы.
Ул 1915 елның 19 августында Татарстанның Питрәч районы Искейорт авылында туып үсә. 1934-1938 елларда ул Казан елга техникумында укый, аннары Идел пароходчылыгында капитан ярдәмчесе булып эшли. 1938-1946 елларда Ерак Көнчыгышта Хәрби Диңгез Флотында хезмәт итә, шушы чорда әдәби иҗат белән шөгыльләнә башлый. Язучының беренче хикәя һәм очерклары матбугатта 1945 елда күренә башлый. 1949 елда аның беренче мөстәкыйль китабы – нахимовчылар турындагы “Яшь диңгезчеләр” дигән повесте басылып чыга. Гомумән, елгачылар тормышына багышлап ул күпсанлы хикәяләр һәм очерклар иҗат итә, аерым җыентыклары (“Дүрт елга буйлап”, “Зур Идел туганда”, “ Ике хикәя”, “Идел чакыра”, “Идел таңнары”, “Язгы сулар акканда”, “ Су өстендә акчарлак”, “Кайнар агым”, “Идел җилләре”, “Җил тулсын җилкәннәргә” китаплары һ.б. әсәрләре) дөнья күрә. Бу яктан аны үзенә күрә “татарның елгачы маринисты” дип әйтергә мөмкин.
1954-1971 елларда Сафа Сабиров “Совет Татарстаны” газетасы редакциясендә – күчмә хәбәрче, Татарстан китап нәшриятында – матур әдәбият редакциясе мөдире, өлкән редактор булып эшли. Шул вакыт эчендә аның аның татарча һәм русча егермегә якын китабы басылып чыга.Соңгы елларда “Казан утлары” журналында “Еллар һәм юллар” повесте, 2004 елда Татарстан китап нәшриятында “Алтын балдаклы абыстай” исемле китабы дөнья күрде. Ул шулай ук мари язучыларының, М.Пришвин, Е.Чарушин һ.б. әдипләрнең аерым әсәрләрен татарчага тәрҗемә итә.
Язучы 2004 елда вафат.


Ислам бәйрәмнәре.
Ислам бәйрәмнәре — Ислам динендә билгеләнгән бәйрәмнәр һәм истәлекле кичәләр.


20 август.
20 август — Милади тәкъвимендә сигезенче айның егерменче көне. Ел ахырына кадәр 133 көн кала.


Шарль де Костер.
Шарль Теодо́р Анри́ де Ко́стер (фр. "Charles-Theodore-Henri De Coster", 1827 елның 20 августы — 1879 елның 7 мае) — Бельгиянең француз телле язучысы.
Язучының иң мәшһүр әсәрләре арасында «Фламанд риваятьләре» ("Légendes flamandes"), «Contes brabançons», Уленшпигель турында риваять («"La legende et d'Ulenspiegel"»).


Гораций.
Квинт Гораций Флакк (лат. "Quintus Horatius Flaccus"; 8 декабрь, 65 ел (б. э. к.), Венузия — 27 ноябрь, 8 ел (б. э. к.), Рим) — Борынгы Рим шагыйре, «алтын гасыр»да иҗат итә.


Иделбикә.
Иделбикә, чын исеме Лена Сабитова-Садыйкова — күренекле татар шагыйрәсе, Татарстан язучылары берлеге әгъзасы.
Ул 1930 елның 19 августында туа.


21 август.
21 август — Милади тәкъвимендә сигезенче айның егерме беренче көне. Ел ахырына кадәр 132 көн кала.


Газиз Кашапов.
Газиз Кашапов, тулы исеме Газизҗан Салих улы Кашапов — татар язучысы, журналист.
Ул 1942 елның 21 августында Татарстанның Аксубай районы Яңа Узи авылында туган. Кечкенәдән әти-әнисез калган Газиз үзенең әбисе тәрбиясендә үсә. 1957 елда ул туган авылының җидееллык мәктәбен, ә 1960 елда Иске Ибрай авылы урта мәктәбен тәмамлагач, ике ел колхозда бухгалтер ярдәмчесе, аннары тракторчы һәм клуб мөдире булып эшли. 1962 елның көзендә Совет Армиясенә алынып, башта курсант, соңыннан гаскәри частьтә механик булып хезмәт итә, хәрби училище тәмамлый. 1971 елның февраленә кадәр кадровый хезмәттә. 1969 елда хезмәт вазыйфаларын үтәгән чакта алган җәрәхәтләрдән каты авырып китеп, бик озак госпитальдә дәвалана һәм ахырда хәрби эштән китәргә мәҗбүр була.
1973 елда Газиз Кашапов Казан дәүләт университетының татар теле һәм әдәбияты бүлегенә читтән торып укырга керә, бер үк вакытта, 1974-1982 еллар арасында, Татарстан китап нәшриятында кадрлар бүлеге инспекторы, Әлмәт шәһәрендә чыга торган “Хезмәт байрагы” газетасы һәм КамАЗ радиотапшырулвр редакцияләрендә әдәби хезмәткәр, “Социалистик Татарстан” газетасының Түбән Кама, Алабуга, Мамадыш, Тукай районнарындагы үз хәбәрчесе һәм язучыларның Чаллы оешмасында пропаганда бүлеге хезмәткәре булып эшли.
Газиз Кашапов иҗат эшен шигырьләр һәм хикәяләр язудан башлый. Аның “Әти йолдызы” исемле беренче хикәясе 1974 елда “Ялкын” журналында басылып чыга. Ләкин Газиз Кашаповны өметле яшь прозаик итеп таныткан беренче әсәр – “Сәмум җиле” повесте. Авторның “Солдат иртә ир була”, “Җир җылысы” исемле повестьлары һәм “Язмышыңа ышан” дигән романы да укучыларда кызыксыну уятты.


Харрас Әюп.
Харрас Гыйльмегали улы Әюпов — мәшһүр татар шагыйре, СССР Язучылар берлеге әгъзасы.
Ул 1946 елның 21 августында Татарстанның Мөслим районы Түреш авылында колхозчы гаиләсендә туган. Түрештәге башлангыч мәктәпне һәм шул ук районның Күбәк урта мәктәбен тәмамлаганнан соң, Казанга килеп, 1964 — 1969 елларда Казан Дәүләт Университетның татар теле һәм әдәбияты бүлегендә укый. 1969—1972 елларда Мөслимдә чыга торган район газетасында әдәби хезмәткәр була. 1972 елның апреленнән алып 1983 елның декабренә кадәр ул «Татарстан яшьләре» газетасы редакциясендә эшли. 1983 елның декабреннән Татарстан китап нәшриятының матур әдәбият редакциясе редакторы.
Үзенең беренче шигырен Xаррас Әюпов җиденче класста укыганда яза. Бер елдан шигырьләре белән район газетасында катнаша башлый. Университет елларында исә аның шигырьләре республика газета-журналларында, «Идел» альманахында, яшь авторларның күмәк җыентыкларында дөнья күрә. 1980—1985 елларда Татарстан китап нәшриятында «Ышаныч», «Кояшлы яңгыр», «Каен балкышы» исемле шигырь китаплары басылып чыкты.
1982 елдан ул СССР Язучылар берлеге әгъзасы.


Керәшеннәр.
Керәшеннәр (керәшен татарлары) — татар халкының православ динен тоткан үзенчәлекле бер төркеме.
Керәшеннәрне христиан динен кабул итү вакытлары буенча "иске" һәм "яңа" керәшеннәргә аерып йөрткәннәр. Казан ханлыгы рус дәүләте тарафыннан җимерелгәннән соң, ягъни XVI гасырның урталарыннан алып, 1731 елга кадәр христианлыштырылган татарлар "иске керәшеннәр" дип аталган. 1731 елда миссионерлык эшен тагын да алга җибәрү өчен махсус комиссия ("рус. Новокрещенская комиссия") оештырыла. Бу комиссия оештырылганнан соң христианлаштырылган татарлар - "яңа керәшеннәр" дип аталып йөртелә башлыйлар.
Патша хөкүмәте христиан диненә керүчеләргә һәртөрле өстенлекләр бирүне, мәсәлән, солдат хезмәтеннән, төрле салым-түләүләрдән азат ителү, җир алу, җәзадан котылу һ.б. кызыксындыру чараларын кулланган.
Бүгенге керәшеннәр, һичшиксез, XVI—XVIII гасырларда көчләп чукындырылган татарлардан гына тормый. Алар арасында бабалары инде моңа кадәр христиан булганнары да бар.
Христиан диненә күчкән татарларның бер өлеше тулысынча урыслашкан, татар исәбеннән чыккан. 1713 елда Петр I барлык татар морзаларына ярты ел эчендә чукынырга әмер бирә: аерым указ чыгара. Аны үтәмәгән морзалар үзләренең биләмәләрен һәм өстенлекләрен югалтырга тиеш булалар. Морзаларның бер өлеше чукына. Биләмәләрен югалткан, әммә динен алыштырмаган морзаларны халык телендә "чабаталы морзалар" дип атаганнар.
XIX йөз башларыннан көчләп чукындырылган татарлар арасында яңадан мөселман диненә әйләнеп кайту башлана.
Керәшен татарларының төркемнәре.
Керәшеннәр барысы да бер төрле түгел, алар үз эчләрендә дә бер-берсеннән шактый нык аерылалар. Тел-сөйләм үзенчәлекләре, шулай ук икътисади һәм рухи мәдәнияткә караган үзенчәлекләрне чагыштырып караганда, шактый ерак араларга сибелеп утырган керәшеннәрнең биш зур төркеме бүленеп чыга.
Казан арты керәшеннәре.
Бу төбәктәге керәшен авылларының күпчелеге элекке Казан губернасының Мамадыш, Лаеш һәм Казан өязләренә, шулай ук Вятка губернасының Малмыж өязенә караганнар. Казан арты керәшеннәре төркеме чагыштырмача борынгырак булып исәпләнелә һәм, тарихчылар фикеренчә, алар элек-электән шушы урыннарда яшәгән җирле халык булган. Е. Малов мәгълүматларына караганда, Казан епархиясенә буйсына торган өязләрдә 1862—1863 нче елларда иске һәм яңа керәшеннәрнең саны 45 347 кеше булган.
Түбән Кама тирәсендә яшәүче керәшеннәр.
Татарстанның Алабуга, Тукай (элек Чаллы), Минзәлә, Әлмәт, Зәй, Түбән Кама районнары һәм Башкортстанның Бакалы районында 100 гә якын авылда керәшеннәр яши. Фәнни әдәбиятта, архив документларында һәм Уфа губернасына караган язмаларда бу якларда яшәүче керәшеннәрне XVI—XVII гасырларда элекке Казан ханлыгы территориясенең үзәк өлешеннән күчеп утырганнар дип күрсәтәләр. Аерым чыганаклар буенча Тукай, Минзәлә, Зәй, Алабуга районнарындагы керәшен авылларының бик күптәннән яшәп килгәнлеге күренә. Югарыда күрсәтелгән төбәкләрдә яшәүче керәшеннәр Уфа епархиясенә караган язмаларда һәм архив документларында «иске» керәшеннәр дип теркәлеп калдырылганнар.
Чистай керәшеннәре.
Татарстанның Чистай шәһәрендә һәм районында, Алексеевск районында ун авылда, Лениногорск районының Аланлык (Федотовка) авылында, Самара өлкәсенең Келәүле районы Урдалы авылында яшәүче керәшеннәр, татар-мишәрләр, чуваш, мордва һәм руслар арасында озак вакытлар янәшә яшәп, үзенчәлекле бер төркем булып формалашканнар. Кайбер авылларда, мәсәлән, Керәшен Ялтаны, Чуваш Ялтаны, Ишәле, Югары Кондрата авылларында керәшеннәр дә, чувашлар да яши. Өлкән буын кешеләренең сөйләүләренә караганда, биредәге авылларга нигез салучылар Тамбов, Саратов, Куйбышев өлкәләреннән күчерелгән татар-мишәрләр булганнар.
Тау ягы (Мәлки) керәшеннәре.
Бу төркемгә сигез авыл керә: Мәлки, Иске Кырбаш, Куясан, Орым Тәрбите, Зур Тәрбит, Байморза, Иске Буа, Соравыл. Әлеге авыллар Татарстанның Кайбыч районына керәләр.
Зур булмаган бер төркем булып формалашкан Тау ягы керәшеннәре турында фәндә төрле фикерләр әйтелгән. Кайберәүләр аларны чувашлардан татарлашкан керәшеннәр, икенчеләре бу якның керәшеннәрен мишәр-татарлар дип карыйлар.
Нагайбәк керәшеннәре.
Нагайбәкләр дип йөртелә торган керәшен татарлары Чиләбе өлкәсенең Нагайбәк районы Кассель, Остроленко, Париж, Фершампенуаз, Астафьевка, Требия авылларында һәм Чибәркүл районы Варлам, Попово, Болотове Краснокаменка, Ключевская авылларында яшиләр.
Нагайбәкләрнең килеп чыгышлары, кем булулары белән галимнәр күптәннән кызыксына. Нагайбәкләрне Казан ханлыгы җимерелгәч үк чукындырылган Арча ягы татарлары дип исәплиләр, аларны чукындырылган нугайлар дип карыйлар. Алар үзләрен «иске ил керәшеннәре» дип атыйлар. Нагайбәкләрнең һәм элекке Казан, Уфа губерналарында яшәгән керәшеннәрнең теле бер-берсеннән бик аз аерыла.


Себер татарлары.
Себер татарлары — Русиянең Төмән, Омск, Томск, Новосибирск өлкәләрендә яшәүче татарлар. Себер татарларның телләре — татар әдәби теленең көнчыгыш диалекты. Себер татарларның тарихи дәүләте – Себер ханлыгы


Касыйм татарлары.
Касыйм татарлары — Русиянең Рязань өлкәсендә урнашкан Касыйм шәһәрендә һәм тирә-як авылларында урнашып яшәгән татарлар. Шул җирләрдә урнашулары Касыйм ханлыгы белән бәйле.


22 август.
22 август — Милади тәкъвимендә сигезенче айның егерме икенче көне. Ел ахырына кадәр 131 көн кала.


Яхъя Халитов.
Яхъя Мөхәммәтгали улы Халитов — татар тәрҗемәче, Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре.
Тормыш юлы.
Ул 1929 елның 22 августында Татарстанның Тәтеш районы Үтәмеш авылында крестьян гаиләсендә туган. Үз авылларында башлангыч, күрше Бакырчы авылы мәктәбендә җидееллык белем алганнан соң, башта Арча педагогика училищесын, аннары 1972 елда Казан дәүләт университетының татар теле һәм әдәбияты бүлеген тәмамлый. Университетының соңгы курсында укыган чагында ук “Совет әдәбияты” (хәзерге “Казан утлары”) журналы редакциясендә әдәби хезмәткәр булып эшли башлый. 1952-1955 елларда СССР Фәннәр академиясенең Казан филиалы Тел, әдәбият һәм тарих институты каршындагы аспирантурада укый, аны тәмамлагач, журналдагы хезмәтенә яңадан кире кайтып, унтугыз ел буе диярлек (1960-1963) елларда Яхъя Халитов — Татарстан китап нәшриятында редактор хезмәтендә) шунда эшли, 1963 елдан башлап редакциянең проза бүлегенә җитәкчелек итә. 1976 елның гыйнварыннан бирле Яхъя Халитов Татарстан китап нәшриятының матур әдәбият редакциясендә өлкән мөхәррир вазыйфаларын башкара.
Яхъя Халитов — иҗади сәләтен тулысынча әдәби тәрҗемә эшенә багышлаган каләм осталарының берсе. Аның бу өлкәдәге эшчәнлеге 1952 елдан, рус язучысы Николай Тихоновның хикәяләр җыентыгын тәрҗемә итүдән башлана. Шул вакыттан бирле ул, иҗади активлыгын һәм әдәби осталыгын елдан-ел үстерә, камилләштерә барып, дөнья әдәбияты классиклары, рус совет язучылары, тугандаш халыклар әдәбиятлары вәкилләренең зур күләмле дистәдән артык роман һәм повестьларын, берничә дистә хикәясен тәрҗемә итте. Алар арасында Михаил Шолоховның мәшһүр “Тын Дон” (“Тихий Дон”) роман-эпопеясенең беренче һәм өченче китаплары, “Күтәрелгән чирәм” (“Поднятая целина”) романы, Вениамин Каверинның “Ике капитан” (“Два капитана”), Юрий Бондаревның “Кайнар кар” (“Горячий снег”), латыш әдибе Вилис Лацисның “Яңа тормышка”(“К Новому берегу”), татар әдибе Мәхмүт Галәүнең үз вакытында рус телендә генә дөнья күрергә өлгергән “Болганчык еллар” (“Муть”) романнары, Чыңгыз Айтматовның “Бәхил бул, Гөлсары!” (“Прощай, Гулсары”), “Анам кыры” (“Материнское поле”) һ.б. повестьлары, чит ил классикларыннан америкалы Майн Ридның “Башсыз җайдак” (“Всадник без головы”), бельгияле Шарль де Костерның “Уленшпигель турында риваять” (“Легенда об Уленшпигеле”), француз Александр Дюманың “Өч мушкетер” (“Три мушкетера”) кебек әсәрләре бар.
Яхъя Халитов нечкә зәвыклы, әдәби телгә бик сизгер һәм таләпчән редактор буларак, татар язучыларының әсәрләрен югары сыйфатлы итеп чыгаруга үзеннән зур өлеш кертә.
Матбугат өлкәсендәге хезмәтләре өчен Яхъя Халитов 1980 елда Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре дигән мактаулы исемгә лаек булды.


Роже Мартен Дю Гар.
Роже Мартен дю Гар (фр. "Roger Martin du Gard") (1881 елның 23 марты — 1958 елның 22 августы) — күренекле француз язучысы, 1937 елның Нобель бүләге лауреаты.


Мехико 1968.
Мехико 1968 ("1968 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1968") — 1968 елның 12 октябренән 27 октябренә кадәр Мексиканең Мехико шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


Токио 1964.
Токио 1964 ("1964 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1964") — 1964 елның 10 октябренән 24 октябренә кадәр Япониянең Токио шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


Шамони 1924.
I кышкы олимпия уеннары 1924 (1924 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1924) — 1924 елның 25 гыйнваленнән 5 февраленә кадәр Швейцарияның Шамони шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


Рим 1960.
Рим 1960 ("1960 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1960") — 1960 елның 25 августыннан 11 сентябрь кадәр Италиянең Рим шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


Мельбурн 1956.
Мельбурн 1956 ("1956 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1956") — 1956 елның 22 ноябреннән 8 декабрь кадәр Австралиянең Мельбурн шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


Лондон 1948.
Лондон 1948 ("1948 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1948") — 1948 елның 29 июленнән 14 августына кадәр Бөек Британиянең Лондон шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


Берлин 1936.
Берлин 1936 ("1936 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1936") — 1936 елның 1 августынан 16 августына кадәр Алманиянең Берлин шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


Лос-Анджелес 1932.
Лос-Анджелес 1932 ("1932 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1932") — 1932 елның 30 июленнән 14 августына кадәр АКШнең Лос-Анджелес шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


Амстердам 1928.
Амстердам 1928 ("1928 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1928") — 1928 елның 28 июленнән 12 августына кадәр Нидерландларнең Амстердам шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


Париж 1924.
Париж 1924 ("1924 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1924") — 1924 елның 4 майеннән 27 июленә кадәр Франциянең Париж шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


Антверпен 1920.
Антверпен 1920 ("1920 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1920") — 1920 елның 20 апреленнән 12сентябренә кадәр Бельгиянең Антверпен шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


Стокгольм 1912.
Җәйге Олимпия уеннары 1912 (,) — 1912 елда 5 майдан 27 июльгә кадәр Швеция башкаласы Стокгольм шәһәрендә узган Олимпия уеннары. Рәсми атамасы - "V Олимпиада уеннары".


Лондон 1908.
Җәйге Олимпия уеннары 1908 (,) — 1908 елда 27 апрельдән 31 октябрьгә кадәр Лондон шәһәрендә (Бөек Британия) узган Олимпия уеннары. Рәсми атамасы - "IV Олимпиада уеннары".
Әлеге уеннарда катнашкан спортчылар саны моңа кадәрге уеннарда катнашкан спортчыларның бергә алган саныннан да күбрәк. Барлыгы 22 команда катнаша. Австралия һәм Яңа Зеландия спортчылары бер команда булып катнашалар, командаларының исеме — Австралазия.


Сент-Луис 1904.
Җәйге Олимпия уеннары 1904 (,) — 1904 елда 1 июльдән 23 ноябрьгә кадәр Сент-Луис шәһәрендә (АКШ) узган Олимпия уеннары. Рәсми атамасы - "III Олимпиада уеннары".
Уеннар II Олимпия уеннары кебек Халыкара күргәзмә кысаларында уза.


Париж 1900.
Җәйге Олимпия уеннары 1900 ("1900 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1900") — 1900 елның 14 маеннан 28 октябренә кадәр Франциянең Париж шәһәрендә узган Олимпия уеннары.
Рәсми атамасы – II Олимпиада уеннары.


Солт-Лейк-Сити 2002.
Кышкы олимпия уеннары 2002 (2002 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 2002) — 2002 елның 8 февраленнән 24 февраленә кадәр АКШның Солт-Лейк-Сити шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


Нагано 1998.
Кышкы олимпия уеннары 1998 (1998 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1998) — 1998 елның 7 февраленнән 22 февраленә кадәр Японияның Нагано шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


Лиллехаммер 1994.
Кышкы олимпия уеннары 1994 (1994 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1994) — 1994 елның 12 февраленнән 27 февраленә кадәр Норвегияның Лиллехаммер шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


Альбервилль 1992.
Кышкы олимпия уеннары 1992 (1992 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1992) — 1992 елның 8 февраленнән 23 февраленә кадәр Испанияның Альбервилль шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


Калгари 1988.
Кышкы олимпия уеннары 1988 (1988 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1988) — 1988 елның 13 февраленнән 28 февраленә кадәр Канаданың Калгари шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


Сараево 1984.
Кышкы олимпия уеннары 1984 (1984 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1984) — 1984 елның 8 февраленнән 19 февраленә кадәр Югославияның Сараево шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


Лэйк-Плэсид 1980.
Кышкы олимпия уеннары 1980 (1980 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1980) — 1980 елның 13 февраленнән 24 февраленә кадәр АКШның Лэйк-Плэсид шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


Инсбрук 1976.
Кышкы олимпия уеннары 1976 (1976 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1976) — 1976 елның 4 февраленнән 15 февраленә кадәр Австрияның Инсбрук шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


Инсбрук 1964.
Кышкы олимпия уеннары 1964 (1964 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1964) — 1964 елның 29 январеннән 9 февраленә кадәр Австрияның Инсбрук шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


Саппоро 1972.
Кышкы олимпия уеннары 1972 (1972 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1972) — 1972 елның 3 февраленнән 13 февраленә кадәр Японияның Саппоро шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


Гренобль 1968.
Кышкы олимпия уеннары 1968 (1968 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1968) — 1968 елның 6 февраленнән 18 февраленә кадәр Францияның Гренобль шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


Кортина д'Ампеццо 1956.
Кышкы олимпия уеннары 1956 (1956 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1956) — 1956 елның 26 январеннән 5 февраленә кадәр Италияның Кортина д'Ампеццо шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


Осло 1952.
Кышкы олимпия уеннары 1952 (1952 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1952) — 1952 елның 14 февраленнән 25 февраленә кадәр Норвегияның Осло шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


Санкт-Мориц 1948.
Кышкы олимпия уеннары 1948 (1948 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1948) — 1948 елның 30 январеннән 8 февраленә кадәр Швейцарияның Санкт-Мориц шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


Гармиш-Партенкирхен 1936.
Кышкы олимпия уеннары 1936 (1936 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1936) — 1936 елның 6 февраленнән 16 февраленә кадәр Алманияның Гармиш-Партенкирхен шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


Лэйк-Плэсид 1932.
Кышкы олимпия уеннары 1932 (1932 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1932) — 1932 елның 4 февраленнән 15 февраленә кадәр АКШның Лэйк-Плэсид шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


Санкт-Мориц 1928.
Кышкы олимпия уеннары 1928 (1928 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1928) — 1928 елның 11 февраленнән 19 февраленә кадәр Швейцарияның Санкт-Мориц шәһәрендә узган халыкара спорт чарасы.


23 август.
23 август — Милади тәкъвимендә сигезенче айның егерме өченче көне. Ел ахырына кадәр 130 көн кала.


Ләбибә Ихсанова.
Ләбибә Фәез кызы Ихсанова — татар язучысы, ТАССРның һәм РСФСРның атказанган мәдәният хезмәткәре, Татарстан Язучылар берлегенең идарә әгъзасы, СССР Язучылар берлеге әгъзасы.
Ул 1923 елның 23 августында Киров өлкәсенең Вятские поляны районы Түбән Шөн авылында туа. 1941 елда Татарстанның Кукмара районы үзәгендә татар урта мәктәбен тәмамлагач, туган авылының җидееллык мәктәбендә ике ел өлкән вожатый һәм колхоз бригадасында бригадир ярдәмчесе булып эшли. Аннары Казан дәүләт университетының география факультетында югары белем ала. Студент елларында әдәбиятка килә. 1945 елда Ләбибә Ихсанова КПСС рәтләренә кабул ителә.
1948 елда университетны тәмамлагач, Ләбибә Ихсанова үзен тулысынча әдәби иҗат һәм журналистика өлкәләренә багышлый. Үз хезмәт юлын ул Татарстан радиокомитетында балалар өчен тапшырулар редакциясе хезмәткәре буларак башлый. Аннары “Пионер”(хәзерге “Ялкын”) журналының баш мөхәррире була. 1960—1967 еллар арасында Татарстан китап нәшриятының яшьләр-балалар әдәбияты редакциясендә редактор булып эшли. Соңыннан «Казан утлары» журналында җаваплы сәркатип эшен башкара.
Язучының «Көмеш елга” дигән беренче китабы 1948 елда басылып чыга. Шуннан соң «Нияз», «Нияз мәктәптә», «Тал бөгелә», «Робинзоннар лагеренда», «Саралан малайлары», «Әнием көндәлеге», «Очкын», «Гөлләр кояшка карый», «Җир астында Җиде көн», «Якты уйлар», «Космонавтлар урамы», «Авылдашлар», «Наил һәм Фаил» дигән повестьлар, «Ачылмаган сер», «Тау чәчәге» һәм башка шундый хикәяләр иҗат итте. Алтмышынчы еллар ахыры һәм җитмешенче еллар дәвамында язган әсәрләре арасында авторның «Очкын» (1969) һәм «Гөлләр кояшка карый» (1972) исемле повестьлары аеруча игътибарга лаеклы. Ул иҗат юлының беренче чорларында тәрҗемә эше белән актив шөгыльләнә. Мәсәлән, рус язучысы Лев Кассильнең «Улица младшего сына» («Кече улның урамы», 1953), чуваш язучысы Алексей Талвирның «На Буинском тракте» («Буа юлында», 1958) исемле повестьларын татар балалары Ләбибә Ихсанова тәрҗемәсендә укыйлар.
Ләбибә Ихсанова ике тапкыр (1965 һәм 1973 елларда) халык депутатларының Казан шәһәр Советына депутат итеп сайлана, 1959—1974 елларда Татарстан Язучылар берлегенең идарә әгъзасы, 1967—1968 һәм 1972—1974 елларда башлангыч партия оешмасы секретаре булып эшли; берничә тапкыр РСФСР һәм СССР язучылары корылтаенда делегат булып катнаша.
Татар балалар әдәбиятын үстерүдәге һәм журналистика өлкәсендәге хезмәтләре өчен Ләбибә Ихсановага 1972 елда Татарстан АССРның һәм 1983 елда РСФСРның “атказанган мәдәният хезмәткәре” дигән мактаулы исемнәр бирелә. 1958 елдан ул — СССР Язучылар берлеге әгъзасы.
Язучы 2010 елның 26 июлендә 86 яшендә якты дөнья белән хушлашты.


Галимҗан Ахунҗанов.
Галимҗан Хәкимҗан улы Ахунҗанов — татар тел галиме.
Ул 1925 елның 23 августында Татарстанның Зәй районы Карман авылында туа.
1961 елдан башлап галим Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм тарих институтының тел секторында (хәзер бүлек) эшләде.
Галимҗан абыйга, фән әһеле буларак, искиткеч тәфсиллек, телне сиземләү, чиксез тырышлык, сабырлык хас иде. Үз-үзенә таләпчәнлек, язган хезмәтләренең югары сыйфатлы булуы, күрәсең, мәшһүр тел галиме Латыйф ага Җәләй мәктәбен үтү белән бәйләнешле булса кирәк.
Галимҗан абый тел белеменең фразеология-идиоматика, лексикология, терминология, сүз ясалышы, сүзлекләр төзү һ.б. өлкәләрдә эшләде. Ул “Татар теленең аңлатмалы сүзлеге”н, “Татарча-русча сүзлек” һ.б. сүзлекләр төзүдә катнашты. Аның берничә монографиясе, 100дән артык фәнни һәм фәнни-популяр мәкаләләре сектор җыентыкларында, милли газета-журналларда басылып чыкты.
Аның архивында 150 табактан артык “Татар теленең зур фразеологик сүзлеге” саклана. Киләчәктә ул, һичшиксез, басылып чыгар дигән өметтә.
Галим 2002 елда вафат.


24 август.
24 август — Милади тәкъвимендә сигезенче айның егерме дүртенче көне. Ел ахырына кадәр 129 көн кала.


Жан-Мишель Жарр.
Жан-Мише́ль Андре Жарр (фр. "Jean-Michel André Jarre"; 1948 елның 24 августы, Лион) — француз композиторы, электрон музыкасы өлкәсендә иҗат итә, күбесенчә синтезаторларда уйный, зур тантаналы утлы шоулар авторы һәм башкаручысы. Дөньякүләм популярлыкны Oxygene альбомы (1976) ярдәмендә яулады.
Аның әтисе композитор — Морис Жарр. Хәзерге вакытта француз актрисасы Анн Парийога өйләнгән.
Жан-Мишель Жарр иҗат иткән утлы шоу


Ураза бәйрәме.
Ураза́ бәйрәме́ яки Ид әл-Фитр (гарәп. عيد الفطر) — Рамазан ае тәмамлану хөрмәтенә билгеләнгән Ислам бәйрәме. 624 елда билгеләнә башлады.
Бәйрәм алдыннан фитыр сәдакасы бирелә. Бәйрәм өч көн дәвам итә.


Лиссабон.
Лиссабо́н (,) — Португалиянең башкаласы, иң зур шәһәре һәм төп порты. Лиссабон — континенталь Аурупаның иң көнбатыш башкаласы. Шәһәр Пиреней ярымутравының көньяк-көнбатыш ярында урнаша. Монда 564 меңдән күбрәк кеше яши. Халыкның 97 %ы - португаллар.
Лиссабон 20 гасырлы тарих белән бай. Археологик казынулар нәтиҗәсендә монда инде 1200 елда (б. э. к.) финикийлар яшәгәне ачыкланган.


Корылтай.
Корылтай (монгол теленнән) - хан нәселе һәм югары катламы идарәчеләре җыены. Корылтай - чыңгызлар нәселенә керүчеләргә хан булып сайлану хокукын бирүче институт.
Хәзер бу сүз белән төрле сәяси һәм милли җыеннарны атау очраклары бар. Мәсәлән, Татар иҗтимагый үзәге корылтайлары.


Гус Хиддинк.
Гус Хи́ддинк (нидерл. "Guus Hiddink") — танылган футболчы һәм тренер. Россия җыелма командасын алга чыгаручы тренер. Нидерландлар, Корея Җөмһүрияте, Австралия җыелмаларында эшли. 2006 елның 14 апрелендә Россия җыелмасының баш тренеры итеп билгеләнә. Аның җитәкчелегендә Россия 2008 елның Аурупа чемпионатында өченче урынны алды. Ләкин 2010 елның Дөнья Чемпионатына эләкмәвеннән соң, Гусның контрактын эзәләр. Хәзер ул Төркия җыелмасында эшли.


25 август.
25 август — Милади тәкъвимендә сигезенче айның егерме бишенче көне. Ел ахырына кадәр 128 көн кала.


Нух Якупов.
Нух Мәхмүт улы Якупов — күренекле татар галиме, техник фәннәр докторы, профессор, Русия инженер академиясенең әгъзасы, Татарстан Республикасының атказанган фән һәм техника эшлеклесе. Нух Мәхмүт улы 7 монография, уйлап табуга 26 патент, 99 басма эшләр, 2 укыту әсбабы авторы.


26 август.
26 август — Милади тәкъвимендә сигезенче айның егерме алтынчы көне. Ел ахырына кадәр 127 көн кала.


Гариф Гобәй.
Гариф Шакир улы Гобәйдуллин — күренекле татар язучысы, тәрҗемәче, Татарстан Язучылар берлеге рәисе ("1950-1953").
Ул 1907 елның 26 августында Казанның Бишбалта бистәсендә һөнәрче гаиләсендә туа. Гариф бик яшьли белем мәктәбе белән хезмәт мәктәбен бергә үтә: типографиядә хәреф җыючы, трамвай йөртүче, соңрак балалар йортында тәрбияче булып эшли. 1927-1930 елларда Татрабфакны тәмамлап, Казан педагогика институтына укырга керә. Институтны 1936 елда тәмамлап, берничә ел мәктәптә балалар укыта. Аннары Татиздатта, "Кызыл Татарстан” (хәзерге “Ватаным Татарстан”) газетасы редакциясендә, Татарстан радиокомитетында һәм 1941-1946 елларда радиокомитетының рәисе булып эшли. 1950-1953 елларда ул — Татарстан Язучылар берлеге рәисе. 1953 елдан башлап Гариф Гобәй – профессиональ язучы.
Гариф Гобәй утызынчы еллардан алып балалар әдәбияты өлкәсендә актив иҗат итә. Аның сыйнфый көрәш темасын яктырткан “Каланча” (1934), Германия балаларының фашизмга каршы көрәшен тасвирлаган “Без әле очрашырбыз”(1935), гражданнар сугышы вакыйгаларын чагылдырган “Маякчы кызы” (1938) һәм “Ялгыз йортта” (1939) исемле повестьлары языла. Аеруча “Маякчы кызы” повесте әдипкә зур популярлык китерә.
Ватан сугышы алдыннан Гариф Гобәй драматургия жанрына да мөрәҗәгать итә. Гражданнар сугышы темасын яктырткан “Аклар лагеренда” (1937), уяулык, туган илгә тугрылык һәм патриотизм темасы белән сугарылган “Өч бөркет” (1941) исемле пьесаларын яза.
Ватан сугышы елларында совет халкының батырлыгын яктырткан “Замана балалары” (1946-1947), “Маратның язмышы” (1953-1955) повестьлары, тәрбия мәсьәләсен күтәргән "Ләйсән яңгыр” (1957-1960) һәм тарихи-революцион темага багышланган “Без үскәндә” (1956-1962) повестьлары татар балалар әдәбияты тарихында күренекле урын алып тора.
Гариф Гобәй – әдәби тәрҗемә өлкәсендә, татар әдәбиятын дөнья әдәбияты җәүһәрләре белән баетуда да актив эшләгән әдип. Аның аерым әсәрләре рус, чуаш, уйгыр, казакъ телләренә тәрҗемә ителеп, Казан һәм Мәскәү нәшриятларында басыла.
Татар балалар әдәбиятын үстерүдәге хезмәтләрен югары бәяләп, Гариф Гобәй хөкүмәт тарафыннан ике мәртәбә Хезмәт Кызыл Байрагы (1950, 1957), Октябрь революциясе (1977), “Почет Билгесе” орденнары һәм берничә медаль белән бүләкләнә.
Ул 1938 елдан СССР Язучылар берлеге әгъзасы иде.


Токио.
То́кио (, «Көнчыгыш башкала») — Япония башкаласы, аның административ, икътисадый, мәдәния үзәге. Хонсю утравының көньяк-көнчыгышында урнаша. Мәйданы — 2 187 км². Халык саны — 15 570 000 кеше. Халык тыгызлыгы — 5 740 кеше/км², Япония префектураларының иң югары.


Габделхак Саматов.
Габделхак хәзрәт Саматов — күренекле мөселман эшлеклесе, Татарстанның баш мөхтәсибе, баш казые.
Ул 1930 елның 12 октябрендә Аксубай районының Иске Ибрай авылында туган. Балачактан ук дини гыйлемгә омтылган һәм 17 ел буе шофер булып эшләп, совет чорының танылган Ислам галиме Габделхак хәзрәт Садыйковтан дәресләр алган. Анда укуын тәмамлагач, Габделхак Саматов Бохарадагы “Мир-Араб” мәдрәсәсенә белем алырга киткән. Мәдрәсәне тәмамлагач, Татарстанның Әлмәт һәм Чистай шәһәрләрендә эшләгән, Ислам кабул ителүнең 1000 еллыгы исемендәге мәдрәсәгә нигез салучыларның берсе булган. Габделхак хәзрәт Саматов 1992 елда - Татарстанның баш мөхтәсибе, 1998 елда корылтайда республиканың Баш казые итеп сайлана һәм 2006 елга кадәр эшли.
2009 елның 6 мартында озакка сузылган авырудан соң, 79 яшендә Габделхак хәзрәт Саматов вафат булды.


27 август.
27 август — Милади тәкъвимендә сигезенче айның егерме җиденче көне. Ел ахырына кадәр 126 көн кала.


Гиннесс рекордлар китабы.
Ги́ннесс рекордла́р китабы́ () — ел саен чыга торган, үзенә кеше һәм табигать рекордларын җыйган китап. Беренче тапкыр 1955 елда ирланд «Гиннесс» ширкәте заказы буенча бастырылды.
Башта китап җитди белешмә китабы буларак чыкты, ләкин соңарак аңа төрле кызыклы һәм экстравагант фактлар да кертелә башлады. Беренче берничә ай өчендә 50 000 данә сатылды. 1956 елга сату күләме 5 миллион чиген узды. 2003 елда басма 100 млн. тиражын узды.
Бүгенге көндә басма 100дән артык илдә, 23тән артык телдә чыгарыла.
Китап рус телендә 1989 елда бастырылды. Басманың татар теленә тәрҗемәсе юк.


Вольфганг Амадей Моцарт.
Иога́нн Хризосто́м Во́льфганг Теофи́л Мо́царт (, күбрәк Во́льфганг Амаде́й Мо́царт исеме астында мәшһүр; 1756 елның 27 гыйнвары, Зальцбург — 1791 елның 5 декабре, Вена) — күренекле Австрия композиторы, музыкант һәм дирижёр.
Композициянең Вена классик мәктәбенең алдынгы вәкиле, скрипкачы-виртуоз, клавесинист, органист. Замандашлары мәгълүматларына күрә аның феноменаль хәтере һәм импровизациягә сәләте булган. 1784 елдан бирле массон.
Музыкага мәхәббәт һәм сәләт Моцартта иртә барлыкка килде: 3 яшьтә. Әтисе аны үзе клавесина, скрипка һәм органда уйнарга өйрәтте.


28 август.
28 август — Милади тәкъвимендә сигезенче айның егерме сигезенче көне. Ел ахырына кадәр 125 көн кала.


Фиринат Халиков.
Фиринат Халиков — татар рәссамы.
Ул 1957 елның 28 августында Донецк шәһәрендә туган. Әтисе Габделхәй Халиков Шода авылыныкы, әнисе Фирдәвес — Кунырдан. Фиринатка бер яшь тулганда Халиковлар гаиләсе Шодага кайтып урнаша. Әмма тормыш көйсезлекләре аларны кабат урыннан кузгалырга мәҗбүр итә — алар Киров өлкәсенең Лазаревка авылына килеп урнашалар. Фиринат 1972 елда шушында сигез сыйныф тәмамлый һәм Мари АССРның Нартас авылындагы академик В.П.Мочалов исемендәге авыл хуҗалыгы техникумына укырга керә аны тәмамлап агроном белгечлеге ала.
Кечкенәдән үк һәвәскәр рәссам булган әтисеннән рәсем сәнгатенә мәхәббәт алган Фиринат техникумда укыганда Мәскәүдәге Надежда Крупская исемендәге читтән торып укый торган сәнгать университетына укырга керә, әмма анда ике ел гына укып өлгерә — аны армия сафларына алалар.
1979 елда армиядән кайту белән Киров шәһәрендәге сәнгать училищәсына укырга керә. 1982 елда училищены тәмамлый һәм Киров шәһәренең 3-урта мәктәбендә рәсем, сызым дәресләре укыта. Шушы чорда актив иҗат эше белән шөгыльләнә. 1989 елда СССР Рәссамнар берлегенә кабул ителә, яшь рәссамнар берләшмәсенең актив әгъзасы була, зона, союз, халыкара күргәзмәләрдә катнаша.
Ф.Халиков 1992-1996 елларда сәнгать академигы Харис Якупов җитәкчелегендәге иң югары квалификацияле рәссамнар хәзерләү мәктәбен (аспирантура) үтә. Шушы чорда татар халкы тарихы, Казан тарихы белән якыннан кызыксына, археолог А.Халиков, архитектура академигы С.Айдаров, архитектура докторы Н.Халитов һ.б. белгечләр белән таныша һәм иҗади хезмәттәшлек итә башлый. Бу аның иҗатына яңа милли импульс бирә. Моңа кадәр пейзажлар, шәһәр күренешләре сурәтләү белән шөгыльләнгән рәссамдә татар халкы, аерым алганда Казан шәһәре тарихын рәсемдә сурәтләү хыялы уяна. Рәссам еллар дәвамында шуңа багышланган тарихи документларны эзли, өйрәнә.
Рәссам Фиринат Халиковның бүгенге иҗаты тулысынча шушы мәңгелек тарихи темага багышлана. Шул ук вакытта Кол Шәриф мәчетенең эчке бизәлеше, Казан метросының «Тукай» һәм «Кремль» станцияләренең бизәлеше эскизларын эшли. Ул Казан шәһәренең туграсын иҗат итүдә катнашты. Фиринат Халиков Казан тарихына багышланган алты серияле телефильмның куючы рәссамы. Бу документаль нәфис фильмда ул үзе дә татар бәге ролен башкарды.
Фиринат Халиковның рәсемнәре Казан, Мәскәү, Петербург һәм башка күп шәһәрләрдә, Алмания, Польша, АКШ, Төркия кебек илләрдә булган зур күргәзмәләрдә күрсәтелде.
Рәссам бүген иҗатының гөрләп чәчәк аткан чорында. Аның Казан шәһәренә багышланган тарихи картиналары 2005 елда Татарстанның Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясенә тәкъдим ителде.


29 август.
29 август — Милади тәкъвимендә сигезенче айның егерме тугызынчы көне. Ел ахырына кадәр 124 көн кала.


Ибраһим Сәләхов.
Ибраһим Сәләхов — татар шагыйре, язучы, Татарстан Республикасының атказанган мәдәният хезмәткәре, Татарстан Республикасының Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясе лауреаты.
Ул 1911 елның 30 августында Казакъстанның Күкчәтау шәһәрендә туган. Әтисе Низаметдин Нөнәгәр, әнисе Маһиҗамал Шеңшеңәр авылыннан бирегә һөнәрчеләр буларак бәхет эзләп киләләр. Башта шәһәрнең Мортаза бай мәдрәсәсендә укый. Татар мәктәбе ачылу белән, шунда укып җидееллык белем ала. 1927 елда Казанга килә һәм педагогия техникумына укырга керә. Укуын 1930 елда тәмамлый. «Яшь ленинчы», «Кызыл яшьләр» газеталарында, «Ялкын» журналында әдәби хезмәткәр булып эшли.
Хәрби хезмәттә булып кайтканнан соң Казан педагогия институтының тел һәм әдәбият факультетына укырга керә. Шушында уку чорында «Ярату» повесте, «Постта» пьесасы, «Дуэль» исеме белән шигырьләре аерым китап булып басылып чыгалар.
Институтның дүртенче курсында укыганда җитди авырып китә һәм Татарстан язучылар берлеге юлламасы белән Ялтага дәваланырга килә. Монда ул авыру сәбәпле шушында яшәүче Галимҗан Ибраһимов белән очраша һәм аралаша. Ибраһим Сәләхов Казанга кайткан арада Галимҗан Ибраһимов «халык дошманы» ярлыгы тагылып кулга алына һәм яшь язучыны «контрреволюционер» белән элемтәдә торуда гаепләп кулга алалар. Ул ун елга каты режимлы төрмәгә хөкем ителә.
Ибраһим Сәләхов төрмәдән бер аяксыз калган хәлдә, сынган кулы һәм начарайган күзләре белән 1947 елда чыга. Аннан соң да әле аңа туган җире — Күкчәтау шәһәрендә яшәү хокукы бирелми. Күкчәтау тирәсендәге Кызыл Яр авылында яши һәм иҗат итә башлый, шунда төпләнеп кала. 1956 елда СССР Югары суды тарафыннан тулысынча реабилитацияләнә.
Язучы Казахстанның чирәм җирләрен үзләштерүчеләр тормышыннан алып иҗат ителгән «Күкчәтау далаларында» романы белән киң таныла. Татар казаклары тормышын чагылдырган «Имәннәр тамыр җәйгәндә» исемле роман-эпопеясы да татар халкы тарихын барлауга кертелгән зур өлеш буларак кабул ителде. Бер-бер артлы күп кенә повесть-хикәяләре басыла. Һәм менә ниһаять иҗатының иң биек ноктасы — автобиографик повесте «Тайгак кичү» («Черная Колыма») укучыларга ирешә. Бу әсәр өчен аңа Татарстан Республикасының Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясе бирелде.
Ибраһим Сәләховның ике дистәдән артык китабы басылып чыкты. Аның әсәрләре казах, рус, әрмән, калмык, төрек, инглиз телләренә тәрҗемә ителде. Л.Минһаҗева Ибраһим Сәләхов иҗатына багышлап филология фәннәре кандидаты гыйльми дәрәҗәсе алу өчен диссертация яклады. 2002 елда аның «Ибраһим Сәләхов» исемле монографиясе басылып чыкты.
Инде өлкән яшьтә булуына карамастан, якташыбыз Күкчәтауда яшәүче татарлар җәмгыятен оештырды һәм аңа җитәкчелек итте. Балтачка еш кайта, безнең якны үзенең туган җире дип саный иде.
Ибраһим Сәләховка Татарстан Республикасының атказанган мәдәният хезмәткәре исеме бирелде. Ул - Күкчәтау шәһәренең Почетлы Гражданины. Күкчәтаудагы Татар милли мөхтәриятенең Почетлы Президенты иде. 1997 елда Казахстан хөкүмәте аны иң югары бүләк — Җөмһүрият ордены белән бүләкләде.
1998 елның 7 июлендә Күкчәтау өлкәсенең Кызыл Яр авылында вафат булды, шунда җирләнде. 2002 елда Казакъстанның Күкчәтау шәһәрендәге бер урамга "Ибраһим Сәлахов" исеме бирелә (элекке с. Красный Ярдагы Молодежная урамы).


Эрнест Резерфорд.
Эрне́ст Ре́зерфорд (; 1871 елның 30 августы, Спринг Грув — 1937 елның 19 октябре, Кембридж) — британ физигы. Яңа Зеландиядә туган.
Төш физикасының «атасы» буларак мәгълүм. Химия буенча Нобель бүләге лауреаты (1908).


Равил Моратов.
Рави́л Фаты́йх улы Мора́тов (1949 30 августы) — Татарстан һәм Русия сәясәтчесе. Татарстанның беренче вице-премьеры.
Тормыш юлы.
Моратов Равил Фатыйх улы 1949 елның 30 августында ТАССРның Октябрь районы “Төрнәс” совхозында туа.
Белеме.
1980 елда "сәүдә икътисады" белгечлеге буенча Бөтенсоюз совет сәүдәсе читтән торып уку институтын тәмамлый.
Дәүләт бүләкләре.
“Казанның 1000 еллыгы истәлегенә” медале, 2005.


31 август.
31 август — Милади тәкъвимендә сигезенче айның утыз беренче көне. Ел ахырына кадәр 122 көн кала.


Шакир Абилов.
Шакир Шиһаб улы Абилов — татар әдәбият галиме.
Ул 1915 елның 31 августында Чиләбе өлкәсенең Конашак районы Яңавыл дигән авылда күп балалы гаиләдә туа. Алтынчы сыйныфны тәмамлагач, Свердловск шәһәре татар рабфагында укый. Рабфакны тәмамлагач, Шакир аганы Оренбург педагогика институтына укырга җибәрәләр. Институттан соң ул Актанышта мәктәптә эшли. Ә 1940 елда Шакир Абиловны армия хезмәтенә алалар. Сугыш елларында ул татар телендә чыккан дистәләрчә фронт газеталарында эшли. Биредә язучы Гадел Кутуй белән очраша. Алар бергәләп ике-өч газета чыгаралар. Язучыны соңгы күрүчеләрнең берсе дә Шакир Абилов була.
Сугыштан соң укытучылык. Аннан Казанга килеп, Тел, әдәбият һәм тарих институтына аспирантурага керү – Шакир аганың калган тормыш юлын фән дигән дөнья белән бәйли. Шакир Абилов тарафыннан урта гасыр татар әдәбиятының онытылмаслык сәхифәләре языла. Барыннан да бигрәк ул Казан ханлыгы чоры шагыйре Мәхәммәдьяр иҗатын тикшерә. “Борынгы татар әдәбияты” (1963), “Мөхәммәдьярның “Нуры содур” (1997), “Татар әдәбияты тарихы”. 1 том (1984) кебек басмаларда Шакир Абиловның көче күп куелган.


Альберт Әсәдуллин.
Альберт Әсәдуллин — татар җырчысы, Татарстанның халык артисты (1998).
Ул 1948 елның 1 сентябрендә Казан шәһәренең Сукно бистәсендә туа. Әнисе Ор, әтисе – Чапшар авылыннан. Альберт үзенең туган җире дип Балтачны атый. Казан шәһәренең 43нче мәктәбендә укый, шул ук вакытта рәсем сәнгате мәктәбенә йөри. 1966 елда Казан сәнгать училищесын тәмамлый һәм Ленинградтагы И.Е. Репин исемендәге рәсем, скульптура һәм сәнгать институтының архитектура бүлегенә керә. Монда укыган чорда кечкенә балачактан ачылган рәсем сәнгатенә булган сәләте белән янәшә әти-әнисеннән бирелгән җыр-музыкага булган таланты ачыла – Альберт ул чорларда үтә модада булган рок-группада җырлый башлый һәм бик тиз дан ала. Ул «Призраки», «Фламинго» группаларында җырлый. 1968 елда комсомолның Ленинград өлкә комитеты оештырган «Питер» рок-фестивалендә катнаша һәм яхшы вокалист булып таныла. Укуын дәвам итү белән беррәттән җитмешенче елларда «Невские волны» группасында җырлый. 1974 елда институтны тәмамлый. Шушы чорда А. Васильев белән А. Журбин аны «Орфей һәм Эвридика» исемле беренче совет рок-операсында Орфей партиясен җырларга чакыралар. Шушы партия белән Альберт Әсәдуллин бөтен илгә, дөньяга таныла, күп чит илләрдә чыгыш ясый. Аның исеме Бөтендөнья джаз, поп һәм рок музыкасы энциклопедиясенә кертелгән. Халыкара фестивальләр лауреаты.
1989 елда Идел Болгарстанының Ислам динен кабул итүенә 1100 ел тулуга багышланган тантаналарда «Мәһди» исемле Коръән сюжеты буенча эшләнгән фолк-рок сюитасында төп партияне башкару аның милли сәнгатькә тирән мәхәббәтен күрсәтте. Ул үзенең дөнья һәм Русия сәхнәләрендәге концертларында татар халык җырларын зур осталык белән башкара, милли сәнгатебезне пропагандалый.
Альберт Әсәдуллин – РСФСРның атказанган артисты. Аңа 1998 елда Татарстанның халык артисты исеме бирелде. II Бөтендөнья татар конгрессы делегаты.


Белем көне.
Белем көне — һәр ел 1 сентябрь көнне билгеләнгән бәйрәм. 1984 елдан бирле билгеләп үтелә.
Беренче сыйныф укучылары өчен бу Беренче кыңгырау бәйрәме, ә, гомумән, бу бәйрәм — уку елы башлануы тантанасы. Элек бәйрәм уку көне булган, хәзер исә тантаналы җыелыш һәм бәйрәм чаралары үткәрелә.


Бөтендөнья тынычлык көне.
«Бөтендөнья тынычлык көне» (ингл. "World Day of Peace") — халыкара бәйрәм. Һәр ел 1 сентябрь көнне билгеләнә. Нәкъ шул көнне Икенче дөнья сугышы башлана. Истәлекле көн вакытында Аллаһ тәгаләдән бөтен сугышларны туктатырга һәм Җир шарына тынычлык иңдерергә сорыйлар.


«Райян» төркеме.
«Райян» төркеме — Ислам дине чагылган тематикалы җырларны башкаручы татар музыкаль төркем. Төркем ике җырчыдан тора — Азат Адиев һәм Вәли Фәзлиәхмәтов. Төркем 2009 елда барлыкка килде.
Солистлар биографияләре.
Вәли Фәзлиәхмәтов 1983 елның 21 февралендә Башкортстанның Нефтекамск шәһәрендә туа. Вәлидә дингә карата якты караш балачактан ук тәрбияләнә. Нефтекамскта урта мәктәп тәмамлаганнан соң, ул машина төзү техникумында укый. Шул вакытта мәдәни чараларда катнаша башлый: студентларның күп бәйрәмнәрендә җырлый. Берара талант барлыгын аңлагач, техникумда укуын тәмамламыйча, Казанга китә. Татарстан башкаласының музыкаль мәктәбенә укырга керә. Соңрак «Казан егетләре» төркемендә җырлый башлый.
Азат Адиев — Аксубай районы Яңа Ибрай авылы егете. Мәктәпне тәмамлагач, Казанның мәдәният һәм сәнгать университетына укырга керә. Студент вакытында «Казан егетләре» төркемен оештыруга багышланган кастингта катнашып, шулай төркем әгъзасы да булып китә. Азат бала чактан ук җырлап, гармунда уйнап үсә.
Төркем исеме.
«Райян» — җәннәттә ураза тотучылар өчен генә керергә рөхсәт бирелгән ишекнең исеме. Төркем исә 2009 елның Рамазан аенда оеша.


Киану Ривз.
Киану Ривз (, 1964 елның 2 сентябрендә, Бәйрут, Ливанда туган) — Канада һәм АКШ киноактеры һәм музыкант. «Матрица фильмында» катнашуы белән дөньякүләм мәшһүрлекне казана. Шулай ук 1990 елларда ул «"Dogstar"» төркемендә, ә 2000 еллар башында «"Becky"» төркемендә бас-гитарист булып катнашты.


"Җомга көн кич белән".
«Җомга көн кич белән» — Аяз Гыйләҗев язган повесть. Бу һәм «Әтәч менгән киртәгә» повестьлары өчен автор 1983 елда Г.Тукай исемендәге ТР Дәүләт бүләгенә лаек була.
Эчтәлек.
Әсәр Бибинурның зиратка баруы белән башлана. Анда Бибинурның мәхәббәтен - Җиһангирны җирлиләр. Бибинур ниләр генә күрми дә,
ниләр генә кичерми: яратмаган кешегә кияүгә чыга, ятим балалар тәрбияләп үстерә, тол кала, ялгызлык газабы кичерә, күпме нахак сүз
ишетә... Әмма гомеренең көзләрен яз итеп, аңа мәхәббәт килә. Бибинур колхоз рәисе Җиһангирга гашыйк була. Әмма бар халык көтеп
алган сабантуй алдыннан Җиһангир вафат була. Җиһангирны туган авылына алып кайтып җирлиләр. Бибинур да бара. Зиратка килгән халык
тарала. Бибинур, зират коймасына терәлеп, йокымсырап китә. Өшеп уяна һәм, корыган уләннәр җыеп, учак ягып җибәрә. Җиһангирның әтисе
Вәли карт Бибинурны төнгә каршы юлга чыгармый, өенэ дәшә. Бибинурның Вәлиләргә барасы да килә, шул ук вакытта кыенсына да.
Кыенсына, чөнки Бибинурның эчке кулмәге һэм ыштанында ямау өстендә ямау. Кеше җәймәләрендә өс киеме белән ятып булмый бит инде, дип
уйлый ул. Ә шулай да барасы килу теләге җиңэ. Вәли картның карчыгы Бибинурны якты йөз белән кашылый, ашата, чәй эчерә. Бибинур
аларда узенеке кебек җиз поднос, самавар, «Зингер» тегу машинасы күрә. Әсәрнең урталарына таба автор төп героеның уткәненә күз
сала. Бибинур гаиләдә бишенче кыз бала булып дөньяга килә. Игезәге Зөһрәбану белән чибәр кызлар булып җитешәләр. Юаш, тыңлаучан,
уңган Бибинурга егетләрнең күзләре төшүчән була. Усал, начар телле Зөһрәбануны егетләр читләтеп үтәләр. Игезәге Бибинурдан көнләшә,
нахак сүзләр әйтә, гомере буена кыерсыта. Бибинур Зөһрәбануга рәнҗеми, гаепне узеннән эзли. Карт көнендә дә үзе турында уйламый.
Зөһрәбану ялгыз калмасын дип, Галикәй бабайны аңа йортка кертә. Бибинур, Габдуллаҗанның хатыны Гайшә дөнья куйгач, балаларын
кызганып, аңа кияүгә чыга. Әмма ни кызганыч, Бибинурга үз баласын сөяргә язмый: баласы булмый. Габдуллаҗанның өч баласына ана булып
тату гына яшәгәндә, сугыш башлана. Ире сугышта һәлак була. Бибинур, балалар ятимлекне белми үссеннәр дип, көне-төне эшли.
Балаларның өсләре бөтен, тамаклары тук була, үстерә, өчесен дә укыта, тормышлы итә. Шулай итеп Бибинур Гайшә белән Габдуллаҗан
балаларын аякка бастыра: өй, гараж, дача салырга, машина, мебель, диңгез буенда ял итәргә путевка алырга ярдәм итә. Башта балалар
кайтып йөриләр, хат язгалыйлар. Соңга таба кайтмыйлар, үстергән аналарын оныталар. Бибинур ялгызлык газабы кичерә һәм гомеренең
соңгы көннәре якынлашуын сизенә. Аның балаларын, бигрәк тә оныкларын күрәсе килә. Көн дә Җиһангир төзеткән почта бүлекчәсе янына
килеп, ул будырган буа суы шаулавын тыңлап утыра, йокымсырап та киткәли. Балаларыннан хат-хәбәр көтә. Почтада эшләүче кыз Миңлегөл
Бибинурны йокымсыраган җиреннән чакырып ала. Сабантуйга Казан шәһәреннән өлкә газеталарының берсеннән корреспондент киләчәген әйтә.
Бибинурны балалары ташлавы турында да язачак икән. Бу хәбәрне ишеткәч, Бибинурга бик авыр була. Ул нишләргә дә белми. Корреспондент
өйгә керми китмәс, ә аның өе буш, хәтта чәй куярга самавары да юк. Балалары бер кайтуларында җиз подносны, самаварны, тегү
машинасын, алырдай булган бар нәрсәне «әти-әни төсе» дип алып киткәннәр. Балалары талап киткән бу карчыкны дип уйламасыннар өчен,
Бибинур, күрше авылга Вәли карттан кирәк-яраклар сорап торырга дип, кичкә каршы юлга чыга. Әмма ул барып җитә алмый: юлда Бибинурны
кыргый этләр өзгәли. Бу җомга көн кич белән була. Әсәр «Бибинур һәлак булды» дип тәмамланмый, «Аксыргакта яңа шимбә көне яралды»


Нури Арсланов.
Нури Газиз улы Арсланов — татар шагыйре, Г.Тукай исемендәге ТР Дәүләт премиясе лауреаты (1985).
Ул 1912 елның 19 сентябрендә Казакъстанның Кызылъяр (Петропавел) шәһәрендә эшче-көнлекче гаиләсендә дөньяга килә. 1928 елда Күкчәтау шәһәрендә җидееллык татар мәктәбен тәмамлый, аннары, укуын дәвам итү теләге белән Казанга килеп, 1928-1931 елларда сәнгать техникумының рәсем бүлегендә укый. Техникумны тәмамлагач, 1933 елның көзенә кадәр әүвәл Татарстанның Кукмара эшчеләр бистәсендә, аннары Урта Азия мәктәпләрендә рәсем-сызым укытучысы һәм Ерак Көнчыгыш шәһәрләрендә рәссам-бизәүче булып эшли.
1933 елның сентябреннән Нури Арсланов яңадан Казанда — балалар журналы «Пионер» (хәзерге «Ялкын») һәм «Яшь ленинчы» (хәзерге «Сабантуй») газетасы редакцияләрендә рәссам вазифаларын башкара. 1934-1936 елларда гаскәри хезмәт мөддәтен тутырып кайтып, газета-журнал редакцияләрендәге әүвәлге эшендә ике еллап эшләп алгач, совет-фин сугышы башланып, Нури Арслановны янәдән армия сафларына чакыралар. Ул махсус миномет батальоны составында сугыш хәрәкәтләрендә катнаша, сугышны фин шәһәре Сартавалада тәмамлый. Фронттан кайтып, редакциядәге рәссамлык эшендә ике елны тутырырга да өлгерми, сугышның тагы да афәтлерәге — Ватан сугышы башлана. 1941 елның август аеннан 1946 елның июленә кадәр Н.Арсланов кабат хәрби киемдә. Әүвәл ул Ульяновск шәһәрендә хәрби училищеда укый, аннары рота командиры сыйфатында Төньяк-Көнбатыш фронтның Ржев шәһәре юнәлешендәге канлы сугыш хәрәкәтләрендә катнашып, авыр яра ала һәм госпитальгә озатыла. Дәваланып чыккач, 1943 елның языннан 1946 елның җәенәчә Татарстанның Буа һәм Яшел Үзән шәһәрләре хәрби комиссариатларында өлкән инструктор булып хезмәт итә. Фронттагы сугышчан хезмәтләре өчен Совет хөкүмәте аны Кызыл Йолдыз ордены һәм «Батырлык өчен» медале белән бүләкли.
1946 елдан ул СССР Язучылар берлеге әгъзасы.
Сугыштан соң Нури Арсланов ун елга якын «Совет Татарстаны» (хәзерге «Ватаным Татарстан») редакциясендә — рәссам, 1964-1972 елларда «Казан утлары» журналында шигърият бүлеге мөдире булып эшли. 1972 елдан ул бөтенләе белән профессионал язучы хезмәтенә күчә.
Нури Арслановның поэзия мәйданындагы беренче иҗат тәҗрибәләре Күкчәтау җидееллык мәктәбендә укыганда ук кәгазьгә төшә башласалар да, шигъриятнең олы юлына аяк басканчы аңа бик күп тормыш сынауларын үтәргә, тәҗрибә тупларга, берничә ел сугышның канлы, фаҗигале-афәтле чынбарлыгын башыннан кичерергә туры килә. Әдәбиятка ул сугыш тәэсирләреннән туган «Мәхәббәт» (1942) һәм «Рус кызы» (1943) исемле поэмалары белән килеп керә. Кешеләрнең ватанпәрвәрлек, фронттагы батырлыкларын данлаган бу поэмалар үз вакытында әдәби җәмәгатьчелек тарафыннан жылы каршы алына һәм матбугатта авторның иҗади сәләтенә зур өметләр баглаган әсәрләр итеп бәяләнә, һәм чыннан да шуннан соңгы еллардагы иҗаты белән Н.Арсланов бу өметне тулысыңча аклый, аның шигъри таланты, осталыгы, әсәрләрендәге фикер тирәнлеге, тематик киңлеге һәм эмоциональ тәэсир итү көче китаптан китапка үсә-чарлана бара. Илленче елларда бөтен дөньяга җәелгән тынычлык өчен көрәш, колониаль халыкларның милли азатлык хәрәкәтләре, сугыштан соңгы Татарстан тормышындагы социаль һәм икътисади үзгәрешләр, республикада нефть сәнәгатенең барлыкка килүе - болар берсе дә шагыйрьнең игътибарыннан читтә калмый. «Ай Хян белән Ли» (1950), «Корея гөле» (1951), «Давыл кызы» (1954), «Яшьлек чишмәсе» (1954), «Көзге» (1955), «Тапкыр игенче» (1959) кебек төрле милләтләрнең халык авыз иҗаты әсәрләреннән файдаланып язылган поэма-легендалар һәм поэма-әкиятләр, лирик һәм публицистик шигырьләре, поэмалары тупланган «Девон фонтаннары» (1953), «Якты юл» (1954), «Язгы яңгыр алдыннан» (1958) җыентыклары, балалар өчен язылган «Ауда» (1953), «Сыерчык» (1957), «Кара-маймалай әкияте» (1960) исемле китаплар һәм, ниһаять, «Баулылар», «Көймәдә» кебек популяр җырлар Нури Арслановның бу еллардагы иҗади кызыксынулары даирәсенең киңлеген ачык күрсәтәләр.
Узган гасырның алтмышынчы елларыннан башлап Нури Арсланов шигърияте нигезендә яткан лирик-фәлсәфи башлангычлар, тагы да көчәеп һәм тирәнәеп, үзенчәлекле бер шигъри дөнья тудыруга китерә. Заман турында, туган җир, халык, милләт язмышы турында фәлсәфи уйланулар рәвешендә язылган шигырьләр, «Моңсар» (1966), «Горур Гайшә» (1967), «Романтика» (1969), «Майра» (1969), «Сак-Соклар» (1987) кебек поэмалар Нури Арслановны совет чоры татар поэзиясенең алгы сафына бастыра.
Нури Арслановнын шигъри теле искиткеч бай һәм үзенчәлекле хасиятләргә ия. Татар халык иҗатын һәм классик әдәбиятны, Шәрекъ һәм төрки халыклар поэзиясен тирәнтен белү аңа үз иҗатында форма һәм тел-сурәтләүнең яңа чараларын, төрләрен табарга, күп кенә төрки сүзләрне, традицион китаби гыйбарәләрне бик урынлы һәм табигый яңгырашында шигырь тукымасына кертеп җибәрергә мөмкинлек бирә. Бер үк вакытта Нури Арсланов Шәрекъ поэзиясе классикларыннан Гомәр Хәйям, Хафиз Ширази, гомумтөрки әдәбиятыннан Мәхтүмколый, Токтогол, Абай һәм башкаларның шигъри әсәрләрен татар теленә тәрҗемә итә, алар тәэсирендә үзе дә Шәрекъ классик поэзиясе үлчәмендә һәм формаларында шигырьләр, робагыйлар яза. Аның шулай ук рус һәм Көнбатыш шагыйрьләре Пушкин, Лермонтов, Гете, Шелли, Байрон иҗатларыннан да шигъри тәрҗемәләре байтак.
Шагыйрьнең күп кенә лирик шигырьләре композиторлар тарафыннан музыкага салынган. «Республикам минем» (Нәҗип Җиһанов музыкасы), «Казан кызы» (З.Хәбибуллин музыкасы), «Үрдәкләрем-дүдәкләрем» (И.Хисамов музыкасы) кебек җырларын татар җыр сәнгатенең гүзәл үрнәкләре исәбенә кертергә мөмкин.
Нури Арсланов — бай шигъри мирас калдырган шагыйрь. Үзе исән чагында аның утыздан артык китабы басылып чыга. 1985 елда «Иделем-илем» исемле шигырьләр һәм поэмалар китабы өчен ул Татарстан Республикасының Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясенә лаек була. Әдәбият өлкәсендәге казанышлары өчен ул шулай ук «Почет Билгесе» (1957), Хезмәт Кызыл Байрагы (1971) һәм Халыклар Дуслыгы (1982) орденнары белән бүләкләнә.
Нури Арсланов 1991 елның 12 апрелендә вафат була. Кабере Казанның Яңа бистә зиратында урнаша.


Илдар Юзеев.
Илдар Гафур улы Юзеев — күренекле татар шагыйре.
Ул 1933 елның 3 гыйнварында Башкортстанның Яңавыл районы Ямады авылында укытучы гаиләсендә туа. Ямадыдагы урта мәктәпне тәмамлаганнан соң, 1950-1954 елларда Казан дәүләт педагогия институтының татар филологиясе бүлегендә белем ала. Хезмәт юлын журналистикадан башлый: 1954—1966 елларда «Пионер» (хәзерге «Ялкын») республика балалар журналының җаваплы секретаре, аннары бер ел «Чаян» журналы редакциясендә әдәби хезмәткәр булып эшли. 1967-1971 елларда ул — Татарстан Язучылар берлегенең әдәби консультанты хезмәтендә. 1973 елда Мәскәүдә М.Горький исемендәге Әдәбият институты каршындагы икееллык Югары әдәби курсларны тәмамлап кайткач, өч ел дәвамында «Казан утлары» журналының поэзия бүлегенә җитәкчелек итә. 1977 елның мартыннан И.Юзеев Татарстан Язучылар берлегендә яшь авторлар белән эшләү буенча идарә рәисенең урынбасары вазифаларын башкара.
И.Юзеев әдәби иҗат белән бик иртә шөгыльләнә башлый. 1943 елда аның «Дошман җиңелә» исемле шигыре район газетасында басылып чыга. Ул шулай ук пьесалар язуда да көчен сынап карый, хәтта шулардан берсе — «Алсу гөлләр» дигәне — мәктәп сәхнәсендә дә уйнала. Ә унынчы сыйныфта укыганда яшь авторның шигырьләре инде Уфада «Әдәби Башкортстан» (хәзерге «Агыйдел») журналы, «Кызыл таң» газетасы кебек республика матбугатында күренә башлый.
Һ.Такташ шигырьләре тәэсирендә яза башлаган И.Юзеев үзенчәлекле шагыйрь буларак узган гасырның илленче-алтмышынчы елларында формалаша. Аның шигъри таланты аеруча поэма жанрында ачыла. 1955 елда «Совет әдәбияты» (хәзерге «Казан утлары») журналында басылган «Таныш моңнар» поэмасы белән ул киң катлау укучылар арасында таныла. Беренче поэмаларында ук иҗатының төп билгеләре — хис һәм фикер гармониясе, табигыйлек, лирик моң, ихласлык сыйфатлары ачык төсмерләнә. Шагыйрьнең шуннан соңгы шигырь һәм поэмалары, романтик-лирик хасиятләрен, моң һәм хис муллыгын саклаган хәлдә, гражданлык мотивлары, үзгәрүле заман таләпләренә һәм ихтыяҗына бәйле олы идеяләр, социаль эчтәлек белән сугарыла бара. «Әнкәй» (1959), «Фәрит-Фәридә» (1959), «Миләүшә» (1954-1965), «Язылмаган поэма» (1964), «Өчәү чыктык ерак юлга...» (1965), «Тынлык белән сөйләшү» (1966), «Карурман» (1971), «Таш диварлар авазы» (1973), «Өзелмәсме кыллар?» (1977), «Таш кала фаҗигасе» (1988), «Өзелгән тәсбих» (1989) кебек лирик, драматик поэмаларында һәм башка бик күп шигырь, балладаларында әдип, заман темаларына һәм тарихи үткәнгә мөрәҗәгать итеп, кеше рухының бөеклегенә, хөрлегенә дан жырлый, һәртөрле явызлыкка, изүгә, шәфкатьсезлеккә, коллыкка, ялганга каршы нәфрәт хисләрен ачык гәүдәләндерә.
«Миләүшә» исемле китабына (1968) тупланган поэмалары һәм балладалары өчен И.Юзеев, шагыйрьләрдән беренче буларак, 1968 елда Татарстанның М.Җәлил исемендәге Республика премиясенә, ә «Таш диварлар авазы» һәм «Өзелмәсме кыллар?» исемле поэмалары өчен 1980 елда Татарстан Республикасының Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясенә лаек
1958 елдан ул СССР Язучылар берлеге әгъзасы.
И.Юзеев шигъриятендәге төп сыйфатлар — тирән моң, лиризм, фикер-хис ачыклыгы, форма төгәллеге — композиторларны да илһамландырып тора. Шагыйрьнең дистәләрчә шигъри әсәрләренә көй языла. Халык арасында киң таралган «Яшь наратлар» (Җ.Фәйзи музыкасы), «Төнбоек» (Л.Айтуганов музыкасы), «Шофер», «Резидәкәй» (Ш.Мәҗитов музыкасы), «Кайтам инде», «Бөркет турында баллада», «Чит илләргә чыксаң» (С.Садыйкова музыкасы), «Яшьлек дустыма», «Фәүзия җыры», «Таң кызы җыры», «Серле чәчәк» (М.Яруллин музыкасы), «Кыр казлары артыннан», «Туган ягым каеннары», «Гашыйклар тавы» (М.Имашев музыкасы), «Хуш инде» (Ф.Мортазин музыкасы), «Мәтрүшкәләр» (А.Гыйләҗев музыкасы), «Сине уйлап янам» (С.Ибраһимов музыкасы) һ.б. бик күп җырлар шагыйрь иҗатының үзенчәлекле бер тармагын тәшкил итә.
И.Юзеев — танылган драматургларның берсе, дистәдән артык комедия, драма, трагедияләр авторы. Әдипнең пьесалары оригиналь сюжетка корылуы, шигърилеге, романтик пафосы, оптимистик рухы белән җәлеп итә. Поэзиясендәге кебек, пьесаларында да автор кеше күңеленең якты, гуманистик омтылышларын романтик буяулар белән сурәтләргә омтыла, матурлыкның кадерен белү, халыкның рухи һәм мәдәни казанышларын, гореф-гадәтләрен саклау, анарны дәвам иттерү, үстерү турындагы уй-хыяллары белән уртаклаша.
Драматургның иң күп куелган пьесасы — «Сандугачлар килгән безгә» дигән моңсу комедиясе. Ул - 1974 елдан бүгенге көнгә кадәр К.Тинчурин исемендәге Татар дәүләт драма һәм комедия театры һәм Казан дәүләт Яшьләр театры репертуарында, шулай ук Башкорт дәүләт академия театры, Мари музыкаль драма театры, Тува рус драма театры, Каракалпак Яшь тамашачылар театры сәхнәләрендә куела, Ленинград, Казан, Уфа, Кемерово телевидениеләре аша күрсәтелә. СССР халыклары театр сәнгате һәм милли драматургиясенең Ленинградта уздырылган Бөтенроссия фестивалендә (1978) әлеге пьеса буенча куелган спектакль өчен Тува рус драма театры коллективы һәм пьеса авторы I дәрәҗә диплом белән бүләкләнә һәм фестиваль лауреаты дигән исемгә лаек була.
Шагыйрь-драматургның «Янар чәчәк», «Бөркетләр кыяга оялый» («Улыбыз өйләнә, без аерылышабыз»), «Кыр казлары артыннан», «Кайтмый калсам, көтәрсеңме?», «Бәхетемнән узып барышлый», «Безнең әти мировой», «Онытылмас бәет», «Мәкәрҗәгә барган идек», «Сөйгәнемнең туган көне», «Гашыйклар тавы», туксанынчы елларда иҗат ителгән «Ак калфакны төшердем кулдан», «Хуш, Хәйбуш!», «Моңлы бала түгел идем...», «Эзләдем, таптым, югалттым» кебек драма һәм комедияләре дә профессиональ театрлар репертуарында ныклы урын алалар.
Заман һәм кеше мөнәсәбәтләренең калкурак чагылышына ирешү, чынбарлыкны гомумиләштеребрәк, аның фәлсәфи асылын бер фокуска туплабрак бирү өчен, шагыйрь еш кына шартлы алымнарга мөрәҗәгать итә, тәэсир көченә ия булган символик образларны кертә. Эчтәлек һәм форма өлкәсендәге эзләнүләр «Мәхәббәт китабы» исемле поэмалар циклында (1978), «Таймас» (1961), «Соңгы төн» (1972), «Очты дөнья читлегеннән» (1980), «Мәңгелек белән очрашу» (1982) исемле шигъри трагедияләрендә, Муса Җәлил исемендәге Татар дәүләт опера һәм балет театрында куелган «Ерактагы кәккүк авазы» спектакленең (Рәшит Кәлимуллин операсы) либреттосында үзенчәлекле гәүдәләнеш таба.
И.Юзеев иҗат эшчәнлегенең башыннан ук татар балалар әдәбияты белән даими багланышта һәм хезмәттәшлектә яши. «Ялкын» журналының унике ел дәвамында әдәби хезмәткәре һом редколлегия әгъзасы буларак, шулай ук Язучылар берлегенең яшь авторлар белән эшләү бүлеге мөдире сыйфатында ул татар балалар әдәбиятын үстерүгә, яшь әдәби алмаш тәрбияләүгә үзеннән зур өлеш кертә. Аның балаларга адресланган үз әсәрләре дә байтак. Алар шагыйрьнең аерым җыентыкларында («Пони малае нәни Җирәнкәй», 1967; «Аю сатам, кем ала?», 1999; «Бәби Ай», 2003 һ.б.) һәм 2002 елда нәшер ителгән биш томлык «Сайланма әсәрләр»енең икенче томында урын ала.
И.Юзеевның туксанынчы еллардагы иҗаты, заманның кискен үзгәрешләренә һәм үзенең тормыш тәҗрибәсенә бәйле рәвештә, хис-фикер, тел-стиль образлылыгы, кичерешләре ягыннан тагы да тирәнәя төшә, кеше шәхесе, яшәеш, халык-милләт турындагы шигьри-фәлсәфи уйланулары яңа поэтик сыйфатлар, төсмерләр белән баеп-ялтырап китә («Уйлый күңелем төрлесен» шигырьләр җыентыгы, «Татар моңы» поэмасы, «Таш диварлар авазы» поэмасының яңа редакциясе һ.б.).
Гомумән, 1956-2003 еллар арасында И.Юзеевның тезмә һәм чәчмә әсәрләре тупланган кырыклап китабы дөнья күрә. И.Юзеев 1963-1994 елларда Татарстан Язучылар берлеге идарәсендә, 1979-1984 елларда РСФСР Язучылар берлеге идарәсендә, шулай ук төрле елларда Азия-Африка илләре язучылары белән багланыш буенча Совет комитетында, «Казан утлары», «Сөембикә», «Идел» журналларының редколлегияләрендә әгъза булып тора, РСФСР язучыларының IV (1975), V (1979), СССР язучыларының VI (1981), VIII (1986) съездларында делегат булып катнаша. Төрле елларда Татарстан Язучылар берлегенең шагыйрьләр секциясен, остаханәсен җитәкли.
Әдәбият һәм театр сәнгате өлкәсендәге хезмәтләре өчен И.Юзеевка 1979 елда Татарстанның, 1983 елда «Россия Федерациясенең атказанган сәнгать эшлеклесе» дигән мактаулы исемнәр бирелә, 1986 елда ул «Почет Билгесе» ордены белән бүләкләнә. 1993 елда Татарстан Республикасы Президенты М.Ш.Шәймиев Указы белән И.Юзеев «Татарстан Республикасының халык шагыйре» дигән шәрәфле исемгә лаек була.
Шагыйрь 2004 елның 21 декабрендә Казанда вафат була һәм Яңа бистә зиратында җирләнә.


Фатих Хөсни.
Фатих Хөсни, тулы исеме Фатих Хөснетдин улы Хөснетдинов — язучы-прозаик, әдәби тәнкыйтьче, публицист һом драматург.
Ул 1908 елның 3 февралендә Русиянең элекке Казан губернасы Лаеш өязе (хәзерге Татарстан Республикасының Саба районы) Олы Мәтәскә дигән авылда урта хәлле игенче гаиләсендә туа. Башлангыч белемне авыл мәдрәсәсендә һәм 1917 елгы Октябрь инкыйлабыннан соң яңа ачылган совет мәктәбендә ала. 1924-1929 елларда Казандагы М.Вахитов исемендәге ун сыйныфлы күргәзмә-тәҗрибә мәктәбендә укый. Шунда укыганда каләм тибрәтә башлый: 1927-1930 еллар арасында Казанда чыккан «Безнең юл», «Авыл яшьләре», «Яңалиф», «Атака» журналлары битләрендә яшь авторның дистәләгән романтик рухтагы лирик шигырьләре дөнья күрә. Каләмен әдәбиятның башка жанрларында да сынап карый: Казан шәһәре һәм халкы тормышыннан очерклар, репортажлар бастыра, «Луиза», «Машиналар арасында мәхәббәт» дигән поэмаларын, «Көрәш кызы», «Усаллар» исемле беренче тәҗрибә драмаларын яза.
1929-1933 елларда Ф.Хөсни Казан финанс-икътисад институтында укый. Институтны тәмамлагач, армиягә алынып, 1935 елның ахырына кадәр Казандагы Беренче укчы дивизиянең махсус батальонында — элемтәче, соңыннан дивизия газетасы редакциясендә хәрби корреспондент булып хезмәт игә. Гаскәри хезмәт мөддәтен тутырып кайткач, Казандагы газета редакцияләрендә эшли, үзхәбәрче сыйфатында авылларда күп йөри, күмәкләшү гарасатын кичерә торган авыл халкының ыгы-зыгылы көнкүреше, уй-хисләре белән якыннан таныша. Боларның һәммәсе аның тормыш тәҗрибәсен арттыра, иҗатына яңа темалар, яңа төсмерләр өсти, каләменең чарлана-шомара баруына ярдәм итә. Бу елларда ул бигрәк тә хикәя жанрында актив эшли. 1934-1941 еллар арасында язучының хикәяләре, новеллалары тупланган дүрт җыентыгы басылып чыга. Мәшһүр татар артисты-гармунчысы Фәйзулла Туишевныц биографик материалларына нигезләнеп язылган, маҗаралы сюжетка корылган «Гармунчы» повесте (1939) һәм гаилә төзү, әхлак мәсьәләләрен яктырткан «Урманда» комедиясе дә (1938) әдипнең сугышка кадәрге иҗат эволюциясендә үзенчәлекле урын тоталар. Соңгысы, 1938-1939 елгы театр сезонында Татар дәүләт академия театры сәхнәсендә куелып, матбугатта уңышлы спектакль буларак бәяләнә.
Ватан сугышы чорында Ф.Хөсни, барлык язучылар кебек, каләм көчен фашизмга каршы көрәшкә юнәлтә. Ул Көньяк фронтында татар телендә чыга торган «Сталин байрагы» исемле газета редакциясендә берникадәр вакыт командировкада булып кайта. Ватан сугышы темасы, совет кешеләренең фронттагы һәм тылдагы фидакарь батырлыклары теге яки бу формада әдипнең шул еллардагы күп кенә әсәрләрендә чагыла. Болар арасында «Йөзек кашы» исемле повесте (1942) аеруча игътибарга лаеклы. Әсәрдә сугышка кадәрге бик ерак хәлләр турында сөйләнсә дә, үзенең эчке рухы белән повесть сугыш вакыты өчен дә актуаль яңгырашлы әхлакый проблемаларны — олы мәхәббәт, күңел сафлыгы, намуслылык, тугрылык шикелле изге хисләрнең кешенең рухи дөньясында һәм реаль эш-хәрәкәтләрендә чагылу нечкәлекләрен гаҗәеп эмоциональ күтәренкелектә, тәэсирле итеп сурәтләве белән укучыны җәлеп итә. Әсәрнең композицион яктан җыйнак, романтик аһәңле, лирик яңгырашлы вакыйгалар нигезенә корылган булуы, теле-стилендә халыкчан сурәтләү чараларының, романтик, лирик һәм юмористик бизәкләрнең муллыгы, каһарманнары кичергән хис-тойгыларньң тормышчан табигыйлеге бу әсәргә тиз арада киң популярлык китерә. Повестьның үз заманында рус, үзбәк, казакъ һ.б. телләргә тәрҗемә ителүе дә шул хакта сөйли.
1936 елдан ул СССР Язучылар берлеге әгъзасы.
Ватан сугышыннан соңгы елларда Ф.Хөсни үзенең проза остасы буларак иҗади йөзен билгели торган күләмле әсәрләрен — «Җәй башы» (1950), «Авыл өстендә йолдызлар» (1953), «Җәяүле кеше сукмагы» (1957), «Утызынчы ел» (1962), «Гыйльмениса һәм анын күршеләре» (1968), «Мәйдан» (1970), «Алтын эзләүчеләр» (1973), «Без яшь идек» (1975), «Картая белмәс картлык» (1977) кебек психологик пландагы повесть һәм романнарын иҗат итә. Катлаулы тормыш мәйданында төрле язмыш кичергән кешеләрнең эчке дөньясына тирән үтеп кереп, аларның көнкүрешен, уй-хыялларын, шатлык-кайгыларын, өмет-теләкләрен заманның тарихи-иҗтимагый вакыйгалары фонында үз каләменә хас психологик нечкәлек белән сәнгатьчә гәүдәләндергән бу әсәрләр илленче-җитмешенче еллардагы татар прозасының җитди казанышлары исемлегендә лаеклы урын биләп торалар. «Гыйльмениса һәм аның күршеләре» дигән повесте һәм шул исемдәге китапка кергән бер төркем сайланма хикәяләре өчен Ф.Хөсни 1972 елда Татарстан Республикасының Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясенә лаек була.
Ф.Хөснинең иҗат мирасында әдәби жанрлардан драматургия, әдәби тәнкыйть, публицистика, мемуар төрләре дә күренекле урын тота. Тормышта үз кыйблаларын югалткан, көндәлек көнкүреш ыгы-зыгысына, мәшәкатьләренә кереп баткан кеше типларының рухи ярлылыгын гәүдәләндергән «Еллар һәм юллар» (1956), туганнар арасындагы мөнәсәбәтләр яктылыгында кешенең намусы, вөҗданы каршында җаваплылыгы кебек әхлакый проблемаларны кискен итеп куйган «Бертуган Таһировлар» (1965) драмалары үз вакытында, Татар дәүләт академия театрында куелып, тамашачылар тарафыннан җылы каршы алыналар.
Әдипнең матбугат битләрендә даими басылып килгән тәнкыйди-публицистик мәкаләләрендә исә үз заманының төрле иҗтимагый-мәдәни мәсьәләләре яктыртыла, татар әдәбияты һәм сәнгатенең үсеш тенденцияләре, әдәби жанрлар, аларның үзара багланышы, традицияләр, әдәби форма, язучы осталыгы, иҗат психологиясе һ.б. турында фикерләре бәян ителә. Бу төр мәкаләләр әдипнең «Уйланулар» (1961), «Ни әйтергә? Ничек әйтергә?» (1974) һәм «Карурманга керәм» (1985) исемле җыентыкларында урын ала.
Фатих Хөсни төрле елларда Татарстан Язучылар берлеге идарәсендә, «Казан утлары» журналы редколлегиясендә әгъза булып тора. Татар әдәбиятын үстерүдәге хезмәтләре өчен ул «Почет Билгесе» (1957), Хезмәт Кызыл Байрагы (1968), Октябрь Революциясе (1978) орденнары һәм берничә медаль белән бүләкләнә, ә 1993 елда Татарстан Республикасы Президенты М.Ш.Шәймиев Указы белән аңа «Татарстан Республикасының халык язучысы» дигән исем бирелә.
Ул озакка сузылган каты авырудан соң 1996 елның 19 маенда Казанда вафат була, Яңа бистә зиратында җирләнә.


Притцкер премиясе.
Притцкер премиясе (ингл. "Pritzker Architecture Prize") — ел саен архитектура өлкәсендә казанышлар өчен бирелгән премия. Ул дөньяда киң танылган, һәм аны Нобель премиясе аналогы буларак кабул итәләр. Мәгълүм булганча, архитектура буенча Нобель премиясе юк, шуңа күрә, Притцкер гаиләсе (Hyatt мисафирханәләре хуҗасы) 1979 елда архитектура буенча премия оештырды. Премияне алу зур казаныш булып санала. Премиянең матди күләме — 100 мең АКШ доллары.
Бүләкнең халыкара жюрисы ел саен үзгәрә, һәм дөньяның иң абруйлы архитекторлары, архитектур тәнкыйтьчеләре һәм эшмәкәрләреннән тора. Җиңүче яшерен тавыш бирү нәтиҗәсендә билгеләнә. Тантананы үткәрү урыны шулай ук үзгәрә, ул Притцкер премиясе лауреатларының эшләрен күрсәтүче күргәзмә белән уза. Утыз ел эчендә премия Вашингтонның Милли галереясендә, Нью-Йоркның «Метрополитен» музеенда, Версаль сараенда, Прага кирмәнендә, Вашингтонның Ак йортында, Римның Капитолий тавында тапшырылды. Шулай ук премия Иерусалим, Лос-Анджелес, Бильбао, Берлин, Мехико, Мадрид, Санкт-Петербург һәм башка шәһәрләрдә тапшырылган.
Премияне тапшыруның төп критерияләренең берсе — архитектур идеяләренең инновацион төсмере.


Кэндзо Тангэ.
Кэндзо Тангэ (яп. 丹下 健三 "Тангэ Кэндзо", 1913 елның 4 сентябре, Осака — 2005 елның 22 марты, Токио) — 20 гасыр иң мәшһүр япон архитекторларының берсе. Традицион япон архитектурасына нигезләнеп, интернациональ һәм «хай-тек» юнәлешләрендә иҗат иткән.
1945 елда Хиросима бомбардировкасыннан соң шәһәрнең яңадан төзелүе белән идарә иткән. Тынычлык паркының авторы. Притцкер премиясе лауреаты.


5 сентябрь.
5 сентябрь — Милади тәкъвимендә тугызынчы айның бишенче көне. Ел ахырына кадәр 117 көн кала.


Фирая Зыятдинова.
Фирая Зыятдинова — татар шагыйрәсе.
Ул сугыш гөрелтесе тынган елда — 1945 елның 5 сентябрендә Мамыш авылында туган. Кичке урта мәктәпне тәмамлаганнан соң, Казан дәүләт университетының филология факультетында укыган. Бер ел мәктәптә балаларга белем биргәч, гомер буе Татарстан китап нәшриятында редактор булып эшләгән.
Фирая Зыятдинова – “Матур буласым килә”, “Язгы ярсу”, “Ташкын”, “Айнур”, “Мин кояшка елмаям”, “Бака туе” исемле шигырь китаплары авторы. Аның һәр шигыре, җыр көе сорап, үзенә тартып тора. Шуңа күрә Әнвәр Бакиров, Фасил Әхмәтов, Луиза Батыр-Болгари, Рәшит Кәлимуллин кебек күренекле композиторлар шагыйрәнең матур һәм моңлы шигъриятенә еш мөрәҗәгать иткәндер. Л.Батыр-Болгариның “Мин сине шундый сагындым” җыры бүген дә халык күңелендә саклана.


Сербхорват Википедиясе.
Сербхорват Википедиясе – Википедиянең Сербхорват телендәге бүлеге. Монда мәкаләләр латин һәм кирил имляларында язылалар.


Нил Юзиев.
Нил Гафур улы Юзиев — әдәбият галиме, тәнкыйтьче, Г.Тукай исемендәге ТР Дәүләт бүләге лауреаты (1974).
Ул 1931 елның 10 гыйнварында Башкортстанның Яңавыл районы Ямады авылында туа. Туган авылы мәктәбендә гомуми урта белем алганнан соң, 1948-1953 елларда Казан дәүләт университетының татар теле һәм әдәбияты бүлегендә укый, аны тәмамлагач, аспирантурада калдырылып, өч елдан (1958) «Муса Җәлил поэмалары» дигән темага кандидатлык диссертациясе яклый.
1956-1960 елларда Нил Юзиев — Татарстан Язучылар берлегенең матбугат басмасы «Совет әдәбияты» (хәзерге «Казан утлары») журналы редакциясе хезмәткәре. Башта ул редакциянең тәнкыйть бүлеге мөдире, соңга таба җаваплы секретарь вазифаларын башкара. 1960 елда яшь галимне Казан дәүләт университетының татар әдәбияты кафедрасына ассистент итеп эшкә чакыралар, 1962 елның көзеннән 1975 елга кадәр ул шунда доцент булып эшли. Шул чорда, әдәби-фәнни тикшеренү эшләрен дәвам итеп, «Татар совет поэзиясенең поэтикасы» дигән темага докторлык диссертациясен тәмамлый һәм, 1974 елда аны яклап, әдәбият белгечлеге буенча филология фәннәре докторы дигән гыйльми дәрәҗә ала.
1975-1985 елларда Нил Юзиев СССР Фәннәр академиясенең Казан филиалы Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм тарих институтының (1993 елдан Татарстан Республикасы Фәннәр академиясенең Тел, әдәбият һәм сәнгать институты) әдәбият секторына җитәкчелек итә, ә 1986 елдан вафатына чаклы институтның Кулъязмалар һәм текстология бүлеге мөдире булып эшли.
Нил Юзиевның әдәбият фәне һәм агымдагы әдәби процессның актуаль мәсьәләләренә багышланган беренче тәнкыйть мәкаләләре көндәлек матбугатта узган гасырның илленче еллары башында күренә. Ул бигрәк тә поэзия турында яратып яза, Муса Җәлил, Әхмәт Фәйзи, Сибгат Хәким кебек күренекле шагыйрьләрнең иҗаттагы индивидуальлекләрен тикшерә һәм шуларга бәйләп әдәби осталык, поэзиянең аерым жанрлары хакында теоретик мәсьәләләрне күтәргән беренче хезмәтләре үк («Муса Җәлил поэмалары» монографиясе, 1960; «Тормыш поэзиясе» исемле тәнкыйть мәкаләләре җыентыгы, 1961) аның галим һәм тәнкыйтьче буларак төп иҗат юнәлешен билгелиләр. Алтмышынчы еллар дәвамында поэзия өлкәсендәге тикшеренүләрен тагын да киңәйтә һәм тирәнәйтә барып, ул үзенең «Традицияләр яңарганда» (1966), «Сәнгатьчә матурлык һәм осталык» (1969) җыентыкларын бастырып чыгара. Бу хезмәтләрендә ул, совет чоры татар поэзиясенең үсеш юлын күрсәтү белән бергә, проза жанры торышына да игътибарын юнәлтә, Гомәр Бәширов, Мирсәй Әмир, Фатих Хөсни, Атилла Расих, Гариф Ахунов романннарының сәнгатьчә үзенчәлекләре турындагы күзәтүләре белән уртаклаша, татар әдәбиятының кино, рәсем һәм театр сәнгатьләре белән үзара бәйләнешләрен тикшерә, җитмешенче елларда галимнең «Шигырь гармониясе» (1972), «Хәзерге татар поэтикасы» (1973) исемле җитди теоретик хезмәтләре дөнья күрә. Аларда тәнкыйтьче-галим совет чоры татар поэзиясе үткән озын һәм катлаулы юлны тулаем бер эзлекле процесс буларак тикшерә, аның үсеш закончалыкларын, тенденцияләрен ачыклык, агымдагы шул заман татар шигъриятенең мөһим мәсьәләләре яктылыгында традиция һәм новаторлык, шигъри форма һәм эчтәлек, әдәбият һәм башка сәнгать төрләренең үзара багланышлары, иҗат процессы, иҗат психологиясе, тагар шигыренең төзелеше һәм тарихи эволюциясе кебек моңарчы татар әдәбият белемендә аз тикшерелгән проблемаларга игътибарын юнәлтә һәм алар турында кызыклы күзәтүләр, гомумиләштерүләр ясый. «Шигырь гармониясе» һәм «Хәзерге татар поэтикасы» китаплары өчен 1974 елда Нил Юзиев, әдәбият галимнәреннән беренче буларак, Татарстан Республикасының Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясенә лаек була.
Нил Юзиев совет чоры татар әдәбияты үсешенә зур өлеш керткән олы буын язучыларының һәм агымдагы әдәби процесста актив катнашучы әдипләрнең иҗат эшчәнлекләрен өйрәнү һәм гомумиләштерүдә дә нәтиҗәле эшли. «Әдәбият хәзинәләре» (1978) һәм «Шигърият дөньясы» (1981) исемле китапларында әдәбият галименең шушы өлкәдәге эшчәнлеге ачык чагыла. Аның Мәҗит Гафури, Һади Такташ, Фәтхи Бурнаш, Хәсән Туфан, Шәйхи Маннур, Салих Баттал, Ә.Давыдов, Гамил Афзал, Саҗидә Сөләйманова, Шәүкәт Галиев, Ринат Харис кебек шагыйрьләр, Гази Кашшаф, Мөхәммәт Гайнуллин, Х.Госман, Г.Халит кебек әдәбият галимнәре турында төрле елларда язылган күпсанлы мәкаләләрендә, иҗат портретларында һәр язучының иҗат дөньясы, эстетик карашлары, сурәтле фикерләүдәге үзенчәлекләре тирән һәм дәлилле итеп анализлана. Әдәби әсәрне тикшерүдә, сурәтле фикерләүнең эчке механизмын өйрәнүдә тәнкыйтьче-галим, әдәбият фәненең традицион алымнарын актив файдалану белән бергә, яңа алымнарына да мөрәҗәгать итә. Әдәбият фәне методологиясен камилләштерү турында мәкаләләр белән чыгышлар ясый.
Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм тарих институтының әдәбият секторы җитәкчесе буларак, Нил Юзиев җитәкчелегендә татар әдәбияты тарихының алты томлыгы әзерләнә, классик әдипләрнең әсәрләре дөнья күрә. Әдәбият тарихына багышланган хезмәтләрдә ул үзе дә автор буларак катнаша, фәнни конференцияләрдә, язучылар корылтайларында докладлар белән чыгышлар ясый.
Нил Юзиев Татарстан Язучылар берлегенең һәм республиканың иҗтимагый тормышында да актив эш алып бара. Озак еллар «Казан утлары» журналының редколлегиясе әгъзасы булып тора. Нил Юзиев кырык еллык иҗат гомерендә фәнни хезмәтләре белән татар әдәбият белемен һәм тәнкыйтен үстерү өчен зур өлеш кертә. Ул — уннан артык китап һәм монография, йөздән артык мәкалә һәм урта мәктәпләр өчен дәреслекләр авторы. Нил Юзиевның татар әдәбият белеменә керткән җитди хезмәтләрен истә тотып, 1993 елда аны яңа оештырылган Татарстан Фәннәр академиясенең мөхбир-әгъзасы итеп сайлыйлар, шулай ук аңа 1981 елда «Татарстанның атказанган фән эшлеклесе» дигән мактаулы исем бирелә.
Галим 1996 елның 11 сентябрендә Казанда вафат була.


7 сентябрь.
7 сентябрь — Милади тәкъвимендә тугызынчы айның җиденче көне. Ел ахырына кадәр 115 көн кала.


Франсуа Арман Сюлли-Прюдом.
Сюлли-Прюдом (фр. "Sully-Prudhomme"; чын исеме Рене Франсуа Арман Прюдом, фр. "René François Armand Prudhomme"; 1839 елның 16 марты, Париж — 1907 елның 7 сентябре, Шатне-Малабри) — француз шагыйре. «Парнас» төркеме әгъзасы. Күп кенә шигырьләр җыентыклары авторы.
Франсуа Арман Сюлли-Прюдом әдәбият буенча Нобель бүләгенең беренче лауреаты (1901).


Милләтләр Лигасы.
Милләтләр Лигасы илләрен күрсәтүче харита
Милләтлә́р Ли́гасы (ингл. "League of Nations", фр. "Société des Nations", исп. "Sociedad de Naciones") — Версаль килешүе буенча төзелгән халыкара оешма. 1934 елның 28 сентябреннән 1935 елның 23 февраленә кадәр чорда Милләтләр Лигасына 58 дәүләт-әгъза кергән. Милләтләр Лигасының максаты — дөньяда тынычлык урнашуы, иминлекне тәэмин итү. 1946 елда үз эшчәнлеген туктата. Милләтләр Лигасының эшен Берләшкән Милләтләр Оешмасы дәвам итә.
Милләтләр Лигасының 3 рәсми теле булды: инглиз, француз һәм испан телләре.
Милләтләр Лигасының рәсми символикасы һәм логотибы булмаган.


Чүл.
Чүл — тигез өстлекле, үсемлекләрсез һәм махсус фауналы ландшафт төре.
Чүлләр комлы, ташлы, балчыклы була ала. Аерым карлы чүлләрне дә аералар (Антарктида һәм Арктикада — арктик чүлләр). Иң зур һәм мәшһүр чүл — Сахара, ул Африканың төньяк өлешендә ята.
Барлыгы чүлләр 16,5 млн км² мәйданны алалар (Антарктида саналмый), бу коры җирнең 11 %-ы.


Гариф Ахунов.
Гариф Ахунов, тулы исеме Гарифҗан Ахунҗан улы Ахунов (1925 елның 18 сентябре — 2000 елның 4 июне) — татар язучысы, драматург, публицист һәм күренекле җәмәгать эшлеклесе, Г. Тукай исемендәге дәүләт премиясе лауреаты.
Гариф Ахунов 1925 елның 18 сентябрендә Татарстанның Арча районы Өчиле авылында (хәзерге вакытта ул авыл юк) крәстиян гаиләсендә туа. Аның әтисе Ахунҗан абзый, авылның беренче совет активистларыннан булып, күмәкләшү чорында ярлы крәстияннәр арасында зур оештыру эшләре алып бара һәм шул эшләре өчен 1931 елда кулаклар тарафыннан үтерелә. Әтисез калган дүрт баланы әниләре карап үстерә. Күрше Казанбаш авылы мәктәбендә җиде сыйныф белем алганнан соң, Гариф 1940 елда Арча педагогия училищесына укырга керә. Ләкин Ватан сугышы башланып, гаиләнең хәле бик мөшкелләнгәч, Гариф ихтыярсыз эшләнгән бер «җинаяте» аркасында зур бәлагә очрый: колхоз кырыннан өенә рөхсәтсез бер күтәрәм бәрәңге алып кайтканы өчен аны хөкемгә тартып, өч елга ирегеннән мәхрүм итәләр. Яшүсмер егет хөкем мөддәтен Ерак Көнчыгышта хезмәт белән төзәтү лагеренда уза. Кайткач, 1946 елның көзеннән училищеда өзелгән укуын дәвам иттереп, 1947 елда аны тәмамлап чыга. Аннары, Казанга килеп, университетның татар теле һәм әдәбияты бүлегенә укырга керә.
Гариф Ахуновның язучы буларак беренче иҗат тәҗрибәләре дә нәкъ менә шушы студентлык елларына туры килә. 1951 елда «Үсү юлы» альманахында яшь авторның «Галләм сорау бирә» исемле тәүге хикәясе басылып чыга. Ул шулай ук газета-журналларда очерклары, рецензия һәм әдәби тәнкыйть мәкаләләре белән күренә башлый. Шул ук 1951 елда, университетның соңгы курсында укыган чагында, аны «Совет әдәбияты» (хәзерге «Казан утлары») журналы редакциясенә әдәби хезмәткәр итеп эшкә алалар. Мондагы хезмәтен ул университетны тәмамлап чыкканнан соң да дәвам иттерә — алты ел буе анда әдәби хезмәткәр, проза бүлеге мөдире һәм журналның җаваплы сәркәтибе вазифаларын башкара. Журналда эшләү яшь каләмнең иҗади сәләтен ачып җибәрүдә һәм әдәби осталыкка өйрәнүдә үзенә күрә бер мәктәп ролен үти. Бу елларда ул күп кенә хикәяләрен, беренче күләмле әсәре булган «Яшьлек яме» (1955) повестен иҗат итә. Ибраһим Гази, Габдрахман Әпсәләмов, Әнвәр Давыдов, Гомәр Бәширов, Шәйхи Маннур, Салих Баттал кебек танылган язучылар турында әдәби-тәнкыйть мәкаләләрен һәм иҗат портретларын бастыра.
1956 елның көзендә Гариф Ахунов, Татарстан Язучылар берлеге идарәсе тәкъдиме белән, республиканың нефть үзәге Әлмәт шәһәрендә берьеллык иҗади командировкада була, ә 1957 елдан гаиләсе белән бөтенләй шунда күчеп китеп, ун елдан артык нефтьчеләр арасында яши, аларның хезмәт казанышларын һәм көндәлек тормышларын өйрәнә. Шул җанлы тормыш материалы нигезендә әүвәл күпсанлы очерклар, публицистик мәкаләләр, хикәяләр, кечкенә повестьларын яза (җыентыклар: «Еллар чатында», 1959; «Хыялый Хәйрүш егетләре», 1965; повестьлар: «Артышлы тау буенда», 1960; «Канатлар кая илтә?», 1967), аннары зур күләмле әдәби әсәрләреннән «Хәзинә» (1963) һәм «Хуҗалар» (1968) исемле романнарын ижат итә. Татарстан төбәгендә нефть хәзинәсе табылудан татар халкының яшәешенә, көнкүрешенә килгән үзгәрешләрне, шул яңача шартларда төрле буын һәм төрле кәсеп ияләре арасында күзәтелгән катлаулы социаль һәм әхлакый мөнәсәбәтләрне реалистик буяуларда сәнгатьчә гәүдәләндергән бу дилогия әдәби җәмәгатьчелектә алтмышынчы еллар татар прозасына яңалык алып килгән, аны яңа тормыш материалы һәм яңа геройлар белән баеткан әсәр итеп бәяләнә. Тиздән роман рус теленә дә тәрҗемә ителә һәм Казан, Мәскәү нәшриятларыңда кат-кат басылып, Татарстан нефтьчеләрен бөтенсоюз аренасына алып чыга. Дилогиянең аеруча беренче – «Хәзинә» романы популярлык казана. 1977 елда бу роман буенча Свердловск (Екатеринбург) киностудиясендә шул исемдәге нәфис фильм да эшләнә, ә соңрак, 1983 елда, «Кояшның да үз оясы була» дип исемләнгән инсценировка рәвешендә (авторы М.Шиһапов) К.Тинчурин исемендәге Татар дәүләт драма һәм комедия театры сәхнәсендә куела.
Гариф Ахуновның Әлмәт чоры әдәби иҗат өлкәсендәге уңышлары белән генә түгел, иҗтимагый активлыгы белән дә игътибарга лаек. 1963 елның мартында Татарстан Язучылар берлегенең Әлмәт бүлеге рәсмиләштерелеп, ул оешманың беренче җаваплы җитәкчесе буларак (1963-1965 һәм 1967-1968), Гариф Ахунов нефть төбәгендә яшәүче язучыларны иҗади коллективка туплау, яңа яшь әдәби көчләрне эзләп табу һәм тәрбияләп үстерү юнәлешендә мөһим эшләр башкара, шул чорда ике тапкыр Әлмәт шәһәр советына депутат итеп сайлана.
Татарстан әдипләренең җиденче корылтаеннан соң республика Язучылар берлегенең җаваплы сәркәтибе итеп сайлануы сәбәпле, Гариф Ахунов 1968 елда Казанга кайта. 1972-1974 елларда ул «Казан утлары» журналының баш мөхәррире булып эшли. 1974 елның май аенда узган сигезенче корылтайда исә каләмдәшләре аны Татарстан Язучылар берлеге идарәсенең рәисе итеп сайлыйлар. Идарә рәисе булып Гариф Ахунов тугызынчы корылтайда да (1979) сайлана һәм бу хезмәтең 1984 елның маена кадәр дәвам иттерә. 1974-1984 елларда ул шулай ук СССР Югары Советында Татарстаннан сайланган депутат вазифаларын башкара.
Күптөрле административ һәм җәмәгать эшләре белән даими мәшгуль булуына карамастан, Гариф Ахунов үзенең иҗат активлыгын да киметми. Җитмешенче еллар дәвамында аның бер-бер артлы «И кадерле туган як» (1968-1970) исемле тарихи-публицистик китабы (М.Зарипов белән бергә язылган), «Чикләвек төше» (1971), «Олы юлга сәяхәт» (1974), «Ардуан батыр» (1975), «Без бит Арча яклары» (1978), «Йолдызлар калка» (1979) кебек әдәби, документаль һәм автобиографик китаплары нәшер ителә. Алтмышынчы еллар авылы тормышы материалына нигезләнеп язылган һәм җитәкче урында эшләүче хакимият кешесенең рухи ныклыгын, кыю, принципиаль характерын сәнгатьчә калку итеп, ышандырырлык итеп сурәтләгән «Чикләвек төше» повесте һәм элегрәк язылган «Хәзинә» романы өчен Гариф Ахунов 1973 елда Татарстан Республикасының Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясенә лаек була.
1978, 1986 елларда әдипнең өч кисәкле роман итеп уйланыган «Идел кызы» исемле трилогиясенең беренче ике китабы басылып чыга. Әсәрдә автор катлаулы тормыш юлы үткән төп каһарманнарының язмышы аша 1900-1930 еллар эчендә Урта Идел төбәкләрендә булып узган зур тарихи вакыйгаларның һәм иҗтимагый-социаль процессларның җанлы картинасын күз алдына китереп бастыра. Кызганычка каршы, язучы иҗат мирасының төп әсәрләреннән булган һәм тарихи үткәнне яңача, чын объектив күзлектән чыгып яктыртуны максат итеп куйган бу трилогиянең өченче кисәге язылмыйча кала.
Сиксәненче елларның икенче яртысында һәм туксанынчы еллар дәвамында әдип, илдә барган демократик үзгәрешләр белән рухланып, үзе кичергән тормыш материаллары нигезендә, авылда үзгәртеп кору чоры вакыйгаларына багышланган «Гомер юлы» романын, «Эт патша», «Соңарган мәхәббәт» исемле кече күләмле ике повестен һәм өч кисәктән торган «Тимерханның күргән-кичергәннәре» дигән документаль әсәрен иҗат итә.
Гариф Ахуновның әдәби мирасында Казанда Татар академия театры, К.Тинчурин исемендәге Драма һәм комедия театры, Әлмәт, Минзәлә драма театрлары сәхнәләрендә кат-кат куелып, заманында тамашачының игътибарын җәлеп иткән берничә пьесасы да бар: «Чулпы җыры», «Утлар яна учакта», «Тынгысыз йөрәк» (Ф.Мостафин белән бергә язылган), «Чикләвек төше», «Ардуан батыр» (шул исемнәрдәге повестьлар буенча инсценировкалар), «Акчарлаклар» (Ш.Камалның шул исемдәге повесте буенча инсценировка) һ.б. Әдип шулай ук күпсанлы әдәби һәм истәлек язмалары, әдәби тәнкыйть мәкаләләре («Әдәби язмышлар», «Чишмәләр белән сөйләшү» исемле җыентыклар, 1970, 1985) һәм әдәби тәрҗемә китаплары белән дә укучылар арасында киң таныла. Аерым алганда, ул татар теленә В.Закруткинның «Пла-вучая станица» («Йөзмә станица», 1953) романын, А.Макаренконың «Педагогик поэма»сын (1957), Рабиндранат Тагор «Хикәяләр»ен (1960), Михаил Шолоховның «Тихий Дон» («Тын Дон») эпопеясының икенче, дүртенче китапларын (1964, 1965), Татар дәүләт академия театры өчен Н.Погодин, А.Островкий һәм башка драматургларның пьесаларын тәрҗемә итә.
Гариф Ахуновның проза әсәрләреннән күбесе русчага тәрҗемә ителә, хикәя һәм повестьлары украин, үзбәк, кыргыз, мари, чуаш, якут һ.б. телләрдә басыла, «Хәзинә» романы казакъча һәм төрекмәнчә тәрҗемәдә нәшер ителә.
Әдәбият өлкәсендәге казанышлары һәм иҗтимагый тормыштагы актив эшчәнлеге өчен Гариф Ахунов 1975 елда Хезмәт Кызыл Байрагы, 1981 елда Халыклар Дуслыгы орденнары белән бүләкләнә, 1972 елда аңа «Россиянең атказанган мәдәният хезмәткәре» дигән мактаулы исем бирелә, ә 1993 елда Татарстан Президенты М.Ш.Шәймиев Указы белән ул «Татарстан Республикасының халык язучысы» дигән мәртәбәле исемгә лаек була. Әдип шулай ук 1998 елдан Татарстан Фәннәр академиясенең шәрәфле академигы дигән мактаулы исем йөртә.
Гариф Ахунов 2000 елның 4 июнендә Казанда вафат була һәм туган ягы Арча зиратына җирләнә.


Расул Гамзатов.
Расу́л Гамза́т улы Гамза́тов (авар. "Расул XIамзатов"; 1923 елның 8 сентябре — 2003 елның 3 ноябре) — мәшһүр авар шагыйре, язучы, публицист, сәясәт эшлеклесе. Дагыстан АССР халык шагыйре.


Габделбәр Гарифҗанов.
Биография.
Ул 1930 елның 9 сентябрендә Нөнәгәр авылында туган. 1948 елда Балтач урта мәктәбен тәмамлый. Укуын С.М.Киров исемендәге Казан химия-технология институтында дәвам итә һәм инженер-технолог белгечлеге алып Таҗикстан ССРның Шураб шәһәрендәге химия заводында эшли. Аның монда үткән үсеш баскычлары — смена җитәкчесе, цех начальнигы урынбасары, заводның өлкән технологы.
1955 елда туган ягына кайта һәм ул вакыттагы Чепья районындагы Г.Димитров исемендәге МТСта мастерской мөдире була, авыл хуҗалыгы агрегатларын ремонтлауның яңа прогрессив методларын тормышка ашыра.
1957 елда ул Пермь өлкәсенең Кизел шәһәрендәге химия заводына эшкә килә. Монда 1961 елга кадәр эшли, смена начальнигыннан заводның баш инженеры дәрәҗәсенә күтәрелә. 1961 елда аны Стәрлетамак синтетик каучук заводына күчерәләр. Ул баш инженер дәрәҗәсенә ирешә, кандидатлык диссертациясе яклый.
Габделбәр Гарифҗанов 1974 елдан Иркутск өлкәсенең Зима шәһәрендә зур химия комплексын төзүгә җитәкчелек итә. 1977 елда диссертация яклап, техник фәннәр докторы гыйльми дәрәҗәсен ала. Химия производствосы үсешенең табигать өчен зур катастрофик нәтиҗәләрен аңлаган хәлдә ул диссертациясен яңа экологик чиста химия җитештерү объектларын төзүгә багышлый.
Галим 1979 елда тулысынча фәнни эшкә күчә һәм Казан химия продуктлары фәнни-тикшеренү институтында эшли башлый. Аның зур практик тәҗрибәсе фәнни-тикшеренү юлларын эзләргә һәм табарга ышанычлы нигез була. Галим монда да экологик чиста җитештерү юлларын һәм ысулларын эзли. Аның җитәкчелегендә техник дәрәҗәсе иң алдынгы чит ил технологияләреннән ким булмаган илледән артык технологик процесс тормышка ашырыла, кырыктан артык төрле чистарту җайланмалары төзелә.
Габделбәр Гарифҗанов үзенең фәнни эшләнмәләре белән Бөтенсоюз халык хуҗалыгы казанышлары күргәзмәсендә катнаша һәм аның ике көмеш медале белән бүләкләнә. 1988 елда аңа Татарстанның атказанган фән һәм техника эшлеклесе дигән абруйлы исем бирелә. Актив фәнни эшчәнлеге өчен 1997 елда Хезмәт Кызыл Байрагы орденына лаек була. Эффектлы экологик чиста технологик процессларны тормышка ашырган өчен аңа СССР Министрлар Советы премиясе бирелә. 1994 елдан — Халыкара информатика академиясе академигы.


Ибраһим Кулиев.
Ибраһим Габделвахит улы Кулиев — татар тел белгече.
Ул 1885 елда Буа шәһәрендә рухани гаиләсендә туган. Буада яшәү мөмкинлекләре тар булганга, әтисе гаиләсе белән Казан шәһәренә күчеп килә. Ибраһим Казанда “ Мәрҗания” мәдрәсәсен тәмамлый һәм типографияләрдә эшләп йөри. Ул үзен, Фатих Әмирханнар даирәсендә, алдынгы татар яшьләреннән икәнен күрсәтә, “Йолдыз”, “Кояш” газеталарында языша. Октябрь революциясеннән соң аның эшчәнлеге Мөселман социалистлар комитеты һәм аның басма органы булган “Кызыл Байрак” газетасы белән бәйле. Ибраһим Кули шулай ук татарча-урысча сүзлекләр төзүдә, тәрҗемәләр өлкәсендә эшли, татар совет матбугатын үстерүдә, татар радиосын булдыруга да күп көч куя. Ул 1937 елгы сталинчыл репрессияләр корбаны булды.


Крис Коламбус.
Кристофер 'Крис' Коламбус (ингл. "Chris Columbus"; 1958 елның 10 сентябрендә туды) — мәшһүр АКШ кинорежиссеры, сценарийлар язучы, продюсер.
Фильмнар белән эшләү «Гремлиннар» фильмы белән башлана. Ул бу фильм өчен сценарий язып, Стивен Спилбергны кызыксындыра. 1984 елда бу фильм төшерелә.
Режиссерлык дебюты Коламбуста 1987 елда төшерелгән «Килүче бала караучы маҗаралары» фильмы булды. 1990 елда Коламбус мәшһүр «Home Alone» ("Өйдә бер ялгыз") гаилә комедиясен төшерә. 1992 елда ул бу фильмның дәвамын төшерә.
Киләсе зур фильмнар арасында «Миссис Даутфайр», «Икейөзъеллык кеше», «Гарри Поттер һәм фәлсәфә ташы», «Гарри Поттер һәм яшерен бүлмә» кебек популяр кинотасмалар.
Бүгенге көндә Крис Коламбус Сан-Франциско шәһәрендә яши, ул өйләнгән, дүрт баласы бар.


ОБСЕ.
ОБСЕ (рус. "Организация по безопасности и сотрудничеству в Европе"), OSCE (ингл. "Organization for Security and Co-operation in E'"urope"; фр. "Organisation pour la sécurité et la coopération en Europe") — иминлек сораулары белән шөгыльләнүче дөньяның иң зур региональ оешмасы. Ул Төньяк Америка, Аурупа һәм Үзәк Азиядә урнашучы 56 илне берләштерә.
Оешма штаб-фатиры Вена шәһәрендә (Австрия) урнаша.


Универсиада.
Универсиа́да, Дөнья студентлары уеннары, Дөнья университетлары уеннары — Халыкара университетлар спорты федерациясе (ФИСУ) җитәкчелегендә студентлар арасында узучы дөньякүләм спорт чарасы.
«Универсиада» сүзе «университет» һәм «олимпиада» сүзләре кушылып барлыкка килгән.
ФИСУ () Универсиаданы халыкара спорт һәм мәдәният фестивале дип билгели.
Универсиада 17-28 яшьтәге студентлар һәм аспирантлар өчен 2 ел саен уздырыла, әһәмияте һәм вәкиллек киңлеге буенча Олимпия уеннарыннан соң икенче урында тора.
Студентлар уеннары җәйге һәм кышкы Универсиадага бүленә.
Тарих.
XIX гасырда спорт аеруча тиз үсеш алгач баштан Бөек Британиядә, ә соңрак Аурупаның башка илләрендә һәм АКШта төрле уку йортлары вәкилләре арасында ярышлар уздыру киң тарала.
Олимпия Уеннары уздырыла башлагач аларга охшаган ярышлар студентлар арасында да оештырыла башлый.
Беренче уеннарның әйдәүчесе булып Франция җәмәгать эшлеклесе, галим, укытучы Жан Петижан (Jean Petitjean) чыга.
1923 елда Парижда Халыкара университетлар спорт конгрессы уздырыла. Конгресста катнашучылар Студентлар арасында дөнья чемпионаты уздырырга кирәк дигән нәтиҗәгә киләләр. Беренче ярышлар ул шул ук елның маенда Парижда уздырыла да.
1924 елда Варшавада (Польша) беренче тапкыр халыкара студентлар чемпионаты үтә. Әлеге чемпионатта спортчы-студентлар җиңел атлетика төрләре буенча ярышалар.
Шул ук елда Халыкара студентлар конфедерациясе оештырыла ().
Конфедерация һәм студентлар тырышлыгы белән II Дөнья сугышына кадәр Аурупаның төрле шәһәрләрендә дөнья студентлары өчен ярышлар уздырылына: Прага (1925), Рим (1927), Дармштадт (1930), Турин (1933), Будапешт (1935), Париж (1937), Монте-Карло (1939).
Римда (Италия) узган (1927 ел) чемпионат программасы футбол, йөзү, фехтование һәм теннис белән баетыла. Катнашучылар саны да арта. Аурупа студентларыннан башка, ярышларга АКШ һәм Гаитидан да студентлар киләләр.
Шуңа да карамастан сугышка кадәрге елларда әлеге чараларда чагыштырмача әз кеше катнаша.
Икенче бөтендөнья сугышы тәмамлангач студентлар арасындагы ярышлар кабат уздырыла башлый.
Казан Универсиадасы эмблемасы һәм билгесе — лалә чәчәге
1948 елда Люксембургта Халыкара университетлар спорты федерациясе (ФИСУ) төзелә һәм ул альтернатив ярышлар — Университет спорты халыкара атналары уздыра башлый: Мерано (1949), Люксембург (1951), Дортмунд (1953), Сан-Себастьян (1955).
Шулай итеп сугыштан соңгы елларда бер юлы ике оешма студентлар арасында халыкара ярышлар оештыру белән шөгыльләнә. Әлеге күренеш илләрнең ике каршы лагерьга бүленүе белән аңлатыла (салкын сугыш башлануы).
1959 елда ИСУ һәм ФИСУ бергә Туринда (Италия) Халыкара студентлар уеннары уздыралар. Әлеге чарада 43 илдән килгән 1400 студент катнаша. Вакыйга хәзерге Халыкара студентлар уеннарына зур этәргеч була. Италия оештыручылары ярышларны Универсиада дип атарга тәкъдим итә. Сәяси тәэсирләрне киметү өчен җиңүчеләр исәбенә милли гимннар түгел, ә студентлар гимны — Гаудеамус Игитур («Gaudeamus Igitur») уйнатырга булалар.
I Кышкы Универсиада 1960 нчы елда Шамонида (Франция) уздырыла.
1973 елда VII Җәйге Универсиада Мәскәүдә үтә.
Татарстан спортчы-студентлары Универсиадаларда бик уңышлы катнашалар. Мисал өчен: 2007 нче елгы Бангкок Универсиадасында (Таиланд) 16 Казан студенты катнашып өч алтын, өч бронза һәм бер көмеш медаль алып кайталар, 2009 нчы елгы Белград Универсиадасында исә Казаннан 11 студент катнаша, шуларның икесе алтын һәм дүртесе көмеш медаль яулый.
Казан Универсиадасы талисманы — канатлы ак барс баласы Юни
2013 елның XXVII Җәйге Универсиадасы уздырылу урыны — Татарстан башкаласы Казан шәһәре.
Универсиада девизы.
Универсиада девизы: Фән — Спорт — Дуслык — Тынычлык.
Универсиада (ФИСУ) эмблемасы һәм байрагы.
Эмблема уртасында U латин хәрефе урнашкан. Аның тирәли, континентлар билгесе булган, зәңгәр, сары, кара, яшел, кызыл төсле биш йолдыз сүрәтләнгән. Олимпия байрагы ак төстә һәм аңа Универсиада (ФИСУ) эмблемасы төшерелгән.
Уеннар талисманы, эмблемасы һәм шигаре.
Уеннар талисманы беренче тапкыр 1981 елның X Кышкы Универсиадада кулланылына. Хәзерге вакытта һәр Универсиаданың үзенең эмблемасы, талисманы, шигаре бар.


Гашура көне.
Гашура көне — мөхәррәм аеның унынчы көне. Шигыйлар бу көнне Кәрбаладагы вакыйгаларга, өченче имам Хөсәен һәм аның тарафдарлары үлеменә багышланган матәмне үткәрәләр. Бу йола мөхәррәмнең 1сеннән 10сына кадәр дәвам итә. Бу көннәрдә мөнаҗәтләр, догалар укыла. Шулай ук шахсәй-вахсәй үткәрелгән.
Сөнниләр бу көнне ураза тотарга тырышалар, чөнки ул бик саваплы булып саналган.


11 сентябрь.
11 сентябрь — Милади тәкъвимендә тугызынчы айның унберенче көне. Ел ахырына кадәр 111 көн кала.


Луи Анри Буссенар.
Луи Анри Буссенар (фр. "Louis Henri Boussenard", 1847 елның 4 октябре — 1910 елның 11 сентябре) — француз язучысы, маҗаралы әдәбият авторы.
Буссенар күп кенә маҗара жанрында язылган романнар, хикәяләр авторы. Capitaine Casse-Cou әсәре исә дөньякүләм популярлык яулый.
1990—2003 елларда «Ладомир» нәшрияты авторның 30 томлык романнар җыентыгын чыгарды.


Хэнз Зиммер.
Хэнз Флориан Зиммер (алм. "Hans Florian Zimmer"; 1957 елның 12 сентябрендә туды) — кинофильмнарга үз музыкасы белән мәшһүр булган алман композиторы.
Хэнз Зиммер күп кенә югарыбюджетлы фильмнарга музыка язды. «Mission: Impossible II», «The Rock», «Гладиатор», «Мисыр принцы», «Пёрл-Харбор», «Мадагаскар», «Мадагаскар 2», «Код да Винчи», «Кариб диңгезе юлбасарлары: Мәет сындыгы», «» кебек фильмнарга музыканы нәкъ ул язды.
1995 елда ул «Арслан Патша» фильмы өчен «Оскар» премиясен ала.


Һиҗри Яңа ел.
Һиҗри Яңа ел — Һиҗри тәкъвиме буенча Ислам динендә билгеләнгән бәйрәм. Беренче мөхәррәм көнне билгеләнә. Бәйрәм Ислам дөньясында зур тантана белән билгеләнмәсә дә, күп кенә мөселманнар бу көнне мәҗлесләр үткәрә, бүләкләр тапшыра, кунакларга йөри.
Мөхәррәм аеның беренче көнендә ураза тоту саваплы була, әмма бу башка айларның беренче көннәрендә дә каралган. 70-80 елларда кайбер дини даирәләрдә Һиҗри яңа ел башлануын мөселманнар берлектә гыйбәдәт, аннары сый-мәҗлес белән билгеләп үткән булган, әмма бу гадәт инде онытылды.


Карачай-Чиркәсия.
Карачай-Чиркәс Республикасы ("Карачай-Чиркәсия",,) — Русия Федерациясе эчендә республика (дәүләт), Русия Федерациясенең субъекты. 1922 елның 12 гыйнварында барлыкка килгән. Башкаласы — Чиркәс шәһәре.
Мәйданы — 14, 1 мең км2. Халык — 427 мең кеше (2010): карачайлар (38,5 %), руслар (38,6 %), чиркәсләр (11,3 %), абазиннар (7,4 %), нугайлар (3,4 %) һ.б. Шәһәрдә — 44,1 %. Нефть химиясе, химия, азык-төлек, җиңел, машиналар төзү, металл эшкәртү, агач эшкәртү, күмер, тау-руда сәнәгатьләре.


Төньяк Осетия.
Төньяк Осетия — Алания Республикасы ("Төньяк Осетия — Алания",) — Русия Федерациясе эчендә республика (дәүләт), Русия Федерациясе субъекты. 1924 елның 7 июлендә барлыкка килгән. Башкаласы — Владикавказ шәһәре.
Мәйданы — 8 мең км2. Халык саны — 701 мең кеше (2010): осетиннар (60,7 %), руслар (23,2 %), ингушлар (5 %), әрмәннәр (2,4 %), комыклар (1,8 %) һ.б. Шәһәрдә — 64,3 %. Төсле металлургия, машиналар төзү, химия, азык тәмлеткеч, җиңел, агач эшкәртү, пыяла сәнәгате үскән. Терек елгасында ГЭСлар каскады. Җирләр сугарулы. Сөт-ит юнәлешендәге терлекчелек алга киткән.


13 сентябрь.
13 сентябрь — Милади тәкъвимендә тугызынчы айның унөченче көне. Ел ахырына кадәр 109 көн кала.


Ибраһим Гази.
Ибраһим Гази, чын исеме Ибраһим Зарифулла улы Мингазиев (1907 елның 4 феврале — 1971 елның 21 феврале) — татар әдәбиятының күренекле вәкиле, проза остасы, тәрҗемәче һәм җәмәгать эшлеклесе, Г.Тукай исемендәге ТР Дәүләт премиясе лауреаты.
Ул 1907 елның 4 февралендә хәзерге Татарстанның Кама Тамагы районы Иске (Олы) Карамалы авылында крәстиян гаиләсендә туа. Бик яшьли ятим калып, бала чактан ук төрле михнәтләр, мохтаҗлыклар күреп үсә. 1919-1924 елларда ул Тәтештәге балалар йортында тәрбияләнә, шунда урта белем ала, шунда комсомол сафына басып, актив җәмәгать эшчәнлеген башлый. 1924 елда яшь егетне Казандагы өлкә партия мәктәбенә укырга җибәрәләр. 1926 елда мәктәпне уңышлы тәмамлагач, Ибраһим Гази башта комсомолның Кукмара волость комитеты секретаре, аннары Мамадыш кантон комитеты секретаре, 1929-1931 елларда исә комсомолның Татарстан өлкә комитетында пропаганда һәм агитация бүлеге мөдире булып эшли. Бер үк вакытта ул Казанда чыга торган «Авыл яшьләре» журналында һәм «Кызыл яшьләр» газетасында мөхәррирлек вазифаларын башкара. 1927 елда Коммунистлар партиясенә әгъза итеп алына. Шушы ук елларда Ибраһим Газиның актив иҗат эшчәнлеге дә башлана. Аның беренче әдәби әсәрләре — лирик парчалары («Көлмә, Идел!», «Соңгы чаң» һ.б.) матбугатта 1929 елда басылып чыга. Шуннан соң иҗат ителгән «Кич алтыда» (1929), «Байраговның көнлек дәфтәреннән» (1930), «Көмеш сулы Нурминкә» (1930), «Бригадир кыз» (1931) кебек хикәя һәм кечкенә повестьларында автор шул чор эшче яшьләренең производстводагы хезмәт энтузиазмын, аларның искелеккә, әхлакый тотнаксызлыкка каршы көрәш картиналарын сурәтләргә омтыла. Сәнгатьлелек җәһәтеннән кимчелекләре булуга карамастан, шул чорның әдәби тәнкыйте бу әсәрләрне яшь авторның яңа кеше образларын иҗат итү юлындагы уңышлы адымы итеп бәяли.
1931-1942 еллар арасында Ибраһим Гази әүвәл Татарстан Язучылар оешмасында, аннары Мәскәүдә марксизм-ленинизм классиклары әсәрләрен милли телләргә тәрҗемә итү буенча махсус курсларда укып кайтканнан соң (1938), озак еллар нәшриятта мөхәррир һәм тәрҗемәче булып эшли, кырыгынчы еллар башында берникадәр вакыт (1941, июль — 1942, август) “Совет әдәбияты” журналының җаваплы редакторы вазифаларын да башкара. Бу елларда ул рус һәм дөнья әдәбиятының аерым үрнәкләрен татар укучысына җиткерү буенча да нәтиҗәле эшли. Антон Чехов, Максим Горький, Михаил Салтыков-Щедрин, Мопассап, Золя кебек классик язучылардан эшләнгән әдәби тәрҗемәләре белән Ибраһим Гази үзен оста, иҗади тәрҗемәче итеп таныта. 1943 елдан башлап җиңү көннәренә кадәр Ибраһим Гази хәрәкәттәге армия сафында, фронтта татар телендә чыга торган «Сталин байрагы», «Кызыл Армия» газеталарында хәрби корреспондент булып хезмәт итә, шундагы кырыс шартларда күпсанлы очеркларын, бер төркем кыска хикәяләрен («Малай белән эт», «Әхмәт бабай», «Авылдаш» һ.б.) һәм «Алар өчәү иде» (1944) исемле повестен яза. Бу әсәрләрдә совет кешеләренең фронттагы батырлыгы, туган ил азатлыгы өчен явыз дошманга каршы көрәш картиналары сурәтләнә. Әдипнең сугыштан соң 1946 елда язылган «Без әле очрашырбыз» исемле повестенда да совет солдатының сугыштагы тарихи батырлыгы, аның бөек гуманизм һәм югары мораль-этик сыйфатлары үзәк тема итеп алына.
Ибраһим Гази әдәби иҗатының иң югары ноктасы сугыштан соңгы чорга - узган гасырның илленче һәм алтмышынчы елларына туры килә. Сугыштан соңгы чорның кырыс шартларында кешеләрнең тыныч хезмәттәге фидакарьлеген яктырткан «Алмагачлар чәчәк ата» повесте (1950), «Тургай картаямы икән?» һәм башка кече күләмле әсәрләрдән соң әдип киң колачлы эпик жанр — роман жанрында актив эшли башлый. 1956 елда ул Татарстан нефтьчеләренең хезмәтен, нефть җирендә яңа профессия кешеләре катлавы тууын сурәтләгән «Гади кешеләр» дигән романын тәмамлый. Катлаулы сюжетка корылган бу роман җанлы тормыш күренешләре, истә калырдай кеше образлары һәм, иң мөһиме, тел-сурәтләү чараларының халыкчан нәфислеге белән җәлеп итә. Роман үз заманының әдәби тәнкыйтендә нефть темасын яктырткан беренче күләмле проза әсәре буларак билгеләп үтелә.
Ибраһим Газиның эпик жанрдагы иң зур әсәре — «Онытылмас еллар» трилогиясе. Бу әсәрне әдип гомере буе эшли. Аның башлангычы «Балконлы йортта» исеме белән әле сугышка кадәр үк (1934) басылып чыга. 1940 елда «Совет әдәбияты» (хәзерге «Казан утлары») журналында «Авыл җыены», «Патшаны төшергәч», «Озын Миңнулла» исемнәре астында аның тагын аерым бүлекләре басыла. Сугыштан соң автор үз күңелендә күптәннән иҗади бөреләнеп килгән бу әсәргә яңадан әйләнеп кайта һәм 1949-1966 еллар дәвамында бер-бер артлы аның өч кисәген («Малай чак», «Икмәк, винтовка һәм мәхәббәт», «Канатланыр чак») бастырып чыгара. Трилогия аерым-аерым китаплар рәвешендә рус теленә тәрҗемәдә дә дөнья күрә.
«Онытылмас еллар» — гомумсовет әдәбияты мәйданында тарихи-рево-люцион роман исеме белән аерым бер жанр буларак формалашкан эпик әсәрләрнең татар әдәбиятындагы матур бер үрнәге. Эчтәлеге белән ул татар халкы тормышындагы зур бер тарихи чорны иңли. Трилогиянең һәр кисәгендә Татарстан җирендә булган чын тарихи вакыйгалар һәм революцион көрәш эпизодлары тасвирлана. Беренче кисәктә инкыйлабкача татар авылы тормышы, крестияннәрнең көнкүреше, җирсезлектән һәм социаль гаделсезлекләрдән бөлгенлеккә төшүләре бәян ителгән булса, икенче кисәктә 1917 елгы Февраль һәм Октябрь вакыйгалары һәм Гражданнар сугышы күренешләре, азатлык һәм бәхетле киләчәк өчен көрәшкә күтәрелгән халык улларының гыйбрәтле язмышлары тасвирлана; өченче кисәк исә, нигездә, әсәрнең баш каһарманы Хәлимнең аңлы кеше булып җитлегүен, авылда хосусый хуҗалыкларны күмәкләштерү елларында аның яңа тормыш өчен башкарган эш-гамәлләрен, сөйгән кызы Кафия белән булган саф мәхәббәт хисләрен, канатлы күңел кичерешләрен сурәтләүгә багышланган.
«Онытылмас еллар» трилогиясе өчен Ибраһим Гази 1969 елда Татарстан Республикасының I". Тукай исемендәге Дәүләт премиясенә лаек була.
Язучылык хезмәте һәм иҗтимагый тормышта актив эшчәнлеге өчен ул шулай ук Хезмәт Кызыл Байрагы һәм ике тапкыр «Почет Билгесе» орденнары белән бүләкләнә.
Ибраһим Гази 1971 елның 21 февралендә Казанда вафат була. Кабере Казанның Арча кырындагы рус зиратында.


14 сентябрь.
14 сентябрь — Милади тәкъвимендә тугызынчы айның ундүртенче көне. Ел ахырына кадәр 108 көн кала.


15 сентябрь.
15 сентябрь — Милади тәкъвимендә тугызынчы айның унбишенче көне. Ел ахырына кадәр 107 көн кала.


Кәрим Тинчурин.
Кәрим Гали улы Тинчурин — татар драматургиясенең классигы, күренекле артист һәм режиссер.
Кәрим Тинчурин 1887 елның 15 сентябрендә хәзерге Пенза өлкәсенең Бедный Демьян районы Таракан (Белоозерка) авылында крестьян гаиләсендә туа. Күрше авыл мәдрәсәсендә башлангыч белем алганнан соң, ул 1900 елда Казанга килә һәм төрле яллы эшләрдә бераз акча туплагач, “Мөхәммәдия” мәдрәсәсенә укырга керә. 1905 елгы революцион хәрәкәттә катнаша, протест йөзеннән мәдрәсәне ташлап чыга. Шуннан соң төрле эшләрдә ялланып эшли – урман каравылчысы була, соңга таба Түбән Новгородта мөгаллимлек итә. Хикәяләр, новеллалар, шигырьләр яза башлый. Ул Габдулла Кариев, Сәхибҗамал Гыйззәтуллинна-Волжская, Касыйм Шамильский, кыскасы, «Сәйяр» труппасына тупланган, татар театрының нигез ташын салган кыю йөрәкле артистларның олы һәм мактаулы эшләрен күрә, алар белән таныша. Галиәсгар Камал пьесасы буенча куелган спектакльләр аны таң калдыралар, һәм ул 1910 елны «Сәйяр» труппасына хезмәткә керә.
Дөрес, әле ул театрда эшли башлаганчы — 1906 елда ук сәхнә әсәрләре яза башлый. “Беренче чәчәкләр”, “Назлы кияү”, “Йосыф-Зөләйха” кебек әсәрләре аны драматург итеп таныта. Соңрак ул үзе «Сәйяр» труппасын җитәкли. 1922 елда Татар дәүләт театрын оештыра. Үзе да спектакльләрдә артист буларак катнаша. Бер үк вакытта бик күп әсәрләр иҗат итә. «Сакла, шартламасын!», «Казан сөлгесе», «Сүнгәң йолдызлар», «Тутый кош», «Американ», «Җилкәнсезләр» кебек комедияләр; «Зәңгәр шәл», «Ил», «Кандыр буе» музыкаль драмалары аның талантының олы һәм киң колачлы булуы турында сөйли.
Кәрим Тинчуринның гомере вакытсыз өзелә. Ул — шәхес культы корбаны.


Таҗи Гыйззәт.
Таҗи Гыйззәт — күренекле татар драматургы һәм актер.
Тормыш юлы һәм иҗаты.
Ул 1895 елның 15 сентябрендә Әгерҗе районының Барҗы Омга авылында туа. 14 яшенә кадәр мәдрәсәдә укыганнан соң, Бондюг, Воткинск, Ижевск заводларында эшли. 1919–1922 елларда аның артистлык сәләте ачыла. Самарада З.Солтанов оештырган драма студиясендә укыганнан соң, Таҗи Гыйззәт Татар Дәүләт академия театрында артист булып эшли башлый, әдәби иҗат белән дә шөгыльләнә. Үз гомерендә 37 пьеса иҗат итә. Шуларның күбесе Татар Дәүләт академия театрында зур уңыш белән бара. Шундыйлардан «Чаткылар», «Ташкыннар», «Бишбүләк», «Таймасовлар», «Чын мәхәббәт», «Наемщик», «Изге әманәт» кебек әсәрләрен күрсәтергә мөмкин.
Әдәбият өлкәсендәге хезмәтләре өчен ул ике тапкыр “Почет билгесе” ордены белән бүләкләнә, Русиянең һәм Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе дигән мактаулы исемнәргә лаек була. 1955 елда вафат.


Байрон Ишморатов.
Байрон Ишморатов — танылган татар галиме, профессор.
Тормыш юлы.
Ул 1935 елның 15 сентябрендә Әлмәт районының Миңнебай поселогында туган. 1953 елда ул Балтач урта мәктәбен тәмамлый һәм М.В.Ломоносов исемендәге Мәскәү дәүләт университетының чит илләрнең икътисадый һәм сәяси географиясе факультетына укырга керә. 1958 елда укуын тәмамлап ВЛКСМның Яшел Үзән шәһәр комитетында инструктор булып эшли башлый. 1960 елда читтән торып Үзәк комсомол мәктәбен тәмамлый. 1959-1961 елларда — ВЛКСМның Яшел Үзән шәһәр комитетының беренче секретаре. 1961-1962 елларда шул ук районның Олы Карауҗа урта мәктәбе директоры була.
1962 елда Байрон Ишморатов СССР Фәннәр академиясенең Себер бүлегенең Себер һәм Ерак Көнчыгыш фәнни-тикшеренү институты аспирантурасына чакырыла. Аспирантураны тәмамлап 1965-1978 елларда кече фәнни хезмәткәр, өлкән фәнни хезмәткәр була. 1978 елдан — институтның фәнни лабораториясе мөдире.
Байрон Ишморатов 1969 елда кандидатлык, 1980 елда — докторлык диссертацияләрен яклый. 1992 елдан — профессор. 700дән артык фәнни хезмәт авторы. Шулар арасында «Җитештерү көчләренең региональ системалары (Географик анализның методологик нигезләре)» исемле зур монография (Новосибирск,1979). Берничә коллектив монографиянең автордашы, 12 фәнни китапның баш редакторы. «География һәм табигать ресурслары» журналының редколлегия әгъзасы.
Байрон Ишморатов яшь галимнәр тәрбияләүгә дә зур игътибар бирә. Аның җитәкчелегендә 4 докторлык, 15 кандидатлык диссертациясе якланган, алар арасында ерак чит ил вәкилләре дә бар. Күп фәнни хезмәтләре башка телләргә тәрҗемә ителеп чит илләрдә басылган.
Киң җәмәгать эше алып бара. КПССның Новосибирск өлкә конференциясе делегаты. Берничә мәртәбә район Советы депутаты итеп сайланды.


Халыкара демократия көне.
Халыкара демократия көне (ингл. "International Day of Democracу", исп. "Día Internacional de la Democracia", фр. "la Journée internationale de la démocratie", рус. "Международный день демократии") — ел саен 15 сентябрь көнне билгеләнгән көн. 2008 елдан бирле үткәрелә. Демократияне үстерү һәм ныгыту максатыннан оештырылды.


Гринпис.
Әлеге илләрдә Гринпис вәкилчелеге бар
Гринпи́с (ингл. "Greenpeace" — «яшел тынычлык») — табигатьне саклау максатыннан төзелгән халыкара иҗтимагый оешма. Ванкуверда 1971 елның 15 сентябрендә Дэвид Мактаггарт тарафыннан оештырыла.
Оешманың төп максаты — глобаль экологик проблемаларын чишүгә ирешү, шушы проблемаларга хөкүмәт һәм җәмгыять игътибарын арттыру.
Гринпис финанс ярдәмне фәкать фикердәшләр тарафыннан ала, принципиаль рәвештә дәүләт структураларыннан, сәяси фиркәләрдән, бизнестан акча алмый.
Гринпис ММЧ игътибарын кызыксындырган зур акцияләр белән мәшһүр. Оешма үзе экологик җинаять урыннарында була, җәмгыятькә бәйсез һәм дөрес мәгълүматны җиткерергә тырыша.


Рөстәм Хәмитов.
Рөстәм Зәки улы Хәмитов (1954 елның 18 августы, РСФСР, Кемеров өлкәсе, Драченино авылы) — Русия сәясәтчесе, 2010 елның 19 июленнән башлап Башкортстан Республикасы президенты.
Тормыш юлы.
Хәмитов Рөстәм Зәки улы 1954 елның 18 августында Кемерово өлкәсенең Ленинск-Кузнецк районы Драченино авылында туган. 1977 елда Бауман исемендәге Мәскәү югары техник училищесын «инженер-механик» белгечлеге буенча тәмамлый. Техник фәннәр докторы.
Хезмәт юлын Уфа моторлар җитештерү берләшмәсендә башлый.
1978–1986 елларда Уфа авиация институтында эшли.
1990 елда аны Башкорт АССРы Югары Советына депутат итеп сайлыйлар. Югары Советның экология, табигать ресурсларын нәтиҗәле файдалану буенча комиссиясе рәисе була.
1994–1996 елларда — Башкортстанның тирә-як мохитне саклау буенча министры, 2000–2003 елларда — РФ Президентының Идел буе федераль округындагы тулы хокуклы вәкиле аппаратында БР буенча баш федераль инспектор.
2004 елда ул Су ресурсларының федераль агентлыгы җитәкчесе итеп тәгаенләнә.
2009 елның июленнән — «РусГидро» җәмгыяте идарәсе әгъзасы.
Гаиләсе.
Өйләнгән, ике баласы бар. Хатын - Гөлшат Гафур кызы, профессиясе буенча табиб. Улы - Камил Хәмитов. Кызы - Нурия Хәмитова. Балалары Мәскәүдә яшиләр һәм шунда эшлиләр.


Бартимеус трилогиясе.
Бартимеус трилогиясе (ингл. "The Bartimaeus Trilogy") — Джонатан Страуд тарафыннан язылган фэнтези жанрындагы романнар сериясе. Трилогиягә өч китап керә: «Сәмәрканд амулеты», «Голем күзе» һәм «Птолемей капкалары». Китапта сурәтләнгән вакыйгалар альтернатив дөньяда булган Англиядә бара. Китапта сихерчеләр һәм җеннәр сурәтләнә.
«Сәмәрканд амулеты» китабы 2003 елда чыкты. «Голем күзе» исә дөньяны 2004 елда күрә. «Птолемей капкалары» исемле өченче китап Бөекбританиядә 2005 елда чыга. Китап татар теленә тәрҗемә ителмәгән.


Маршалл Утраулары.
Марша́лл Утраулары́ Җөмһүрияте́ (марш. "Aolepān Aorōkin M̧ajeļ", ингл. "Republic of the Marshall Islands") — Микронезиядә урнашкан дәүләт.


Кайбыч районы.
Кайбыч районы - Татарстанныж көнбатышында урнашкан муниципаль район.
Административ үзәге - Олы Кайбыч авылы.
Тарих.
Район 1991 елның 19апрелендә Апас районыннан бүленеп чыга.
География.
Район Чуаш Республикасы, Апас, Югары Ослан, Яшел Үзән районнары белән чиктәш.
Район территориясы 995, 40 квадрат километр. Район аша Күбнә, Зөя елгалары ага.
Халык.
Район халкы - 16 мең кеше. Кайбыч районында 56 торак пункт һәм 17 авыл җирлеге урнашкан.


16 сентябрь.
16 сентябрь — Милади тәкъвимендә тугызынчы айның уналтынчы көне. Ел ахырына кадәр 106 көн кала.


Ньяса күле.
Мала́ви яки Нья́са — Үзәк-көнчыгыш Африкада урнашкан күл. Күл көньяктан төньякка сузыла, озынлыгы 560 км. Күл тирәнлеге 706 м.
Күл зурлыгы — 560×75 км. Мәйданы 29,6 мең км². Күләме 8,4 мең км³.


Папуа — Яңа Гвинея.
Па́пуа — Яңа́ Гвине́я, тулы исеме Па́пуа — Яңа́ Гвине́я бәйсе́з дәүләте́ ((шулай ук,),) — Океанлыкта урнашучы дәүләт. Тын океанның көньяк-көнбатыш өлешендә урнаша. Мәйданы — 462 840 км². Халык саны — якынча 6 млн кеше. Шәһәр халкы саны — 15,2 % (1991). Административ яктан дәүләт 20 виләяткә бүленә. Башкаласы — Порт-Морсби шәһәре. Милләтләр дуслыгына керә. Канун чыгару органы — Милли парламент.


17 сентябрь.
17 сентябрь — Милади тәкъвимендә тугызынчы айның унҗиденче көне. Ел ахырына кадәр 105 көн кала.


Масаока Сики.
Масаока Сики (яп. 正岡 子規?, 1867 елның 17 сентябре — 1902 елның 19 сентябре) — япон шагыйре, язучы, әдәби тәнкыйтьче һәм шигърият теоретигы. Чын исеме — Масаока Цунэнори (яп. 正岡 常規).


18 сентябрь.
18 сентябрь — Милади тәкъвимендә тугызынчы айның унсигезенче көне. Ел ахырына кадәр 104 көн кала.


Алмаз Хәмзин.
Алмаз Хәмзин — татар композиторы, артист.
Ул 1947 елның 18 сентябрендә Түбән Кама районының Ташлык авылында туган. Алмазның җыр дөньясына кереп китүе – аның укытучысына бәйле. Зыятдин Билалович физика укытучысы булуына карамастан, бик оста музыкант-баянчы, шәп спортчы икәнен әйтеп торасы да юк, укучысына Салих Сәйдәшевның барлык җырларын да өйрәтеп бетергән кеше. Алмаз Хәмзин укып-ташлап өч институтны бетерә: Авыл хуҗалыгы институты, төзүчеләр институты, педагогика институты. Соңгысында музыка факультетын тәмамлау аңа берничә һөнәр үзләштерергә мөмкинчелек бирә: композитор, режиссер, редактор.
Алмаз Хәмзин үзен төрле эшләрдә сынап карый: заводларда, төзелешләрдә, мәктәптә укыта, 13 ел буе “Саз” ансамблендә эштән соңгы буш вакытларда җырлап йөри, филармониядә режиссер булып эшли.
Язган әйберләре байтак: бер китаплык юморескалар, йөздән артык пьесалар, җырлар. Үзе язган күп җырларны ул, гадәттә, ничек башкарырга кирәклеген өйрәтеп бирә. Оста гына җырчылар тыңлап карыйлар да, аның кебек җырлый алмаганын аңлыйлар, шуңа күрә ул кайбер җырларны үзе башкара.
Гаиләле. Өч баласы бар. Әтисенең таланты балаларга да күчкән дияргә була, мәсәлән, кызы Алия Хәмзина татар эстрадасында хәзерге көндә иң популяр җырчылардан берсе.


Sergey Darkin (speedway).
__NOTOC__


Мөслим районы.
Мөслим районы - Татарстанның көнчыгышында урнашкан район. Башкортстан белән чиктәш. 1930 елның 10 августында оештырыла. 1963 елның 1 февраленнән бетерелә, территориясы Сарман һәм Минзәлә районнарына күчерелә. 1965 елда кире төзелә.


Кирибати.
Кириба́ти Җөмһүрияте́ (кириб. "Ribaberikin Kiribati", ингл. "Republic of Kiribati") — Тын океанда, Полинезия һәм Микронезиядә урнашкан дәүләт. Төньяк-көнбатышта Маршалл Утраулары, Федератив Микронезия Штатлары территориаль сулары белән, көнбатышта һәм көньяк-көнбатышта Науру, Сөләйман Утраулары һәм Тувалу территориаль сулары белән, көньякта һәм көньяк-көнчыгышта Токелау, Кук утраулары һәм Француз Полинезиясе территориаль сулары белән чиктәш. Дәүләт составына 33 кечкенә атолл керә, аларның унөчесендә генә яшиләр. Гомуми мәйдан — 726,34 км². Халык саны — якынча 92 533 кеше. Башкаласы — Көньяк Тарава.


Халыкара икътисадый хезмәттәшлек һәм үсеш оешмасы.
Халыкара икътисадый хезмәттәшлек һәм үсеш оешмасы – "ИХҮО" – ("ингл.OECD (Organisation for Economic Co-operation and Development) рус. ОЭСР (Организация экономического сотрудничества и развития)") — демократия һәм ирекле базар икътисадын таныган дәүләтләрне берләштергән халыкара икътисадый оешма.
Оешма 1948 елда Маршалл планы буенча Аурупа өчен төзелә. Штаб-фатиры Парижда урнаша. 2006 елдан оешманың генераль сәркатибы — Хосе Анхель Гурриа Тревиньо (Мексика иленнән).


Тәблигъ җәмәгате.
Тәблигъ җәмәгате — (,) – Һиндстанда 1926 елда Мәүлана Мөхәммәт Ильяс әл-Кандәһләви тарафыннан оештырылган гайре сәяси дини хәрәкәт. Төп максаты итеп мөселман халыклар арасында Исламча яшәү рәвешен торгызуны куя.


19 сентябрь.
19 сентябрь — Милади тәкъвимендә тугызынчы айның унтугызынчы көне. Ел ахырына кадәр 103 көн кала.


Гөлсем Мөхәммәдова.
Гөлсем Даут кызы Мөхәммәдова — татар язучысы.
Ул 1903 елның 19 сентябрендә Әстерхан шәһәрендә туа.
Бала чагыннан ук татарча һәм русча камил тәрбия ала, соңга таба медицина институтын тәмамлап, фәннәр кандидаты дигән гыйльми дәрәҗәгә ирешә. Гөлсем Даут кызы Мөхәммәдеваның озын гомер юлы турыдан-туры Галимҗан Ибраһимов шәхесе һәм аның иҗат биографиясе белән бәйле дияргә була. Ул – классик әдипнең беренче хатыны һәм аның тарихи әсәрләрен рус теленә беренче тәрҗемә итүче. Утызынчы еллардагы репрессияләрдән соң, ул Кырымда, аннан Урта Азиядә яши һәм Казанга янә 1977 елда гына кайта. Гомеренең егерме-утыз елын Гөлсем Мөхәммәдева тулысынча Галимҗан Ибраһимовның тормышын һәм иҗатын өйрәнүгә, аның турында документаль әсәрләр язуга багышлый. Укучылар тарафыннан җылы каршы алынган "Зур тормыш" (1968), "Яшьлек көннәре" (1975), "Эзләнүләр" (1987), "Олы юл" (1994) исемле документаль китаплар әнә шул максатчыл иҗат омтылышының бәрәкәтле нәтиҗәләре булып торалар.
Гөлсем Мөхәммәдева 1988 елның 11 мартында Казанда вафат булды.


Рейхстаг.
Рейхста́г (алм. "Reichstag" — «Империя җыелышы») — Берлинда урнашкан мәшһүр тарихи бина. 1894—1933 елларда бу бинада Алмания парламенты җыелды. 1999 елдан бирле исә монда Бундестаг (Хәзерге парламент) урнаша.
Бина Франкфурт архитекторы Пауль Валлот проекты буенча 1884—1894 елларда төзелде.
1945 елда бинага Җиңү байрагын элделәр.


Марс Әминов.
Марс Әмин улы Әминов — Алтынчы чакырылыш Татарстан Югары Шурасы депутаты, тракторчы.
Биография.
1938 елда ТАССРның Актаныш районы Иске Кормаш авылында туган.
Җидееллык белем алгач, ул 1954-1956 елларда туган колхозында прищепщик булып эшли. Аннан Иске Кормаш машина-трактор станциясендә тракторчы була. 1958 елда Марс Әминов Ямашта механизаторлар хәзерләү мәктәбен тәмамлый. Шуннан бирле ул Минзәлә производство идарәсенең «Үрнәк» колхозында тракторчы булып эшли.
Әминов колхозда авторитет казана, депутатларның район һәм авыл Советлары депутаты, җәмәгать эшләрендә актив катнаша.
150нче номерлы Иске Сәфәр сайлау округы хезмәт ияләре Марс Әмин улы Әминовны бердәм рәвештә Татарстан АССРның алтынчы чакырылыш Югары Советына депутатлыкка кандидат итеп күрсәтәләр. 1963 елда ул депутат итеп сайланды.
Марс Әминов 1973 елда вафат булды.


20 сентябрь.
20 сентябрь — Милади тәкъвимендә тугызынчы айның егерменче көне. Ел ахырына кадәр 102 көн кала.


Заһит Хәбибуллин.
Заһит Хәбибуллин — татар композиторы.
Ул 1910 елның 20 сентябрендә Орск шәһәрендә туа. Шундагы балалар йортында тәрбияләнә. Музыка белән дә шунда таныша. 1927 елда Казанга килә. Биредә музыка техникумының скрипка классында укый. Аннары Мәскәү консерваториясе каршында ачылган татар опера студиясен тәмамлый. Муса Җәлил белән бергә “Сагыну” җырын яза. Соңрак “Язгы җилләр” һәм “Раушан” балетларын иҗат итә.
Композиторның 50 еллардагы иҗаты республика театрлары белән бәйле. Ул җыр жанрында да актив эшли. Аның олылар өчен язган “Батыр егеткә” (Ә.Ерикәй сүзләре), “Сайра син,тургай” (Г.Насрый сүзләре), “Бормалы су” (Нәкый Исәнбәт сүзләре), “Баулылар” (Нури Арсланов сүзләре), “Яшьлек җыры” (Шәйхи Маннур сүзләре), “Казах дустыма” (Сибгат Хәким сүзләре), балаларга багышланган “Ана белән бала”, “Пионерлар маршы”, “Яшел чыршы”, “Туган илебез” һ.б. шундый җырлары аеруча киң таныла.
Заһит Хәбибуллин 1983 елда вафат була.


Котып балкышы.
Поляр балкышы (лат. "Aurora Borealis, Aurora Australis") — планета атмосферасының өске өлешенең балкышы (люминесценция).
Җир шарында балкыш күбесенчә полюсларда күзәтелә. Башка Кояш системасы планеталарында исә балкыш ешрак була.


21 сентябрь.
21 сентябрь — Милади тәкъвимендә тугызынчы айның егерме беренче көне. Ел ахырына кадәр 101 көн кала.


Айрат Гафаров.
Айрат Гафаров — татар галиме, профессор.
Ул 1936 елның 21 сентябрендә Алабуга шәһәрендә туган. Тиздән Гафаровлар гаиләсе әтисе җаваплы эшкә беркетелү сәбәпле Балтачка килә һәм Айрат 1944-1952 елларда Балтач урта мәктәбендә укый. Урта белемне 1954 елда Казан шәһәренең икенче мәктәбендә ала. Укуын Казан химия-технология институтында дәвам итә. 1959 елда югары белемле инженер Пермь шәһәрендәге полимер материаллар фәнни-тикшеренү институтына җибәрелә. 1972 елга кадәр шушында инженер, өлкән инженер, фәнни группа җитәкчесе, өлкән фәнни хезмәткәр баскычларын үтә. Монда ул актив фәнни эш белән шөгыльләнә. Азотлы органик кушылмаларның химиясе һәм технологиясе, актив өслекле матдәләр, коррозия ингибиторлары — менә аның фәнни эзләнүләр диапазоны.
1964 елда кандидатлык, 1978 елда докторлык диссертацияләре яклый.
1972 елда Айрат Гафаров Казанга кайта, химия продуктлары фәнни тикшеренү институтында лаборатория мөдире була. 1982 елда Казан химия-технология институтының кафедра мөдире итеп сайлана. 1986 елдан — институтның профессоры.
Айрат Гафаровның 200гә якын фәнни хезмәтләре бар — шуның арасында бер монография, 90нан артык мәкалә, 100гә якын уйлап табулар. Яшь галимнәр тәрбияләүгә зур игътибар бирә.


Халыкара тынычлык көне.
Халыкара тынычлык көне (ингл. "International Day of Peace", фр. "Journée internationale de la paix", рус. "Международный день мира") — 21 сентябрь көнне билгеләнгән БМО көне. 2002 елдан бирле билгеләнә. БМО Генераль Ассамблеясенең 36нчы сессиясендә расланды.
Бу көнне бөтен илләргә сугыштан һәм ут ачудан туктарга тәкъдим ителә.


Вальтер Скотт.
Сэр Ва́льтер Скотт (ингл. "Walter Scott"; 1771 елның 15 августы — 1832 елның 21 сентябре) — бөтен дөньяга танылган шотланд язучысы, шагыйрь, тарихчы. Тарихи роман жанры нигезләүчесе. Аның феноменаль хәтере булган.


Герберт Уэллс.
Ге́рберт Джордж Уэ́ллс (ингл. "Herbert George Wells"; 1866 елның 21 сентябре — 1946 елның 13 августы) — британ язучысы, публицист. Күп кенә популяр фәнни-фантастик әсәрләр авторы. «Вакыт машинасы», «Дөньялар сугышы», «The Invisible Man» кебек романнар аның тарафыннан язылган. Фабианлык тарафдары. Тәнкыйди реализм остасы.


Саба районы.
Саба́ районы́ () — Татарстанның төньягында урнашкан муниципаль район.
1930 елның 10 августында төзелә. 1991 елда Теләче районы бүленеп чыга. Үзәге Байлар Сабасы.
Район башлыгы — Татарстанның икече президенты Рөстәм Миңнехановның энесе Рәис Миңнеханов.


22 сентябрь.
22 сентябрь — Милади тәкъвимендә тугызынчы айның егерме икенче көне. Ел ахырына кадәр 100 көн кала.


23 сентябрь.
23 сентябрь — Милади тәкъвимендә тугызынчы айның егерме өченче көне. Ел ахырына кадәр 99 көн кала.


Нияз Даутов.
Нияз Даутов — татар опера җырчысы, Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясе лауреаты, РСФСРның халык артисты.
Ул 1913 елның 23 сентябрендә Казанда Комаров Завод (Комзавод) авылының атаклы сәүдәгәре Курамша Даутов гаиләсендә туган. Балачагы әби-бабайлары янында Комзавод авылында уза. 1930 елда Казанда урта мәктәп тәмамлый һәм бераз вакыт укытучы булып эшли. Мәскәү шәһәренә килеп Мәскәү университетының биология факультетына укырга керә, 1938 елда Мәскәү консерваториясе каршындагы Татар Опера студиясен, ә 1953 елда Урал Консерваториясен тәмамлый. 1943—1956, 1960—1964 елларда — Свердловск шәһәрендә урнашкан Опера һәм балет театрында солист һәм режиссер. 1965—1975 елларда — Чиләбе шәһәрендә урнашкан Опера һәм балет театрында баш режиссер. 1956—1960 һәм 1975 елдан 1986 елга кадәр — Татар Опера һәм балет театрында баш режиссер һәм солист. 1975—1986 елларда — Казан консерваториясендә опера җырчыларын әзерләү кафедрасында мөдир вазифаларын алып бара. РСФСРның халык артисты (1957), Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясе лауреаты (1958). Нияз Даутовның иң беренче зур роле Чайковскийның “Евгений Онегин” операсында Ленский роле, Гуноның “Ромео һәм Джульетта» операсында Ромео роле, «Риголето»да Альфред һ.б. Искиткеч тавышы һәм актерлык таланты җырчыга Свердловск, Чиләбе, Казан шәһәрләрендәге опера сәхнәләрендә зур уңышлар алып килде. Ә инде “Сильва” исемле фильмында Эдвин ролен уйнаганнан соң, Нияз Даутов бөтен дөньяга танылды. 1956—1960 һәм 1975—1986 елларда Нияз Даутов — Муса Җәлил исемендәге Опера һәм балет театрында солист һәм баш режиссёр булып эшли.
Нияз Даутов 30 ел режиссерлык эш алып бару нәтиҗәсендә төрле шәһәрләрдә илкүләм опера классика жанрына кергән 80 артык спектакль куйган, шулардан – “Кармен", "Чио-Чио-сан", "Богема", "Пиковая дама", "Отелло", "Борис Годунов". Шулай ук ул татар композиторларның әсәрләрен дөньякүләм дәрәҗәсенә күтәрде (Н.Җиһановның "Алтынчәч", Х.Вәлиуллинаның "Самат", Р.Гобәйдуллинныың ”Җиһангир", һ.б.). Моннан тыш, үзе куйган спектакльләрдә Н.Даутов төп партияләрен оста итеп башкара алды.
Танылган опера җырчысының гомере кинәт 1986 елда өзелде.


Шамил Рәкыйпов.
Шамил Җиһанша улы Рәкыйпов — татар язучысы.
Ул 1929 елның 23 сентябрендә Татарстанның Чүпрәле районы Яңа Чокалы авылында игенче гаиләсендә туа.
1943 елда авыл мәктәбенең җиде сыйныфын бетерүгә хезмәт юлын башлап җибәрә: әүвәл туган авылында гади колхозчы, трактор бригадасы учетчигы, аннары 1950 – 1954 елларда Донбасста һәм Урал, Красноярск якларында таш чыгаручы, шахтада бурильщик, балта остасы, бетончы, электросварщик хезмәтләрендә була. 1955 елда Казанга килә һәм 1957 елның җәенә кадәр трамвай паркында электрик-моторист булып эшли. Аннары аны сәләтле журналист буларак, “Татарстан яшьләре” газетасына эшләргә чакыралар. Монда ул башта әдәби хезмәткәр, тәрҗемәче, соңыннан төп хезмәтеннән аерылмыйча, кичке урта мәктәпне һәм КДУның журналистика бүлеген тәмамлый. 1966 елда ул Татарстан китап нәшриятының яшьләр – балалар әдәбияты редакциясе мөдире итеп билгеләнә.
Беренче әдәби иҗат тәҗрибәләре – очерк, хикәя һәм сәхнә әсәрләре – матбугатта 1956 елдан күренә башлый.
Шамил Рәкыйпов, язучы буларак, укучыларга сәнгатьчә эшләнгән документаль проза әсәрләре белән киңрәк билгеле. Ул иҗат иткән документаль очерк, хикәя һәм повестьларның барысын да үзәк бер тема – Бөек Ватан сугышы һәм аның үлемсез каһарманнары темасы берләштерә. 1967 елда аның татар халкының тугрылыклы улы – Александр Матросов һәм Газинур Гафиатуллиннарның тиңдәшсез батырлыгын кабатлаган Барый Шәвәлиев турында “Чәчәкләр сөйли белә” исемле повесте басылып чыга. Шулай ук Иван Кабушкин турындагы “Кайда син, Жан?” (1968), татарлардан беренче буларак Герой исеме алган Гыйльфан Батыршин һәм аның сугышчан дусты Иван Чернопятко турындагы “Таңнар һаман матурмы?” (1969), данлыклы хатын-кыз очучылар Мәгубә Сыртланова, Ольга Санфирова һәм аларның полкташларының батырлыгына багышланган “Кызлар-йолдызлар” (1972) һ.б. әсәрләрен дә укучылар яратып каршы алды.


Сарман районы.
Сарма́н районы — Татарстан Республикасының муниципаль районы. Административ үзәге — Сарман авылы.
Төньякта район Тукай районы белән, көнчыгышта Азнакай һәм Мөслим районнары, көньякта Әлмәт районы, көнбатышта исә Зәй районы белән чиктәш. Сарман районы мәйданы 1385,2 км² тәшкил итә.
1920 елга кадәр Сарман районы җирләре Уфа губернасы Минзәлә уездына кергән иде. 1920 елда исә уезд ТАССР составына керде. Сарман районы 1930 елның 10 августында оешкан.


Гакыйль Сәгыйров.
Гакыйль Шәрифулла улы Сәгыйров — күренекле татар шагыйре, рәссам.
Ул 1938 елның 16 февралендә туа.
«Тормыш җиле», «Айбагарлар», «Кабатланмас моң», «Неповторимая мелодия», «Ике кояш», «Шатлыклы иртә», «Йөрәк сере» шигырьләр һәм рәсемнәр җыентыклары татар һәм әдәбият дөньясында мирасыбызны баеткан кадерле китапларга әверелде.
Гакыйль Сәгыйров Шәйхи Маннур, Сәхаб Урайский, Гаяз Исхакый исемендәге әдәби премияләр, рәсемнәре өчен халыкара «Филантроп» бүләге лауреаты.
Шагыйрь 2009 елның 29 июлендә вафат була.


Теләче районы.
Теләче районы — Татарстан Республикасының муниципаль районы.
Район үзәге — Казаннан 78 км ераклыкта урнашкан Теләче авылы.
Теләче районы төньякта Саба районы белән, көнчыгышта Мамадыш районы, көньяк-көнчыгышта Балык Бистәсе районы, көньяк-көнбатышта Питрәч районы, төньяк-көнбатышта Арча районы белән чиктәш. Район җирендә Меша елгасы ага.


25 сентябрь.
25 сентябрь — Милади тәкъвимендә тугызынчы айның егерме бишенче көне. Ел ахырына кадәр 97 көн кала.


Әзһәр Габиди.
Әзһәр Габиди — татар шагыйре.
Шагыйрь 1926 елның 25 сентябрендә Татарстанның Сарман районы Чукмарлы авылында туа. Гаиләдә өченче бала булганга күрә, ул авыл тормышының бөтен авырлыкларын үз җилкәсендә татый. Әзһәр Габиди — Бөек Ватан сугышында катнаша, 17 яшьтә ул армия сафларына алына. 1945 елда япон сугышында бик каты яралана, бер ел дәвамында госпитальдә дәвалана. 1946 елда үз туган авылына кайта. 1950 елда Минзәлә педагогика көллиятендә белем ала, соңыннан Сарман район мәктәбендә татар теле һәм әдәбияты укытучысы булып эшли. Шул вакытта аның “Без яз дуслары” исемле беренче шигырь җыентыгы дөнья күрә һәм аны алга таба иҗат эше белән шөгыльләнергә илһамландыра.
Әзһәр Габиди 20дән артык китаплар авторы, шигырьләрнең тематикасы күбрәк аның туган авылы табигатенә багышлана. Балалар шагыйре булып танылса да, аның олылар өчен язылган китаплары да бар (мәсәлән, «Урман читендәге имәннәр без» дип исемләнгән китабы).


Каталония.
Катало́ния (кат. "Catalunya", исп. "Cataluña", окс. "Catalonha") — Испаниядә урнашкан тарихи регион һәм автономия. Каталония Пиреней ярымутравының төньяк-көнчыгышында урнаша. Башкаласы — Барселона шәһәре.


26 сентябрь.
26 сентябрь — Милади тәкъвимендә тугызынчы айның егерме алтынчы көне. Ел ахырына кадәр 96 көн кала.


Аурупаның телләр көне.
Аурупаның телләр көне — ел саен 26 сентябрь көнне билгеләнгән бәйрәм. Аурупа Шурасы тарафыннан 2001 елның 6 декабрендә игълан ителде.
Бәйрәм Аурупа телләренә генә кагылмый, бу гомумән телләрне үстерү һәм өйрәнүгә юнәлтелгән көн.


Мигъраҗ кичәсе.
Мигъраҗ (, "югарыга күтәрелү" мәгънәсендә) - Ислам буенча Мөхәммәт пәйгамбәрнең Борак исемле ат сыман мәхлукка атланып күкләргә, Аллаһның катына күтәрелүе. Бу кичәдә мөселманнарга биш вакыт намаз фарыз була.


Лотфулла Фәттахов.
Лотфулла Әбделмән улы Фәттахов — татар рәссамы, Русиянең һәм Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе, СССРның Дәүләт, Татарстанның Г.Тукай исемендәге Дәүләт премияләре лауреаты.
Рәссам 1918 елның 27 сентябрендә Түбән Новгород өлкәсенең Сергач районы Анда авылында туа. Казан художество училищесын тәмамлый. Бөек Ватан сугышында катнаша. 1946 елдан Татарстан художество фондында эшли. 1960-1968 елларда РСФСР Рәссамнар берлеге идарәсе әгъзасы һәм аның сәркатибе була.
Лотфулла Фәттахов – «В.И. Ленин Татарстан АССРны төзү турындагы декретка кул куя» (Харис Якупов белән бергә), «Ватан турында җыр», «Игеннәр өлгерде», «Яңа бура», «Яшьлек», «Сабантуй», «Мулланур Вахитов», «Шәһәрдән кайту» һ.б. бик күп картиналар авторы.
Ул 1981 елда вафат була.


Халыкара туризм көне.
Халыкара туризм көне (ингл. "World Tourism Day") — ел саен 27 сентябрь көнне билгеләнгән халыкара бәйрәм. Бәйрәм 1979 елда Халыкара туризм оешмасының Генераль ассамблеясе тарафыннан расланды.
Бәйрәмнең максаты — туризм пропогандасы.


Альфред Нобель.
А́льфред Бе́рнхард Нобе́ль (; 1833 елның 21 октябре, Стокгольм, Швеция — 1896 елның 10 декабре, Сан-Ремо шәһәре, Италия) — швед химигы, инженер, динамитны уйлап табучы.
Ул үзенең бик зур байлыгын Нобель премиясе фондына тапшырып кала. Аның исеменә багышлап химик элементка нобелий дигән исем кушалар. Нобельгә багышлап Стокгольмдагы Нобель физико-химия институты ачыла.
Биографиясе.
Альфред Нобель 1833 елның 21 октябрендә Стокгольм шәһәрендә Эммануил (Иммануэль) (1801—1872) һәм Андриетт Нобель гаиләсендә дөньяга килә. Ул гаиләдә өченче бала була. Аңардан тыш тагын Роберт, Людвиг һәм Эмиль дә була.
Альфред Нобель 1896 елның 10 декабрендә стенокардиядән вафат була. Ул Стокгольм шәһәренең Норра зиратында җирләнгән.
Нобель бүләге.
"Нобель бүләге" лауреатларына тапшырылучы медаль
1888 елның Француз гәҗитендә ялгыш бастырылган Нобель некрологыннан соң (аны 12 апрелдә Каннада вафат булган абыйсы Людвик белән бутыйлар), ул бик зур тәнкыйтьләүгә дучар була. Шул кәнне ул үзенең киләчәккә тагында әйбәтрәк мал җыярга тели.
1895 елның 21 ноябрендә Париждагы Швед-норвег клубында ул үзенең васыятен яза, шуның нигезендә аның мал-мөлкәтенең зур өлеше Нобель премиясенә юнәлгән була.
Нобель премиясе Фонды 31 миллион крона тәшкил иткән.


Николай Карамзин.
Никола́й Михаи́л улы Карамзи́н (рус. "Николай Михайлович Карамзин"; 1766 елның 12 декабре — 1826 елның 3 июне) — рус тарихчысы, историограф, язучы, шагыйрь. Петербург Фәннәр академиясенең мөхбир әгъзасы, «Мәскәү журналы» һәм «Аурупа хәбәрчесе» мөхәррире.
Николай Карамзин 1766 елның 12 декабрендә (иске стиль буенча 12 декабрьдә) Сембер шәһәре янында дөньяга килде. Өйдә укый, ундүрт яшеннән Мәскәү пансионында укыды. Армиядә әз генә хезмәт итте. Соңарак масоннар хәрәкәтендә катнашты.
Язучы буларак Карамзин сентиментализм өлкәсендә мәшһүр. Ул «Рус сәяхәтчесе хатлары» һәм «Мескен Лиза» әсәрләре аша рус сентиментализмы өлкәсенә нигез сала.


Гали Ильясов.
Гали Ильясов (1900 - 1970) — татар актеры, режиссер.
Гали Ильясов үзенең сәхнә эшчәнлеген туган шәһәре Әстерхан татар драма театрында 1922 елда башлап җибәрә, аннан Мәскәүдәге театр сәнгатенең Үзәк техникумында режиссерлык бүлегендә белем ала. 1926 - 1933 елларда ул Мәскәүнең татар дәүләт "Эшче" театрында артист һәм режиссер булып эшли. Монда ул Шәриф Камалның "Козгыннар оясында", "Ут", "Таулар"; Риза Ишморат һәм Кәрим Тинчуринның "Тургай" әсәрләрен сәхнәгә куя.
1937 елда ул нахакка репрессиягә эләгә һәм бары тик 1956 елны гына төрмәдән Казанга әйләнеп кайта. Аннан соң Әлмәт театрында С. Кальметовның "Зәкия", Гариф Ахуновның "Чулпы җыры" әсәрләрен сәхнәләштерә.


Йомышлы татарлар.
Касыйм йомышлы татарлары юлга чыга
Йомышлы татарлар — Русия дәүләтендә XIV–XVIII гасырларда даими түгел гаскәри хезмәттә булган татар халкының бер өлеше. Чыгышы буенча әүвәл Алтын Урдадан, ул җимерелгәннән соң, Казан ханлыгыннан, Кырым ханлыгыннан, Нугай Урдасыннан һ.б. Йомышлы татарларның иң зур өлеше Мишәр илендә () урнашкан иде.
Йомышлы татарлар мәскәү бөек кенәзләренә хезмәт иткәннәр һәм хезмәт өчен җирләшлекләренә () һәм биләмәләренә () ия булганнар.
Касыйм йомышлы татарлары.
Касыйм йомышлы татарлары — Касыйм шәһәренең (ш.у. Ханкирмән) ике бистәсендә (Иске бистә һәм Татар бистәсе) һәм Касыйм өязе авылларында тордылар. Касыйм татарларының тарихы 1452 елда башланып китте. Шул елда мәскәү бөек кенәзе Василий II Сукыр Олуг Мөхәммәт ханы улы Касыйм солтанны һәм аның гаскәрене (чамасы 500 җайдак) Мишәр илендә Мишәр Шәһәрчегендә () һәм аның тирәсендә җирләштерде. Биредә мәскәү кенәздән бәйле олыс оештырган. Бу олыс тарихи әдәбиятта Касыйм ханлыгы дип атыйлар. Солтан (яисә хан), огланнар, бәкләр, морзалар, казаклар, сәетләр, хафизлар ().
Мишәр иле йомышлы татарлары.
Мишәр иле йомышлы татарлары әүвәл дүрт төркемгә бүлегәннәр. Болар төмән, кадым, цна һәм арзамас төркемнәре. Аларның чыгышы мәгълүм түгел. Бәлки шушы җирләр Алтын Урдага кергәннәр һәм Мәскәү дәүләтенә чиктәш булган. Мәскәү Алтын Урда хакимиятеннән чыкканнан соң, Иван III аларны үз кулларына ала.
Беренче мәртәбә 1519 елда Дәрәҗә китабында кагылып китәләр: "«Лета 7027-го году февраля в 28 день з Белые ходили воеводы к Витебску… в передовом жа полку князи и мурзы мордовские и тотаровя служилые»". Әүвәл мишәр татарларының өстен катлауны «мордва кенәзләре» дип атаганнар, чөнки алар мордвадан ясак алганнар, мордваны хөкем һәм идарә иткәннәр.
Төмән йомышлы татарлары.
Төмән йомышлы татарлары — Төмән шәһәренең () ике бистәсендә (Зур Шурләй һәм Ахмыл) һәм Төмән өязе авылларында торганнар. Йомышлы кешеләр төркеме буларак алар XVI гасырның уртасыннан кагылып китәләр. Әмма аларның тарихы борынгырак. 1536 елда рус хакимияте указы буенча Төмән каласы Мукша елгасының уң ярында яңа салганнар. Әүвәл ул сул ярында иде. Хәзер бу урында Иске шәһәр авылы () урнашкан.
1614 елның исәп алу буенча Төмән шәһәренең 4 бистәсеннән 2 татар иде. Беренче — Зур Шурләй, кальгадә иде. Анда 126 йорттан 84тә «бәкләр, морзалар һәм татарлар» тордылар. Икенче — Ахмыл бистәсендә 88 йорттан 79да «морзалар һәм татарлар» тордылар. Тулысынча шәһәрдә 346 йорт иде.
Безгә тарихи документлар буенча мәгълүм төмән татарларының беренче башлыгы Тиниш бәк Күгеш улы () иде (1528, 1538 елларында кагылып китә). Аның улы Еникәй бәк () 1539 елда атасыннан соң төмән татарларны хөкем һәм идарә итәргә бөек кенәз ярлыгы алды. Бу хәл аны рус урынчылар () белән тигезләнә. 1555 елда Русиядә шәһәр гаскәр башы () вазыйфаны керткәннәр. Бәлки Еникәй бәк бу вазыйфаны үз үлеменә кадәр башкара. Аннары 1570нче елларыннан аның улы Колынчак бәк () төмән татарларны җитәкчелек итә. Аннары 1609 елдан Еникәй бәкнең оныгы Брүшәй бәк Күбек улы (). Бу ыругтан тыш Төмәндә башка бәк ыруглары да булган, әмма Тинишевлар–Еникиевлар ыругы төмән татарлары өстеннән хакимиятне тоткан.
Акчуриннар (Кодашевлар), Дашкиннар, Дәүләткилдиевләр (Бибарсовлар),
Кадым йомышлы татарлары.
Кадым йомышлы татарлары — Иске Кадым һәм Кадым өязе авылларында торганнар. Янгалычевлар, Мансыревлар, Аганиннар, Дивиевләр.
Цна йомышлы татарлары.
Цна йомышлы татарлары — Цна буенда авылларында торганнар. Дәүләтказиннар (Бигилдиевлар), Җанаевлар, Сөтишевлар.


Зәй сусаклагычы.
Зәй сусаклагычы — Дала Зәе елгасында урнашкан, 1963 елда төзелгән Зәй ГРЭСының су суыту буасы. Күләме 63 миллион м³, су өслегенең мәйданы 20,5 км², озынлыгы 12 км, уртача киңлеге 1,7 км, уртача тирәнлеге 3,1 м.


Хәдиҗә бинте Хувәйлид.
Хәдиҗә бинте Хувәйлид (, 555—619) — Мөхәммәд саләллаһу галәйһи үәссәләмнең беренче һәм үзенең үлеменәчә бердәнбер хатыны. Ул бай тол хатын була, озын буйлы, акыллы, чибәр, бик югары әхлаклы була. Мөхәммәд саләллаһу галәйһи үәссәләм белән очрашкыйнча, беркемгә дә үзенең малы һәм язмышы белән идарә итәргә рөхсәт итмәгән.
Сәхих әл-Бухари, кит. 62, бүл. 1073, №1365(3432)
Мөхәммәд (с.г.ү.) белән танышканчыга хәтле тормышы.
Мөхәммәдкә (с.г.в.) кадәр, Хәдиҗә Бәну Усәйд кабиләсе вәкиле Әбу Халә ибне Мәликтә кияүдә була. Аңардан Хинда ибн Әби Халә һәм Зәйнәб бинте Әби Халә исемле балалары була. Ә аңарга хәтле Усәййик ибне Габидтә кияүдә була, Габдуллаһ һәм Җәрия исемле балалары була.
Тол калгач, аңа Гарәп ярымутравының олы һәм хөрмәтле кешеләре яучылар җибәрәләр, ләкин ул барысын да кире кага.
Мөхәммәд (с.г.ү.) белән танышуы һәм аңа кияүгә чыгуы.
Хәдиҗә бинте Хувәйлид Корәеш кабиләсенең иң бай хатын-кызларыннан була. Ул үзенең акчасын билгеле бер түләү хакына сәүдәгәрләргә биреп тору белән шөгыльләнгән. Мөхәммәд саләллаһу галәйһи үәссәләмнең яхшы әхлагы һәм тугърылыгы хакында ишетеп, аңа Сүриягә бару өчен акчасын тәкъдим итә һәм башкаларга караганда күбрәк күләмдәге акча бирә.
Мөхәммәд (с.г.ү.) Хәдиҗәнең хезмәтчесе Мәйсара белән Сүриягә китә. Уңышлы сату итеп, зур керем ала. Мәйсара Хәдиҗәгә Мөхәммәднең (с.г.ү.) әхлагы турында сөйләгәч, Хәдиҗәдә аңа карата симпатия уяна. Хәдиҗә дусты – Нәфисә бинте Мәнийягә Мөхәммәдкә (с.г.ү.) кияүгә чыгарга теләвен әйтә, һәм Нәфисә, Мөхәммәд саләллаһу галәйһи үәссәләм янына барып, моны белгертә. Мөхәмәд (с.г.ү) Хәдиҗәнең тәкъдимен кабул итә. Хәдиҗәнең абыйсы Әмр ибне Әсад хашимилар кабиләсе вәкилләре һәм корәеш кабиләсе аксакаллары алдында Хәдиҗәне кияүгә бирә, мәхер итеп 20, яки башка риваятьләр буенча 6, дөя ала.
Мөхәммәд саләллаһу галәйһи үәссәләм Сүриядән кайтып, ике ай булгач, туй үтә. Аңа бу вакытта 25, ә Хәдиҗәгә 40 яшь була.
Гаилә тормышы.
Мөхәммәдне (с.г.ү.) ихлас яратучы Хәдиҗә тиздән аның тулы әхлакый һәм рухи өстенлеген таный. Ул аны игътибар белән генә әйләндереп алмый, ә бәлки аның тугъры дустына – һәрвакыт аңларга, аның кайгы һәм шатлыкларын уртаклашырга, ярдәм итәргә сәләтле бердәнбер дустына да әйләнә.
Хәдиҗә Мөхәммәднең (с.г.ү.), Мәрьям исемле җариясе тапкан Ибрахим исемле улыннан башка, бөтен балаларының да әнисе була.
Хәдиҗәнең бөтен ир балалары яшь чакта ук үләләр, ә кыз балалары Мөхәммәд саләллаһу галәйһи үәссәләмнең пәйгамбәрлеге тотынгыйнчага хәтле яшиләр, исламны кабул итәләр һәм һиҗрәт кылалар, һәм алар барысы да, Фатыймадан башка, Пәйгамбәрдән (с.г.ү) алда үләләр.
Хәдиҗә пәйгамбәрлек чорында.
Хәдиҗә мәккәлеләрдән беренче булып ислам кабул итә. Нәкъ менә ул Мөхәммәдне (с.г.ү) пәйгамбәлеге башланган чорында тынычландыра. Ул аны нәсари булучы абыйсы Вәрака янына алып бара, Вәрака аның пәйгамбәрлеген раслый.
Исламның башлангыч чорында, мөселманнар җәза һәм җәберләнүләргә дучар булган вакытта, Хәдиҗә Мөхәммәд саләллаһу галәйһи үәссәләмгә бик зур ярдәм күрсәтә. аның меңләгән динардан торучы мөлкәте ислам өчен тотыла.
Хәдиҗәнең исән чагында ук аңа Җәбраил фәрештә җәннәттә булачагын әйтә.


30 сентябрь.
30 сентябрь — Милади тәкъвимендә тугызынчы айның утызынчы көне. Ел ахырына кадәр 92 көн кала.


Люция Фарсина.
Люция Фарсина — татар актрисасы.
Ул 1930 елның 30 сентябрендә туа.
К.Тинчурин исеменәге драма һәм комедия театры артистлары арасында Люция Фарсинаның исеме мактаулы урыннарның берсен били. Ул анда 1951 елдан 1985 елга кадәр әйдәп баручы артистларның берсе, сәхнәнең чын хуҗабикәсе булды. Аның иҗади сәләте гаҗәеп дәрәҗәдә сыгылмалы һәм киң кырлы. Ул уйнаган рольләр арасында кемнәр генә юк. Анда тормышны аңларга тырышучы Сәгыйть исемле шук малай да (“Кара йөзләр”), саф күңелле татар карчыгы Зөлхия дә (“Кыр казлары артыннан”), гомумән, төрле язмышлы, төрле характердагы, төрле яшьтәге хатын-кыз образлары бихисап. Ул классик драматургия үрнәкләре булган Зөһрә, Кручинина, Смиральдина кебек образлар белән беррәттән, күренекле язучыларның әле яңа гына язылган, карасы да кибеп өлгермәгән әсәрләрендә гаҗәеп осталык белән чыгыш ясаган актриса да. Аларны ул сәхнә образы буларак камилләштерде, тиешле калыпка кертте, шуның белән драматургларның иҗатташ дустына әверелде.
Ул 2005 елда вафат булды.


Тәрҗемәчеләрнең халыкара көне.
Тәрҗемәчеләрнең халыкара көне яки Халыкара тәрҗемә көне (ингл. "International Translation Day") — тәрҗемәчеләрнең һөнәри бәйрәме. Ел саен 30 сентябрь көнне бәйрәм ителә.
Көн Халыкара тәрҗемәчеләр федерациясе тарафыннан 1991 елда расланды.


Русия императорлары.
Русия императорлары — 1721 елдан 1917 елга кадәр Русия империясе белән идарә иткән шәхесләр.
Исемлектә хронологик тәртиптә бөтен Русия императорлары тәкъдим ителгән.
Моны да карагыз.
*


Екатерина II.
Екатери́на II Бөек (Екатерина Алексе́й кызы; чын исеме "София Фредерика Августа Ангальт-Цербстлы", алм. "Sophie Auguste Friederike von Anhalt-Zerbst-Dornburg") — 1729 елның 2 мае, Штеттин, Пруссия — 1796 елның 17 ноябре, Кышкы Сарай, Санкт-Петербург) — Русия патшабикәсе (1762—1796). Аның идарә итү чорын еш кына Русия империясенең алтын чоры дип атыйлар. Шулай ук татарларга мәчет төзү рөхсәте биргән патша буларак мәшһүр. Екатерина II дин иреген игълан итә, дини эзәрлекләүне туктата.
Екатерина II Русия халкына мәгърифәт бирү яклы булган. Идарә итү чорында ул дәүләт үсеше өчен файдалы булган бик күп реформалар кабул итте.
Шулай ук Пугачев инкыйлабы вакытында идарә иткән.


1 октябрь.
1 октябрь (беренче октябрь) — Милади тәкъвимендә унынчы айның беренче көне. Ел ахырына кадәр 91 көн кала.


Җәваһирә Сәләхова.
Җәваһирә Сәләхова — татар җырчысы, Татарстанның атказанган артисткасы.
Ул Татарстанның Балтач районы Түбән Кенә авылында Сәләх абзый гаиләсендә унынчы, төпчек бала булып дөньяга килә. Арча районының Апаз авылындагы тулы булмаган урта мәктәптә укып, 1939 елда җиде сыйныф белем ала. Уку елларында үзешчән сәнгатьтә актив катнаша, үзенең моңлы җырлары белән авылдашларын сокландыра.
1939 елда Мәскәү музыка училищесына укырга керә.
1941 елда татар сәнгате зур бәйгегә — Мәскәүдә узачак татар әдәбияты һәм сәнгате декадасына хәзерләнә. Шушы чорда Җәваһирә Сәлахова да Г.Тукай исемендәге Татар дәүләт филармониясенә вокал солисты итеп чакырыла. Вакытлыча гына дип килгән җырчы үзенең бөтен иҗат гомерен шушы филармониягә багышлый — монда ул кырык елдан артык эшли.
Бөек Ватан сугышы башлану сәбәпле, 1941 елда Мәскәү татар сәнгатькәрләрен кабул итә алмады. Декада күп еллар үткәч, 1956 елда гына узды. Анда Җәваһирә Сәлахова үзенең зур сәнгать остасы икәнен күрсәтте, «Почет билгесе» ордены белән бүләкләнде.
Бөек Ватан сугышы елларында ул, хезмәттәшләре белән бергәләп, алгы сызыкта сугышучы солдатлар алдында күп мәртәбә чыгышлар ясады, аларга батырлык рухы бирде.
Татар җыр сәнгатен үстерүдәге олы хезмәтләре өчен Җәваһирә Сәлаховага 1956 елда Татарстанның атказанган артисты исеме бирелде.
Җәваһирә Сәләхова — милли җыр сәнгатен үстерүгә зур өлеш керткән, 40 елдан артык халкыбызга хезмәт иткән күренекле җырчы. Аның исеме Г.Сөләйманова, Р.Ваһапов, З.Басыйрова исемнәре белән янәшә язылырлык. Татар эстрадасының чишмә башында Җәваһирә Сәләхова һәм Рәшит Ваһапов тора, дисәк, һич ялгышмабыз. Сәхнәгә иң беренче дуэт белән җырлауны алып менүчеләр дә алар булалар. “Мәрфуга”, “Зөләйха”, “Галиябану” җырлары “Алтын фонд”та алар тавышы белән сакланган.


Елмаюның халыкара көне.
Елмаюның халыкара көне — рәсми булмаган елмаюларның халыкара бәйрәме. Октябрь аеның беренче җомгасында билгеләнә.


Пьер Корнель.
Пьер Корнель (фр. "Pierre Corneille"; 1606 елның 6 июне, Руан — 1684 елның 1 октябре, Париж) — мәшһүр француз драматургы, француз трагедиясе жанры атасы булып санала. Француз Академиясе әгъзасы (1647).
Руанда яшәүче чиновник улы. Үзе адвокат буларак эшләгән. Прокурор урынын алган булган, ләкин карьера белән кызыксынмаган.


2 октябрь.
2 октябрь (икенче октябрь) — Милади тәкъвимендә унынчы айның икенче көне. Ел ахырына кадәр 90 көн кала.


Идрис Туктар.
Идрис Ильяс улы Туктаров — татар язучысы.
Ул 1896 елның 2 октябрендә Башкортстандагы Благовар районы Булышлы авылында ярлы крестьян гаиләсендә туа. Күп тә үтми, бөтен гаиләсе белән Уралдагы Кучкар алтын приискаларына күченеп киләләләр. Идрискә ун яшь тулгач, ул да приискада кара эшче булып эшли башлый. Бер үк вакытта ул Кучкардагы өч сыйныфлы рус мәктәбендә, аннары, Уфага барып, дүрт сыйныфлы училищеда укый, аны тәмамлагач, Кучкарга кайтып, приискадагы хезмәтен дәвам иттерә. Ләкин аңа озак эшләргә туры килми: шул ук елның көзендә аны патша армиясенә алалар. 1917 елның февралендә патша төшерелгәч, ул, фронтны ташлап, яңадан Кучкарга кайта һәм китапханәдә эшли. 1919-1920 елга хәтле аны, Колчакка каршы агитация алып баруда гаепләп, кызыл партизаннар азат иткәнче, Чиләбе төрмәсенә ябып куялар. 1920-1922 елларда Идрис Туктаров үз ирке белән Кызыл Армиягә языла, ак бандаларга каршы көрәшә, 1923-1924 елларда Чиләбе шәһәрендә китапханә һәм клуб мөдире, аннары Свердловск шәһәрендә татар телендә чыга торган «Коммунист» газетасы һәм «Шәпи агай» дигән көлке журналы редакцияләрендә әдәби хезмәткәр булып эшли. 1932-1936 елларда Идрис Туктар Казан дәүләт педагогика институтында белем ала, аннары төрле җирләрдә укыта, газеталарда корректор,тәрҗемәче булып эшли, китапханәләрдә китапханәче һәм мөдир вазифаларын башкара. Бөек Ватан сугышында катнаша.
Идрис Туктар 1924 елда яза башлый. Башта төрле жанрларда көчен сынап карый, ахырда шигърияткә күңелен куя. Аеруча ул кыска хикәяләр жанрында сәләтен күрсәтә. Аның эшчеләр тормышы, патша армиясендәге солдат хезмәте һәм гражданнар сугышы эпизодлары гәүдәләндергән “Бала туды”, “Чикерткә”, “Тоткын скрипкәче”, “Үлем эшелоны”, “Партизаннар”, һ.б. хикәяләре сюжетларының җыйнак һәм тормышчан булуы белән истә кала. 1930 елда әдип үзенең беренче күләмле әсәрен – “Сиксән беренче штольня” повестен тәмамлый. Ә инде сугыштан соңгы елларда Идрис Туктар күбрәк балалар әдәбияты өлкәсендә активлык күрсәтә. Аның балалар өчен язган хикәяләре, нәсер һәм әкиятләре тупланган дистәгә якын җыентыгы басылып чыга. Шулай ук күп кенә рус язучыларының әсәрләрен татар теленә тәрҗемә итә.
Язучы 1982 елның 20 октябрендә 87 яшендә Яшел Үзән шәһәрендә вафат булды.


Троплар.
Троплар (бор. грекча "τρόπος" — күчерү) — әйберләр, предметлар, күренешләр арасында булган бәйләнешләр ярдәмендә ясалган күчерелмә мәгънә. Троплар төрле әсәрләрдә күпчелек язучылар һәм шагыйрьләр белән кулланыла. Троплар аерым фән (семасиология) тарафыннан өйрәнелә.


Чагыштыру.
Чагыштыру — нинди дә булса күренешне аңа охшаш ягы булган икенче күренеш белән чагыштыруга нигезләнгән троп.


Наил Әюпов.
Наил Галим улы Әюпов — татар актеры, танылгын сәхнә остасы, Русиянең атказанган, Татарстанның халык артисты.
Наил Әюпов тумышы белән Татарстанның Мөслим районыннан. 1936 елның 13 гыйнварында туган. 1965 елда театр көллиятен тәмамлаган. Шул вакыттан бирле Камал театрында эшләгән.
Үз гомерен Г.Камал исемендәге академия театрына багышлаган артист тамашачы күңеленә тәэсирле уены һәм моңлы тавышы белән кереп калды. Ул «Зәңгәр шәл»дә - Булат, «Сүнгән йолдызлар»да – Исмәгыйль, Кол Гали рольләре белән хәтердә калды.
Актер 2008 елның 18 июнь көнне якты дөньядан китеп барды.


Шәех Зәбиров.
Шәех Зәбиров — күренекле татар журналисты, җәмәгать эшлеклесе.
Шәех Зәбиров Татарстанның Лениногорск районы Сары Биккол авылында (Әби авылы) туа. Бу авыл татарлары кайчандыр Төркиягә дин иреген эзләп киткәннәр. Алар бүген Искешәһәр ягында яши. Зәбиров та үзен дә шул якташларының көрәшче рухын һәм мәгърифәтче асылын үзендә сизүен сөйли иде. Шәех Зәбиров 1947 елда татар үсмерләре белән бергә шул авылда Сталинга каршы баш күтәрүдә дә катнашкан.
Шәех Зәбиров «Татарстан яшьләре» газетасында мөхәррир булып эшләгән кеше. Ул шулай ук «Шәһри Казан», «Мәдәни Җомга» кебек газеталарын булдыруда катнашучыларның берсе.
Шулай ук ул татарча Мөселман календарен чыгаручы буларак билгеле.


York.
York - Tönyaq Anğliyada urnaşqan şäһär.
Şäһär bezneng erağa qadәr 71 yılda tözelä. Başta ul Eboracum isemen yörtte.


Мәүлана Мөхәммәт Ильяс әл-Кандәһләви.
Мөхәммәт Ильяс әл-Кандәһләви () - тәблигъ җәмәгатенә нигез салучы Ислам галиме.
Тормыш юлы.
Мөхәммәт Ильяс әл-Кандәһләви 1885 елда Британия Һиндстанындагы кечкенә генә шәһәрдә диндар галим гаиләсендә туа. Аның әтисе "Мәүлана Ильяс Исмәгыйль" гомерен гыйбадәткә, кешеләргә Коръәнне өйрәтүгә һәм башка белемнәрне таратуга багышлый. Мөхәммәт Ильяс мәктәптә укый һәм Коръән-хафиз була. Соңрак (1896 яки 1897 елдан алып) ул белемнәрен абыйсы Мөхәммәт Яхъядан ала башлый. 1908 елда Деобанд шәһәренә килә һәм Мәхмүт Хәсән исемле галимнән Тирмизи һәм Бохари хәдис җыентыкларын өйрәнә.
Тәблигъ җәмәгатенә нигез салуы.
1920 еллар башында Мөхәммәт Ильяс Һиндстанның Меват өлкәсендәге мөселманнарны Ислам кагыйдәләре буенча яшәргә чакырыр өчен мәдрәсәләр тәмамлаган яшләрне ул өлкәгә җибәрә. Кыска ара эчендә бу хәрәкәт җәелеп китә.


Метафора.
Мета́фора (бор. грекча "μεταφορά" — «күчерү», «күчерелмә мәгънә») — күренешләрнең охшашлыгына яки каршылыгына нигезләнгән яшерен чагыштыру. Мондый тропта "кебек", "сыман", "шикелле" кебек ярдәмче сүзләр, кушымчалар төшеп кала, кайчак чагыштырыла торган күренешләрнең берсе генә әйтелә.


Метонимия.
Метони́мия (бор. грекча "μετονυμία" — «башка исем бирү») — бер күренеш, әйбер, кешене башка күренеш, кеше, әйбергә хас сыйфат, билге белән атау.


Букингем сарае.
Букинге́м сарае (ингл. "Buckingham Palace") — Бөекбритания патшаларының рәсми Лондон резиденциясе. Пэлл-Мэлл урамы һәм Грин-парк каршысында урнаша. Бүгенге көндә Елизавета II резиденциясе. Монарх сарайда булганда, бина түбәсе өстенә патша штандарты күтәрелә.
Башта сарай Букингем герцогы өчен төзелгән иде (1703 елдан). 1762 елда сарайны Георг III сатып алды һәм 75 ел өчендә аны Джон Нэш һәм Эдвард Блор архитекторлары тагын өч шундый ук бина төзетеп, аларны зур сарайга берләштерделәр.
1837 елда сарай рәсми төстә Бөекбритания патшаларының резиденциясе буларак игълан ителә.
Бүгенге көндә Букингем сараенда 775 бүлмә бар, сарай 20 гектарлы җирдә урнаша (17 гектары - бакчалар).
Ел саен җәй көннәрендә Букингем сараена 30 000 туристлар килә.


Әбү-Дәби шәһәре.
Әбү-Дәби (,) — Берләшкән Гарәп Әмирлекләренең һәм Әбү-Дәби әмирлегенең башкаласы. Халык исәбе 1463 мең (2007). Фарсы култыгының утрауда кыйтгадан ¼ км урнашкан. 1760 елында нигезләнгән. Халыкара аэропорт. Нефть чыгарыла, эшкәртелә, балык тотыла.


Әбү-Дәби әмирлеге.
Әбү-Дәби әмирлеге — Берләшкән Гарәп Әмирлекләрендәге әмирлек. Мәйданы 67,3 мең км². Халык исәбе 1,8 млн. кеше.
Көнбатышта һәм көньякта Согуд Гарәбстаны белән, көньяк-көнчыгышта Оман белән, көнчыгышта Дубай әмирлеге белән чикләнә.
Төп шәһәре — Әбү-Дәби. Әл-Гайн шәһәре — әмирлектә халык исәбе буенча икенче урында.


Автономия.
Автономия (— "үзканунлылык") — дәүләт конституциясе нигезендә, теге яки бу дәүләт эчтәлегендә милләткә бирелгән сәяси яки административ үзидарә хокукы.


Гадән култыгы.
Гадән култыгы () — Һинд океанының Гарәбстан ярымутравы көньяк яры белән Африканың Сомали ярымутравы төньяк яры арасында урнашкан өлеше. Мәйданы 259 мең км²; озынлыгы 890 км; уртача тирәнлеге 1359 м; иң зур тирәнлеге 4525 м. Баб-әл-Мәндәп бугазы аша Кызыл диңгез белән кушыла. Эре портлары — Гадән, Җибути.


Амудәрья.
Амудәрья ("дәрья" — зур елга;,) — Урта Азиядә иң зур елга. Озынлыгы 1415 км; Пәнҗ белән бергә — 2540 км; бассейн мәйданы 309 мең км². Пәнҗ һәм Вахш елгалары кушылудан барлыкка килә; дельта ясап, Арал диңгезенә коя. Җәен ташый. Декабрь һәм февраль айларында боз ага. Урта һәм түбән агымнары судно йөрешле, суы сугаруда киң кулланыла. Керки шәһәрендә янында уртача су чыгымы 2000 м³/с.
Тарих.
Татар халкы, бөтен гарәп-мөселман мәдәнияте бер өлеше буларак, әүвәл елганың "Җәйхун" () гарәп исеме да кулланды, әмма хәзерге вакытта бу исем кулланмый.


Тихо Браге.
Ти́хо Бра́ге (,; 14 декабрь 1546, Кнудструп, Дания — 24 октябрь 1601, Прага) — данияле астроном, астролог һәм алхимик. Аурупада беренчеләрдән булып төгәл астрономик күзәтүләр алып бара башлый. Аның күзәтүләренә нигезләнеп Иоганн Кеплер үзенең кануннарын эшләп чыгара.


Борнай мәчете.
Борнай мәчете – Казанда урнашкан мәчет. 1872 елда архитектор П. И. Романов проекты буенча төзелә башлый. 1895 елда мәчет төзелеп бетә. Төзелеш буенча чыгымнарны үз өстенә сәүдәгәр Мөхәммәтсадыйк Корбангали улы Борнаев (1826-1898) ала. Манарасы Ф. Н. Малиновский һәм Л. К. Хрощонович проекты буенча төзелгән.


Мөхәммәтсадыйк Борнаев.
Мөхәммәтсадыйк Корбангали улы Борнаев - (20 гыйнвар, 1826 ел - 4 май, 1898 ел) - Казан сәүдәгәре. Борнай мәчетен төзетүче буларак билгеле.
Тормыш юлы.
Бабасы Ибраһим Йосыф улы Борнаев эре сәүдәгәр һәм җир биләүче була, Казан губерниясендә иң беренчеләрдән булып үз туган авылында таш мәчет төзетә. Мөхәммәтсадыйк Борнаев Мәкәрҗә, Минзәлә, Эрбет ярминкәләрендә төрле чимал, җәнлек тиреләре, сабын белән сату итә. 1872 - 1895 елларда Борнай мәчетен төзетә.


Баб-әл-Мәндәп бугазы.
Баб-әл-Мәндәп бугазы (— "елау капкасы") — Африка (Җибути һәм Эритрея дәүләтләре) һәм Гарәбстан ярымутравы (Йәмән дәүләте) арасына урнашкан бугаз. Кызыл диңгезне Гарәбстан диңгезенең Гадән култыгы белән тоташтыра. Азияне Африкадан аерып тора. Озынлыгы 109 км, иң тар урыны 26,5 км, фарватерда иң кече тирәнлеге 182 м.


Фауна.
Фауна (латиннарның "Fauna" — урманнар һәм кырлар алиһәсенең исеменнән) — билгеле бер өлкәдә яшәүче хайваннарның җыелма атамасы. Йорт хайваннары һәм зоопаркта яшәүче хайваннар фаунага керми.
Теләсә кайсы фаунаны сыйфатлаучы мөһим үзлеге булып аның экологик табигате булып тора. Мәсәлән, тропикларга агачларда яшәүче һәм үрмәләүче төрләр хас булса, дала фаунасының күпчелеген кыш көне йокыга талучы йөгерүче һәм казучы хайваннар тәшкил итә.


Хайваннарны яклау көне.
Хайваннар көне яки Хайваннарны яклау бөтендөнья көне (ингл. "World Animal Day") — кешеләр игътибарын хайваннар проблемасына юнәлтергә чакырган халыкара көн. Ел саен 4 октябрь көнне билгеләнә.
Бу көнне билгеләргә Флоренциядә (Италия) 1931 елда карар ителде.


Мирсәет Яруллин.
Мирсәет Заһидулла улы Яруллин — татар композиторы, Җиһанов исемендәге Казан дәүләт консерваториясе профессоры, күренекле җәмәгать эшлеклесе, Татарстанның халык артисты, Татарстанның һәм Русиянең атказанган сәнгать эшлеклесе, Муса Җәлил исемендәге республика бүләге лауреаты, Г.Тукай исемендәге Татарстан Дәүләт бүләге лауреаты.
Композитор 1938 елның 12 июлендә туа.


Арал диңгезе.
Арал диңгезе ("Арал";,; "арал" — утрау) — Урта Азиядә агымсыз тозлы калдык күл-диңгез. Үзбәкстан һәм Казакъстан Республикалары арасында урнашкан. Аңа Амудәрья һәм Сырдәрья елгалары коя.
Арал диңгезе дөнья күләмендә үзенең зур мәйданы югалткан күл булып санала. 1989 елдан ике өлештән тора башлады: Сырдәрья, аерым елларда Амудәрья сулары диңгезгә, гомумән, килеп җитми, чөнки аларның сулары сугару өчен бик күп файдаланыла. Шул сәбәпле экология катастрофасы башланды; балык тоту кимеде, күп торак нокталар диңгездән ераклашты; климат шартлары үзгәрде. Арал диңгезе дөньякүләм суы нык кипкән күлләр исәбенә керә.


Пакстандагы су ташуы (2010).
Пакьстандагы су ташуы 2010 елның июлендә туктаусыз яңгырлар сәбәпле башланды. Фаҗига барышында Һайбәр-Пактунва вилаятендә эре елгалар сулары чикләреннән чыктылар. Үлгәннәр саны 1600 кешегә җитте, 4 миллионнан артык кеше зыян күрде.
Бары тик Һайбәр-Пактунва вилаятендә генә 27 мең кеше коткарылуны көтә. Төбәктәге 45 күпернең җимерелүе сәбәпле коткару эшләре аксый.


Төньяк ярымшарында аномаль эсселек (2010).
2010 елгы Төньяк ярымшарында аномаль эсселек — 2010 елда күзәтелгән Төньяк ярымшарында булган аномаль эсселекнең дәвамлы чор.
Русиядә, аеруча Татарстанда, эсселек нәтиҗәсендә күп кенә янгыннар барлыкка килде.


Галләнур Бохараев.
Галләнур Мостафа улы Бохараев, шулай ук Сәлим Бохаров исеме астында мәшһүр булган — җәлилчеләрнең берсе, «Идель-Урал» легион оешмасының әгъзасы.
Тормыш юлы.
Галләнур Бохараев 1916 елда Башкортстанның Меяки авылында дөньяга килә. Казанда финанс эшмәкәрләренең курсларын тәмамлап, Меяки Дәүләт банкында бухгалтер булып эшли.
Сугыш башлангач, Галләнур Даугавпилст Кызыл Армиясендә хезмәт итә башлый. Монда ул әсирлеккә эләгә. Әсирлектә Сәлим Бохаров исеме астында йөри. Муса Җәлил һәм Гайнан Курмашев оештырган яшерен оешмага керә, алманнарга каршы пропоганда алып бара.
Башка җәлилчеләр белән Галләнур Бохараев 1944 елның 25 августында алманнар тарафыннан иң соң булып үтерелде.


Зәйнәп Бәширова.
Зәйнәп Бәширова — татар шагыйрәсе.
Зәйнәп Бәширова 1903 елның 5 октябрендә Татарстанның Балык Бистәсе районы Балтач (Юлсубино) авылында туа. Авыл мәктәбендә башлангыч белем алгач, 14 яшендә Казанга килеп, башта – хосусый мәктәптә, аннары укытучылар семинариясендә укый. Шуннан соң берничә ел мәктәпкәчә яшьтәге балалар белән эшли. Казан дәүләт университеты каршындагы рабфакны һәм Мәскәү журналистика институтын тәмамлый. Төрле газета-журнал редакцияләрендә эшли, соңыннан китапханәче хезмәтен башкара.
Зәйнәп Бәширова рабфакта укыган чорда яза башлый. 1921 елда аның «Очкыннар» дигән беренче шигъри җыентыгы дөнья күрә. Ике елдан соң «Яшь инкыйлабчы җырлары» дигән икенче китабы да басылып чыга. Шуннан соңгы шигырьләре төрле газета-журналларда һәм күмәк җыентыкларда урын ала.
Шагыйрә 1984 елда вафат була.


Искәндәр Рафиков.
Искәндәр Вәлиулла улы Рафиков — татар рәссамы, Татарстанның халык рәссамы, Русиянең атказанган сәнгать әһеле
Ул 1929 елның 5 октябрендә Казан шәһәрендә туа. 1955 елда Ригада Латвия сәнгать академиясендә белем ала. 1964 елдан бирле Рәссамнар берләшмәсе әгъзасы булып санала. Менә инде күп еллар дәвамында Искәндәр Рафиков иҗат иткән картиналары республикада гына түгел, хәтта чит илдә дә билгеле, күргәзмәләрдә гел игътибар үзәгендә булалар. Искәндәр Рафиков – портрет жанрында да, пейзаж, натюрморт, китаплар бизәлешендә дә үзен оста рәссам итеп танытты. Ул иҗат иткән сәнгать әсәрләре Русия, Татарстан, Берлин музейларында, Финляндия, АКШ, Япония шәхси коллекцияләрендә саклана.


Казан (Идел буе) федераль университеты.
Казан (Идел буе) федераль университеты (рус. "Казанский (Приволжский) федеральный университет") — 2009 елның 21 октябрендә Русия президенты фәрманы буенча Казан Дәүләт Университеты нигезендә оештырылган югары уку йорты.


Эсперанто.
Эспера́нто ("Esperanto") — иң киң таралган ясалма тел. Тел 1887 елда 10 ел эштән соң Варшава табибы Людвиг Заменгоф тарафыннан эшләнде. Заменгоф псевдонимы "Эсперанто" («Өмет итүче») исә тел исеменә әйләнде.
Бүгенге көндә эсперанто телендә төрле чыганаклар буенча берничә дистә мең кешедән 2 миллион кешегә кадәр сөйләшә.
Эсперанто теле универсаль халыкара тел буларак ясалды. Эсперанто әлифбасы латин әлифбасына нигезләнгән. Аның 28 хәрефе бар: A, B, C, Ĉ, D, E, F, G, Ĝ, H, Ĥ, I, J, Ĵ, K, L, M, N, O, P, R, S, Ŝ, T, U, Ŭ, V, Z.
Тарих.
Эсперанто 1870 еллар ахырында поляк табибы Людвиг Заменгоф тарафынан иҗат ителә башлады. Эсперанто телен уйлап чыгару 10 елга якын вакыт алды, шул вакытта әдәби әсәрләр һәм шыгырьләр ижат ителгән. 1887 елда Варшава шәһәрендә эсперанто теленең грамматика әсбабы басыла. 50 ел эчендә тел Русия империясе һәм Көнчыгыш Аурупага, аннары Америкага, Кытайга һәм Япониягә тарала.


Вәлиулла Мортазин-Иманский.
Вәлиулла Гайназар улы Мортазин — татар-башкорт артисты.
Ул хәзерге Оренбург өлкәсенең Октябрь районы Имангол авылында якынча 1900 елда туа. Сәхнәдә тәүге адымнарын Оренбургта И.Кудашев-Ашказарский, Н.Гайнуллин, Ә.Кулалаев, Н.Хәйретдинов белән бергә атлый. Соңыннан Габдулла Кариев белән берлектә, беренче профессиональ татар труппасы «Сәйяр»ны төзи һәм, 1915 елда «Ширкәт»не төзегәнче, анда актер, режиссер сыйфатында хезмәт итә.
Октябрь инкыйлабыннан соң, Вәлиулла Мортазин башкорт профессиональ театры булдыру өстендә актив эшли. Ул — шәхес культы корбаны.
Дөньяны кабул итүе, иҗат юнәлеше ягыннан күбрәк романтизмга тартылган шәхес буларак, артист Фердинанд (“Мәкер һәм мәхәббәт”), Фәхретдин (“Мосыйбәте Фәхретдин”), Сөләйман (“Яшә, Зөбәйдә, яшим мин!”) кебек күтәренке рух, романтик пафос, патетика таләп иткән рольләрдә уңыш казана. Әмма ул реалистик репертуарны да читләтми.
Режиссер буларак та Вәлиулла Мортазин куяр өчен күбрәк “Әлмансур” (Г.Гейне), “Хөкемдә хаталык” (А.Деннери), “Карагол” (Д.Юлтый), “Башкорт туе” (М.Буранголов) кебек югары стильдәге әсәрләр сайлый.
Ул 1938 елда вафат.


Галимҗан Гыйльманов.
Язучы, шагыйрь, драматург, әдәбият галиме Галимҗан Гыйльманов 1957 елның 1 февралендә хәзерге Башкортостан Республикасының Дүртөйле районы Әсән авылында туган.
Мәктәпне тәмамлагач, 1974-1979 елларда Казан дәүләт университетында белем ала.
1982 елда “Татар балладасы” дигән темага кандидатлык диссертациясе яклый.
1980-1986 елларда Казан дәүләт университетында татар әдәбияты укыта, аннары 1999 елга кадәр Татарстан китап нәшриятында матур әдәбият редакциясе мөдире булып эшли.
1999-2005 елларда Татарстан Язучылар берлеге рәисе урынбасары.
Хәзерге вакытта Татарстан Министрлар Кабинеты Аппаратының мәдәният һәм Татарстан Республикасы халыклары телләрен үстерү бүлегендә баш консультант булып эшли.
1994 елда Татарстан Республикасының югары бүләге – Мактау Грамотасы белән бүләкләнә.
Татарстан Язучылар берлегенең Абдулла Алиш премиясе лауреаты (2002).
Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе (2003).
Иң танылган әсәрләре: ”Тозлы яңгыр”, “Албастылар”, “Оча торган кешеләр”, “Табылдык хатлар”, “Язмышның туган көне”, “Әбием сихерче бугай”, “Шүрәлеләр ни атлы?” һ.б.


Сәламәтлек.
Сәламәтле́к — организмның бөтен органнары үз функцияләрен тулысынча дөрес үтәгән тере организм хәләте. Кеше сәламәтлеген саклау — дәүләт функцияләренең берсе. Дөнья масштабында кеше сәламәтлеген саклау белән Халыкара Сәламәт саклау Оешмасы шөгыльләнә.
Шулай ук сәламәтлек авырулар булмау дип билгеләнә.
Сәламәтлеккә тәэсир иткән факторлар.
*


Казанның Идел буе районы.
Казанның Идел буе районы (рус. "Приволжский район") — Казанның көньяк өлешендә урнашкан район.
Тарихы.
Районның барлыкка килү датасы — 1956 елның 7 декабре. Бу көнне Казанның Сталин һәм Свердлов районнары берләшкән.
Фән.
Идел буе районында 42 балалар бакчасы, 32 урта белем бирү мәктәбе, 4 музыка мәктәбе, 3 профессиональ училище һәм 4 Югары уку йорты (алар арасында Казан дәүләт мәдәният һәм сәнгать университеты, Русия Федерациясенең Эчке эшләр министрлыгының Казан юридик институты, Чиләбе танк институтының Казан филиалы, Русия ислам университеты) урнашкан.
И


Мостай Кәрим.
Мостай Кәрим (20 октябрь, 1919 ел, Башкортстан, Шишмә районы, Келәш авылы - 21 сентябрь, 2005 ел, Башкортстан, Уфа) - башкорт язучысы, шагыйре һәм драматургы. Башкортстанның халык шагыйре.
Тормыш юлы.
1919 елның 20 октябрендә Башкортстанның хәзерге Шишмә районының Келәш авылында крестьян гаиләсендә туа. 1941 елда Башкорт Дәүләт университетының тел һәм әдәбият факультетын тәмамлый. Бөек Ватан сугышы башлану белән фронтка китә, сугышта элемтә башлыгы һәм артиллерия штабы башлыгы булып хезмәт итә. Сугышта мина ярчыгы күкрәгенә тиеп, чак кына йөрәгенә барып җитми.
Госпитальдә ятып дәваланып чыккач, яңадан фронтҡа китә. Җиңү көненә кадәр фронт гәзитләрендә хәбәрче булып эшли. Сугыштан кайткач ижади һәм ижтимагый эшкә бирелә.
1930 елларда ук яза башлый: 1938 елда «Отряд ҡуҙғалды» дигән беренче шигырь җыентыгы нәшер ителә; 1941 елда «Яҙғы тауыштар» дигән шигырь китабы чыга. Барысы 100дән артык шигърият һәм проза китаплары, 10нан артык пьесалары дөнья күрә.
Шигърият җыентыклары: «Ҡара һыуҙар», «Ҡайтыу», «Европа-Азия», «Заманалар», пьесалары: «Айгөл иле», «Ҡыҙ урлау», «Ай тотолған төндә», «Салауат. Өн ҡатыш ете төш», «Ташлама утты, Прометей!», повестьләре: «Беҙҙең өйҙөң йәме», «Өстаған», «Оҙон-оҙаҡ бала саҡ».
Мостай Кәримнең әсәрләре берничә дистә телгә тәрҗемә ителгән.
2005 елның 21 сентябрендә Уфада инфаркттан вафат була.. Уфа мөселман зиратында җирләнгән.
Чыганаклар.
Башкорт Википедиясе


Илдус Якупов.
Илдус Якупов — татар композиторы.
Ул 1935 елның 9 октябрендә Ульян өлкәсеннең Иске Атлаш авылында туа. Музыкаль белемне ул Казан музыка училищесында һәм консерваториядә ала. 1960 еллардан башлап, бер-бер артлы опералар, балетлар, симфонияләр, төрле музыка кораллары өчен аерым пьесалар, җырлар, романслар иҗат итә башлый. Ул еш кына дөнья әдәбиятына мөрәҗәгать итә, Бомарше, Андерсен, Гоголь, Беляев әсәрләре белән дулкынланып, зур күләмле әсәрләр тудыра. 1991 елны Илдус Якуповның М.Җәлил исемендәге Татар опера һәм балет театрында Джанни Родари әкияте буенча язылган “Джельсомино ялганчылар илендә” исемле операсы зур уңыш белән барды. Балалар өчен язылган бу опера тамашачыларны көйләргә байлыгы, күңелгә ятышлылыгы белән сокландырды.
Композитор татар шагыйрьләре сүзләренә лирик һәм эстрада җырларын да яза. Алар арасында «Яшьлегемә кире кайтыр идем», «Язгы таң», «Зәңгәр күккә карап атлыйм», «Яратам», «Сайра, тальян», «Үрмәгөл» һәм башка җырлар бар.


Празат Исәнбәт.
Празат Исәнбәт — татар режиссеры.
Ул 1927 елның 9 октябрендә Уфа шәһәрендә танылган татар язучысы Нәкый Исәнбәт гаиләсендә туа. 1944-1949 елларда Мәскәү театр институтында актер һәм режиссер факультетларында белем ала.
Ярты гасырлык иҗади юл дәвамында Г.Камал исемендәге драма һәм комедия театры сәхнәсендә Празат Исәнбәт белән күп образлар иҗат ителде (Кодар образы, Дерамо, Васильков һ.б.). Режиссер буларак ул җитмештән артык татар, рус, чит ил драматургларның әсәрләрен сәхнәгә куйды: Нәкый Исәнбәтнең “Муса Җәлил” һәм “Гөлҗамал” пьесалары, Гильерме Фигейредоның “Эзоп”, Жан Батист Мольерның “Тартюф”, Шекспирның “Мера за меру”, Шәриф Камалның “Акчарлаклар”, Г.Ибраһимовның “Татар хатыны ниләр күрми?”, Галиәсгар Камалның “Банкрот”, “Бәхетсез егет”, Фәтхи Бурнашның “Таһир-Зөһрә”, “Яшь йөрәкләр”, Мирхәйдәр Фәйзинең “Галиябану” һ.б. шундый зур күләмле әсәрләре аша Празат Исәнбәт татар театры тарихында җуелмас эз калдыра.
Соңгы елларда режиссер Гаяз Исхакыйның әсәрләрен сәхнәгә кайтару эше белән шөгыльләнгән («Зөләйха», «Җан Баевич» һ.б.)
Празат Исәнбәт 2001 елның 15 декабрендә вафат була.


Наил Сәхибуллин.
Наил Габдулла улы Сәхибуллин — татар галиме, астрофизик, Татарстан Фәннәр академиясенең хакыйкый әгъзасы, В. П. Энгельгардт исемендәге Астрономия обсерваториясе мөдире, профессор, КДУның астрономия кафедрасы җитәкчесе.
Ул 1940 елның 8 октябрендә туа.


Гималайлар.
Гималайлар яки Гималай таулары (санскр. हिमालय, хинди हिमालय, непалча हिमालय, кыт. 喜馬拉雅山脈) — Җирнең иң бөек таулар системасы. Гималайлар Һиндстан, Непал, Кытай (Тибет), Пакьстан, Бутан территорияләрендә урнаша.
Гималайларның иң бөек ноктасы (Джомолунгма) шулай ук дөньяның иң югары нокта булып санала.
Гималайлар 2900 кмга сузыла. Таулар системасы киңлеге якынча 350 км. Якынча биеклеге — 6000 м, ә Джомолунгма биеклеге исә 8848 м тәшкил итә.
Дөньяның иң зур елгаларның кайберәүләре: Ганг, Һинд, Брахмапутра, Янцзы, Меконг, Салвин, Кызыл елга (Азиядә), Хунзян, Чао Прайя, Иравади елгасы, Аму Дәрья, Сыр Дәрья, Тарим елгасы һәм Сары елга Һималай тауларыннан агып төшә һәм аларның кушылган агым бассейны 3 млрд кеше өчен Әфганстан, Бангладеш, Бутан, Кытай Халык Җөмһүрияте, Һиндстан, Непал, Бирма, Камбоджа, Таҗикстан, Үзбәкстан, Төркмәнстан, Казакъстан, Кыргызстан, Таиланд, Лаос, Вьетнам, Малайзия һәм Пакъстанда (бу Җир халкының яртысы диярлек) өй булып тора.
Экологиясе.
Гималай тауларының флора һәм фаунасы климат, явым-төшем, биеклек һәм туфракларга бәйле рәвештә үзгәрә. Климат тау нигезендә тропиклардан иң югары биеклектә мәңге боз һәм карга кадәр дәвамлы рәвештә үзгәрә. Бу климат, явым-төшем, биеклек һәм туфраклар шартларының төрлелеге аерылып тора торган үсемлек һәм хайван төркемнәрен барлыкка китерә. Югары биеклекнең экстремаль шартлары (түбән атмосфера басымы) һәм иң күтәрелеп торган урыннарда бик салкын булу экстремофил организмнарга яшәргә мөмкин итә.


Казанның Совет районы.
Казанның Совет районы (рус. "Советский район") — Казанның көньяк-көнчыгыш өлешендә урнашкан район.
Казанның Совет районы, олы Себер юлында төзелгән яшәү массивында, Танкодром һәм Азино территориясендә, Дәрвишләр бистәсендә урнаша.
С


Казанның Яңа Савин районы.
Казанның Яңа Савин районы (рус. "Ново-Савиновский район") — Казанның төньяк-көнчыгыш өлешендә урнашкан район.
Яңа Савин районы – эшче, сәүдә үзәге. Ел саен яңа объектлар төзеләләр, мәсәлән: №177 авангард мәктәбе, №44 «Әкият йорты» балалар бакчасы, «Олимп» спорт комплексы, «Ак Барыс» бергә-бер сугышларның сарае, бу айда – Амирхан урамында җәяү күчүе төзелә. Тагын да Казансуның сул ягында Универсиадага зур футбол стадионы проекты бар.
Я


Казан кинотеатрлары.
Казан кинотеатрлары — Казан шәһәрендә урнашкан кинотеатрлар.
Беренче тапкыр Казанда публик рәвештә кинотасмаларны карау 1906 елның июлендә булды дип санала. 1907 елның сентябрендә исә Воскресен урамында даими эшләгән кинотеатр ачыла. 1915 елда Казанда инде 15 кинотеатр эшли.
Хәзерге кинотеатрлар.
Хәзерге вакытта Казанда 11 кинотеатр эшли. Аларның берсе дә татар телендә фильмнар күрсәтми, ләкин кайбер вакытларда махсус проектлар вакытында татар фильмнарын күрсәтү дә каралган.


Казан театрлары.
Казан театрлары — Казан шәһәрендә урнашкан театрлар. Барлыгы Казанда 9 театр бар, аларның өчесе академик хәләтендә.
Башка театрлар.
*


Казан музейлары.
Барлыгы Казан шәһәрендә 34 дәүләт музее эшли.
Музейлар арасында иң эре булып Татарстан Республикасы Милли музее санала. Ул 1894 елда нигезләнгән.


Нәҗип Җиһанов.
Нәҗип Гаяз улы Җиһанов — татар композиторы, ТАССРның халык артисты, Г.Тукай исемендәге Дәүләт бүләге лауреаты.
Биографиясе.
Нәҗип Җиһанов 1911 елның 15 гыйнварында Уральск шәһәрендә туа. Бик яшьли ата–ана назыннан мәхрүм кала: әтисе аңа бер яшь, ә әнисе аңа биш яшь тулаганда вафат була. Шуңа күрә балалык һәм яшүсмер еллары Уральск балалар йортында уза. Нәҗип кечкенәдән үзлегеннән пианинода уйнарга өйрәнә. 1927 елда ул Казанга килә, биредә аның апасы яши торган була. Казанда ул Татар сәнгать техникумына укырга керергә омтылып карый, тик берни дә барып чыкмый. Музыка грамотасын белмәсә дә, бик талантлы бу баланы имтиханнар вакытында мөгаллим Нина Шивалина күреп ала һәм бер ел буена аның белән музыка мәктәбе курсын үтә. Шулай итеп, икенче елны Нәҗип Җиһанов, ниһаять, техникумга керә.
Ике ел техникумда укыганда Нәҗипнең уышларына композитор Александр Ключарев игътибар итә һәм аңа Мәскәүгә укырга барырга киңәш бирә. 1931 елда Нәҗип Җиһанов Мәскәү консерваториясе карамагындагы техникумның композиторлар әзерләү бүлегенә укырга керә. Аннан талантлы студентны консерваториянең өченче курсына кабул итәләр. Укуны тәмамлагач, Нәҗип Җиһанов кире Казанга кайта.
1938 елда композитор үзенең беренче операсын — «Качкын»ны яза. Ә бер елдан ул яңа гына ачылган Татар опера һәм балет театры сәхнәсендә куела. Казанда композитор татар шагыйре Муса Җәлил белән якыннан аралаша башлый. Шагыйрь аңа үзенең «Алтынчәч» поэмасына опера язарга сорый. Муса Җәлил моңа кадәр Мәскәүдәге бер композиторга да «Алтынчәч»кә көй яздыртып карый, әмма ул бик коры чыгып, Җәлил әсәре рухын чагылдыра алмый. Нәҗип Җиһанов язган операның премьерасы исә Бөек Ватан сугышының беренче көннәрендә — 1941 елның июлендә була. Соңрак композитор аның өчен Сталин премиясен алачак.
Муса Җәлилгә сатлыкҗан тамгасы салынганнан соң Нәҗип Җиһанов драматург Әхмәт Фәйзи белән «Шагыйрь» исемле опера иҗат итә. Андагы төп герой Нияз Уралов Җәлил кебек үк фашистларга әсирлеккә эләгә һәм шунда һәлак була. Спектакль 1947 елда сәхнәгә чыга һәм зур уңыш белән бара. Әмма берникадәр вакыттан соң хакимияттә утыручылар бу герой “сатлыкҗан Җәлил”нең үрнәге булуын аңлый һәм әсәрне репертуардан төшереп калдыра. 1953 елда, инде шагыйрь исеме акланганнан соң, Җиһанов «Шагыйрь» операсы нигезендә «Җәлил» операсын яза. Ул Мәскәүнең Зур театрында, ә 1960 елда Праганың Милли театрында уйнала.
1957 елда композиторга СССРның халык артисты исеме бирелә. 1962 елда СССР Композиторлар берлеге сәркатибе итеп билгеләнә. 1981 елда Җиһановка Социалистик Хезмәт герое исеме бирелә.
Нәҗип Җиһанов Казанда консерватория ачарга күп көч куя. Ул Мәскәүгә хатлар юллый, һәм, ниһаять, 1944 елда Молотов кул куйган уңай резолюцияне көтеп ала. 1945–1988 елларда Нәҗип Җиһанов Казан консерваториясе ректоры булып эшли.
Композитор 8 опера, 3 балет, 17 эре симфоник әсәр, сюиталар, җырлар, күп санлы камера, вокаль һәм инструменталь әсәрләр авторы. 1939–1977 елларда ул Татарстан Композиторлар берлеге идарәсе рәисе була, өч тапкыр СССР Дәүләт премиясе, Ленин ордены, Кызыл Байрак Хезмәт ордены белән бүләкләнә.
Нәҗип Җиһанов 1988 елның 2 июнендә Казанда вафат була.


Әнәс Тумашев.
Әнәс Ибраһим улы Тумашев — татар рәссамы, Г.Тукай исемендәге Дәүләт бүләге лауреаты.
Рәссам 1924 елның 25 февралендә Татарстанның Чистай шәһәрендә дөньяга килә. Казан сәнгать училищесын тәмамлый, соңарак шунда ук укыта. 1947 елда Әнәс Тумашев И Репин исемендәге Ленинград сәнгать, скульптура, архитектура институтына укырга керә. 1953 елда, институтны тәмамланып һәм Татарстанга әйләнеп кайтып, ул Г.Камал исемендәге Татар дәүләт академия театрына эшкә урнаша. 20 елдан артык ул театрының рәссамы, декорацияләр куючысы булып эшли, башка театрлар өчен дә декорацияләр ясый. 1975–1980 елларда ТАССР Рәссамнар берлеге идарәсе рәисе булып тора.
Театрдан кала, Әнәс Тумашев нәкышчылык, аерым алганда табигать күренешләрен сурәтләргә һәм тарихи темаларга әсәрләр иҗат итәргә ярата ("Петр I Болгарда", "Бөек Болгар базары", "XX гасыр Казаны" һ.б.).


Хәлил Әбҗәлилов.
Хәлил Гали улы Әбҗәлилов — Г.Камал исемендәге Татар дәүләт академия театры артисты, Г.Тукай исемендәге Дәүләт бүләге лауреаты, СССРның халык артисты.
Ул 1896 елның 29 сентябрендә Оренбург губернасы Шарлык өязе Мостафа авылында туа. 1916 елдан Хәлил Әбҗәлилов «Ширкәт» труппасында эшли башлый.
Гражданнар сугышы елларында фронт театр бригадаларында эшли. Соңрак — Хива, Бохара татар театрларында. 1920 еллар башында Үзбәк киностудиясендә берничә фильмда уйный: «Мәчет гөмбәзе астында», «Рәвәт чүл бүреләре», «Икенче хатын», «Кемдә хакимият», «Махау авырулылар». 1928 елда Казанга килә һәм Татар академия театрында эшли башлый.
Хәлил Әбҗәлилов — татар халкының олы талантка ия булган мәшһүр артисты. Ул иҗат иткән образлар үзләренең гадилекләре, табигый лекләре, тышкы яктан беркатлылыклары белән аерылып торсалар да, эчке дөньялары — тирән кичерешләргә бай, ачык фикерле, зирәк шәхесләр. Әбҗәлилов искиткеч сөйкемле, импровизациягә бай артист иде.
Артист 1963 елда вафат була.


Сочи 2014.
Кышкы Олимпия уеннары 2014 (,) — 2014 нче елның кышында Рәсәйнең Сочи шәһәрендә узачак Олимпия уеннары.


Нанкин 2014.
Нанкин 2014 ("2014 Summer Youth Olympics") — 2014 елның 16 августыннан 28 августына кадәр Кытайның Нанкин шәһәрендә узачак халыкара спорт чарасы.


Инсбрук 2012.
Инсбрук 2012 ("2012 Winter Youth Olympics") — 2012 елның 13 гыйнварыннан 22 гыйнварына кадәр Австрияның Инсбрук шәһәрендә узачак халыкара спорт чарасы.


Ширияздан Сарымсаков.
Ширияздан Мөхәммәтҗан улы Сарымсаков — татар режиссеры.
Г.Камал исемендәге Татар дәүләт академия театрында Кәрим Тинчуринның «Җилкәнсезләр» пьесасын куйган өчен 1958 елда Г.Тукай исемендәге Дәүләт бүләгенә лаек була.


Рөстәм Яхин.
Рөстәм Мөхәммәтхаҗи улы Яхин — күренекле татар композиторы, Татарстан Республикасы Дәүләт гимны авторы, СССРның халык артисты (1986).
Рөстәм Яхин 1921 елның 16 августында Казанда хезмәткәр гаиләсендә туган. Ул кечкенәдән үк музыка белән кызыксына башлый. 3 яшендә пионинада үзлегеннән халык көйләрен уйный башлый. 13 яшендә музыка мәктәбенә укырга керә һәм 7 еллык мәктәпне 3 елда тәмамлый. Ул бик сәләтле, тырыш бала була.
Рөстәм Яхин — оста пианист. Ул тирән эчтәлекле җырлар, фортепиано өчен әсәрләр авторы.
1959 елда «Дулкыннар, дулкыннар», «Күңелем өзгәләнгән минутларда» һ. б. җырлары, романслары өчен Рөстәм Яхин Г.Тукай исемендәге Дәүләт бүләгенә лаек була.


Павел I.
Па́вел I Беренче (Па́вел Петр улы) — Русия империясы императоры.


Baş bit.
__NOTOC____NOEDITSECTION__
__NOTOC__ __NOEDITSECTION__
Wikipedia tuğandaşları.
__NOTOC____NOEDITSECTION__


Марк Леви.
Марк Леви (фр. "Marc Levy") — француз язучысы. 2005 елда «Күк һәм җир арасында» фильмы аның романы буенча төшерелде.
Язучы 1961 елда Булонь-Бийанкур коммунасында туа. 1979 елда Кызыл Тәре оешмасына керә. 1982 елда Леви Дофин Париж университетына керә.
1984 елда АКШга китеп, Марк санак графикасы өлкәсендә эшләгән ике ширкәтне нигезли. 1998 елда Марк Леви беренче романын яза. Хәзер ул язучы эше белән шөгыльләнү өчен бизнесны калдырды.


Мехико.
Ме́хико ( — "Мексика шәһәре") — Мексика башкаласы, илнең сәяси, икътисадый һәм мәдәни үзәге. Дөньяда зурлыгы буенча Токиодан соң икенче агломерация, аның территориясендә 19,72 млн кеше яши.


Роберт Миңнуллин.
Роберт Мөгаллим улы Миңнуллин (1948 ел, 1 август, Башкортстан, Илеш районы, Нәҗәде авылы) — күренекле шагыйрь, сәясәтче, Татарстан Республикасының Дәүләт Советы депутаты.
Тормыш юлы.
Татарстанның халык шагыйре Роберт Мөгаллим улы Миңнуллин 1948 елның 1 августында Башкортстанның Илеш районындагы Нәҗәде авылында туа. Бер елдан соң аларның гаиләсе Кыпчак авылына күчеп килә. Әтисе Мөгаллим анда берничә ел эшләгәннән соң үзенең туган авылы Шәммәткә кайтып төпләнә. Булачак шагыйрьнең балачагы, үсмер еллары Сөн буена урнашкан, Татарстанның Актаныш районына терәлеп кенә торган шул гүзәл авылда уза. Шунда башлангыч мәктәптә укый. Бишенче класстан алып Аккүз авылындагы сигезеллык мәктәпкә йөреп укый. Мәктәпне тәмамлаганнан соң Уфага барып сәүдә-кулинария училищесына укырга керә. Берничә айдан туган авылына кайтып китапханәдә, аннары колхозда эшли. Икенче елны район үзәгендә – Югары Яркәй мәктәбендә укып ала. Урта мәктәпне Карабаш авылында тәмамлый.
Мәктәптән соң ике ел «Маяк» исемле район газетасында әдәби хезмәткәр булып эшли. Иҗат белән ныклап шөгыльләнүе дә шул елларга туры килә. Әле мәктәптә укыганда ук «Башкортстан пионеры», «Маяк» газеталарында беренче шигырьләрен бастырган Роберт әдәбият белән чынлап кызыксына башлый. Газета мәкаләләре белән беррәттән шигырьләр дә яза. Алар бер-бер артлы «Маяк», «Ленинсе», «Кызыл таң» газеталарында басыла. Әдәбиятка мәхәббәте аны Казанга алып килә.
Казан дәүләт университетының татар теле һәм әдәбияты бүлегендә укып йөргән чагында ук инде Роберт Миңнуллин талантлы яшь шагыйрь булып таныла. «Татарстан яшьләре», «Социалистик Татарстан» газеталарында, «Казан утлары» журналында, «Идел» альманахында шигырьләре күренә башлый. «Беренче карлыгачлар»(1970) исемле яшь шагыйрьләр китабында чыккан шигырьләрен җәмәгатьчелек тә, тәнкыйть тә яратып кабул итә. 1972 елда ул яшь шагыйрьләрнең 5 нче Бөтенсоюз фестивалендә катнаша. Михаил Львов, Валентин Сорокин кебек танылган рус шагыйрьләре аның иҗатын уңай яктан бәялиләр. 1973 елда Илдар Юзеев «Татарстан яшьләре» газетасында яшь шагыйрь иҗатына багышланган мәкаләсен бастыра, үзенең фатихасын бирә.
Университетны тәмамлаганнан соң Роберт Миңнуллин «Яшь ленинчы» газетасында эшли башлый, балалар дөньясы белән якыннан таныша. Һәм, лирик шигырьләр белән беррәттән, балалар өчен дә беренче шигырьләрен язып карый. Балалар матбугатында басылган ул шигырьләргә иң элек күренекле балалар шагыйре Шәүкәт Галиев игътибар итә. Хәсән Туфан, Сибгат Хәким, Фатих Хөсни кебек аксакаллар да яшь шагыйрьнең балалар өчен язуын хуплап каршы алалалар. Яшь шагыйрь, туктаусыз эзләнүләре нәтиҗәсендә, әдәбиятыбызны көтелмәгән яңа ачышлар белән баетты, өр-яңа образлар, шигъри табышлар, өр-яңа шигъри алымнар алып килде. Балалар шигырендә беренче булып өлкәннәр һәм балалар арасындагы катлаулы мөнәсәбәтләрне, сабыйлар дөньясындагы четерекле проблемаларны калку итеп чагылдыра алды. Моңа кадәр балаларныкы саналмаган темаларны да нәниләр поэзиясенә Р.Миңнуллин кертте. Аның педагогик һәм психологик яктан төгәл уйланылган, поэтик яктан зур осталык белән эшләнгән шигырьләре мәктәпләрдә, балалар бакчаларында еш яңгырый. Үзенең остазы Шәүкәт Галиев иҗатына таянып, шулай ук халык авыз иҗатыннан, рус һәм дөнья балалар әдәбиятыннан илһам алып балалар шигъриятенә килгән шагыйрьнең хәзер инде үзе тудырган шигъри дөньясы, үзенең шаян балачагы, балаларча үз фәлсәфәсе бар. Аннан соң килгән яшь шагыйрьләрнең балалар өчен язган шигырьләрен игътибар беләнрәк карасаң, Р.Миңнуллин шигырьләрендәге интонацияләр, сөйләү манерасы, аныкына тартым гыйбарәләр, хәтта аерым юллар табарга мөмкин. Димәк, шагыйрьнең үз шәкертләре, дәвамчылары бар, үз мәктәбе туып килә. Балалар шигъриятен популярлаштыруда да аның роле әйтеп бетергесез зур. Ул балалар әдәбиятына, балалар язучыларына багышланган мәкаләләр яза, мәктәпләрдә очрашулар уздыра, ун ел дәвамында Татарстан телевидениесендә «Шигъри тәлгәшләр» исемле тапшырулар циклы оештыра. «Акбай цирк карый»(1978), «Җиде абый тай җигә»(1980), «Айга очтык»(1982) исемле балалар китаплары һәм телевидениедән әдәбиятны актив пропагандалаганы өчен 1982 елда Р.Миңнуллин М.Җәлил исемендәге республика премиясенә лаек була. 1983 елда исә ул мәктәпкәчә яшьтәге балалар өчен язылган шигырьләргә уздырылган Бөтенроссия конкурсында җиңеп чыга...
Р.Миңнуллинның өлкәннәр өчен дә, балалар өчен дә китаплары чыгып тора, аның шигырьләренә язылган җырлар яңгырый. Җырларының шактые күптән инде татар җыр сәнгатенең җәүһәрләренә әверелде. Сара Садыйкова, Рөстәм Яхин, Резеда Ахиярова, Илгиз Закиров белән берлектә язылган бихисап җырлары профессиональ һәм үзешчән җырчыларыбызның репертуарыннан әле дә төшкәне юк. Алар төрле конкурсларда, фестивальләрдә беренче урыннарны яулый. Бүген дә җыр жанрында иң актив эшләүче шагыйрьләребезнең берсе ул.
Роберт Миңнуллин, әлбәттә инде, ихлас лирик та. Аның кабатланмас мәхәббәт лирикасы, туган як, туган җир, табигать лирикасы, әниләргә, туган халкына багышланган кешелекле, игелекле лирикасы безнең укучыларыбыз арасында бик тә популяр. Ул шигырьләрне үсмерләр дә, яшьләр дә, өлкән буын да яратып укый. Алар лирик образлар белән, нечкә хисләр белән, тапкыр һәм мут-шаян гыйбарәләр белән сугарылган.
Шулай да балалар өчен Р. Миңнуллин яратыбрак яза. Аның балаларга атап язган бер генә китабы да җәмәгатьчелек игътибарыннан читтә калмый. Мәсәлән, «Безнең авыл зоопаркы»(1988), «Энекәш кирәк миңа»(1990) исемле китаплары республика конкурсларында беренче урыннарны яуладылар. «Дөньядагы иң зур алма»(1992) исемле китабы өчен шагыйрь халыкара әдәби бүләккә – Г.-Х.Андерсен исемендәге Почетлы Дипломга лаек булды. Исеме атаклы әкиятченең Почетлы исемлегенә кертелде. Нәтиҗәдә, Шәүкәт Галиев белән бергә ул да балалар әдәбиятының иң күренекле вәкилләре рәтенә күтәрелде. 1997 елда Р.Миңнуллинга балалар әдәбияты өлкәсендә ирешкән казанышлары өчен Татарстан Язучылар берлегенең А.Алиш исемендәге премисе бирелде. 1998 елда исә шагыйрь «Мәгариф» нәшрияты чыгарган «Күчтәнәч»(1995) дигән китабы өчен Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясе белән бүләкләнде. Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе, Башкортстанның атказанган мәдәният хезмәткәре дигән мактаулы исемнәрне дә йөртә.
Роберт Миңнуллин – тәҗрибәле журналист, танылган җәмәгать һәм дәүләт эшлеклесе дә. Озак еллар «Казан утлары» журналында – бүлек редакторы, җаваплы секретарь, Татарстан телевидениесендә – баш редактор, «Яшь ленинчы» («Сабантуй») газетасында корреспондент, баш редактор булып эшли. 1995-99 елларда – Татарстан Республикасы Дәүләт Советының Мәдәни һәм милли мәсьәләләр комиссиясе рәисе, 2000-04 елларда Татарстан Республикасы Дәүләт Советы Рәисе урынбасары вазыйфаларын башкара. 1988-94 елларда – Татарстан Балалар фонды рәисе, 1990 елдан – Татарстан халык депутаты, 1990-95 елларда – Татарстан Югары Советы Президиумы әгъзасы, 1979 елдан – Татарстан Язучылар союзы идарәсе әгъзасы, 1995 елдан – «Сабантуй» газетасының шеф-редакторы, төрле елларда «Казан утлары», «Татарстан», «Идел», «Салават күпере», “Сәхнә”, «Татар иле», «Сабыйга» кебек басмаларның редколлегия әгъзасы, «Татарстан» телерадиокомпаниясенең Попечительләр советы әгъзасы... Болар әле шагыйрь башкарган җәмәгать һәм казна эшләренең кайберләре генә.


Госман империясе солтаннары.
Госман империясе солтаннары — Госман империясе белән идарә иткән солтаннар.
Сылтамалар.
*


Хошимин.
Хошимин () — Вьетнам көньягында урнашкан шәһәр. Dong Nam Bo утравының көньяк-көнчыгышында урнаша. Мәйданы — 2 095 км². Халык саны — 7 170 000 кеше. Халык тыгызлыгы — 3 401 кеше/км².


Мәсҗиден-Нәбәви.
Мәсҗиден-Нәбәви (гарәпчә: المسجد النبوي — "Пәйгамбәр мәчете") — исламда Мәсҗидел-Хәрамнан кала икенче урында булучы Мәдинәдәге мәчет (Кодыстагы Әл-Әкса - өченче). Мөхәммәд саләллаһу галәйһи үәссәләмнең кабере анда урнашкан.
Бу урындагы мәчет Мөхәммәд саләллаһу галәйһи үәссәләм исән чакта ук төзелә, ә анардан килүче ислам әмирләре мәчетне зурайталар һәм бизиләр. Яшел гөмбәз (Пәйгамбәр гөмбәзе) астында Мөхәммәд саләллаһу галәйһи үәссәләмнең кабере урнашкан. Гөмбәз төзелүенең төгәл датасы билгеле түгел, ләкин аның XII гасыр тасвирламаларын табарга мөмкин. Беренче ике хәлиф - Әбу Бәкер һәм Гомәр (радыйаллаһу ганһумә) шулай ук анда күмелгәннәр.
Һиҗрәттән соң, Мөхәммәд Ясрибтә (соңрак Мәдинә дип атала башлый) соңрак мәчет төзеләчәк урындагы йортка күчә. Бу мәчетне тзүдә ул үзе дә катнаша. Бу бинаның планировкасы бөтен дөньядагы башка мәчетләр өчен дә кулланыла. Бинада колонналы мәчет композициясенең төп өлешләре салына: ачык турыпочмаклы ишегалды һәм, баштарак Кодыска, ә аннары Мәккәгә ориентлашкан, булачак колонналы залның прототибы. Мәчет шулай ук мәдәни һәм җәмгыяви чаралар үткәрү өчен, мәхкәмә һәм дини мәктәб өчен бина булып торган.


Багдад.
Багда́д () — Гыйрак башкаласы.


Tatar-islam.ru.
Tatar-islam.ru — татар телендә Татарстан, Русия, дөнья мөселманнарының тормышын яктыртып баручы мәгълүмат агентлыгы. Сайт актив рәвештә даими яңартыла, биредә аналитик мәкаләләр, әңгәмә, анонслар да урын ала.
Сайтны гамәлгә куючы һәм баш мөхәррир — Илдар Баязитов. Сайт мөхәррире вазыйфасын башкаручы — Хатыйп Гәрәй.


Асия Минһаҗева.
Асия Миръякут кызы Минһаҗева — татар шагыйрәсе, журналист.
Ул 1952 елның 16 ноябрендә Татарстанның Мөслим районы Мөтрәй авылында туа. 1972 елда туган авылындагы урта мәктәпне тәмамлый һәм 1977 елга кадәр Казан дәүләт университетының татар теле һәм әдәбияте факультетында укый. Югары белем алганнан соң, туган районында мәктәптә укыта. Соңрак, Казан шәһәренә килеп, «Казан утлары» журналы редакциясендә һәм Татарстан Язучылар берлеге идарәсендә эшли. Хәзерге көндә Казанда яши.
Шагыйрәнең беренче шигыре 1971 елда «Азат хатын» (хәзер «Сөембикә») журналында басыла. «Биеклектә очрашу», «Якты сагыш» исемле китаплары дөнья күрде.


Хорват теле.
Хорват теле (үзисеме "hrvatski jezik"; [xř̩ʋaːtskiː]) — Хорватия, Босния һәм Герцеговина һәм Воеводина рәсми теле. Славян төркеменә керә. Язу латин әлифбасына нигезләнгән.


Фазыл Фасиев.
Фазыл Салих улы Фасиев — татар тел галиме, тәрҗемәче.
Ул 1925 елның 18 октябрендә Татарстанның Лениногорский районы Сугышлы авылында туа.
Ул — татар әдәби теле тарихы, язма ядкарьләр теле һәм текстологиясе, шәҗәрә, генеология, кабер ташы язмалары, лексикология, лексикография, ономастика, тарихи география һ.б. өлкәләрдә зур эшчәнлек алып бара торган олпат галим.
1983 елда Татарстан китап нәшриятында Кол Галинең «Кыйссаи Йосыф» китабы басылып чыкты. Аның төп текстын (транскрипцияне) әзерләүче, кереш мәкаләне, искәрмә һәм аңлатмаларны, кулъязмаларның тасвирламасын язучы Фазыл Фасиев иде. Бу хезмәтнең басылып чыгуы татар мәдәниятында зур бер вакыйга булды.
1966 елда Мәскәүдә «Совет энциклопедиясе» нәшриятында 38 мең сүзне эченә алган “Татарча-русча сүзлек” басылып чыкты. Фазыл абый анда, “К” хәрефенә башланган сүз статьяларын язу белән бергә, сүзлекнең ахырында рус телендә “Татар теленең кыскача грамматик белешмәсе”н урнаштырган.
Галимнең дистәдән артык монографияләре, йөздән артык фәнни мәкаләләре тел белеменең алтын фондын тәшкил итә.


Юныс Сафиуллин.
Юныс Габдулла улы Сафиуллин — татар драматургы, артист, Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе (1996), СССР Язучылар берлеге әгъзасы.
Ул 1947 елның 18 октябрендә Татарстанның Яшел Үзән районы Бакырчы авылында туа. Акъегет сигезъеллык урта мәктәбен тәмамлагач, Казан театр училищесына укырга керә, аны 1966 елда тәмамлый. Актер булып эшләп сәхнәдә матур образлар тудыра. Юныс Сафиуллин Мәскәү дәүләт театр сәнгате институтында да белем ала, Г.Камал исемендәге Татар Дәүләт академия театрында әдәби бүлек мөдире булып эшли.
Егермедән артык сәхнә әсәрләре, берничә җыентык авторы. Әсәрләре төрле театрларда куела, ләкин аны драматург буларак таныткан әсәре – «Идегәй» дастаны.


Сәгыйть Сүнчәләй.
Сәгыйть Хәмидулла улы Сүнчәләй 1889 елда Сарытау губернасында туа. 1915 елда Уфага күчеп китә. Гомерен ул татар мәдәниятен һәм сәнгатен үстерүгә багышлый. 1919 елда Бөтенсоюз коммунистлар партиясе (большевиклар) рәтләренә кергәч, аның тормышы иҗтимагый-сәяси төсмер ала. XX гасыр башында яшәп иҗат иткән Сәгыйть Сүнчәләй татар әдәбияты тарихында лирик шагыйрь буларак кереп кала. Ул бик тә музыкаль кеше була – скрипка, мандолинада уйный, көйләр иҗат итә.
Габдулла Тукай белән танышу һәм аралашу Сәгыйть Сүнчәләйгә зур йогынты ясаган. Аларның мөнәсәбәте турында без бүген заманында алар алышкан хатлар аша беләбез. Шулай ук С.Сүнчәләй үзе дә Тукай турында истәлекләр язып калдырган. Әлеге истәлекләрдә алар икәү Казандагы “Болгар” кунакханәсендә ничек итеп шигърият, тормыш турында сөйләшүләре, ә кайвакыт киресенчә, сөйләшмичә уйланып кына утырулары турында яза. Тукай белән Сүнчәләй 1910 елның маенда таныша. Баштарак Тукай янында Сүнчәләй үзен шагыйрь итеп танырга кыенсына. Ләкин Тукай аның иҗатын хуплап, үстереп җибәрә, тәрҗемәләр белән шөгыльләнергә дә киңәш итә. Шулай 1910 елның азагында, мәсәлән, С.Сүнчәләй Дж. Байронның “Шильонский узник” поэмасын тәрҗемә итә башлый. Ул тәрҗемәне аннан соң Тукайга җибәрә. Тукай редакцияләп, кереш сүз язып, бу әсәрне аерым китап итеп бастырырга ярдәм итә.
Сәгыйть Сүнчәләйнең гомере ул чордагы татар зыялыларының күбесе кебек үк фаҗигале өзелә. 40 яшендә аны кулга алалар. Башта С.Сүнчәләй атып үтерелүгә хөкем ителә, аннан бу хөкем 10 елга төрмә белән үзгәртелә. Шулай да 1937 елда шагыйрь атып үтерелә. Дистә еллар Сәгыйть Сүнчәләй тыелган исем булды.


Программа белән тәэмин ителеш.
Программа белән тәэмин ителеш — мәгълүматны үзләштерү һәм саклау өчен кулланучы программалар җыелмасы.Ул шулай ук үзләштерү өчен кирәк булган программалы документларны (ДОСТ 19781-90), процедураларны һәм кагыйдәләрне, үзләштерү өчен кулланучы күбесе хәтер элешен дә үз өченә ала(СТ ИСО 2382/1-84).
Программа белән тәэмин ителеш санак белеменең бер төре, ул техник (аппарат), математик, мәгълүмати, лингвистик, оештырулы һәм методик тәэмин ителешбелән дә бер рәттә тора.


Fransiä.
Fransiä (fr. "France"), räsmi isem Fransiä Cömhüriäte "(République française)" – Könbatış Awrupada urnaşqan däwlät. Başqalası – Parij. İl iseme belän borınğı german qäbiläse bulğan franklar isemennän kilä.
Fransiä xalqınıñ sanı 64,5 mln keşe, alarnıñ arasında 90 % Fransiä grajdannarı. Qanun çığaru orğanı – ikepalatalı parlament. Administrativ bülenü – 26 regionğa bülenä.
Awrupa Berlege häm NATOnıñ äğzası.


Татар радиосы.
«Татар радиосы» («TATAR RADiOSI») — беренче булып тәүлек буена 24 сәгать татар телендә тапшыру принцибын чынган ашырган радиостанцияләр челтәре. Радионы Казан, Әлмәт, Зәй, Төмән өлкәсендә тыңлап була. Радио музыкаль форматының нигезен хәзерге татар эстрада музыкасы тәшкил итә. Радио девизы — «Яхшы кәеф бездән башлана!».
Сылтамалар.
Т


«Курай радиосы».
«Курай радиосы» — беренче милли радиостанция. Радиода төрле тематикалы күңел тапшыруларыннан башлап җитди әңгәмәләргә кадәр тапшыруларны тыңлап була.
Сылтамалар.
К


Тунис.
Туни́с (гарәпчә تونس‎‎, рәсми исеме — Туни́с Җөмһүрияте́ — Төньяк Африканың Урта диңгез ярында урнашкан дәүләт.
Төньяк һәм кынчыгыштан дәүләт Урта диңгез тарафыннан юыла, көнбатышта һәм көньяк-көнбатышта ил Алжир, көньяк-көнчыгышта Ливия белән чиктәш.


Гватемала.
Гватема́ла (исп. "Guatemala"), Гватема́ла Җөмһүрияте́ (исп. "República de Guatemala" [reˈpuβlika ðe ɣwateˈmala]) — Үзәк Америкада урнашкан дәүләт. Башка Үзәк Америка илләре белән чагыштырганда халык саны иң зур. Халык арасында күпчелекне метислар (58 %) һәм индейлар (40 %) тәшкил итә.


Фәнис Яруллин.
Фәнис Гатаулла улы Яруллин (9 февраль, 1938 ел, Татарстан, Баулы районы, Кызылъяр авылы) — татар шагыйре, язучы һәм драматург.


21 октябрь.
21 октябрь — Милади тәкъвимендә унынчы айның егерме беренче көне. Ел ахырына 71 көн кала.


Панама.
Панама Җөмһүрияте () — Үзәк Америкада Панама бугазы белән Кариб диңгезе һәм Тын океан чигендә урнашкан дәүләт. Көнбатышта Коста-Рика һәм көнчыгышта Колумбия белән читләшә. Индеецлар теленнән тәрҗемә иткән вакытта ул "бу урында күп балык бар" дигәнне аңлата.


Диңгез буе крае.
Диңгез буе крае (рус. "Приморский край") — Рәсәй Федерациясенең субъекты. Край 1938 елның 20 октябрендә төзелә. Административ үзәге — Владивосток шәһәре. Мәйданы — 165,9 мең км².


Морат Аджи.
Морат Аджи (9 декабрь, 1944 ел, Мәскәү) - күренекле тарихчы, эшләре нигездә төрки халыклар тарихына багышланган.
Тормыш юлы.
1969 елда МДУның география факультетын тәмамлый. Аспирантурага кабул ителә. Фәннәр кандидаты, доцент. Икътисади, иҗтимагый һәм тарихи фәннәр өлкәсендә хезмәт итә.


Һади Атласи.
Һади Атласи (1876 ел, Чүпрәле районы, Иске Чәке авылы) - тарихчы, язучы.
Тормыш юлы.
Башлангыч белемне әтисе мәктәбендә ала. Аннары атаклы Буа мәдрәсәсенә укуын дәвам итә. Белемнәрен тирәнәйтү нияте белән Оренбургның Каргалы бистәсендәге Гани бай Хөсәенов оештырган укытучылар хәзерләүче семинариягә укырга керә һәм аны 1908 елда тәмамлый. Аннары Һади Атласи Буа мәдрәсәсенә кайтып, уку-укыту эшләрен яңартуга күп көч куя, киң җәмәгать эшчәнлеге дә алып бара.
1903 елда Һади Атласины Бөгелмә өязе Әлмәт авылы (хәзерге Әлмәт шәһәре) мәдрәсәсенә имам һәм мөдәррис итеп чакыралар. Ул монда кызлар мәктәбе дә ача. Диния нәзарәте каршында имтихан тотып имамлыкка указ ала.
1907 елда Һади Атласины Дәүләт Думасына депутат итеп сайлыйлар.
1905 - 1910 елларда Һади Атласи зур тырышлык куеп тарихи материаллар җыю, тарихи әдәбият өйрәнү өстендә эшли. Шул хезмәтләренең җимешләре буларак, 1911 - 1914 елларда бер-бер артлы аның "Себер тарихы", "Казан ханлыгы", "Сөен-бикә" исемле тарихи әсәрләре басылып чыга. 1913 елда ул Казан университеты каршындагы "Археология, тарих һәм этнография җәмгыяте"нең тулы вәкаләтле әгъзасы буларак сайлана.
Беренче бөтендөнья сугышы, 1917 ел Февраль һәм Октябрь революцияләре, гражданнар сугышы елларында Һади Атласи гаиләсе белән Бөгелмә шәһәрендә тора. 1920 елдан 1929 елга кадәр ул Бөгелмәдә икенче баскыч мәктәбендә тарих һәм немец теле укытучысы булып эшли.
1929 елда аны бернинди гаепсезгә кулга алып, ун елга Соловкидагы каторгага сөрәләр.
1934 елда, Архангельскидан Бөгелмәгә кайтып ярты ел торгач, Һади Атласи гаиләсе белән Казанга күчеп килә. 1936 елда ул тагын кулга алына. 1936 елның августыннан 1937 елның маена кадәр аңардан 16 допрос алганнар. 1937 елның 23-28 октябрендә Менжинский исемендәге клубта Идел буе хәрби округы хәрби трибуналының ябык утырышлары "Атласовщина" дип аталган эшне карый. Хәрби трибунал буенча 9 кеше: Һ.М.Атласов, Р.Я.Яруллин, К. К. Туйкин, Ф. К. Туйкин, Б. Ф. Фаттахов, Г. А. Алтынбаев, К. Л. Исхаков, С. Ш. Уразманов, 3. Б. Фәттахов атып үтерелергә хөкем ителгән.
1958 елда Һади Атласиның гаепсезлеге таныла һәм ул реабилитацияләнә.


Программалау теле.
Программалау теле — санакның «туган» теле булып санала, программа язусы өчен. Шулай ук машина командалары телен (MKT) иң беренче лампалы ЭХМнар бары тик шушы телне генә аңлаганнар. MKT (урысча ЯМК — язык машинных команд) программаларында бирелмәләр — санак хәтерендәге юлламаларны, үтәлүче ысулларны санлы кодлар аша тамгаланган. Программа биремнәренең һәм бирелмәләрнең ЭХМ хәтерендә ничек урнашуын программачы үзе кайгыртырга тиеш булган.
Программалау системасы санак белән идарә итү программаларын төзү өчен билгеләнгән.
Программалау теле санак командалары теленнән югарырак дәрәҗәдәге телләрдә язылган программаларны санакта башкарырга мөмкинлек бирә.
Программалау теленең дәрәҗәсе санак эшкәрткече (урысча процессор) теленнән арынып, кеше теленә, предмет өлкәсенең (бигрәк тә математиканың) формаль теленә якынлашу дәрәҗәсе белән бәйләнгән. Дәрәҗә югарырак булган саен, ул санактан ераграк, ә кешегә якынрак тора.
Иң түбән дәрәҗәдәге тел — Санак биремнәре теле. Санак биремнәре телләреннән аерылучы Автокодлар дип аталган тәүге программалау телләре беренче буын санакларда барлыкка килә.
Программалау телләренең дәрәҗәләре.
Автокод — символик программалауның санакка яраклашкан теле.
Автокодтагы бер бирем бер санак биременә туры килә. Автокодта эшләүче программачы хәтерне программа һәм зурлыклар буенча билгеләүдән азат ителә; аңа «күзәнәк юллары» белән эшләргә кирәкми. Үзгәрешле зурлыклар һәм санлы константалар математикадагыча ук, ә операция кодлары санлы тамгалар аша күрсәтелә.
Өченче буын компьютерларда мондый тип телләрне Ассемблер теле дип йөртә башлыйлар. Хәзерге көндә Ассемблерда бик сирәк программалыйлар. Моны, кагыйдә буларак, система программачылары эшли.
ЮДПТ — югары дәрәҗәдәге программалау теленең кыскартылган исеме. Бүгенге көндә күпчелек программачылар нәкъ менә шул телләрдә эшлиләр. Иң күп таралыш алган телләр булып Паскаль, Бейсик, СИ, Фортран телләре тора.
Автокод, Паскаль, Фортран һәм башка телләрне машина теленә күчерүче программа-тәрҗемәчеләр трансляторлар дип атала.
Шулай итеп санак, программа-тәрҗемәче идарәсе астында, тәрҗемәне үзе үк эшли. Программаларны машина командалары теленә күчерү эше трансляцияләү дип атала. Мисал өчен, Паскальдәге программаны үтәү өчен, иң элек аны трансляцияләргә кирәк.
Транслятор теләсә кайсы программалау системасының мәҗбүри элементы булып тора. Беренче программалау системалары үз эченә бары тик трансляторларны гына алганнар. Аннары трансляторларга төрле сервис чаралары: текст редакторлары, программа китапханәләренә хезмәт күрсәтү системалары, кулланучы белән дустанә интерфейс оештыру чаралары өстәлә башлый
Кулланучы өчен снак булдырылган программалау системалары иң уңайлысы санала.
Программалау системасы файдалана торган программалау телен аның керу теле дип атыйлар. Программалау системасы керүтеленең исеме буенча атап йөртелә. Мәсәлән: «Бейсик системасы», «Паскаль системасы», «Фортран системасы».
Югары баскычтагы телләргә караганда, Автокод-Ассемблердан компиляцияләү, әлбәттә, күпкә җиңелрәк. Бу процедура өчен еш кына ассемблирлау дигән махсус термин кулланыла. Ә «Ассемблер» сүзеннән программалау теле генә түгел, транслятор да аңлашыла.
Программаның эше дәвамында интерпретатор эчке хәтердә тора. Эш хәтерендә ЮДПТдагы программа урнаша. Интерпретатор аның беренче операторын «укый», аны компьютер командаларына күчерә һәм шул командаларны үтәүне оештыра. Аннан соң чираттагы кабул итүче тәрҗемә итәргә һәм башкарырга керешә һәм программаның ахырына кадәр шулай дәвам итә. Алдагы тәрҗемәләрнең нәтиҗәләре хәтердә сакланмау сәбәпле, циклдагы бер үк операторны башкаруны кабатлаганда, ул кабат трансляцияләнә, һәр операторны трансляцияләү алдыннан ана синтаксик анализ ясала.
Программалау теленең тарихы.
Программалау теленең тарихына багышланган китаплар
50 нче елларда барлыкка килгән югары дәрәҗәдәге иң беренче популяр телләр булып Фортран, Кобол (АКШта) һәм Алгол (Аурупа) телләре санала. Фортран һәм Алгол — математик исәпләүләр өчен булса, Кобол икътисади мәсьәләләрне программалау өчен кулланыла. Беренче программалау телләренең төп үзенчәлеге — аларның предметка бәйле ориентлашуы. Бу — һәрбер тел нинди дә булса билгеле бер класска кергән мәсьәләләрне чишү өчен билгеләнә дигән сүз.
60—70 елларда күп төрле телләр барлыкка килә. ЭХМ тари¬хында аларның саны меңнәр белән исәпләнә. Ләкин вакытлар узу белән аларның бик азы гына кулланышта кала.
1965 ел да Дартмут университетында (АКШ) Бейсик теле иҗат ителә. Авторлар фикеренчә, бу — җиңел үзләштерелә торган, кат¬лаулы булмаган исәпләү мәсьәләләрен программалауга корылган гади тел. Бейсик микрокомпьютерлар һәм персональ компьютерлар өчен программалауда иң киң таралган тел булып тора. Көнкүреш һәм мәктәп компьютерларының кайбер модельләрендә бары тик Бейсик телендә генә программалау мөмкин.
Өченче буын компьютерлары чорында IBM фирмасы тарафыннан эшләнгән 1 (Program Language/1) теле киң тарала. Бу тел беренче булып универсальлеккә, ягъни теләсә нинди мәсьәлә¬ләрне чишәргә — исәпләү мәсьәләләрен чишәргә, текстларны эш¬кәртергә, мәгълүматларны тупларга һәм эзләргә — омтыла. 1 бик катлаулы тел булып чыга һәм шуңа күрә алдагы буын компью¬терларда кулланылмый. Ләкин телләрне универсальләштеру дәвам ителә. Иске телләр Алгол-68, Фортран-77 универсаль вариантларына модернизацияләнә.
1971 елда Паскаль теленең барлыкка килүе программалау телләре тарихында зур вакыйга булып санала. Алгол, PL/1 телләре нигезендә эшләнгән бу телне Швейцария профессоры Никлаус Вирт структуралы программалауга өйрәтү теле буларак иҗат итә.
Паскаль теле персональ компьютерларга бәйле рәвенхтә уңыш казана. Borland International, Inc. (АКШ) ПК өчен Турбо-Паскаль программалау системасын эшли. Хәзер инде Турбо-Паскаль универсаль мөмкинлекләре булган профессиональ программалау теле булып санала. Өстен сыйфатларга ия булуы сәбәпле, Паскаль Ада (программалау теле)Ада, Си, Модула-2 һ.б. бик күп хәзерге көн программалау телләре өчен чишмә башы булып тора.СИ программалау теле операцион системаларны, трансляторлар, бирелмәләр базалары һ.б. системалы һәм гамәли программаларны " эшләү өчен уйлап табыла. a> программалау теленең „"әнисе"“СИ теленә, Паскальдән аермалы буларак, санакның Н.Вирт тарафыннан тәкъдим ителгән Модула-2 — Паскаль телен үстерүче һәм зур программаларны эшли торган чаралардан торучы тел. Киләсе, бишенче буын компьютерларын «ясалма интеллект» машиналары дип атыйлар. Бу санаклар өчен телләр прототиплары күптән уйлап табылды. Алар — ЛИСП һәм Пролог телләре.
1965 елда барлыкка килгән ЛИСП телендә төп төшенчә булып рекурсив рәвештә билгеләнгән функцияләр тора. Теләсә кайсы алгоритмның рекурсив функцияләр җыелмасы ярдәмендә тасвирлануы белгечләр тарафыннан исбат ителгән. Шуңа күрә дә ЛИСП күпкырлы тел булып санала. Аның ярдәмендә санакта җитәрлек дәрәҗәдәге катлаулы процессларны, шул исәптән кешенең интеллектуаль эшчәнлеген дә модельләштерергә мөмкин.
Пролог теле 1972 елда Франциядә шулай ук «ясалма интеллект» мәсьәләләрен чишү өчен эшләнә. Бу тел белән сез бераз таныш инде. Пролог төрле карарларны, фикерләү логикасын формаль рәвеш тә сурәтләргә мөмкинлек бирә. Компьютерны куелган сорауларга җа¬ваплар бирергә мәҗбүр итә. XX гасыр ахырында компьютерны программа белән тәэмин итү үсешендә объектлы-ориентлашкан якын килү әһәмиятле роль уйнады. «Җисем» сүзен бирел мәләрне һәм ал арны эшкәртү программаларын бербөтенгә берләштерү структурасы дип аңларга кирәк. Объектлы-ориентлашкан операцион системалар (мәсәлән, Windows), гамәли программалар, шулай ук объектлы-ориентлашкан программалау (ООП) системалары популярлаша.
ООП элементларын үз эченә алган беренче тел Симула-67 теле дип атала. Си теленең үсеше Си++ дип исемләнгән объектлы-ориентлашкан версиянең килеп чыгуына сәбәп була. 5.5 версиясеннән башлап, Турбо-Паскальдә дә ООП чаралары барлыкка килә.
Соңгы вакытларда программалау технологиясендә яңа юнәлеш — визуаль программалау уйлап табылды. Windows буенча эшләүче визуаль программалау системалары барлыкка килде.


Микронезия Федератив Штатлары.
Микронезия Федератив Штатлары (ингл. "Federated States of Micronesia") — Океанлыктагы дәүләт, Яңа Гвинея төньяк яр буендагы Каролин утрауларында урнашкан.


Казанның Мәскәү районы.
Казанның Мәскәү районы (рус. "Московский район Казани") — Казан мәркәзенең төньяк өлешендә урнашкан район. Казансу елгасы буенча Вахит районы белән, көнчыгышта Киров районы белән, төньякта Авиатөзелеш районы белән, көнбатышта Яңа Савин районы белән чиктәш. Мәскәү районы тарихы Кәҗә бистәсе белән башлана.
М


22 октябрь.
22 октябрь — Милади тәкъвимендә унынчы айның егерме икенче көне. Ел ахырына 70 көн кала.


Искәндәр Абдуллин.
Искәндәр Габдулла улы Абдуллин — татар тел галиме.
Ул 1935 елның 22 октябрендә Татарстанның Яшел Үзән районы Олы Күлбаш авылында хезмәткәр гаиләсендә туа.
Искәндәр хезмәт сөючән, эзләнүчән, тел фәненә мөкиббән киткән зур галим иде. Телнең бер өлкәсе дә аның игътибарыннан читтә калмады. Әдәби тел тарихы һәм стилистика, матур әдәбият теле, лексикология һәм терминология, язма ядкарьләр теле һәм тестологиясе, эпиграфика (кабер ташы язмаларын өйрәнү фәне), татар теленең башка телләр белән бәйләнеш проблемалары, шәҗәрә-генеология мәсьәләләре, басылып чыккан яңа хезмәтләргә бәяләмәләр язу, татар телен һәм тел галимнәрен пропагандалау һ.б. эшләр – бу игелекле зат иҗат иткән юнәлешләрнең кайберләре. Шулар өстенә ул коеп куйган лексикограф – сүзлекләр төзүче дә иде. Ул өч томлык «Татар теленең аңлатмалы сүзлек»ләр һ.б. төзүдә катнашты.
Галимнең дистәдән артык китап-монографияләре, 100дән артык фәнни һәм фәнни-популяр мәкаләләре калды. Иртә вафат булган галимнең киләчәккә планнары зур иде.


Майн Рид.
То́мас Майн Рид (ингл. "Thomas Mayne Reid"; 1818 елның 4 апреле — 1883 елның 22 октябре) — инглиз язучысы, маҗаралы романнар авторы, балалар һәм яшь-үсмерләр өчен китаплар язучы.
Язучы Ирландиядә ирланд пасторы гаиләсендә туа. Белфастта белемне алып, 1840 елда ул АКШга китә. Журналист буларак 1846—1848 еллардагы Мексика сугышында катнаша.
1849 елда Майн Рид Төньяк Ирландиягә кайта. Анда яралангач, ул Лондонга килә, монда аның беренче романы «Ирекле укчылар» (ингл. "The Rifle Rangers") чыга. 1853 елда язучы Элизабет Хайдка өйләнә.
Майн Рид дөньякүләм мәшһүр булган «Башсыз җайдак» (роман Яхъя Халитов тарафыннан татар теленә тәрҗемә ителде) романы авторы.
Гомернең соңгы көннәрендә Майн Рид инвалидка әйләнә. Ул Лондонда 1883 елда вафат була.


Жан-Поль Сартр.
Жан-Поль Шарль Эма́р Сартр (фр. "Jean-Paul Charles Aymard Sartre"; 1905 елның 21 июне — 1980 елның 15 апреле) — күренекле француз фәлсәфәчесе, атеистик экзистенциализм вәкиле, язучы, драматург һәм эссечы, педагог.


Tatarblog.com.
Tatarblog.com — татар блогы.
Татар блогын татар блоггеры Казанда яшәүче Наил Сафиуллин алып бара["чыганак"?].
Блог 2009 елдан алып эшләп килә һәм анда күбесенчә IT турындагы язмалар басыла, мәсәлән — Татар интернеты турында, Вконтакте сайтында урнашкан татар группаларының рейтингы.


Yandex.
Yandex — ezläü häm İnternet-portal xucası bulğan Räsäy İT - şirkäte. Räsäyneñ iń ere ezläü sısteması bularaq tanılğan. 2010 yelnıń 30 Yünennän başlap tatar telendä dä eşli başlıy.


Чарльз Дарвин.
Чарльз Ро́берт Да́рвин (ингл. "Charles Robert Darwin"; 12 февраль 1809 ел — 19 апрель 1882 ел) — инглиз натуралисты, сәяхәтче, дарвинчылык эволюцион фикерен нигезләүче.
Балачак еллары һәм үсмерлек чоры.
Чарльз Дарвин 1809 елның 12 февралендә Шропшир графлыгының Шрусбери шәһәрендә хәлле табиб һәм финансист булган Роберт Дарвин гаиләсендәге барлыгы алты баланың бишенчесе булып туа. 1817 елда мәктәпкә кергәндә сигез яшьлек Чарльз инде тарих һәм коллекцияләү белән таныш була. Шушы ук елның июлендә аның әнисе үлеп китә. 1818 елның сентябреннән ул олы абыйсы Эразм белән Англикан Шрусбер мәктәбенә пансионер буларак йөри башлый. Абыйсы Эразм белән Эдинбург университетына китәр алдыннан, 1825 елның җәендә ул әтисенең табиблык эшендә ярдәм итә.
Эдинбургта яшәү чоры (1825 – 1827).
Эдинбург университетында медицина өйрәнә. Уку дәверендә ул медицина фәнен кызыксыз дип таба һәм аны өйрәнүне ташлап, Джон Эдмонстоуннан таксмердия өйрәнә башлый. Монда ул биология өлкәсендә үзенең беренче ачышларын ясый.
Кембриджта яшәү чоры (1828 – 1831).
Улының медицинаны өйрәнүен ташлаганын белеп алган атасы аңа Кембридждагы христиан колледжына керергә һәм Англикан чиркәве рухание дәрәҗәсен алырга тәкъдим итә. Дарвинның үз сүзләре буенча, Эдинбургта уздырылган көннәрдә анда чиркәү тәгълиматында шикләнүләр туа. Ләкин ул шулай да имтиханнарга әзерләнә һәм 1828 елның башында Кембриджка керә.
Чарльз бик тырышып укымый һәм вакытын ауда, атта йөрүдә һ.б. шөгыльләрдә үткәрә.
Аның туганы Уильям Фокс аны энтомология һәм бөҗәкләр җыю белән шөгыльләнүче кешеләр белән таныштыра. Нәтиҗәдә Дарвинда коңгызлар җыюга карата дәрт уяна.
Ул Джон Стивенс Генслоу исемле ботаника профессоры белән таныша һәм аның якын дусты, эшен дәвам итүчесе булып китә. Шушы танышуы бәрабәренә ул башка күренекле натуралист-галимнәр белән дә танышу һәм аралашу мөмкинлегенә ия була.
Джон Стивенс Генслоу Дарвинны Көньяк Америка ярларын өйрәнергә чыгучы «Бигль» корабына түләүсез булган натуралист вазифасына тәкъдим итә.


Афзал Таһиров.
Афзал Мөхетдин улы Таһиров — татар язучысы, драматург, дәүләт һәм җәмәгать эшлеклесе.
Ул 1890 елның 23 октябрендә Татарстанның Әлмәт районы Габдрахман авылында туа. Башта Казанда, аннары Оренбургтагы “Хөсәения” мәдрәсәсендә укый. 1911–1917 елларда патша армиясендә хезмәт итә.
Октябрь инкыйлабын ул туган авылында каршылый. Озакламый, волость Советы әгъзасы буларак, баш күтәргән ак чехлар кулына эләгеп, Бөгелмә төрмәсенә ябыла. Тиздән төрмәдән качып, Оренбургка китә. 1922–1925 елларда Төркестанда җаваплы эшләрдә эшли. 1931–1937 елларда Башкортстан ҮБК рәисе була, шул ук вакытта республика Язучылар Союзы оешмасын да җитәкли.
“Ашлык фабрикасы”, “Машиналар каны”, “Солдатлар”, “Кызылгвардиячеләр”, “Кызылармеецлар” кебек повесть һәм романнар иҗат итә. Афзал Таһировның утыз елга якын дәвам иткән күпьяклы әдәби һәм сәяси эшчәнлеге, сүз сәнгатен үстерүгә өлеш керткән әсәрләре татар әдәбиятында мөһим урын били.
1937 елда нигезсез репрессияләнә, һәм шул ук елны атып үтерелә. Афзал Таһиров 1956 елда реабилитацияләнә, аның намуслы, керсез исеме халыкка кире кайтарыла.


Фәхри Насретдинов.
Фәхри Хөсәен улы Насретдинов — татар җырчысы, Татарстанның һәм Русиянең халык артисты, Г.Тукай исемендәге Дәүләт бүләге лауреаты.
Ул 1921 елның 23 октябрендә Татарстанның Апас районы Шәм-Балыкчы авылында крестьян гаиләсендә туа. Әмма 1921 елгы ачлык вакытында балалар ятим калалар һәм олы абыйсы Фәхрине Мәскәүгә алып китә. Анда ул мәктәптә укый, соңыннан текстиль фабрикасында эшли башлый, шулай ук фабрика каршындагы драмтүгәрәккә йөрергә дә вакыт таба. Балачактан ук җыр яратуы, җырчы булу теләге аны Мәскәү эшче татар күчмә театрына алып килә, Мәскәү музыка техникумын да бетерә, Мәскәү Дәүләт консерваториясе каршындагы Татар опера студиясенә дә кабул ителә.
Гомумән алганда, Фәхри Насретдиновка тумыштан гаҗәеп матур, моңлы, сагышлы тавыш бирелгән. Татар опера театрына нигез салучыларның берсе буларак, ул сәхнәдә лирик тенор тавышына язылган милли һәм классик операларда төп рольләрне беренче булып башкарды. Бу – Ленский («Евгений Онегин»), Фауст («Фауст»), Җик-Мәргән («Алтынчәч»), Галимҗан («Башмагым»), Вәли («Тапшырылмаган хатлар») һ. б.
Фәхри Насретдиновның геройлары — саф күңелле, чиста уйлы, тирән гыйшыкка бирелгән ир-егетләр. Шуңа күрә дә җырчының тавышы мәхәббәт хисенә искиткеч бай булды, үзен сәхнәдә табигый тотышы белән артист геройның чынбарлыгына ышандыра ала иде. Балачактан халык моңын, аның телен йөрәгенә сеңдереп үскән авыл малае булуы белән Фәхри Насретдинов концертларда да дан казанды.
Ул 1986 елда вафат була.


Марсель Зарипов.
Марсель Харис улы Зарипов — татар язучысы, журналист, Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре, Г.Тукай исемендәге Дәүләт бүләге лауреаты.
Ул 1931 елның 23 октябрендә Татарстанның Сарман районы Янурыс авылында хезмәткәр гаиләсендә туган. Балачагы шул районның Петровка авылында уза, шунда җиде сыйныф тәмамлап, 1946—1951 елга кадәр Петровка спирт заводында гади эшче булып эшли. 1951—1955 елларда Хәрби диңгез флотында хезмәт итә. Армиядән кайткач, «Татнефть» берләшмәсе каршындагы кыска курслы бораулау кадрлары мәктәбендә укып, электромонтер һөнәрен үзләштерә һәм 1958 елның көзенә кадәр “Әлмәтнефть” идарәсендә эшли. Шушы елларда аның Әлмәт шәһәр газетасы “Знамя труда” битләрендә беренче әдәби язмалары күренә башлый. 1959 елда Марсель Зариповны газета редакциясенә хезмәткәр итеп алалар. Монда эшләү чорында ул Казан дәүләт университетының рус теле һәм әдәбияты бүлегенең читтән торып уку бүлегенә укырга керә.
Марсель Зарипов — әдәбиятка зур тормыш тәҗрибәсе туплап, журналистлык эше аша килгән язучыларның берсе. Аның беренче хикәяләре (“Дед Матвей”, “Сюрприз”, “Портрет”, “Чужой медовый месяц” һ.б.) матбугатта алтмышынчы елларда басылып чыга. Җитмешенче елларда әдип очерк жанрына игътибарын күбрәк юнәлтә һәм бу өлкәдә сизелерлек уңышларга ирешә. Аның “Кара алтын чишмәсе”, “И кадерле туган як”, “Тугызынчы биеклек”, “Уракчы егетләр”, “Вершины” кебек татар һәм рус телләрендә басылып чыккан очерк китаплары тормыш материалына бай һәм актуаль яңгырашлы булулары белән аерылып тора. Очерк һәм публицистика өлкәсендәге иҗади уңышлары өчен Марсель Зарипов 1972 елда Татарстан журналистларының Хөсәен Ямашев исемендәге премиясе белән бүләкләнде.
Марсель Зарипов тәрҗемә эше белән дә шөгыльләнә, күп кенә татар язучыларының романнарын һәм хикәяләрен тәрҗемә итте.


Джанни Родари.
Джа́нни Рода́ри (итал. "Gianni Rodari", 1920 елның 23 октябре, Оменья, Италия — 1980 елның 14 апреле, Рим, Италия) — мәшһүр итальян балалар язучысы, журналист, Г. Х. Андерсен исемендәге премия лауреаты.
Родари 1920 елда төньяк Италиядә урнашкан кечкенә Оменья шәһәрендә дөньяга килә. Әтисе иртә вафат була, һәм Джанни ике абыйсы (Чезаре һәм Марио) белән бергә әнисе туган авылда (Варесотто) яшиләр. Балачактан Родари авырулы һәм көчсез була, шуңа күрә ул музыка һәм китаплар белән кызыксына. Өч ел семинариядә укытып, ул укытучы дипломын ала һәм 17 яшьтә авыл мәктәпләренең башлангыч сыйныфларда укыта башлый. 1939 елда күпмедер вакыт өчендә Милан университетының филология факультетына тыңлаучы булып йөрде.
Икенче бөтендөнья сугышы вакытында Джанни Родари начар сәламәтлеге аркасында хезмәттән азат булды. Ике якын дус вафат булганнан һәм абыйсы Чезарены концентрацион лагерена ябылганнан соң ул фашист режимына каршы көрәшкән хәрәкәткә катанаша башлый һәм 1944 елда Итальян коммунистик фиркәсенә кергән.
1948 елда Родари «Унита» коммунистик газетасында журналист булып эшли башлады һәм балалар өчен китаплар яза башлады. 1951 елда ул беренче шигырьләр җыентыгын һәм «Чиполлино маҗаралары»н (Мөнир Мазунов тарафыннан татар теленә тәрҗемә ителде) чыгарды.
1952 елда СССР булып китте. 1953 елда Мария Тереза Фереттига өйләнде, дүрт елдан соң Мария аңа Паола исемле кызны бүләк тудырды. 1957 елда Джанни Родари профессиональ журналист исемен ала.
1970 елда Г. Х. Андерсен исемендәге премиягә лаек булып, дөньякүләм таныла.
Родари авырудан 1980 елның 14 апрелендә Рим шәһәрендә вафат була.


Казан трамвае.
Казан трамвае — Казанның трамвай системасы. Русиядә иң картлардан берсе санала, 1899 елның 20 ноябрендә ачылган. Хәзерге вакытта 8 маршрут эшли. Юл бәясе — 12 сум.
Тарих.
Казан трамвае — Русиядә иң картлардан берсе, ул 1899 елда ачылган иде. 1930 елларның башында Казанда дүрт трамвай маршрутлары булды. Беренчесе, иң озын, Сукно бистәсеннән Свердлов һәм Бауман урамнарыннан, карт Адмирал дамбасыннан "Ерак тамакка" үткән иде.
Трамвайларның нигез булып Арча зираттагы трампарк булды. Ә шәһәр үскәч, маршрутларның саны күбәйде. Мәсәлән, 30 елларның актыгында 9 маршрут булды. Ә 1990 елларда инде 18 маршрут булды.
Ләкин бу сан озак тормады. Трамвай автобус рәтендә уңайсыз транспорт булып чыкты, һәм аның регрессы башланган. Хәзерге вакытта 8 эшли торган маршрут кына калды.
Трамвайның киләчәге.
Хәзерге вакытта кызу йөри торган трамвай проекты бар. Ул боҗра маршрутын торгызыр. Әгәр дә проект расланса, бу трамвай Универсиадага Тимер юлы вокзалы — Декабристлар урамы — Амирхан урамы — Халитов урамы — Җиңү проспекты — Борисково бистәсе маршрут белән бара алалар.


Операцион система.
Операцион система санакның кулланучы белән үзара бәйләнешен оештыра, төрле җайланмаларның эше белән идарә итә. Шуңа күрә яңа ОСның барлыкка килүе санакның аппарат өлеше үсеше белән бәйле. Микропроцессорный яңа модельләрен, яңа тип бирелмәләр туплагычларын төзү операцион системаларның үсешенә ярдәм итә.
XX гасырның 70 нче елларында барлыкка килгән беренче сигез разрядлы ПКлар М операцион системасын куллана "(эшләүчесе — Digital Research ширкәте)". IBM фирмасының "(1981)" беренче персональ санагы 16 разрядлы микропроцессор белән җиһаз-ландырыла. Аның өчен MS-DOS 1.0 "(MicroSoft ширкәте)" операцион системасы төзелә.
MS-DOSHUH үсешенә ПКда каты дискларның барлыкка килүе һәм аларның мәгълүмат сыйдырышлыкларының зураюы йогынты ясый. Әгәр MS-DOS 2.0 "(1983)" каты дискның 10 Мбайтка кадәр күләмдәге эшен тотып торса, MS-DOS 3.2 "(1985)" версиясе каты дискта 32 Мбайт күләмдәге логик бүлекләрне "(логик дискларны)" төзергә мөмкинлек бирә. MS-DOS 2.0 юрамасын башлап, кулланучылар агачсыман структурада оештырылган файллар белән идарә итү мөмкинлегенә ирешәләр.
1985 елда Intel фирмасы 32 разрядлы яңа 80386 микропроцессор иҗат итә, һәм бер елдан соң әлеге процессор нигезендә яңа санак барлыкка килә. MS-DOSHbm, командалы интерфейсы белән чагыштырганда дустанә файдалану интерфейсы булган көчле операцион система эшләү ихтыяҗы туа.
1985 елның ноябрендә MicroSoft фирмасы Windows 1.0 операцион тышчасын чыгаруы турында белдерә. MS-DOSTaH башка эшли алмау сәбәпле, 80 нче елларда Windows операцион системага әверелми.
1990 елда Intel 80386 микропроцессоры ярдәм итүче Windows 3.0 барлыкка килә. Әлеге версиядә санакның эчке хәтере нәтиҗәлерәк файдаланыла һәм компьютерда бер үк вакыт эчендә берничә программаны башкару мөмкинлеге гамәлгә ашырыла. 1995 елда бик яхшы сыйфатлы Windows 95 операцион системасы иҗат ителә.
Әлеге ОС, MS-DOSKa караганда, нинди өстенлекләргә ия соң?
Хәзерге көндә MicroSoft Windows операцион системалары гаиләсе яши дип әйтсәк тә була. 1998 елда Windows 95 нең дәвамчысы булган Windows 98 юрамасы барлыкка килә. Бу операцион система мультимедианың иң яңа стандартларына һәм чараларын a — санлы видеога (DVD — Digital Versatile Disk) һәм санлы TV га ярдәм итә, Интернетка керү шактый дәрәҗәдә гадиләштерелде. Internetran яңалыкларны яисә башка мәгълүматларны Эш өстәленә куелган актив каналлар буенча алу мөмкинлеге туды. 2000 елда Windows 2000 операцион системалар семьялыгы уйлап табыла. ОС "(Windows 2000 Professional)" нигезе өстәл санаклары һәм мобиль санаклар өчен билгеләнгән, ул ике процессорный эшенә ярдәм итә.
Мәгълүмати технологияләр кеше тормышының бөтен өлкәләрендә: фәндә, җитештерүдә, мәгариф өлкәсендә, бизнеста һ.б. да киңрәк кулланыла бара. Мәгълүматлар күләме күбәю белән, аларны эшкәртү һәм саклау ихтыяҗы да арта. Күп процессорлы исәпләү комплекслары, санак челтәрләре булдырыла.
Санак челтәрләре барлыкка килү белән, челтәрле опера¬цион системаларга ихтыяҗ туа. Мондый системага мисал булып беренче версиясе инде 1993 елда ук эшләнгән Windows NT системасы тора. Windows 2000 семьялыгы составына дүрт процессорның эшенә ярдәм күрсәтүче күпмаксатлы Windows 2000 Server челтәрле операцион система керә. Windows ХР Professional "(2001)" шулай ук күп процессорлы системага ярдәм итә.
a> системасының үсешеСоңгы вакытта MicroSoft Windows белән Linux операцион системасы ярыша. LinuxHbiH иң зур өстенлеге — төрле конструкциядәге (кесә компьютерларын да кертеп) компьютерларда эшләү мөмкинлеге. Аның тарихы 1991 елда башланам/Хельсинки университеты студенты Линус Торвальдс Intel 80386 процессоры өчен Unix операцион системасының коды нигезендә эшләнгән Minix системасының беренче версиясен чыгара. Вакытлар үтү белән бу система тулаем күчереп языла. Linux җитәкчелегендә бер үк вакытта берничә программа кертергә мөмкин, һәм алар барысы да процессор ресурсларыннан бергәләп файдаланалар. Компьютер күп процессорлы система булганда, системаның нәтиҗәлелеге бик күпкә арта.
Linuxның үсеше уннарча мең программачыларның хезмәтенә бәйле. Linux — Internet аша башкарылган идеяләр алмашы, коллектив эш ул. Әлеге операцион системага үзгәртүләр кертергә дә мөмкин. Бу системаны кулланучылар бер үк вакытта шул ук системаны эшкәртүчеләр дә була алалар. Программа белән тәэмин ителешкә мондый якын килү open-source дигән исем алды. LinuxHbi яклаучылар, ирешелгән уңышны ныгыту өчен, әлеге операцион системага ярдәм итүче гамәли программа белән тәэмин ителешне җитештерүчеләрнең күбрәк булуы кирәк дип саныйлар.


Зәйнәп Хәйруллина.
Зәйнәп Хәйруллина — татар музыкасы белгече, тарихчысы, ТАССРның атказанган сәнгать эшлеклесе, «Татарстан» радиосының әдәбият-сәнгать тапшырулары мөхәррире.
Зәйнәп Хәйруллина 1916 елда туган. 1932—1958 елларда Татарстан радиосында диктор, мөхәррир, әдәбият-сәнгать тапшырулар җитәкчесе булып эшли. 1958—1961 елларда Казан телевидение студиясендә директор, мөхәррир, 1962—1973 елларда ТАССР Композитор берлегенең җаваплы сәркәтибе вазыйфасын алып бара.
Бер үк вакытта ул 1944—1976 да Татар дәүләт филармониясендә концерт программаларын алып баручы һәм лектор булып эшли. Татар музыка культурасына караган хезмәтләр авторы.
Зәйнәп Хәйруллина 2010 елның августында вафат була. Ул тормыш иптәше, музыкант Җәүдәт Айдаров җирләнгән Балтач районында күмелде.


Шамил Фәрхетдинов.
Шамил Тимергали улы Фәрхетдинов — татар артисты, Татарстанның атказанган артисты.
Шамил 1971 елның 18 августында Татарстанның Аксубай районы Яңа Ибрай авылы туды.
1993 елдан ул Кәрим Тинчурин исемендәге Татар дәүләт драма һәм комедия театрында эшли.


Французлар.
Французлар (фр. "les Français") — Франция күпчелеген тәшкил иткән халык. Шулай ук французлар дип бөтен Франция ватандашларын атыйлар. Бүген дөньяда 63 миллион француз яши.
Тел.
Французларның төп теле — француз теле.
Күрше илләрдә яшәүче, француз телендә сөйләшүчеләр французлар дип саналмый, мәсәлән Бельгия валоннары.
Ризык.
Француз кухнясы дөньяда иң танылганнарның берсе.


Казан федераль университетының татар филологиясе һәм тарихы факультеты.
Казан федераль университетының татар филологиясе һәм тарихы факультеты — Казан федераль университетында урнашкан факультет. Ул 1989 елдан бирле эшли.
1804 елда Казан дәүләт университеты ачылгач ук, аның Көнчыгыш бүлегендә, гарәп, фарсы телләре белән беррәттән, татар теле укытыла башлый. Н. Лобачевский, С. Аксаков һ. б. күренекле кешеләрнең остазы — университетның беренче укытучыларыннан берсе — татар кешесе Нигъмәт Ибраһимов була. Профессор И. Березин, А. Казембек, Х. Френ, Карл Фукс һ. б. галимнәр Көнчыгыш телләре бүлегендә эшлиләр. Рус һәм чит ил галимнәре белән бергә И. Хәлфин, М. Мәхмүдов кебек алдынгы карашлы татар укымышлылары университетка эшкә тартыла.
1855 елда «Көнчыгыш бүлеге» Санкт-Петербургка күчерелә, татар телен һәм төрки телләрне укыту вакытлыча туктатыла. Шулай да, XIX гасырның икенче яртысында һәм ХХ гасыр башында университет галимнәре Н. Ильминский, В. Радлов, Н. Катанов һ.б. тюркологик тикшеренүләрне алып баралар, татар телен өйрәнәләр.
ХХ йөз башында татар теле мәдрәсәләрдә ана теле буларак укытыла башлый. Бу өлкәдә Галимҗан Ибраһимов, Җамал Вәлиди, М. Корбангалиев һәм башка татар галимнәре роле зур. Нәтиҗәдә, 1920 еллар башында татар теле Казан университетына яңадан үтеп керә һәм йөз еллык тәҗрибәгә нигезләнеп, яңадан укытыла башлый. 1920-1930 елларда татар теле университетта икенче дәүләт теле буларак укытыла, бу эшкә М. Корбангалиев җитәкчелек итә.
1944 елда тарих-филология факультеты эчендә татар теле һәм әдәбияты бүлеге оеша. Аның беренче җитәкчесе - доц. Р. Хәкимова. Үзенең эшләү дәверендә татар бүлеге югары белемле белгечләр әзерләп чыгарды, алар хәзер Татарстанның һәм Русиянең һәр төбәгендә диярлек эшлиләр. Бүлекне тәмамлап чыкканнар арасында атаклы галимнәр, мәшһүр язучылар һәм шагыйрьләр күп: Нурихан Фәттах, Гариф Ахунов, Аяз Гыйләҗев, Ә. Баян, Р. Гаташ, Харрис Әюпов, Роберт Миңнуллин, Равил Фәйзуллин, академиклар М. Зәкиев, Мансур Хасанов, проф. И. Нуруллин һ. б.
1989 елда Казан дәүләт университетының Зур советы карары нигезендә татар филологиясе, тарихы һәм шәрык телләре факультеты мөстәкыйль структура буларак эшли башлый. 2000 елдан башлап факультетны профессор Искәндәр Гыйләҗев җитәкли.
2000 елда көнчыгыш телләр бүлеге мөстәкыйль бер институт булып оешкач, факультет татар филологиясе һәм тарихы факультеты дип атала башлады.


Урта Әләзән.
Урта Әләзән - татар авылы. Пенза өлкәсенең Городище районында урнашкан. Дөньядагы татар авылларыннан иң зурысы буларак санала.
Тарих.
1681 елның 5 сентябрендә Темниковтан күчеп килгән татарлар тарафыннан нигезләнә.
Хәзерге халәте.
2009 елның 1 гыйнварында авылда 2279 хуҗалык булган һәм барлыгы 15739 кеше яшәгән.


Ленар Шәех.
Ленар Шәех, тулы исеме Ленар Миңнемөһим улы Шәехов — татар шагыйре, журналист.
Ул 1982 елның 4 октябрендә Татарстанның Актаныш районы Такталачык авылында дөньяга килә. Такталачык урта мәктәбендә белем алганда, Ленар каләм тибрәтә башлый, иҗатка тартыла. Аның “Адашлар” исемле иң беренче язмасы 1994 елда “Игенче даны” (хәзерге “Актаныш таңнары”) район газетасында басылып чыга.
1999–2002 елларда ул Минзәлә педагогия көллиятендә белем ала. Аның әсәрләре бер-берартлы республика газета-журналларында күренә башлый, “Сабантуй” газетасында шигырьләре басыла. Шул вакытта аны Татарстанның халык шагыйре Илдар Юзеев күреп ала. Ул Ленарга өмет баглап, аның талантлы шагыйрь булачагына ышаныч белдерә, бу хакта матбугатта язып чыга.
Педагогия көллиятен тәмамлагач, Л.Шәех Казан дәүләт университетының татар филологиясе һәм тарихы факультетына укырга керә.
Университетта уку дәверендә, язучы Галимҗан Гыйльманов белән берлектә уку йортының легендар “Әллүки” әдәби-иҗат берләшмәсен кабат сафка бастырып җибәрә. “Әллүки” тирәсендә алтмышка якын яшь каләм иясе җыела. Шул ук вакытта берләшмәнең айлык басмасы – татар студентларының “Тәрәзә” газетасы дөнья күрә башлый. Ленар Шәех аның нигезләүчесе һәм баш мөхәррире була.
2007 елда Татарстан китап нәшриятында “Әллүки” дип исемләнгән җыентык дөнья күрә (төзүчесе – Ленар Шәех). Анда әдәбият мәйданына ныклы адымнар белән килүче егерме биш яшь каләм иясенең әсәрләре урын ала.
Университетта белем алуы белән беррәттән, Л.Шәех 2004 елда "Азатлык" радиосының Казан бюросында тапшырулар әзерли, 2004–2005 елларда “Шәһри Казан”, 2005–2007 елларда – “Татарстан яшьләре” газеталары журналисты була. 2006 елда Германиянең Гиссен университетында бер айлык тел курсларында укып кайта.
Ленарның публицистик мәкаләләре, шигырьләре, хикәяләре, яңа чыккан китапларга рецензияләре республикабызның “Казан утлары”, “Мәйдан”, “Чаян”, “Сөембикә”, “Идел”, “Ялкын”, “Татарстан яшьләре”, “Мәдәни җомга”, “Шәһри Казан”, “Ватаным Татарстан”, “Мәгърифәт”, “Молодежь Татарстана”, “Сабантуй”, “Салават күпере”; Башкортстанның “Тулпар”, “Шоңкар”, “Йәшлек”, «Кызыл таң» кебек газета-журналларында даими басыла.
Ленар Шәех – балалар өчен “Авылдан килгән мендәр” (2005), “Керпе ничек энәле булган?” (2007), “Безнең ишегалдында” (2010) исемле китаплар авторы. “Дүртенче кат... Бишенче кат...” (2008), "Җылытасы килә дөньяны!.." (2011) дип исемләнгән җыентыгында исә аның лирик, фәлсәфи һәм сатирик шигырьләре урын алган. Аның автор-төзүче буларак башкарган “Җил каян килә?” (2008) китабы балалар һәм яшүсмерләр өчен кызыклы фәнни-популяр басма булып тора.
2008 елда Татарстан китап нәшриятында Л.Шәех төзегән “Нәҗип Газизов” исемле китап дөнья күрә. Ул аның дәү әтисе – РСФСРның халык мәгарифе отличнигы, Татарстанның атказанган мәктәп укытучысы, Актаныш районының 4 нче номерлы Яңа Әлем һәм 3 нче номерлы Такталачык балалар йортлары директоры, күренекле педагог, татар Макаренкосы Нәҗип Газиз улы Газизовның (1918–1977) якты истәлегенә багышлана.
Ленар Шәех – Татарстан Журналистлар берлеге (2006 ел), Россия Журналистлар берлеге (2006 ел), Халыкара Журналистлар Ассоциациясе – IFJ(2006), Халыкара ПЕН-клубның Татар ПЕН-үзәге (2007 ел) әгъзасы.
2007 елдан Л.Шәех – Татарстан китап нәшриятының балалар һәм яшүсмерләр редакциясендә мөхәррир хезмәтендә. 2008 елдан ул Татарстан китап нәшриятының баш мөхәррире вазифасын башкара.
Л.Шәех – 2007 елдан Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы.
Кулланылган чыганаклар.
Әдипләребез: биобиблиографик белешмәлек: 2 томда: 2 том / төз. Р.Н.Даутов, Р.Ф.Рахмани. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2009. – 735 б.


Гөмбәләр.
Гөмбәләр (лат. "Fungi" яки "Mycota")) — үсемлекләрнең һәм хайваннарның кайбер сыйфатларын берләштергән эукариот организмнардан торган мөстәкыйль патшалык.
Гөмбәләр патшалыгын микология "(грекча «микос» — гөмбә, «логос» — тәгълимат)" фәне өйрәнә. Элек гөмбәләрне үсемлекләргә керткәнгә микология хәзер дә биологиянең бүлеге дип санала.
Гөмбәләр гаять күптөрлелек белән аерылып торалар. Бөтен экологик системаларда да гөмбәләр аерылгысыз элементлар. Җир шарында төрле тикшерүләр буенча 100 меңнән 250 меңгә якын, ә кайбер санаулар буенча 1,5 миллионнан артык гөмбәләр төре бар.
Гөмбәләрнең фотосинтез процессын тәэмин итүче пигменты — хлорофилы булмый, ягъни алар — гетеротрофлар.
Гөмбәләрнең кайбер үзлекләре аларны хайваннар белән якынайта: мәсәлән,
Икенче яктан, туклану ысулы (азыкны йотып түгел, ә суырып тукланалар), чикләнмәгән үсүе һәм хәрәкәтләнмәве белән алар үсемлекләрне хәтерләтәләр.
Гөмбәләрнең үзенчәлекле билгесе аларның вегетатив өлешенең төзеле­шендә күренә. Бу — тармакланган нечкә җепләрдән — гифлардан торган гөм­бәлек, яки мицелий.
Галимнәр уйлавынча, гөмбәләр килеп чыгышлары белән төрле организмнар­ның җыелма төркемен тәшкил итә. Алар башлыча, мөгаен, төссез камчылы иң түбән төзелешлеләрдән килеп чык­кандыр. Гөмбә спораларының иң бо­рынгы табылдыгына 170—190 млн ел.
Гөмбәләр төзелешләре белән күптөрле, һәм алар төрле тирәлектә киң таралган­нар. Зурлыклары белән дә нык аерыла­лар: микроскопта гына күренә торганна­рыннан алып (бер күзәнәкле формасы — чүпрә) диаметры ярты метр һәм аннан да артыгракка җиткәннәре (мәсәлән, ашарга яраклы ак гөмбә, каен гөмбәсе.
a> каплап ала (6 көн эчендә 12 кадр 12 сәгать саен ясалды)
Гөмбәлек, яки мицелийның өслеге гаять зур, аның аша туклыклы матдәләр сеңә. Гөмбәлекнең туфрактагы өлеше җир асты гөмбәлеге дип йөртелә. Җир өстендәге өлеше — без аны гадәттә «гөмбә» дип атыйбыз — шулай ук тифлардан тора, ләкин алар бик тыгыз үрелгән була. Бу — гөмбәнең үрчү өлеше. Биредә үрчү органнары формалаша.
Күпчелек гөмбәләрдә мицелий бүлгәләр белән аерым күзәнәк­ләргә бүленгән. Бүлгеләрдә вак тишекләр була, алар аша янәшә күзәнәкләрнең цитоплазмалары бәйләнештә тора. Гифлар, бәй­ләмнәргә җыелып, кайчак берничә метрга җиткән тәҗләр бар­лыкка китерә. Мондый тәҗләр үткәрү функциясен үти. Күп очракта тифларның тыгыз үрелмәләре калыная. Аларның туклыклы матдәләргә бай күзәнәкләре, гөмбәлекнең төп өлеше үлгәндә дә, гөмбәгә уңайсыз шартларны уздырып Җибәрергә мөмкинлек бирә. Уңайлы шартлар туу белән, алардан кабат мицелий үсә.
Гөмбә күзәнәгенең, кагыйдә буларак, ачык беленеп торган күзәнәк стенкасы бар, цитоплазмасында шактый санда рибосома­лар һәм митохондрияләр урнашкан, Гольджи аппараты начар үскән. Вакуольләрдә еш кына аксым бөртекләрен күрергә мөм­кин. Күп санлы тупланмалар катлаулы углевод — гликоген һәм май тамчылары рәвешендә була. Нәселдәнлек, яки генетик аппарат күзәнәк төшендә туплана, аларның саны бердән алып берничә дистәгә җитә.
Кайбер гөмбәләрнең, мәсәлән чүпрәнең, тәне бөреләнү юлы белән үсеп чыккан бер күзәнәктән гыйбарәт. Әгәр шулай бөре булып үскән бала күзәнәкләр бер-берсеннән аерылмаса, псевдомицелий, яки ялган мицелий барлыкка килә.
Аерым күзәнәкләрнең кушылуы нәтиҗәсендә, кайбер күп күзәнәкле гөмбәләрнең мицелие үзенең күзәнәкчел төзелешен югалта һәм, бүлгәләрсез калып, күп төшле ясалгыга әверелә.
Гөмбәләр башлыча җенессез юл белән— я вегетатив юл белән, ягъни мицелий кисәкләреннән, я споралардан үрчиләр. Споралар җир өстенә үсеп чыккан — спорангийлы тифларда үскән махсус спорангийларда ясала.
Агач тамырлары белән кайбер гөмбәләрнең гөмбәлеге арасында тыгыз бәйләнеш урнаша. Гөмбә өчен дә, үсемлек өчен дә файдалы мондый бәйләнеш симбиоз дип атала. Гөмбәлек җепләре тамырны урап ала һәм хәтта, микориза (грекча «микос» —гөмбә һәм «риза» — тамыр) барлыкка китереп, аның эченә үтә. Гөмбәлек, туфрактан суны һәм анда эрегән минераль матдәләрне суырып, агач тамырына үткәрә. Шулай итеп, гөмбәлек агач тамырындагы төкләр хезмәтен үти. Үсемлек тамырыннан гөмбәлек, үз чира­тында, туклану һәм үзенең үрчү өлешен үстерү өчен кирәкле органик матдәләрне ала.
Кеше тормышында гөмбәләрнең файдасы да, зарары да бар. Азык-төлек промышленностенда чүпрәнең әһәмияте зур. Ул әчет­кеч буларак кулланыла. Күп кенә гөмбәләр биологик актив матдә­ләр, ферментлар, органик кислоталар барлыкка китерәләр. Аларны микробиология промышленностенда лимон кислотасы, глюкон һәм башка кислоталар, шулай ук ферментлар һәм витаминнар җитеш­терү өчен файдаланалар. Байтак төрләреннән, мәсәлән арыш анасы, чага гөмбәләреннән, дару препаратлары табалар.
Гөмбә ашамлык буларак киң кулланыла. Безнең илнең урман-кырларында ашарга яраклы гөмбәләрнең 150 дән артык төре очрый, ләкин шуларның бары берничә дистә төре генә киң кулланыла.
Кешедә авырулар, мәсәлән, аяк табанында һәм бармак арала­рында, тырнакта гөмбә авыруын китереп чыгаручы гөмбәчекләр билгеле; кайбер гөмбәчекләр, күп кенә йорт хайваннары авырула­рына сәбәпче булып, терлекчелеккә зыян китерә, шундый авыру­ларның берсе — гөмбәчекләр китереп чыгара торган тире авы­руы — тимрәү.
Чын гөмбәләр, Оомицетлар һәм Лишайниклар, әмма еш кына лишайникларны терек табигатьнең мөстәкыйль патшалыгы итеп карыйлар.
Хитридиомицетлар классы.
Күпчелек хитридийлар мицелийсыз. Болар — башлыча бер күзәнәкле һәм микроскопик формалар, һәм аларның тәне, хуҗа организм күзәнәкләренең цитоплазмасында яшәүче башка күп кенә күзәнәк эче паразитларыныкы кебек, ялангач (мембранасыз) цитоплазматик массадан гыйбарәт. Алар, гадәттә, сулы тирәлек белән тыгыз бәйләнгән. Боларның күпчелеге суүсемнәрдә, югары төзелешле су үсемлекләрендә, башка су гөмбәләрендә, шулай ук умырткасыз хайваннарда паразитлык итә. Кайбер төрләре югары төзелешле коры җир үсемлекләренең тамырларында, башлыча дымлы туфракта паразит булып яши. Хитридийларның бик азы гына үсемлек калдыкларында һәм хайван үләксәләрендә очрый.
Зигомицетлар классы.
Зигомицетлар классының барлык вәкилләре диярлек коры җирдә яши. Алар арасында органик калдыкларны таркатучылар да, югары төзелешле гөмбәләр, бөҗәкләр, башка хайваннар һәм кешедә паразитлык итүче төрләре дә бар.
Мукор, яки ак күгәрек гөмбәләре киң таралган. Ак күгәрек гөмбәләре тирестә үсемлек калдыклары исәбенә туклана; кайбер­ләре кешедә, хайваннар һәм үсемлекләрдә паразит булып яши. Азык продуктларында: икмәк, варенье, яшелчәдә ак яки соры куныкны (күгәрекне) нәкъ менә мукор гөмбәләре барлыкка китерә.
Аскомицетлар, яки сумкалы гөмбәләр классы.
Аскомицетлар — иң зур "(30 меңгә якын төр)" классларның берсе. Бу исем аларга йомык структуралар — споралы сумкалар барлыкка китерүе өчен бирелгән. Аскомицетларга, атап әйткәндә, бөреләнү юлы белән үсеп чыккан аерым күзәнәкләрдән торган чүпрә, эре үрчү өлеше булган күп күзәнәкле гөмбәләр, мәсәлән, җөйле гөмбә һәм җыерчалы гөмбә керә.
Аскомицетлар барлык табигый зоналарда һәм регионнарда таралган. Туклану ысулы буенча алар — гетеротрофлар, туфракта, урман түшәмәсендә үсемлек калдыклары белән туклана. Бериш аскомицетлар хайван үләксәсеннән калган җирлектә үсә, икенче­ләре целлюлозага бай үсемлек калдыкларын органик булмаган молекула­ларга кадәр таркатуда катнаша.
Күп кенә аскомицетлар йогышлы авыруларны дәвалау өчен медицинада кулланыла торган антибиотиклар, ферментлар, орга­ник кислоталар барлыкка китерә. Һәм алар промышленность ысу­лы белән дару табу өчен файдаланыла.
Арыш анасы ыругыннан булган төрләр аеруча зур практик әһәмияткә ия. Кыяклыларның арыш анасы белән зарарланган башакларында тифларның тыгыз үрелмәсен — карасу-шәмәхә төстәге мөгезчек сыман склероцийларны күрергә мөмкин. Скле­роцийлар туфракта кышлый, алар җиргә иген уңышын җыеп алганда культуралы яки басу читләрендә үскән кыргый үсемлек­ләрдән коелып кала. Язын склероцийлар тифларның тыгыз үрел­мәсен чыгара, аларның кырыйларында үрчү өлеше үсә. Биредә споралар ясала һәм чәчәк ату чорында ашлыкны зарарлый.
Арыш анасы күзәнәкләрендә агулы матдәләр була, алар онга эләккән очракта, кеше агуланырга мөмкин.
Базидиомицетлар классы.
Базидиомицетлар — 30 меңгә якын төрне берләштергән югары төзелешле гөмбәләр классы. Бу класска күп күзәнәкле мицелие һәм споралар өчен махсус органы — үсенте рәвешендәге бази­дияләре булган гөмбәләр керә.
Базидиомицетларның иң билгеле вәкилләре — эшләпәле гөм­бәләр. Аларның үрчү өлешләре формасы һәм зурлыгы белән күп­төрле, алар берьеллык һәм күпьеллык булырга мөмкин. Берьел­лык йомшак үрчү өлеше, гадәттә, үсеш циклын бер сезонда төгәл­ләгән күпчелек эшләпәле гөмбәләрдә була. Алар берничә сәгатьтән алып 10—14 тәүлеккә кадәр яши. Һәрбер эшләпәле гөмбә веге­татив, тукландыручы өлеш булган җир асты гөмбәлегеннән һәм үрчү өлешеннән, ягъни җир өсте гөмбәлегеннән тора. Күпчелек ашарга яраклы гөмбәләрдә үрчү өлеше төптән һәм бер-берсенә тыгыз орынып урнашкан җепләрдән торган эшләпәдән гыйбарәт. Төптәге җепләр барысы да бертөрле, ә эшләпәдә алар ике катлау барлыкка китерә: төрле пигментларга буялган тиречел өске катлау һәм споралы базидияләре булган аскы катлау. Көпшәле гөмбә­ләрнең — майлы гөмбә, каен гөмбәсе, усак гөмбәсе — эшләпәләре­нең аскы катлавы — көпшәләр, ә пластинкалыларның — ал гөмбә, җирән гөмбәнең — юка җәймәләр барлыкка китерә. Җир асты гөмбәлеге туфракта яткан тармакланган җепләрдән гыйбарәт, алар бер рәт булып тезелгән озын күзәнәкләрдән тора. Нәкъ менә шушы җепләрдән үрчү өлеше үсә, шуңа күрә гөмбә җыйганда аны гөмбә­леген зарарламыйча сак кисәргә кирәк.
Агачның кәүсәсендә яки тамырында, агач төпләрендә үсә тор­ган агач гөмбәләренең үрчү өлешләре күпьеллык агаччыл була.
Дейтеромицетлар, яки садә гөмбәләр классы.
Гөмбәләрнең төрләргә иң бай классы — дейтеромицетлар 35 меңгә якын төрне үз эченә ала. Аларның тәне гадәттә күп төшле күзәнәкләрдән торган, нык үсеп тармакланган мицелийдан гыйбарәт. Садә гөмбәләр җенессез юл белән генә үрчиләр.
Дейтеромицетлар Җир шарының барлык почмакларында киң таралган. Аларның күбесе туфракта яши. Бу гөмбәләр күпләп төрле үсемлек субстратларында очрый, органик калдыкларны таркатуда һәм туфрак ясалу процессында катнаша. Бу классның күп төрләре югары төзелешле үсемлекләрдә паразитлык итә, авыл хуҗалыгы культураларында җитди авыруларга сәбәп була һәм шуның белән халык хуҗалыгына икътисади яктан зур зарар китерә.
Кайбер дейтеромицетлар хайваннарда (ат, йорт кош-кортлары) һәм кешедә авырулар китереп чыгара. Бу гөмбәләр арасында төрле ферментлар, органик кислоталар һәм антибиотиклар (пенициллин, гризеофульвин һ. б.) җитештерүдә кулланыла торган биологик актив матдәләрне синтезлаучы күп санлы төрләре билгеле.
Оомицетлар классы.
Оомицетлар — төзелеше белән кайбер чын гөмбәләргә охшаш бер күзәнәкле һәм күп күзәнәкле организмнар. Алар суда, үсемлек калдыкларында һәм хайван үләксәсендә яши. Кайберләре туфрак­та тереклек итә. Күп кенә оомицетлар — югары төзелешле коры җир үсемлекләре паразиты.
70 кә якын төрне берләштерүче фитофтора ыругы гөмбәләре, культуралы үсемлекләрне зарарлап, зур зыян китерәләр. Бу төрләрнең мицелие яхшы үскән. Бәрәңге гөмбәсе — бәрәңге сабагы һәм бүлбесенең иң куркынычлы паразиты.


Бөекбритания биологлары.
__NOTOC__


Госман I.
Госман I Гази (госм. عثمان غازي"‎ — osmân gâzî,") — Госман империясенең беренче солтаны, Әртугрул князенең улы. Вифиния шәһәрендә, 1258 елда туган.
Госман I Госман империясенең булдыручы, Сәлҗуклардан бәйсезлеген алып, 1299 елда солтан титулын ала.
1326 елда үлеп китте.


Иоганн Вольфганг Гете.
Иога́нн Во́льфганг фон Гёте (; 28 август, 1749 ел, Франкфурт, Германия — 22 март, 1832 ел, Веймар, Германия) — немец шагыйре, дәүләт эшлеклесе, фәлсәфәче һәм галим.


Oleg Kuzmin.
__NOTOC__


Vagiz Galiullin.
__NOTOC__
Remarka: * - Vagiz Galiullin dominant UEFA/FIFA orphographia buyinsa, alternativ variant - Wagiz Galiullin.


Cristian Ansaldi.
__NOTOC__


Орхан I.
Орхан I Гази (госм. — أورخان غازي‎ - "Orhân Gâzî", 1288—1359) Госман империясеның икенче солтаны, 1326 елдан 1359 елга хәтле идарә иткән.


Төшсезләр.
Микроорганизмнарның төзелешен һәм тереклек эшчәнлеге үзенчәлекләрен микробиология фәне өйрәнә.
Чын бактерияләр аспатшалыгы.
Бактериаль күзәнәк өслегендә гадәттә төрле камчылар һәм төкләр күренә. Болар — хәрәкәт органоидлары, алар ярдәмендә бактерияләр шуышып хәрә­кәтләнә. Төзелеше белән алар үсемлек­ләр яки хайваннарның камчыларыннан һәм керфекчекләреннән аерылып тора. Кайбер бактерияләр «реактив» ысул белән лайла чыгарып хәрәкәтләнә. Прокариотларның күзәнәк стенкасы бик үзенчәлекле төзелгән һәм аның соста­вында эукариотларда, ягъни күзәнәк­ләрендә формалашкан төше булган ор­ганизмнарда (мәсәлән, үсемлекләрдә һәм хайваннарда) очрамый торган кушыл­малар була. Гадәттә алар шактый нык. Аның нигезен целлюлозага, яки клет­чаткага якын матдә тәшкил итә. (Клет­чатка — үсемлек күзәнәге стенкасын төзүче катлаулы углевод.) Күп бактерия­ләрнең күзәнәк стенкасы лайла белән капланган. Цитоплазма үзен күзәнәк стенкасыннан аерып торучы мембрана белән чикләнгән.
Цитоплазмада мембраналар аз һәм алар тышкы цитоплазматик мембрана чыгынтыларыннан гыйбарәт. Мембрана белән чикләнгән органоидлар "(митохон­дрияләр, пластидлар һ. б.)" бөтенләй юк.
Аксымнар синтезы эукариотлардагыдан кечкенәрәк рибосомаларда бара. Терек­лек эшчәнлеген тәэмин итүче барлык ферментлар цитоплазмага таралган яки цитоплазматик мембрананың эчке өсле­генә береккән.
Археобактерияләр аспатшалыгы.
Архебактерияләр "(грекча «архиос» — иң борынгы)",— ихтимал, хәзер яши торган прокариотларның һәм, димәк, башка барлык тере организмнарның иң борынгысыдыр; алар безнең планетада 3 млрд еллар элегрәк барлыкка килгән­нәр.
Матдәләр алмашының типлары, фи­зиологик һәм экологик үзенчәлекләре буенча аерылып торган архебактерия­ләрнең 40 тан артык төре тасвирлан­ган.
Архебактерияләр арасында иң бил­гелесе — метан барлыкка китерүче бак­терияләр, ягъни метанобактерияләр. Алар, матдәләр алмашы нәтиҗәсендә, янучан метан газын бүлеп чыгаралар. Җир йөзендәге барлык метанны "(ел саен 5—108 т)" прокариотларның фәкать шу­шы төркеме генә барлыкка китерә.
Оксифотобактерияләр аспатшалыгы.
Бу аспатшалык бактерияләрнең бер­ничә төркемен, аерым алганда, еш кына зәңгәрсу-яшел суүсемнәр дип йөртелә торган цианобактерияләр бүлеген үз эченә ала. Алар бөтен дөньяда киң та­ралган. Цианобактерияләрнең якынча 2 мең төре бар дип исәпләнелә. Болар — 3 млрд еллар элек барлыкка килгән иң борынгы организмнар. Җир атмосфе­расының борынгы составындагы үзгә­решләр һәм аның кислородка баетылуы цианобактерияләрнең фотосинтетик ак­тивлыгына бәйле, дип уйланыла.
Цианобактерияләрнең түгәрәк, эл­липс, цилиндр, мичкәсыман һәм башка формадагы күзәнәкләре берәрләп булыр­га да, колонияләргә берләшеп, күп күзә­нәкле җеп ясарга да мөмкин. Еш кына алар, калын сүрү рәвешендә, лайла бүлеп чыгара, кайбер формаларында сүрү каты тышча белән каплана. Икенче бер төр­ләрендә җепләр тармаклана һәм урыны-урыны белән күп рәтле катламалар барлыкка китерә. Цианобактерияләрнең җепсыман формалары, гади күзәнәк­ләрдән башкалары, атмосфера һавасын­дагы азотны үзләштереп, аны төрле эрү­чән неорганик матдәләр составына күчерергә сәләтле. Бу күзәнәкләр җепнең калган күзәнәкләрен азот кушылмалары белән тәэмин итә. Чын бактерияләрдән аермалы буларак, цианобактерияләрнең беркайчан да камчылары булмый. Алар гадәттә күзәнәкнең икегә бүленүе белән үрчи, җенси процесс юк.
Күпчелек цианобактерияләр, авто­троф организмнар буларак, күзәнәкнең барлык матдәләрен яктылык энергиясе исәбенә синтезлый алалар. Әмма алар туклануның катнаш тибына да сәләтле. Еш кына башка организмнар, мәсәлән, гөмбәләр белән симбиозга керәләр.
Байтак төрләре төче су бассейннарын­да таралган, бик азы гына диңгезләрдә яши. Цианобактерияләр еш кына буа­ларда суның "«чәчәк атуына»" сәбәпче бу­ла, бу исә сулыктагы тереклеккә тискәре йогынты ясый. Коры җирдә цианобакте­рияләр туфракта яши, ташларда һәм агач кабыгында үзенчәлекле кунык хасил итә.
Тропикларда, дөге басуларының туф­рагын азот кушылмаларына баету өчен, анабен ыругыннан булган төрләрен ясалма үрчетәләр. Кайбер цианобакте­рияләрне Көнчыгыш илләрендә азык итеп файдаланалар.
Метан хасил итүче архебактерияләр бөтенләй кислородсыз "(анаэроб)" шарт­ларда: су баскан җирләрдә, сазлык­ларда, сулык ләмендә, чистарту ко­рылмаларында, күшәүче хайваннарның кырыккартасында гына тереклек итә­ләр.
Архебактерияләргә кайбер күкерт бактерияләре керә. Алар, күкерт һәм аның неорганик кушылмаларын оксид­лаштырып, сульфат кислотасын бар­лыкка китерәләр һәм шуның арка­сында таш һәм бетон корылмалар җимерелүенә, металлар коррозиясенә һ. б. га сәбәп булырга мөмкин. Алар күзәнәкләрдә күкерт тупларга сәләтле, күкерт чыганаклары барлыкка килү шушы бактерияләр эшчәнлегенә бәйле. Архебактерияләр табигатьтә күкерт әйләнешендә актив катнашалар.


Коста-Рика.
Коста-Рика, Коста-Рика Җөмһүрияте (исп. "República de Costa Rica" [re̞ˈpuβ̞lika ð̞e̞ ˈko̞sta ˈrika], «бай яр» дип тәрҗемә ителә) — Үзәк Американың иң кечкенә дәүләтләренең берсе. Ике кыйтганы берләштергән урында урнаша. Төньякта Коста-Рика Никарагуа белән, көньяк-көнчыгышта Панама белән чиктәш. Көньяктан һәм көнбатыштан дәүләтне Тын океан сулары юа. Көнчыгыштан исә Коста-Рика Кариб диңгезе тарафыннан юыла.
Коста-Рика башкаласы — Сан-Хосе шәһәре (890 мең кеше).
Колумбка кадәр чорда Коста-Рика халкын уэтарлар тәшкил иткән. Якынча 1530 елдан Испания колонизациясе башлана.


Үзәк Америка.
Үзәк Америка — Төньяк һәм Көньяк Америка арасында, географик һәм геологик яктан Төньяк Америкада урнашкан регион. Төп тел — испан теле (фәкать Белизда инглиз теле).
Шулай ук кара.
*


Белиз.
Бели́з (ингл. "Belize" [bɛˈliːz]) — Үзәк Америкада урнашкан дәүләт. 1973 елга кадәр "Британия Гондурасы" исемен йөртте.
Төньякта Мексика, көнбатышта Гватемала белән чиктәш. Белизның көнчыгыш яры Кариб диңгезе тарафыннан юыла.
Ил мәйданы — 23 мең км², халык саны — 308 мең кеше (2009).


Екатеринбург.
Екатеринбург (1924 - 1991 елларда Свердловск) — Свердловск өлкәсенең административ үзәге, халык буенча Россиядә дүртенче шәһәр.


Үсемлекләр.
Diversity_of_plants_image_version_5.png
Хәзерге дөньяда үсемлекләрнең 350 меңнән артык төре исәпләнә. Алар планета биомассасының, ягъни анда яшәүче барлык тере организм­ләр — Җир йөзендәге органик матдәне төп җитештерүчеләр "(продуцентлар)".
Хәзерге чор флорасын күп төрле төзе­лешле һәм экологик үзенчәлекле үсем­лек организмнар барлыкка китерә. Мә­сәлән, түбән төзелешле үсемлекләр — суүсемнәрнең тәне органнарга бүлгә­ләнмәгән, ә югары төзелешлеләрнең "(мүкләр, плауннар, наратбашлар, аба­галар, ачыкорлыклылар һәм ябыкор­лыклылар") тамыры, сабагы һәм яфрагы була. Экологиясе ягыннан үсемлекләр яктылык яратучыларга һәм күләгә яра­тучыларга, дымлы "(тропик, субтропик)" яки коры җирдә үсүчеләргә бүленә.
Төрле климат зоналарында нәкъ менә төрле үсемлекләр бергәлекләре биомнар­ның структурасын билгели. Биом — бил­геле бер җирлектә: тундрада, яфраклы урман, дала, тропик урманнар, саванна һ. б. урыннарда таралган тере организм­нар "(хайваннар, үсемлекләр, гөмбәләр һәм микроорганизмнар") җыелмасы ул.
Әмма гаять күптөрлелеккә ия булула­рына карамастан, үсемлек организмнар­ның уртак билгеләре бар, алар җыены­сы бергә үсемлекләрне терек табигать­нең башка патшалыгы вәкилләреннән аерып тора.
1. Үсемлек организмнар — барысы да автотрофлар, һәм алар фотосинтезга сәләтле, ягъни яктылык энергиясе исәбенә неорга­ник молекулалардан органик молекулалар барлыкка китерәләр. Шуның аркасында үсемлекләрдә матдәләр алмашы процессларын­да, матдәләрнең таркалуына караганда, органик молекулаларның биологик синтезы реакцияләре өстенлек итә. Нәтиҗәдә үсемлекләр барлык гетеротроф организмнар, шул исәптән хайваннар туклануы өчен кирәкле органик биомассаны барлыкка китерәләр.
2. Үсемлекләрнең пластидларда ясала торган үзенчәлекле пиг­ментлары, мәсәлән хлрофилы бар. Башка пигментлар — кыз­гылт сары һәм кызыл каротиноидлар яфраклар саргайганда барлыкка килә һәм үсемлекнең аерым өлешләренә (җимешенә, чәчәгенә) төрле төс бирә. Бу пигментлар, фотосинтезда катнашып, үсемлекнең тереклек эшчәнлегендә мөһим роль уйный.
3. Үсемлек организмының тереклек эшчәнлеге процессларын үсемлек гормоннары — фитогормоннар көйли. Аларның үзара тәэсир итешүе үсемлекнең үсүен, үсешен һәм башка физиологик процессларны тәэмин итә. Моның мисалы булып үсемлекнең картайган тукымаларында барлыкка килә торган этилен яки үсүне тизләтүче матдәләр — ауксиннар хезмәт итә. Фитогормоннар бик аз микъдарда синтезлана һәм организмның үткәргеч системасы буйлап күчә.
4. Үсемлек күзәнәкләре цитоплазма мембранасының тышкы ягында урнашкан калын күзәнәк стенкасы белән әйләндереп алынган. Ул башлыча целлюлозадан тора. Мондый күзәнәк тышчасы булу — үсемлекләргә генә хас үзенчәлек: хайваннарда ул юк. Һәрбер үсемлек күзәнәгенең каты тышчасы үсемлекләрнең хәрәкәтчәнлеген нык киметә. Нәтиҗәдә үсемлек организмының туклануы һәм сулавы аның әйләнә-тирәлек белән бәйләнештә булган тән өслегенә бәйле булып кала. Ә бу исә, эволюция про­цессында үсемлекләрнең тәне—хайваннарныкы белән чагыштыр­ганда, ныграк бүлгәләнүгә — тамыр системасының һәм бәбәкләр­нең тармаклануына китерә.
5. Үсемлекләрнең матдәләр алмашында даими ясала торган продукт — күзәнәк сыекчасы. Бу — төрле органик "(аминокисло­талар, аксымнар, углеводлар, органик кислоталар, туплау матдә­ләре)" һәм неорганик "(нитратлар, фосфатлар, хлоридлар)" матдәләр эремәсе. Цитоплазмада җыелып, күзәнәк сыекчасы эчке басымны арттыра, күзәнәк стенкасын киерелдерә. Бу тургор дип атала. Тургор үсемлек тукымаларына ныклык бирә.
түбән төзелешле һәм югары төзелешле үсемлекләрне үз эченә ала. Алар төзелешендәге һәм тереклек эшчәнлегендәге принципиаль үзенчәлекләр белән нык аерылып торалар.


Суүсемнәр.
Суүсемнәр () — үсемлекләр дөньясының иң борынгы вәкилләре: алар 2,5 млрд ел чамасы элек барлыкка килгәннәр. Су­үсемнәр төрләренең гомуми саны 35 мең чамасы. Бу төркемнең күп санлы вәкил­ләре арасында бер күзәнәкле организм­нар — суда пассив йөзүчеләре дә "(мәсә­лән, хлорелла)" һәм камчылары ярдә­мендә хәрәкәтләнүчеләре дә (хламидомо­нада) очрый. Колониаль формалары берничә күзәнәктән алып йөзгә кадәр күзәнәкне берләштерергә мөмкин, "мәсә­лән, волъвокс". Күп күзәнәкле җепсыман суүсемнәр нечкә җепләре белән сулык төбенә берегә яки суның төпкә якын һәм аннан өстәрәк катламнарында төер­ләр рәвешендәге тупланмалар — бака ефәген барлыкка китерә. Күп күзәнәкле суүсемнәрнең шактый формалары (мә­сәлән, диңгез кәбестәсе — ламинария) диңгез төбендә әрәмәлекләр хасил итә. Атлантик океанда Азор утрауларына якын сайлыкларда, бирегә Мексика яр буйларыннан агым белән килеп, сар­гассум суүсеме урнашып калган. Аның тупланмалары шундый зур мәйданны били, хәтта шул диңгезне Саргасс дип атаганнар.
Суда килеп чыккан һәм тулы геоло­гик эпохаларны кичергән суүсемнәр, анда яшәү шартлары даими булганлык­тан, үзләренең беренчеләреннән аз аеры­лып торган формаларын хәзерге көнгә кадәр саклаганнар.
Суүсемнәрнең төзелеше.
Күп күзәнәкле суүсемнәрнең иң үзенчәлекле билгесе: тышкы төзелеше катлаулы булганда да, алар­да чын тукымалар һәм органнар — югары төзелешле үсемлекләргә хас сабаклар, яфраклар һәм тамырлар булмый. Тукымаларга һәм органнарга бүленмәгән тән катлама, яки таллом дип атала.
Күпчелек очракларда таллом күзәнәкләре тыштан целлюлоза һәм пектин матдәләрдән торган каты стенка белән капланган. Еш кына күзәнәк стенкасын лайла каплап ала, күзәнәкле форма­ларның байтагының тәне ком бөртекләре белән бизәкләнгән була. Цитоплазма бөтен күзәнәк эчен тутырып яки стенка янында гына урнаша. Бер эре яки берничә вак вакуоль күзәнәк сыекчасы белән тулган була. Күзәнәктә бер яки берничә төш һәм пластидлар, яисә пигментлы хроматофорлар урнаша.
Суүсемнәрнең туклануы башлыча автотроф; хлорофилл һәм башка пигментлар пластидларда була. Әмма төссез суүсемнәр дә бар: алар, суның кояш нурлары үтеп керми торган тирән кат­ламнарында яшәүгә җайлашканлыктан, эволюция процессында хлорофилларын югалтканнар, андый суүсемнәр гетеротроф ысул белән туклана.
Суүсемнәрнең үрчүе.
Суүсемнәр җенси һәм җенессез юл белән үрчиләр. Җенессез үрчү махсус күзәнәкләр — споралар һәм зоо­споралар белән тормышка аша, алар аерым органнарда яки веге­татив күзәнәк эчендә өлгерәләр. Споралар хәрәкәтсез, ә зооспора­лар камчылары ярдәмендә хәрәкәтләнәләр. Һәр икесе тышча белән капланган һәм күп санлы була. Зооспоралар еш кына организмны төзүче вегетатив күзәнәкләрдән аерылып тормый; берникадәр вакыт хәрәкәтләнгәннән соң, алар камчыларын югалталар һәм, гадәти споралар кебек, яңа суүсем булып үсә башлыйлар.
Бер күзәнәкле суүсемнәрнең вегетатив үрчүе күзәнәкнең икегә бүленүе белән, күпкүзәнәклеләрнең — катлама кисәкләре, коло­ниаль формаларның колония таркалу белән бара.
Суүсемнәр уңайлы шартларда, гадәттә, җенессез юл белән үрчиләр. Яшәү шартлары начарланганда (югары яки түбән темпе­ратура, артык үрчеп киткәндә тирәлектә матдәләр алмашы про­дуктларының туплануы, сулыкларның пычрануы) алар җенси юл белән үрчи башлыйлар.
Җенси үрчү ике җенес күзәнәге — гаметаларның кушы­луыннан гыйбарәт. Ата һәм ана гаметалар бер яки төрле затта өлгерергә мөмкин. Гаметалар кушылудан зигота ярала, ул үсеп чыккач, катлама барлыкка килә. Җенси юл белән үрчегәндә яшь буын үзенә ата-ана затларның билгеләрен икесеннән дә ала һәм нәтиҗәдә яңа үзлекләр җыелмасына ия була, бу исә организмның исән калу мөмкинлеген арттыра.
Бер үк төр суүсемдә, ел фасылына һәм тышкы шартларга бәйле рәвештә, җенессез үрчү белән җенси үрчү алмашынуы күзәтелә. Споралар өлгертүче үсемлек — спорофит дип, ә гаметалар өл­гертүче үсемлек гаметофит дип атала. Күпчелек суүсемнәрнең гаметофит һәм спорофит — мөстәкыйль үсемлекләр. Күп очрак­ларда бер үк үсемлектә, чиратлашып, споралар да, гаметалар да барлыкка килергә мөмкин.
Суүсемнәрнең әһәмияте.
Органик матдәләрне барлыкка китерү­челәр буларак, суүсемнәрнең экологик роле гаять зур. Суүсемнәр төрле шартларда (мәсәлән, төрле тирәлектә) тереклек итүгә җай­лашканнар. Бу аларның күзәнәкләрендә, хәтта бик аз гына якты­лыкта да, фотосинтезның нәтиҗәле баруына мөмкинлек бирүче төрле (яшел, кызгылт сары, кызыл) пигментлар ясалу белән аңлатыла.
Кайбер суүсемнәр тереклек эшчәнлеген — бик түбән, ә икенче­ләре югары температурада да саклап кала. Мәсәлән, поляр һәм биек тау шартларында алар кар өстендә дә яши. Еш кына суүсем­нәрдән (кар хламидомонадасыннан) кар кызыл, яшел, көрән, сары төсләргә керә. Күп кенә суүсемнәр кар һәм боз капламы астында да үлми.
Суүсемнәрнең аерым төрләре, бактерияләр белән бергә, терек­лекнең билгесе дә булмаган җирлеккә эләгеп, шунда беренчеләрдән. булып яши башлыйлар. Суүсемнәр, мәсәлән хлорелланың кайбер төрләре, җир өстендә, туфракта һәм хәтта атмосфера һавасында да була. Күп кенә туфрак суүсемнәре туфрак ясалуда актив катнаша. Безнең илнең төньяк районнары өчен үзенчәлекле көлсу туфрак ясалганда — яшел (улотрикс) суүсемнәр, кәс ясалганда —, диатом суүсемнәр, күл һәм буалар сазланганда яшел суүсемнәр күпләп үрчи. Суның тирән катламнарында күп санлы бер күзә­нәкле суүсемнәр үрчеп, фитопланктонны "(үсемлек планктонын)", барлыкка китерәләр. Аның белән күп кенә су хайваннары "(мәсә­лән, буынтыгаяклылар — кыслалар, балыклардан — китсыман акула, имезүчеләрдән — кайбер китлар)" туклана.
Суүсемнәрнең күпчелек төрләре әйләнә-тирәгә фотосинтез ва­кытында хасил булган ирекле кислородны аерып чыгара. 2,5 млрд елдан артык элек Җир атмосферасына күпчелек тере организм­нарга сулау өчен кирәкле ирекле кислородны нәкъ менә суүсемнәр аерып чыгара башлаганнар; алар планетаның кислородлы атмосферасын барлыкка китергәннәр; суүсемнәр — барлык коры җир үсемлекләренә башлангыч биргән организмнар.
Кеше үзенең хуҗалык эшчәнлегендә суүсемнәрнең кайбер төрләрен файдалана. "Мәсәлән", хлорелланы, тиз үрчергә һәм ирекле кислород аерып чыгарырга сәләтле булганы өчен, космик корабль­ләр һәм су асты көймәләрендә һаваның нормаль составын даими саклауда файдаланалар.
Көнкүрештә диңгез кәбестәсе дип йөртелүче ламинарияне киң кулланалар. Аурупа, Азия һәм Американың күп илләрендә аны ашамлык, терлек азыгы итеп һәм сәнагаттә эшкәртү өчен файдаланалар. Аннан кыйммәтле препаратлар — альгинат, маннит һәм ламинария табалар. Кайбер илләрдә ламинарияне диңгез плантацияләрендә үстерәләр. Кызыл суүсемнәр — багрян­каларның шулай ук практик әһәмияте зур. Төньяк диңгезләрдә таралган суүсем — хондрус сулыш юллары авыруларын дәвалау өчен дару буларак элек-электән кулланыла. Башка багрянка лардан микробиология промышленностенда агар-агар табалар; агар-агар бактерияләр, гөмбәләр һәм суүсемнәрне өйрәнгәндә туклыклы тирәлек булдыру өчен файдаланыла. Азык-төлек сәнагатендә исә аны ипигә һәм башка камыр ризыкларына өстиләр. Андый ризык тиз искерми.
Табигый сулыкларда кайбер төр суүсемнәрнең күпләп үрчүе суның пычрануын күрсәтүче ышанычлы индикатор булып тора. Кайбер суүсемнәр (хлорелла) елга, буа һәм күлләрнең биологик чистартучылары буларак файдаланырга мөмкин.
Суүсемнәрнең кайберләре генә паразитлар. Бер күзәнәкле күп кенә суүсемнәр, белгәнегезчә, гөмбәләр белән симбиозда лишай­никларны барлыкка китерәләр.
Суүсемнәрне, төзелешендәге үзенчәлекләренә һәм күзәнәк­ләрендәге теге яки бу пигментларның микъдарына карап, берничә бүлеккә бүләләр.


Яңгыр.
Яңгы́р — болытлардан су тамчылары булып ява торган атмосфера төшеме. Яз көне беренче яуган яңгарны Ләйсән яңгыры дип атыйлар.


Равил Вәли.
Равил Вәли улы Вәлиев — татар язучысы, журналист, СССР Язучылар берлеге әгъзасы (1978 елдан).
Ул 1942 елның 20 августында Татарстанның Арча районы Яңа Кенәр авылында туган. Балалык еллары шушы райондагы Иске Әҗем авылында үтә. 1960 елда Яңа Кенәр урта мәктәбен тәмамлагач, бер ел Арча педагогия училищесында укый, аннары бераз вакыт үз авылларында укытучы булып эшли. 1961—1964 елларда Равил Вәлиев Совет Армиясе сафларында хезмәт итә. Хәрби хезмәттән кайткач, Казан дәүләт университетының татар теле һәм әдәбияты бүлегенә укырга керә. 1969 елда университетны тәмамлап, башта күп тиражлы «Татарстан кооператоры» газетасында әдәби сотрудник, аннары Казан телевидениесенең балалар өчен тапшырулар редакциясендә редактор булып эшли. 1969 елның көзендә Татарстанда Кама автомобиль заводы төзелә башлый. Гасыр гигантын коруда катнашу теләге 1970 елның маенда яшь журналист Равил Вәлиевне дә Чаллыга алып килә. Төзүчеләр хезмәтен һәм тормышын яхшырак өйрәнү максаты белән, башта ул гади ташчы булып эшли, язылачак әсәрләренең геройлары белән иңгә-иң торып, Яңа Чаллының беренче йортларын салыша, күргән-кичергәннәрен исә көндәлек дәфтәренә теркәп бара.
1970—1972 елларда Равил Вәлиев Чаллыдагы «Кама таңнары» исемле күп тиражлы газетаның редактор урынбасары булып эшли. Шул ук вакытта җитди рәвештә әдәби иҗат белән шөгыльләнә башлый. Тиздән авторның «Каурыйлар чыныкканда» дигән очерклар циклы «Казан утлары» журналында (1972 ел, № 2, 3, 4) басылып чыга һәм журналның еллык премиясе белән бүләкләнә. Яшь язучы тарафыннан тагы да киңәйтелебрәк эшләнгән бу әсәр 1973 елны Татарстан китап нәшриятында «Шәһәр булсын бүләгем» исемле документаль повесть рәвешендә аерым китап булып басыла һәм укучыларның җылы бәясенә лаек була. Әсәр очеркистларның 1974 елда Мәскәүдә уздырылган Бөтенроссия семинарында да тикшерелә һәм уңай бәя ала.


Вируслар.
Җирдә яшәүче барлык тере организм­нар күзәнәкләрдән тора: бер күзәнәкле организмнар — бер күзәнәктән, ә күпкү­зәнәклеләр күп санлы күзәнәкләрдән төзелгән. Тәннәре күзәнәкчел төзелешле булмаган вируслар гына бу гомуми ка­гыйдәдән бердәнбер чыгарма булып тора.
1892 елда рус галиме Д. И. Иванов­ский тәмәке үсемлегендә тәмәке мозаи­касы дигән авыруны кузгатучының га­дәти булмаган үзлекләрен тасвирлый. Бу авыруны кузгатучы, сәламәт үсемлекне зарарлап, бактериаль фильтрлар аша үтеп чыга. Берничә елдан соң терлек­ләрдә очрый торган ящур авыруын кузгатучының шулай ук бактериаль фильтрлар аша узуы ачыклана. Ниһа­ять, 1917 елда бактерияләрне зарарлау­чы вирус — бактериофаг барлыгы ачы­ла. Бу өч вакыйга тереклекнең күзәнәксез формасын өйрәнүче яңа фәнгә — вирусологиягә башлангыч бирә.
Вируслар кеше тормышында зур роль уйный. Алар чәчәк авыруы, гепатит, энцефалит, кызылча, кызамык, котыру авыруы, грипп һәм башка шундый күп кенә куркыныч йогышлы авыруларны кузгатучылар булып тора.
Вируслар тере организм үзлекләрен күзәнәк эчендә генә күрсәтә. Алар күзә­нәкнең эчке паразитлары, шуңа күрә күзәнәктән читтә үрчи дә алмыйлар.
Вируслар күзәнәккә үзләренең гене­тик информациясен генә кертә. Вирус­тагы нуклеин кислотасының молекула­сы, яки аларның геномы "(геннар җы­елмасы)" хуҗа-күзәнәкнең хромасомасында тезелергә һәм шул хәлендә өстәмә ген кебек яшәргә мөмкин. Шул рәвешле, вирус үзен озак вакыт сиздермәскә мөм­кин.
Вирусның төзелеше.
Гади төзелешле вируслар нуклеин кис­лотасыннан һәм аның тирәсендә тышча барлыкка китерүче берничә аксымнан тора. Бу тышча капсид "(латинча «капса» — савыт)". "Мәсәлән, тәмәке мозаикасы вирусы шундый". Аның кап­сиды молекуляр авырлыгы зур булмаган бер генә төрле аксымнан тора. Катлаулы төзелешле вирусларның өстәмә аксым яки липо­протеин тышчалары бар; катлаулы вирусларның тышкы тышча­сында, аксымнан тыш, кайвакыт углеводлар да була. Катлаулы төзелешле вирусларга мисал итеп грипп һәм герпес авыруларын кузгатучыларны әйтергә мөмкин. Аларның тышкы тышчасы — хуҗа-күзәнәкнең төше яки цитоплазмасы мембранасының фраг­менты. Хуҗа-күзәнәктән вирус тышкы тирәлеккә чыга.
Вирусның һәм күзәнәкнең үзара тәэсир итешүе.
Пиноцитоз вакуольләр ясалганда, сыеклык тамчылары белән бергә, күзәнәкара тирәлектән күзәнәк эченә организм сыекчасында хәрәкәт итүче вируслар да эләгергә мөмкин.
Вирусның күзәнәккә үтеп керү механизмы
Вирусның күзәнәккә үтеп керү механизмы йогышлану про­цессын үзенә бер төрле итә. Мәсәлән, А яки В гепатиты вирусы — бавыр күзәнәкләренә, ә аденовируслар һәм грипп вирусы өске сулыш юлларының лайлалы тышчасы эпителие күзәнәкләренә үтеп керә һәм шунда үрчи. СПИД "(яшәү дәверендә барлыкка килгән иммунитет җитешмәү синдромы)" вирусы организмны йогышлы авырулардан саклау өчен җаваплы кан күзәнәкләре — лейкоцитлар белән специфик бәйләнә. Вирусның күзәнәкләр белән тәэсир итешүе күзәнәкнең функциональ активлыгы кимүгә һәм кешедә иммунодефицитка "(иммунитет җитешмәүгә)" — теләсә нинди йогышлы авыруга каршы торучанлык бетүгә китерә.
Йогышлану процессы вирусларның күзәнәккә үтеп керүеннән һәм аларның үрчүеннән башлана. Вирус кисәкчекләре туплану аларның күзәнәктән чыгуына китерә. Кайбер вируслар очрагында, күзәнәк «шартлый» һәм бербөтенлеген югалтып үлә. Икенче төр вируслар күзәнәктән бөреләнүне хәтерләткән ысул белән аерылып чыгалар. Бу очракта организм күзәнәкләре тереклек сәләтен озак сакларга мөмкин.
Бактерия вирусларының "(бактериофагларның)" күзәнәккә үтеп керүләре башкача. Бактерия күзәнәкләренең калын стенкасы вирусларга, хайван күзәнәкләре йогышлангандагы кебек, цито­плазмага үтеп керергә мөмкинлек бирми. Шуңа күрә бактериофаг күзәнәккә үзенең куыш үзәген кертә һәм башчыгыннан нуклеин Кислотасын этеп чыгара. Бактериофаг геномы цитоплазмага эләгә, ә капсид тышта кала. Бактерия күзәнәгенең цитоплазмасында бактериофаг аксымнары синтезлана һәм капсид ясала башлый. Берникадәр вакыттан бактерия күзәнәге үлә һәм өлгергән фаг кисәкчекләре тышкы тирәлеккә чыга.
Вирусларның килеп чыгышы.
Вируслар автоном генетик структуралар булып тора, ләкин күзәнәктән читтә үсешкә сәләт­сез. Вируслар һәм бактериофаглар — күзәнәкләрнең аерылган генетик элементлары, һәм алар күзәнәкчел формалар белән бергә эволюцияләнгән дип уйлыйлар.


Cesar Navas.
__NOTOC__


26 октябрь.
26 октябрь — Милади тәкъвимендә унынчы айның егерме алтынчы көне. Ел ахырына 66 көн кала.


Ангам көне.
Ангам көне ("Angam Day") — Науру Җөмһүрияте бәйрәме. 26 октябрь көнне билгеләнә.
«"Angam"» сүзе наур теленнән «бәйрәм», «максатка ирешү», «өйгә кайту» дигәнне аңлата.
Ангам көнендә колонизациядән соң беренче тапкыр утрау халык саны 1500 кешегә җитте (бу сан милләтнең яшәеше өчен кирәк). Беренче Ангам баласы 1932 елның 26 октябрендә туган.
Ләкин Икенче дөнья сугышы вакытында Науру халык саны янә 1500 кеше чигеннән аска төште. Икенче Ангам баласы исә 1949 елда дөньяга килә. Ул 26 октябрь көнендә тумаса да, Ангам көне нәкъ шул көнне бәйрәм ителә.


Ито Хиробуми.
Ито Хиробуми (яп. 伊藤博文 "Ито: Хиробуми", 1841 елның 16 октябре — 1909 елның 26 октябре) — күренекле дәүләт эшлеклесе, сәясәтче, Япониянең беренче (шулай ук 5нче, 7нче һәм 10нчы) премьер-министры, Япония конституция проекты авторы. Йель университеты лаеклы докторы.


Валлоннар.
Валлоннар — Бельгиянең көньяк вилаятләрендә яшәүче халык.


Дондагы Ростов.
Дондагы Ростов () — Русиянең аурупа өлешенең көньякта урнашкан шәһәр, Ростов өлкәсе үзәге. 1749 елда нигез салына.
Шәһәрдә порт, тимер юл төене. Халык исәбе 1 049 мең кеше (2009). Машина төзелеше (авыл хуҗалыгы машиналары — «Ростсельмаш» һ.б., станоклар ясау), авиация, электротехника, радиоэлектроника, химия, җиңел (тире, күн-аяк киеме һ.б.), азык тәмлеткеч, агач эшкәртү сәнәгате.


Чиләбе.
Чиләбе (— чиләк;) — Русиядә эре шәһәр, Чиләбе өлкәсенеӊ үзәге. Миасс елгасы буена урнашкан. 1736 елда нигез салына.
Халык исәбе 1 096 меӊ кеше (2010).
Эре транспорт төене (тимер һәм автомобиль юллары, аэропорт). Эре сәнәгатле үзәк (металлургия, машина төзү, металл эшкәртү, прибор ясау, җиӊел һәм азык-төлек сәнәгате).


Чабаксар.
Чабаксар (,) — Русиядә урнашкан шәһәр, Чуашия Республикасыныӊ башкаласы. Иделнеӊ уӊ ярында урнашкан. 1469 елдан билгеле.
Халык исәбе 600 меӊ кеше (2010).
Шәһәр аша М7 Идел (Волга) һәм А119 Нократ (Вятка) автоюллар баралар. Чабаксардан Йошкар-Олага хәтле 100 км, Казанга — 158 км, Түбән Новгородка — 240 км; Ульяновскка — 246 км, Мәскәүгә — 650 км. Чуашиянеӊ тимер юл төененә — Канашка — 80 км.


Си (программалау теле).
Си () — 1970-еллар башында Bell Labs хезмәткәрләре Кен Томпсон һәм Денис Ритчи тарафыннан уйлап чыгарылган стандартлаштырылган процедуралы программалау теле. Си теле Би теленә нигезләнә. Си теле UNIX операцион системасында кулланыр өчен уйлап чыгарыла. Шуннан соң ул башка операцион системаларга да күчерелә һәм хәзерге вакытта иң киң кулланыла торган программалау теле буларак санала. Си телен аның эффективлыгы өчен югары бәялиләр.


Омск.
Омск (бараба) — Русиядә эре шәһәр, Омск өлкәсенең үзәге. Иртышка Омь елгасы койган урында урнаша. Эре сәнәгатьле үзәк. Себер тимер юлында зур төен.
Халык исәбе 1 127 мең кеше (2009). Руслар (86 %), украиннар (2,8 %), казакълар (2,8 %), татарлар (1,9 %), алманнар (1,8 %) һ.б.


Онон.
Онон (,) — Байкал арты краендагы (Русия) һәм Монголиядәге елга. Ингода елгасы кушылгач, Ши́лка дип атала. Озынлыгы 1032 км, бассейн мәйданы 96,2 км². Суының уртача чыгымы 191 м³/с. Сугаруда файдаланыла.
Кызыклы фактлар.
Ононның югары агымында Чыңгызхан туып үскән дигән фикер бар. Риваять буенча ул шунда күмелгән дә.


Ормуз бугазы.
Ормуз бугазы (— "Madīq Hurmuz", — "Tangeh-ye Hormoz") — Фарсы култыгын Гарәбстан диңгезенең Оман култыгы белән тоташтыра. Озынлыгы 195 км, киңлеге 55,6 км, иң сай урыны 71 м.


Барбадос.
Барба́дос () — Кариб диңгезеннән көнчыгышта яткан шул ук исемле утрауда урнашкан дәүләт.


Pyotr Bystrov.
__NOTOC__


MacBeth Sibaya.
__NOTOC__
Remarka: * - MacBeth Sibaya dominant UEFA/FIFA orphographia buyinsa.


Рәшит Ваһапов.
Рәшит Ваһап улы Ваһапов — күренекле татар җырчысы, ТАССР халык артисты (1957), 1941 — 1962 елларда Татар филармониясе солисты.
Ул 1908 елның 7 маенда хәзерге Түбән Новгород өлкәсе Кызыл Октябрь районы Актук (халык телендә — Яңапар) авылында мулла гаиләсендә туган. Башлангыч белемне ул әтисе мәктәбендә ала.
1920—1926 елларда Түбән Новгород педагогика техникумында читтән торып укый. 1926—1928 елларда Петрякс, аннан соң Пецә, Рбишча, Актук, Кызылъяр авыллары мәктәпләрендә укытучы булып эшли, соңгысында мөдир дә була.
1936—1939 елларда Мәскәүдә татар опера студиясендә укый, 1938—1940 елларда Мәскәүнең Татар мәдәнияте йортында (элекке Әсәдуллаев йорты) актер булып эшли.
Рәшит Ваһапов 1962 елның 14 декабрендә вафат була. Ул Яңа Татар бистәсе зиратында җирләнгән (Казан).


27 октябрь.
27 октябрь — Милади тәкъвимендә унынчы айның егерме җиденче көне. Ел ахырына 65 көн кала.


1728 ел.
1728 ел — Милади тәкъвимендә пәнҗешәмбе көненән башланган кәбисә елы.


1449 ел.
1449 ел — дүшәмбе көненнән башланган кәбисә булмаган ел.


Роза Җиһаншина.
Роза Җиһаншина — татар актрисасы, Татарстанның атказанган артисткасы.
Ул 1930 елның 27 октябрендә туа. 1951 елда Казан театр училещесын тәмамлый. Аннары Минзәлә татар драма театрына артист итеп эшкә җибәрелә, анда ул 1985 елга кадәр эшли.


Рәдиф Җамалетдинов.
Рәдиф Рифкать улы Җамалетдинов — татар галиме, филология фәннәре докторы, профессор, Русия табигый фәннәр академиясе әгъза-мөхбире.
Ул 1969 елның 27 октябрендә Татарстанның Чүпрәле районы Кече Чынлы авылында туган. Урта белем алганнан соң, 1987—1989 елларда армия сафларында хезмәт итә. 1990—1995 елларда Казан дәүләт педагогика институтында укый, аспирантураны тәмамлаганнан соң, Татарстан Республикасы Мәгариф министрлыгының Республика фәнни-методик үзәгендә гыйльми хезмәткәр, 1995—1996 елларда КДПУның татар теле кафедрасында ассистент, татар теле һәм әдәбияты факультеты деканы урынбасары, соңрак декан булып эшли. 1999—2002 елларда Татарстан Республикасы Министрлар Кабинетының Татарстан халыклары телләрен үстерү бүлегендә баш референт вазифаларын башкарды. Ул чагыштырмача тел белеме буенча дистәләрчә җыентык-монографияләр авторы, шулай ук татар теле буенча дәреслекләр, программалар, төрле кулланмалар эшләүдә катнашты.
Рәдиф Җамалетдинов Русия Президенты Указы нигезендә «Казанның 1000 еллыгы истәлегенә» медаленә лаек. Шулай ук ул Русия, Татарстан Мәгариф һәм фән министрлыкларының, вузның Мактау грамоталары, «Россия Федерациясе атказанган югары һөнәри белем бирү хезмәткәре» һәм «Мәгарифкә керткән хезмәтләре өчен» күкрәк билгеләре белән бүләкләнде.
Рәдиф Җамалетдинов фәнни, педагогик, профессиональ оешмалар, укыту-методик берләшмәләр, шулай ук диссертацион һәм эксперт советлары эшендә актив катнаша. Ул – “Рус теле” һәм “РФ халыклары телләре” белгечлекләре буенча докторлык һәм кандидатлык диссертацияләрен яклау буенча диссертацион совет рәисе, Русия Федерациясе Мәгариф һәм фән министрлыгы каршындагы педагогик белем белгечлекләре буенча Укыту-методик берләшмә Советы Президиумы әгъзасы һәм әлеге берләшмәдә “Туган (татар) теле һәм әдәбияты” белгечлеге буенча укыту-методик комиссия рәисе дә булып тора.
2008 елның 15 февраленнән Рәдиф Җамалетдинов ТДГПУ ректоры вазыйфаларын башкара.


28 октябрь.
28 октябрь — Милади тәкъвимендә унынчы айның егерме сигезенче көне. Ел ахырына 64 көн кала.


Шәүкәт Биктимеров.
Шәүкәт Хәсән улы Биктимеров — татар артисты, Г.Камал исемендәге Татар дәүләт академия театры актеры.
Ул 1928 елның 28 октябрендә Татарстанның Саба районы Мәңгәр авылында туа. Җидееллык мәктәпне бетергәч, колхозда эшләп ала. 1945 елда Шәүкәт Биктимеров Казанга килеп театр училищесына укырга керә һәм 1949 елда тәмамлый, шул ук елны Г.Камал исемендәге Татар дәүләт академия театрында эшли башлый.
Шәүкәт Биктимиров йөздән артык төрле характердагы рольләрне зур осталык белән уйнап башкара, ләкин аны тамашачылар Туфан Миңнуллинның «Әлдермештән Әлмәндәр» әсәрендәге Әлмәндәр образында күргәч, актерны шул образ белән тәңгәлләштерә башлыйлар. Бу инде артистның югары дәрәҗәдә талантлы итеп геройны тулаем ача белүгә бәйледер. Шул легендар роль өчен Шәүкәт Биктимеров Станиславский исемендәге Дәүләт премиясенә лаек була.


Анимациянең халыкара көне.
Анимациянең халыкара көне (ингл. "International Animation Day") — берәр ничек тә анимация һәм мультипликация өлкәсендә эшләгән кешеләр бәйрәме. Ел саен, 28 октябрь көнне билгеләнә.
Нәкъ 28 октябрь көнне 1892 елда Франция рәссамы Эмиль Рено Париж публикасына хәрәкәт итүче рәсемнәрне (ягъни мультфильмны) күрсәтте. 2002 елда «Анимацияле киноның халыкара ассоциациясе» бу бәйрәмне үткәрергә карар кылдылар.


Беларуслар.
Польша:48 737 (2002)
Литва:42 866 (2001) яки 35 900 (2010)
Үзбәкстан:20 397 (2000)
Эстония:15 717 (2009)
Молдавия:5 000 - 10 000
Беларуслар (белор. "беларусы") — күбесенчә Белорусиядә яшәүче, халык саны якынча 9,4 млн кеше булган халык.


Мөселман.
Мөселман, мөслим () — Ислам динен тотучы.
Ислам динендә мөселман — Аллаһ тәгаләнең барлыгына һәм берлегенә, Мөхәммәт пәйгамбәрнең аның илчесе һәм рәсүле булуына ышанучы кеше.
Мөселманнар саны дөнья буйлап 1,3 — 1,8 млрд кеше дип исәпләнә.


Билл Гейтс.
Уи́льям Ге́нри Гейтс III (ингл.. William Henry Gates III) — америка эшкуары, Билл һәм Мелинда Гейтс Фонды рәисе. 1996 - 2007 елларда һәм 2009 елда — Forbes журналы мәгълүматлары буенча дөньяның иң бай кешесе. 2009 елның сентябрь аенда аның милке 50 млрд долларга бәяләнә.
Ул Пол Аллен белән берлектә Microsoft Корпорациясенә нигез сала.


Азатлык сыны.
Азатлык сыны (ингл. "Statue of Liberty", тулы исеме — Дөньяны яктыртучы азатлык, ингл. "Liberty Enlightening the World") — АКШның иң мәшһүр сыны, шулай ук «Нью-Йорк һәм АКШ символы», «Азатлык һәм демократия символы» дип атала. Америка инкыйлабының йөзъеллыгына Франциядән бүләк булып бирелде.
Азатлык сыны Нью-Йоркның Азатлык утравында, Манхэттеннан 3 км ераклыкта урнаша. 1956 елга кадәр «Бедлоу утравы» дип аталды.
Сында хатын бер кулы белән чырак, икенчесендә скрижаль (китап) тота. Китапта «JULY IV MDCCLXXVI» («1776 елның 4 июле»), Бәйсезлек декларациясен имзалаган көн.
Җирдән чыракка кадәр биеклек 93 метрны тәшкил итә.
Шулай ук Парижда дүрт, Кольмарда, Токиода, Ригада берешәр Азатлык сыннары бар.


Lasha Salukvadze.
__NOTOC__
Remarka: * - Lasha Salukvadze dominant UEFA/FIFA orphographia buyinsa.


Боден күле.
Боден күле (алм. "Bodensee") — Алмания, Швейцария һәм Австрия чикләрендә урнашкан күл. Боден күле үзенә Биек күл (алм. "Obersee"), Түбән күл ("Untersee") һәм Рейнны ("Seerhein") кертә.
Күл мәйданы 536 км², озынлыгы — 63 км, киңлеге — 14 км, күләме — 48.5 км³. Иң зур тирәнлеге — 254 м.


29 октябрь.
29 октябрь — Милади тәкъвимендә унынчы айның егерме тугызынчы көне. Ел ахырына 63 көн кала.


Билсур Габделхаев.
Билсур Габделхаев — дөньякүләм танылган татар галиме, физика-математика фәннәре докторы, профессор, Татарстан Фәннәр Академиясенең әгъза-корреспонденты, Татарстанның атказанган фән һәм техника эшлеклесе, АКШның география җәмгыятенең Почетлы әгъзасы.
Ул 1936 елның 29 октябрендә Курган өлкәсендә туган. 1954 елда Балтач урта мәктәбен тәмамлый, ике ел дәвамында Яңгул урта мәктәбендә математика укытучысы булып эшли.
Билсур Габделхаев 1961 елда бик яхшы билгеләр белән Казан Дәүләт университетының физика-математика факультетын тәмамлый, аспирантурада укуын дәвам итә. 1962 елдан — ассистент, 1967 елдан — өлкән укытучы. 1966 елда диссертация яклап физика-математика фәннәре кандидаты гыйльми дәрәҗәсе ала. 1968 елдан — университетның математик анализ кафедрасы доценты. 1968—1973 елларда — Болгариянең София һәм Пловдив университетлары доценты.
1986 елда Билсур Габделхаев докторлык диссертациясе яклап физика-математика фәннәре докторы гыйльми дәрәҗәсе ала. Шул ук елдан — Казан университеты профессоры, 1988 елдан — кафедра мөдире. Галим математик анализ, дифференциаль һәм интеграль тигезләмәләр, исәпләү математикасы һәм математик физика өлкәләрен берләштергән тармакны өйрәнүче дөньякүләм танылган зур фәнни мәктәпне тудырды. Аның югары һәм гамәли математика өлкәсендә 200гә якын фәнни хезмәте һәм күп илләрдә басылган өч монографиясе бар. Б. Габделхаев 35 фән кандидаты, өч фән докторы тәрбияләде — аларның күбесе үсеп килүче илләр өчен.
1974 елда якташыбыз Казан университеты каршындагы югары уку йортларының берләштерелгән фәнни семинары җитәкчесе итеп сайланды. «Югары уку йортлары хәбәрләре. Математика» фәнни журналының редактор урынбасары, аның редакция советы әгъзасы. 1992 елдан — Татарстан Фәннәр Академиясенең әгъза-корреспонденты, математика буенча аның фәнни советы рәисе.
1996 елда аңа Татарстан Республикасының атказанган фән һәм техника эшлеклесе исеме бирелде. Шул ук елда АКШның география җәмгыяте аны үзенең Почетлы әгъзасы итеп сайлады, АКШның биография институты математика өлкәсендә иң югары уңышка ирешкән кеше дип танып, үзенең алтын медале белән бүләкләде. 1997 елдан — әлеге институтның җитәкче советы әгъзасы.
Галим Казан шәһәрендә яши, киң фәнни, педагогик эш алып бара.


Яшел суүсемнәр.
Яшел суүсемнәрнең үзенчәлекле билгесе — катламасы яшел төстә булуы. Бу суүсемнәрнең төрләр саны 13 меңгә җитә. Алар башлыча төче суларда таралган, кайберләре диңгез суында яши; бик азы гына әледән-әле дымланып торган шартларда: туфракта, агач кабыгында, коймаларда, гөл чүлмәкләрендә һ. б. тирәлектә яшәүгә җайлашкан.
Яшел суүсемнәрнең бер күзәнәкле "(хлорелла, хламидомонада)" һәм тәне җеп рәвешендәге яки яссы яфраксыман ("улотрикс, ульва, хара)" күп күзәнәкле формалары да бар. Бер күзәнәкле һәм колонияле суүсемнәрнең күпчелеге камчылар ярдәмендә хәрә­кәтләнергә сәләтле. Кайбер беркүзәнәклеләр, мәсәлән хлорелла хәрәкәтләнми. Яшел суүсемнәрнең күзәнәкләрендә төрле пиг­ментлы (аеруча хлорофиллы) хроматофорлар була. Төче суда яшәүче күп күзәнәкле яшел суүсемнәр буа яки күлләрдә куе булып үсә, бака ефәге барлыкка китерә.
*


Кызыл суүсемнәр.
Кызыл суүсемнәрнең үзенчәлеге иң элек пигментлар җыелма­сында чагыла. Аларның хлоропластларында, хлорофилл һәм каротиноидлардан тыш, суда эрүчән пигментлар бар: кызыл — фикоэритриннар һәм зәңгәр — фикоцианиннар. Бу пигментлар­ның микъдарына карап, таллом төрле төстә була: куе алсу кызыл төстән алып "(фикоэритрин күбрәк булганда)" күксел ачык соры төскә кадәр "(фикоцианин күбрәк булганда)". Кызыл суүсемнәр өчен үзенчәлекле багрянка крахмалы дип йөртелә торган запас матдә аларның цитоплазмасында хлоропластлардан читтә туплана. Бу полисахарид крахмалга караганда гликогенга якынрак.
Ихтимал, багрянкаларның хлоропластлары симбиотик цианобактерияләрдән килеп чыккандыр, алар биохимик яктан да, структуралары белән дә охшашлар.
Кызыл суүсемнәр тропик һәм субтропик пояслар диңгезләрендә, шулай ук өлешчә уртача климат өлкәләрендә (Кара диңгез яр буенда) таралган. Төрләрнең гомуми саны 4 меңгә җитә, тулар­ның 200е генә төче сулыкларда һәм туфракта яши.
Кайбер төр багрянкаларның таллом төзелеше югарырак төзе­лешле көрән суүсемнәр тәне белән охшаш. Аларның катламасы күп күзәнәкле тармакланган җепләрдән торган куак рәвешендә, сирәк кенә 2 м га кадәр җиткән пластинкасыман яки яфраксыман.
Кызыл суүсемнәр диңгез төбенә якын катламнарда таралган үсемлекләр дөньясының "(бентосның)" иң зур төркемен тәшкил итәләр. Көнчыгыш Азия илләрендә багрянкаларның кайбер төрлә­рен үрчетеп, азык итеп файдаланалар. Күбесе микробиологиядә микроблар үрчетү өчен туклыклы тирәлек сыйфатында кулланыла торган агар-агар һәм йод табу өчен чимал булып хезмәт итә. Норвегиядә су күтәрелә һәм чигенә торган зонада "(литораль)" кызыл суүсемнәр утырып калган җирләрне, су чигенгән вакытта, көтүлек итеп файдаланалар.


Хэллоуин.
Хеллоуин (ингл. "Halloween", "All Hallows' Eve") — Көнбатыш Аурупа илләрендә 31 октябре киченнән 1 ноябрьгә кадәр билгеләнгән бәйрәм. Гадәттә инглиз телле илләрдә үткәрелә, ләкин рәсми бәйрәм дип саналмый. XX гасыр ахырыннан башлап американлаштыру һәм глобальләшү йогынтысы астында бөтен илләргә тарала башлый (күбрәк бәйрәм үзе түгел, аның атрибутикасы тарала).
Англосаксон телендә "Halloween" «Hālgena Ǣfen» дип әйтелде, бу «Изге кич»не аңлата.
Бәйрәм бай атрибутикасы белән таныла. Иң танылганы — «Джек яктырткычы», ягъни өче бушатылып, анда шәм куелган кабак. Аның белән йортларны, бакчаларны бизиләр, төн башлангач шәмнәрне яндыралар.
Шулай бәйрәмдә гади шәмнәрне кулланалар. Маскарад кебек чаралар да еш уза.


Татарстан суверенитеты.
Татарстан суверенитеты — Татарстан дәүләт суверенлыгы. Татарстанда совет чорында республиканы автоном статусыннан союздаш республикасы статусына күтәрү өчен иҗтимагый хәрәкәт башлана. Әммә бу карашлар КПСС тарафыннан яклау тапмый. XX гасырнын 80 нче еллар ахырында коммунистик режим череп таркалуга барганда Татарстанда шул карашларны үтәү өчен милли хәрәкәт оеша башлый. Татарстан парламентына беренче демократия нигезендә оештырылган альтернатив сайлаулар узып милли мәнфәгәтләрне якларлык кешеләр сайлана – Марат Мөлеков, Фәүзия Байрамова, Фәндәс Сафиуллин һ.б.
Татарстан суверенитеты декларациясе.
1990 елның 30 августында кабул ителә.


Fatih Tekke.
__NOTOC__
Remarka: * - Fatih Tekke dominant UEFA/FIFA orphographia buyinsa.


Alan Kasaev.
__NOTOC__


Никола Буало-Депрео.
Никола́ Буало́-Депрео́ (фр. "Nicolas Boileau-Despréaux"; 1636 елның 1 ноябре, Париж — 1711 елның 13 марты, Париж) — күренекле француз шагыйре, тәнкыйтьче, классицизм теоретигы.
Төпле фәнни белем ала, хокук белемен өйрәнә, ләкин аннары тел белеменә тартыла. «Сатиралар» (1660) әсәре белән иртә таныла. 1677 елда Людовик XIV аны историограф булып билгели.


Rafal Murawski.
__NOTOC__
Remarka: * - alternativ variant Rafał Murawski.


Google (LAT).
(NASDAQ: GOOG) ul Dönya Küläm Päräwäzdä ezläw öçen AQŞta nigezlängän ezläw maşınası. Bögengä ul päräwezdä ezläw maşínaları arasında iñ qullanıla torğannarına kerä, wä kön sayın 200 millionnan artıq soraw eşkärtä.
Säxifälärdän tış, Google ul räsmnärne, Usenet törkemnärendä, yañalıq säxifälärdä, wä säwdä kibetlärendä dä ezli. 2004. Yündä Google, eşkärtep, 4.28 milliard bit, 880 million räsem, 845 million Usenet xäbär arasında ezli.
Bügengä Google şul tikle uñışqa uñışqa ireşkän (päräwez qullanuçılardan 80%ı), xättä qullanuçılar söyläşüendä «Google arqılı eşkärtü» mäğnäse belän «to google» ("googıllaw") fiğele qullanıla başlağan.
Taríx.
Google maşínasın 1996. yılda Larry Page wä Sergey Brin atlı ike Stanford talíbı cibärgännär.
1998. yılnıñ 7. Sentäberdä Californiada ber dus garajında Google Inc. şirkäte terkälgän ide.
Süzçığış.
"Google" süze ul 10100 sanın añlata torğan googol süze belän uynaw arqılı kilgän. Bu süz saylaw "Google" maşínasınıñ qüäten kürsätergä tieş. Soñraq şikät «Google Inc.» atala başlağan.


Мәэмүн Сутюшев.
Мәэмүн Гали улы Сутюшев — татар рәссамы, Татарстанның һәм Русиянең атказанган сәнгать эшлеклесе, Татарстанның халык рәссамы.
Ул 1906 елның 2 ноябрендә Төньяк Казакъстандагы Петропавловск шәһәрендә гади һөнәрче гаиләсендә туа. Кечкенәдән рәсем ясарга ярата. 1926 елда Казандагы сәнгать техникумына укырга керә. 1930 елда аны уңышлы тәмамлап, ул чактагы Татар эшче театрында иҗат юлын башлый. 1931—1932 елларда гаскәри хезмәттә булып кайтканнан соң, театрда эшен дәвам иттерә. 1939 елда яш талантлы рәссамны Г.Камал исемендәге театрга кабул итәләр.
Ватан сугышы башлангач, Мәэмүн Сутюшев фронтка китә. Мәскәү, Белорусия янында каты сугышларда батырлык күрсәтеп, орден-медальләр белән бүләкләнә, әмма авыр яралана. 1944 елда ул яңадан театрга кайтып, баш рәссам йөген тарта башлый. Бу вазифаны 1976 елга кадәр лаеклы үти. 40 еллык иҗат, эзләнү чорында Мәэмүн Сутюшев 120 спектакльне бизәп, аларга чын мәгънәсендә тылсым өрә.
Күренекле рәссам төрле елларда танылган режиссерлар белән дә иҗат итә, мәсәлән, Марсель Сәлимҗанов белән 20ләп әсәр сәхнәләштерәләр. Алар арасында “Бәйрәм кичендә” (Э. Филиппо), “Шамил Усманов” (Аяз Гыйләҗев, А.Яхин), “Хуш, Назлыгөл” (М. Байҗиев), “Әни килде” (Ш. Хөсәенов), “Зәңгәр шәл”, “Сүнгән йолдызлар” (Карим Тинчурин), “Кыю казлар” (Таҗи Гыйззәт), “Бер төн” (Б. Горбатов) кебек мәшһүр спектакльләр бар. Алар беренче чиратта рәссам эше белән күз алдына килеп басалар.
Мәэмүн Сутюшев 1990 елның 19 мартында вафат булды.


Якутск.
Яку́тск () — Россиядәге шәһәр, Саха республикасының башкаласы, Лена елгасы порты. Эре мәдәни, фәнни үзәк.
Географик урнашуы.
Шәһәр Туймаада үзәнлегендә Лена елгасының сул ярында урнашкан.
Мәңгелек туңлыкта урнашкан иң зур шәһәр.
Халык.
Халкы — 264,1 мең кеше (1 гыйнвар, 2009 ел).


Төрки телләр.
Төрки́ теллә́р — алтай макрогаиләсенең тугандаш телләр гаиләсе. Азия һәм Көнчыгыш Аурупада киң таралган. Төрки телләрдә кимендә 157 млн кеше сөйләшә дип санала.
*


Christian Noboa.
__NOTOC__
Remarka: * - Christian Noboa dominant UEFA/FIFA orphograpia buyinsa
Statistica.
"Statistic material Guardian Stat Center buyinsa."


Aleksandr Orekhov.
__NOTOC__
Statistica.
"Statistic material www.klisf.info buyinsa (regular chempionat plius cup, super cup, euro cup) "


Огайо (штат).
Ога́йо () — АКШның урта көнбатышында урнашкан штат. Кыскача OH дип билгеләнә. Штат башкаласы һәм иң зур шәһәре — Коламбус. Халык тыгызлыгы буенча штат тугызынчы урында урнаша.
Аурупалылар Огайо җирләрен XVIII гасырда үзләштерә башлалдылар. Башта ул Франция җире булган, аннары Бөекбританиягә күчкән. 1803 ел килешүе буенча Огайо АКШка кушылды.


Татарстан язучылар берлеге.
Татар язучылары Арчада Галиәсгар Камалга һәйкәл ачу вакытында
Татарстан язучылар берлеге — Татарстан профессиональ язучылар оешмасы. Җитәкчесе: Илфак Ибраһимов
Берлек 1936 елда оеша.
Бүгенге көндә Татарстан Язучылар берлегендә 300дән артык язучы бар. Бөек Ватан сугышыннан соң, 60нчы елларда 100 кеше исәпләнгән. Хикмәт санда түгел, ә сыйфатта. 7 миллион татар өчен 300 язучы күп түгел, кайвакыт күпсенүчеләр булса да. Күреп торасыз, бүген безнең әдәби сүзебез бөтен татарга да барып җитә алмый. СССР таркалгач, миллион ярым татар кешесе Урта Азиядә яшәп калды, шулай ук ике миллионнан артык милләттәшебез Русия төбәкләрендә һәм чит илләрдә гомер кичерә. Милли мәктәпләре булмагач, ана телебез, милли әдәбиятыбыз укытылмагач, аларга татар китабын җиткерү – көннән-көн кыенлаша.
Шунысын әйтергә кирәк, соңгы елларда татар язучылары арасында буыннар алмашуы бара. 320 язучының 180не пенсия яшендә, ә 140ы чагыштырмача урта яшьләрдә. Каләм ияләренең уртача яше – 59 тирәсе. Бу инде бик үк яшь түгел. Язучылар берлегенең бүгенге көндәге вазифасы да татар язучыларының яңа буынын тәрбияләү, талантлы яшьләрне барлау, аларны үз вакытында күреп алу, дөрес юнәлешләр биреп, үзебезнең меңьеллык татар әдәбияты үрнәкләрендә иҗатка тарту. Язучылар берлеге әгъзасы итеп кабул ителгәч, аларга мөмкин булган социаль-көнкүреш ярдәмен күрсәтү.


Фәхрелислам Агиев.
Фәхрелислам Нигъмәтулла улы Агиев (; 1887—1938) — профессиональ татар балалар язучысы, мөгаллим, журналист, нәшир.
Ул 1887 елда Тамбов губернасының Төмән өязе Тенишево авылында мулла гаиләсендә туа. Башлангыч белемне авыл мәдрәсәсендә ала. Ундүрт яшендә, бер сәүдәгәргә ялланып, Харбинга китә. Анда алдынгы карашлы кешеләр белән аралаша, бик яшьли эшчеләр хәрәкәтенә кушылып, 1905 елгы революция көннәрендә тимерьюлчылар арасында пропаганда алып бара. 1906 елда Фәхрелислам Агиев Казанга килә һәм, үзлегеннән хәзерләнеп, укытучылар мәктәбе программасы нигезендә имтиханнар тапшыра. 1908—1915 елларда Казан шәһәрендә балалар укыта һәм бер ук вакытта язу белән дә шөгыльләнә. Аның мәкалә һәм хикәяләре 1907 елдан башлап Казанда чыга торган «әлһислах», «әхбар» газеталарында, соңрак «Кояш» газетасында һәм «Аң», «Мәктәп» журналларында басыла. Шулай ук ул мәктәпләр өчен дәреслекләр язу, уку китаплары төзү эшенә дә күп көч куя.
Әдипнең иҗат эшчәнлегендәге иң әһәмиятле тармак итеп аның татар балалар әдәбиятын устеругә салган хезмәтен санап була. 1913 елның апреленнән башлап ул үз наширлегендә һәм мөхәррирлегендә балалар өчен «Ак юл» исемле әдәби журнал чыгара башлый. Биш ел дәвамында чыгып килгән бу журнал битләрендә балалар әдәбиятында эшләүче әдипләрнең күп санлы шигырһләре, хикәяләре, сәхнә әсәрләре басылып чыга. Совет чорында күренекле татар балалар шагыйре булып танылган Бари Рәхмәт, әдип Нәкый Исәнбәтнең дә беренче шигъри тәҗрибәләре иң башлап шушы журнал битләрендә дөнья күрә. Фәхрелислам Агиев үзе дә балалар язучысы буларак «Ак юл» журналын чыгарган чорда формалаша. Аның балалар психологиясен тирән аңлап, аларның яшь үзенчәлекләренә яраштырып язган шигырьләре, кечкенә хикәяләре, тәрҗемә әсәрләре журналның һәр санында диярлек биреп барыла. Әдипнең «Кәкре аяклы тавык» исемле шигъри әкияте балаларның иң яратып укый торган китапларыннан берсенә әверелә.
Октябрь инкыйлабыннан соң, 1917—1924 елларда, Фәхрелислам Агиев туган якларында волость ярлылар комитеты председателе, губернадагы татарлар арасында мәгариф эшләрен оештыручы була, Пенза шәһәрендә «Сабанчы» газетасын чыгаруда актив катнаша. 1924 елда ул Мәскәүгә күчә һәм РСФСР Мәгариф комиссариатында инструктор-методист, СССР халыклары үзәк нәшриятында (Центриздат) татар бүлеге секретаре, соңыннан үзәк татар драма театрының директоры булып эшли. Шушы елларда аның берничә тәрҗемә китабы һәм «Хикәяләр жыентыгы» басылып чыга.
Фәхрелислам Агиев совет чорында көндәлек матбугатта әдәбият тарихына кагылышлы мәкаләләре белән дә чыгышлар ясый. Ул беренче татар пролетар язучысы Гафур Коләхмәтовның иҗат биографиясен өйрәнеп, әдипнең беренче әсәрләр җыелмасын бастырып чыгара.
Фәхрелислам Агиев 1938 елда Мәскәү төрмәсендә атып үтерелгән дип санала. Кабере билгесез.


Йосыф Акчура.
Йосыф Акчура, Йосыф Хәсән улы Акчурин — күренекле татар язучысы, нәшир, журналист, төрек милләтчелеге идеологларының берсе.
Ул 1876 елда Сембер шәһәрендә байлар гаиләсендә туа. Әтисе вафат булганнан соң, әнисе белән Төркиягә күчә. Истанбул шәһәрендә мәктәпне тәмамлый. 1895 елда "Harbiye mektebi" исемле хәрби мәктәпкә керә. Аннары соң генераль штабы офицерларын әзерләүче курсларга йөри башлый, ләкин аны тәмамламый, чөнки Габделхәмид II каршы хәрәкәттә катнашу сәбәпле аңа үлем җәзасы карары чыгарыла. Соңарак җәза сөргенлек белән алыштырыла. Сөргенлектә ул укытучы булып эшләде.
1899 елда сөргенлектән Туниска кача, аннары Парижга күчә. 1903 елда Акчура Русиягә кайта, ул Казанда яши. «Мөхәммәдия» мәдрәсәсендә тарихны укыта, «Казан мөхбире» газетасы баш мөхәррире булып эшли. «Иттифак әл-Мөслимин» оешмасын оештыруда ярдәм итә. 1904 елда Йосыф Акчура төрек телендә «Сәясәтнең өч төре» (төр. "Üç Tarzı Siyaset") исемле мәкалә яза.
1908 елда ул Төркиягә кайта. Монда ул "Türk yurdu" журналын нәшер итә, Истанбул университетында укыта. Шул ук вакытта «Шура», «Вакыт» татар газеталарында да яза.
Йосыф Акчура Истанбул шәһәренең Әдернәкапы зиратында күмелгән.


Мишель Обама.
Мише́ль ЛаВо́н Ро́бинсон Оба́ма "(ингл.Michelle LaVaughn Robinson Obama)" — америка адвокаты, 46 нчы АКШ президенты Барак Обаманың хатыны, АКШның беренче ханымы.


АКШның беренче ханымнары.
АКШның беренче ханымы — Ак йорт ханымы титулы. Гадәттә бу исемгә АКШ президенты хәләл җефете лаек була, ләкин кайбер вакытларда башка хатын-кызларга да бу исем бирелергә мөмкин. Бу титул рәсми түгел, әмма беренче ханым ил өчен мөһим булган күп рәсми чараларда катнаша.


Әнвәр Галим.
Әнвәр Галим (әдәби тәхәллүсе — "Мусабай") — татар журналисты, Библияне татар теленә тәрҗемә итүчеләрнең берсе.
1938 елда ул Казан педагогика институтын татар теле һәм әдәбияты белгечлеге буенча тәмамлагач, мәктәптә укытучы булып эшли башлый. 1941 елда сугышка китә, аннары әссирлеккә эләгә. Әссирлектә ул татар телендә чыгучы Идел-Урал газетасы өчен яза башлый. Сугыштан соң Алманиядә кала, татар эмигрантлары чыгарган "Азат Ватан" журналы белән хезмәттәшлек итә. 1953 елдан 1988 елга кадәр Әнвәр Галим Азатлык радиосының татар-башкорт хезмәтендә эшли. Шул елларда АКШга күчә, Азатлык радиосының Нью-Йорк корреспонденты буларак эшли, күп мәкаләләр чыгара.
АКШ гражданлыгын алгач, Әнвәр Галим республикачылар фиркасенә кабул ителә, сәяси тормышта актив катнаша. Библиянең Швед Институты соравы буенча Библияне татар теленә тәрҗемә итә.


Күзәнәк фәне.
Күзәнәк фәне яки "Цитоло́гия" "(— «күзәнәк» һәм — «уку», «фән»)" — биологиянең бер өлеше, төре кәзәнәкләрне, аларның органоидларын, төзелешен, функцияләрен, кәзәнәкнең үрчә процессын өйрәнүче фән.
Шулай ук кәзәнәк биологиясе, кәзәнәклн биология ().
Цитологиянең барлыкка килүе һәм үсеше.
Роберта Гук рәсеме, микроскоп астындагы күзәнәкнең аркылы кисеме («Микрография» китабы, 1664 ел)
«Күзәнәк» терминын беренчеләрдән булып Роберт Гук 1665 елда үзенең фәнни эшендә куллана. 1674 елда Антони ван Левенгук күзәнәкнең өчендәге барлык органоидларда билгеле бер тәртиптә урнашуын дәлилли. Ул беренчеләрдә булып күзәнәк төшен таба.
1830 елларда күзәнәк турында белемнәр тагын да киңәя төшә, моңа яңа төрле микроскоплар да ярдәм итә. 1838—1839 елларда ботаник Маттиас Шлейден һәм анатом Теодор Шванн бер үк вакыта организмның күзәнәктән төзелүе турында фикер ясыйлар. Бу елларны Теодор Шванн «күзәнәк теориясе» дигән яңа термин тәкъдим ясый һәм аны барлык җәмәгатьчелек игътибарына юнәлдерә.


Этология.
Этоло́гия — зоологиянең хайваннар хәрәкәтләрен, үз-үзләрен тотышын өйрәнүче бүлеге. Термин 1859 елда француз зоологы И. Жоффруа Сент-Илер тарафыннан кертелә. Этология фәне зоология, эволюцион теория, физиология, генетика, чагыштыру психологиясе, зоопсихология белән тирән бәйләнгән.
Этологиягә нигез салучы, Нобель бүләге лауреаты Конрад Лоренц бу фәнне «хайваннар морфологиясе» дип атады.
Атаманың килеп чыгуы.
Этология сүзенең нигезендә ятучы "этос" () сүзе грек теленнән тәрҗемәдә "характер, гадәт" мәгънәсен аңлата.


Ботаника.
Бота́ника ("нәбатат гыйлеме", — «үсемлеккә илтүче», шулай ук — «үсемлек, үлән») — үсемлекләр турындагы фән, биологияең бер тармагы.
Тикшерү җисемнәре.
Ботаника үсемлекләр турында булган барлык мәгълүматны да үз эченә ала, "(морфология һәм анатомия)" үсемлекләрнең систематикасын, геологик вакыт "(эволюция)" барышындагы үсешен, үзара бәйләнешен "(филогенез)", элеккеге һәм хәзерге таралу мәйданнарын (үсемлек географиясе), әйләнә-тирәлек белә бәйләнешен (үсемлек экологиясе), үсемлек катламының үзара кушылуын "(фитоценология, яки геоботаника)", үсемлекләрнең хуҗалыкта файдалану мөмкинлеге "(ботаник байлыклар, яки экономик ботаника)".
Ботаникада үсемлекләрне тикшерү буенча фикологияне һәм (альгологияне) — суүсемнәр турындагы фән, микологияне — гәмбәләр турындагы фән, лихенологияне — лишайниклар, бриологияне — мүкләр турындагы фәннәрне аерып алырга кирәк. Шулай ук бер күзәнәкле үсемлекләрне өйрәнүче фән буларак — микробиология һәм үсемлекләрнең вируслар, бактерияләр белән бәйләнешен өйрәнүче фән — фитопатологияне ботаниканың бер тармакларны кертергә мөмкин.


Русия империясе.
Руси́я импе́риясе (рус. "Российская империя") — 1721 елдан 1917 елга кадәр Авразия кыйтгасында булган дәүләт. 1713—1728 елларда ил башкаласы Санкт-Петербург шәһәре булган, 1728—1730 елларда ул Мәскәүгә күчерелде, 1730—1917 елларда янә Санкт-Петербургка кайта.
Кайберәүләр Русияне империя дип Казанны яулап алганнан соң, ягъни 16 гасырда атый башлый.
*


«Безнең гәҗит».
«Безнең гәҗит» — татар телендә чыгучы, иҗтимагый-сәяси, милли газета. Баш мөхәррире — Илфат Фәйзрахманов.
Сылтамалар.
Безнең гәҗит
Безнең гәҗит


Француз Полинезиясе.
Француз Полинезиясе (,) — Франциянең диңгез арты биләмәсе, Тын океанның үзәк өлешендә урнашкан дәүләт. Көнбатышта Кук утраулары, төньяк-көнбатышта — Кирибати, төньякта, көнчыгышта һәм көньякта — нейтраль булган Тын океан сулары белән һәм көньяк-кәнчыгышта Питкэрн сулары белән читләшә.
Палинезия архипелагы үз өченә Берлек утрауларын, Туамоту утравын, Маркиз утрауларын, Тубуалар утравын (шулай ук Гамбье утрауларын да аерып алалар, бу утраулар Туамоту утравының бер өлеше булып торалар) кертә. Ләкин шулай да аларны бу утрауларны аерып күрсәтәләр. Гомуми мәйданы — 4 мең км² "(коры җир)", халкы — 287 мең кеше "(2009)". Башкаласы — Таити утравындагы Папеэте шәһәре "(Француз Полинезиясенең иң зур утравы, 1 мең км²)".
Югары француз комиссары исеменнән идарә ителә. Җирле идарә итү органнары — министрлар шурасы һәм территориаль ассамблея.


Антигуа һәм Барбуда.
Анти́гуа һәм Барбу́да (һәм, испан теленнән тәрҗемәдә — «борынгы» һәм «сакаллы») — шул ук исемле утрауларда һәм Редонда утравында урнашкан дәүләт. Ул Кече Антиль утраулары төркеменә керә (Кариб диңгезе).
Халыкны күбесенчә негрлар тәшкил итә. Төп дин — протестантлык.
Антигуа һәм Барбуда Милләтләр Дуслыгы, Америка дәүләтләре оешмасы әгъзасы.
Ил башлыгы — Бөекбритания патшасы.
Әлеге утраулар Христофор Колумб тарафыннан 1493 елда ачылды. 1632 елдан башлап бу җирләр Бөекбритания составына керә. Инглизләр монда плантацияләрне оештырдылар, моның өчен махсус Африкадан коллар-негрларны китерделәр. Коллыктан 1834 елда гына баш тарттылар. 1967 елда ил Англия белән ассоцияцияләнгән. 1981 елның 1 ноябреннән — бәйсез дәүләт.


Тимурбәк Дәүләтшин.
Тимурбәк Динмөхәммәт улы Дәүләтшин — татар тарихчысы, юрист, җәмәгать эшлеклесе.
КДУ һәм МДУ юридик факультетларында укый. 1933 елда аспирантураны тәмамлый. Аннары университетларда укыта. 1941 елда сугышка китә һәм әссирлеккә эләгә. 1942 елда азат ителә һәм Берлин шәһәрендә яши башлый. «Идел-Урал» газетасын чыгарырга ярдәм итә. Сугыштан соң Алманиядә кала. Татар-Башкорт милли комитеты оештыручыларның һәм җитәкчеләрнең берсе.
Беренче татар-алман сүзлеген төзи. «Совет Татарстан» китабын яза (1974, Лондон, рус телендә).


Хәмит Сәмихов.
Хәмит Исмәгыйль улы Сәмихов — татар язучысы, журналист.
Ул 1927 елда татар гаиләсендә туа. 1944 елдан Бөек Ватан сугышында катнаша. Сугыштан соң алты ел Порт-Артурда хезмәт итә. Аннары «Хезмәт даны» газетасында бүлек мөдире булып эшли. Уфа каласында «Кызыл таң» газетасында эшли. Күп кенә очеркларны яза. 1987 елда пенсиягә чыга.
Хәмит Сәмихов 10 китап авторы, журналист буларак күп мәкалә бастырган.


Габденнасыйр әл Курсави.
Габденнасыйр әл Курсави (тулы исеме Әбүннасыйр-Габденнасыйр бине Ибраһим бине Ярмөхаммәд бине Иштирәк әл-Курсави) — күренекле татар мәгърифәтчесе, галим, теолог.
Тормыш юлы.
1776 елда Татарстанның Арча төбәгенә караган Курса авылында сәүдәгәр гаиләсендә дөньяга килә. Аның әнисе Миһербан бинте Әмин бине Мансур, Максабаш авылында туган.
Әтисе Ибраһим 1791 елда вафат була.
Булачак галим башлангыч белемне Мәчкәрәдәге (Кукмара төбәге) Мөхәммәдрәхим ахуннан ала. Соңыннан Бохарага барып Ниязколый әт-Төрекмәни мәдрәсәсендә укый. Аннан кайткач Мәчкәрәдәге җизнәсе һәм аның уллары Гобәйдулла, Муса һәм Мөхәммәтҗан ярдәмендә зур мәдрәсә салдырып, анда укыта башлый. Шул ук вакытта Курсада имам-хатыйб вазифаларын да башкара.
1808 елда Габденнасыйр Курсави кабат Бохарага бара һәм анда үзенең исламга карата булган реформаторлык карашларын тарата башлый. Аның фикерләре консерватив Бохара руханиларының ярсулы каршылыгына очрый, ләкин соңгылары иман һәм шәригать мәсьәләләре буенча барган ачык бәхәсләрдә җиңеләләр. Карашлары өчен Бохара әмире тарафыннан оештырылган эзәрлекләүләрдән качып ватанына кайтып китә.
1812 елда хаҗга дип чыгып китә, юлда барышлый ваба чире (холера) белән авырып Истанбулда вафат була.


Гонконг.
Гонконг (Сянган) яки Һонконг — Коулун ярымутравында урнашкан, көнбатыштан, көньяктан һәм көнчыгыштан Көньяк Кытай диңгезе белән юылган Кытайның махсус административ районы. Көньякта Гонконг Гуандун провинциясе эченә кергән Шэньчжэнь махсус икътисади зонасы белән чиктәш. Гонконг өч өлешкә бүленә: Гонконг утравы, Коулун һәм Яңа Территорияләр утраулары. Гонконг үзе Чжуцзян елгасының бассейнына керә һәм аның сул ягында урнаша.
1842 елда Гонконг Бөекбритания тарафыннан яулап алына һәм аның җитәкчелегендә 1997 елга кадәр тора. Бу вакытта Кытай әлеге җирләр өстеннән суверенитет ала. Үзара төзелгән кытай-британ декларациясе һәм Гонконгның Төп кануны нигезендә, территориягә җәелгән автономия 2047 елга кадәр бирелә, бу суверенитет бирелгәннән соң 50 ел дигән сүз. Мондагы карар нигезендә КХРда «бер ил — ике система» яңа юнәлеш барлыкка килә. Гонконгка бирелгән автаномия нигезендә ул хөкүмәтне, полицияне, акча системасын, ясак түләү системасын һәм башка суверен илгә хас функцияләрне башкара. Ә Кытай бары тик бу территорияләрнең иминлеген генә саклый.


Варшава.
Варша́ва () — Польшаның иң зур шәһәре, башкаласы. Шәһәр аша Висла елгасы ага.
Шәһәр Мазовец воеводлыгында урнаша. Халык саны — 1 709 781 кеше.
Варшаваның кардәш шәһәрләре — Берлин, Мәскәү, Санкт-Петербург, Грозный, Рига.
Патша сарае һәм аның алдындагы мәйдан


.рф.
.рф (punycode: codice_1; Русия Федерациясе) — Русия өчен Югары дәрәҗәле милли домен. Интернетта беренче кириллик домен. Элек югары дәрәҗәле домен исемнәрен латин алфавиты белән генә язалар иде.
.рф


Ак йорт.
Ак йорт () — АКШ президенты резиденциясе. Вашингтонда, Пенсильвания-авеню, 1600 (ингл. "1600, Pennsylvania Avenue") адресы буенча урнаша. Ак йорт — АКШның иң популяр туристик истәлекле урыннарның берсе. Ак йорт Джордж Вашингтоннан башка бөтен президентлар өчен рәсми резиденция булды. 1814 елның августында Ак йорт британиялеләр тарафыннан яндырылды, аннан соң йортны реконструкцияләделәр.
Башта бинаны «Президент сарае» дип атадылар. Беренче тапкыр «Ак йорт» термины 1811 елда кулланылды. Рәсми исем булып исә аны 1901 елда Теодор Рузвельт әмере буенча атый башлыйлар.
Ак йорт 20 доллар акчасында сурәтләнгән.
Сылтамалар.
*


Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесе.
Балалар Евровидение җыр конкурсы () — ел саен үткәрелә торган телевизион бәйге. Анда ЕВСка кергән дәүләтләрдән берәр җырчы бала катнаша. Конкурс бөтен Европа терреториясендә, кайбер бүтән материкларда телевидение һәм радио буенча, шулай ук Интернетта турыдан-туры эфирда күрсәтелә.
Сылтамалар.
*


Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесе 2009.
Балалар Евровидение җыр конкурсы 2009 — ЕВС үткәрә торган балалар җыр бәйгесе. Ул 2009 елның 21 ноябрендә Киевта үткәрелде.


Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесе 2003.
Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесе 2003 — 2003 елда Копенгагенда узган мәдәни чара.


Лауринас Ивинскис.
Лаури́нас Иви́нскис () — Литва язучысы, шагыйрь, публицист, тәрҗемәче.
Биографиясе.
thumb
Үзенең алман теленнән австрияле К. Шмидның Геновеве («Genawejte») китабын тәрҗемә итү белән танылган.Даниель Дефоның «Робинзона Крузо» әсәренең кыска эчтәлекле тәрҗемәләрен ясый. Нигездә ул үзненең әшләрен тәмамлый алмый, шуңа да аның бастырылмаган әсәрләре кала. Болар: «Поляк-литов сүзлеге», Мильтон әсәрләренең тәрҗемәләре, Ф. Юнганың һәм башка бик танылган авторлар.
Лауринас Ивинскис Куршенайда җирләнгән. Аның кабер тактасында ике телдә, литва һәм поляк телләрендә язылган.


Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Русия.
Русия Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә 5 тапкыр катнашты. 2006 елда Толмачев туганнары "Язгы джаз" җырын җырлап 1 урынны яуладылар.


Чистай районы.
Чистай районы – Татарстан Республикасының районы.
Административ үзәге – Чистай шәһәре.
География.
Чистай районы Татарстан Республикасының үзәк өлешендә, Чулман елгасының сул ярында урнашкан. Түбән Кама, Яңа шишмә, Аксубай һәм Алексеевск районнары белән чиктәш.
Тарих.
Район 1930 елда барлыкка килә. 1983 елның апрелендә аннан Яңа шишмә районы аерып чыгарыла.
Халкы.
Халык саны — 81 365 кеше. Шулардан татарлар — 59,6%, руслар — 34%, чуашлар — 4,9%, башка милләт вәкилләре — 1,5%.


Салисә Гәрәева.
Салисә Гәрәй кызы Гәрәева — татар шагыйрәсе, СССР Язучылар берлеге әгъзасы.
Ул 1938 елның 6 ноябрендә Татарстанның Минзәлә районы Тулбай авылында колхозчы гаиләсендә туа. 1956 елда Күзкәй урта мәктәбен, 1958 елда Алабуга китапханә техникумын тәмамлаганнан соң, ике ел туган төбәгендәге Калмия авылы китапханәсендә мөдир булып эшли башлый. 1960 елда Казан дәүләт университетының тарих-филология факультетына укырга керә, икенче курстан читтән торып уку бүлегенә күчеп, университетны 1968 елда тәмамлый. 1962 елдан бирле Салисә Гәрәева Уралда, Чиләбе шәһәрендә яши. Башта ул балалар бакчасында тәрбияче, китапханәдә бүлек мөдире, производство берләшмәсендә радиотапшырулар редакторы, ә 1980 елдан бирле Салисә Гәрәева Чиләбе өлкә телевидение һәм радиотапшырулар комитетында редактор хезмәтендә.
Салисә Гәрәеваның беренче шигырьләре 1955 елда Минзәлә район газетасы битләрендә басыла, 1959 елдан аның исеме республика көндәлек матбугатында да күренә башлый. Кайбер шигъри әсәрләре Татарстан һәм Көньяк Урал китап нәшриятлары чыгарган күмәк җыентыкларда, альманахларда урын ала. 1979 елда шагыйрәнең татар телендә «Уралым» исемле беренче мөстәкыйль җыентыгы дөнья күрә.
Салисә Гәрәева Чиләбе төбәгендә татар әдәбиятын пропагандалау буенча зур эш алып бара: әдәби кичәләр оештыра, телевидение, радиотапшыруларында һәм көндәлек матбугатта мәкаләләре, очерклары белән катнаша. 1963 елда Чиләбе шәһәрендә Муса Җәлил исемендәге өлкә татар–башкорт әдәби берләшмәсен оештыручыларның берсе, 1977 елдан ул бу берләшмәгә үзе җитәкчелек итә.


Энгель Нигъмәтуллин.
Энгель Нигъмәтуллин — татар галиме, язучы.
Ул 1930 елның 6 ноябрендә дөньяга килә. Әтисе, Галимҗан Нигъмәти, «халык дошманы» булгач, Энгельгә яшәве авыр булса да, Казан дәүләт университетын бетереп, шунда доцент дәрәҗәсенә кадәр ирешә. Ул алман, инглиз, француз, испан, шулай ук грузин һәм әрмән телләрен яхшы белде, әлеге телләрдә фәнни темага әңгәмәләрдә катнашты. Казан дәүләт университетын тәмамлагач, Мәскәү чит телләр институтында да белем алуы аңа зур ярдәм итте. Чит телләрне яхшы белүе, фәлсәфи яктан тирән фикер йөртүе аның фәнни иҗатында да чагылыш тапты. «Гасырларны һәм чикләрне киңәйтеп. XX гасырның башында татар әдәбиятының Көнбатыш Аурупа әдәбияты белән элемтәләренә бәйле мәсьәләгә карата» (1977 ел, Казан) исемле монографиясе аны әдәбият даирәләрендә тиз танытты.
«XX гасыр башында татар әдәбиятының дөньякүләм әдәбият процессына якынаюы бәхәссез», – дип язды галим.
Габдулла Тукай, Фатих Әмирхан һәм совет чоры татар язучылары иҗатына багышлап, Энгель Нигъмәтуллин күп мәкаләләр язды. Үзе вафат булганнан соң дөнья күргән хезмәте — «Әдәбиятлар диалогы. Рус әдәбияты әсәрләренең татар теленә тәрҗемәләре күрсәткече» (2002 ел, Казан) аның күпьеллык эзләнүләре нәтиҗәсе булып тора.


Борис Заходер.
Борис Владимир улы Заходер (рус. "Бори́с Влади́мирович Заходе́р"; 1918 елның 9 сентябре — 2000 елның 7 ноябре) — рус һәм совет шагыйре, балалар язучысы, тәрҗемәче.
Борис Заходер 1918 елның 9 сентябрендә Бессарабиянең кечкенә Кагул шәһәрендә дөньяга килә (хәзерге Молдавиянең Кагул районы). Балачактан ук биология белән кызыксына, Мәскәү һәм Казан университетларының биология бүлекләрендә укый.
СССРда танылуны Борис Заходерга аның тәрҗемәләре китерә. Ул «Винни-Пух маҗаралары», «Мэри Поппинс», «Питер Пэн», «Алиса могҗизалар дөньясында» кебек әкиятләрен рус теленә тәрҗемә итә. Шулай ук ул Иоганн Гете хезмәтләрен тәрҗемә итү эше белән шөгыльләнә.


Нәфел намазы.
Нәфел намаз — исламда өстәмә укыла торган намаз. Нәфел намазларын уку тыелган вакыттан башка теләсә нинди вакытта да укырга мөмкин.


Балалар өчен Евровидение 2009 җыр бәйгесендә Рәсәй.
Балалар өчен Евровидение 2009 җыр бәйгесендә Рәсәйдән Екатерина Рябова катнашты. Ул "Кечкенә Принц" җырын җырлап, 116 бал җыйды һәм Әрмәнстан җырчысы Луара Айрапетян белән 2-3 урын яулады.
Катнашучы.
Екатери́на Дми́триевна Ря́бова (1997 елның 4 августы, Щелково, Мәскәү өлкәсе, Рәсәй) — Балалар өчен Евровидение 2009 җыр бәйгесендә Рәсәйдән җырчы. Екатерина 1997 елның 4 августында Щелковода (Мәскәү өлкәсе) туган, хәзерге вакытта Юбилейный шәһәрендә тора. Ул 7нче сыйныфта укый, эстрада вокалы белән «СветАфор» һәм "Әкият" студияләрендә шөгылләнә.
Җыр.
«Кечкенә принц» — Евровидение 2009 да Ектерина Рябова җырлаган җыр. Җырны Катя дуслары белән бергә язган.
1нче этап.
Начиная с 3 марта 2009 года на базе региональных ГТРК проводятся региональные отборы. До 20 апреля каждая ГТРК должна была определить не более пяти финалистов от региона. На этом этапе в исключительном порядке можно исполнять внеконкурсные песни.
2нче этап.
25 мая состоялся полуфинал национального российского отбора на конкурс «Детское Евровидение» 2009. С помощью закрытого прослушивания жюри из 29 кандидатов были определены 20 финалистов.
Профессиональ жюри сставына керделәр:вошли: Максим Дунаевский, Лариса Рубальская, Григорий Гладков, Яна Рудковская, Геннадий Гохштейн.
3нче этап.
31 мая в концертном зале Академии Наук РАН состоялся финал национального российского отбора. Ведущими были Оксана Фёдорова и Оскар Кучера. В качестве гостей выступили Дима Билан, Домисолька, Валерия
В финале приняли участие 20 исполнителей, отобранных на 2-ом этапе. С помощью телефонного и sms голосования был определён победитель. Им стала Екатерина Рябова, которая получила право представлять Россию на «Детском Евровидении» 2009.


Ацуси Сиракава.
Тэммон (яп. 天門, Tenmon), чын исеме Ацуси Сиракава (яп. 白川 篤史 "Сиракава Ацуси") — аниме өчен музыка язган япон композиторы. 1971 елда Токио каласында туды.
Макото Синкай белән танышканнан соң, аның фильмнары өчен музыка иҗат итә башлый.


Анри Барбюс.
Анри Барбюс "(; 17 май 1873 ел — 30 август 1935 ел, Мәскәү)" — француз язучысы, журналист һәм халыкара коммунистик хәрәкәтнең сәяси эшлеклесе. СССР ФАнең мактаулы әгъзасы "(1933)", шулай ук 1923 елдан Француз коммунистик фиркатенең әгъзасы.
Анри Барбюс дөньякүләм танылуы «Ут» "(, 1916 ел)" романына бәйле. Бу әсәр Беренче Бөтендөнья сугышында халыкның революцион ышануларына, өметләренә нигезләнгән. Шулай ук Анри Барбюс каләм астыннан танылган әсәрләр һәм романнар: «Вакыйга» и «Чын хикәяләр» "(1928)". Гонкур бүләге лауреаты.


Екатерина Рябова.
Екатери́на Дми́триевна Ря́бова (1997 елның 4 августы, Щелково, Мәскәү өлкәсе, Рәсәй) — Балалар өчен Евровидение 2009 җыр бәйгесендә Рәсәйдән җырчы. «Кечкенә принц» җырын җырлап, ул 2 урын яулады.
Биографиясе.
Екатерина 1997 елның 4 августында Щелковода (Мәскәү өлкәсе) туган, хәзерге вакытта Юбилейный шәһәрендә тора. Ул 7нче сыйныфта укый, эстрада вокалы белән «СветАфор» һәм "Әкият" студияләрендә шөгылләнә.


Балалар өчен Евровидение 2008 җыр бәйгесендә Рәсәй.
2008нче елда Рәсәйдән Михаил Пунтов чыгыш ясады. Ул Фәрештә йоклый җырын җырлап 73 балл җыйды.


Госел.
Госел — Ислам динендә билгеле бер тәртип буенча, бөтен тәнне юып коену.
Тәртип.
Чәч, каш, сакал, мыек кебек төкләрнең төпләренә, күз чокыры кебек эчкә батып яки җыерылып торган урыннарга һәм йөзек асларына да су ирешергә тиеш. Ирләргә госел коенганда, хатын-кызлардан аермалы буларак, чәчләренең һәр бөртегенә су ирештерү фарыздыр. Әммә хатын-кызларның толымнарына су ирешмәсәдә ярый, чәч төпләренә генә ирешү дә җитә.


Казан автобусы.
Казан автобусы — Казанның автобус системасы. Казанда хисапнамә буенча иң популяр транспорт. 1925 елда ачылган. Юл бәясе — 18 сум.
Тарих.
Автобусның беренче рейслары 1925 елда башланган. Карталар системасы уңайсыз һәм әз популяр булган. Шулай ук маршрутлы таксиның популярлыгы арткан. 2006 елга Казанда 200 маршрутлардан артык булган.
Ләкин 2007 елда бөтен маршрутлы таксиларны законның читтә иглан иттеләр. Хәзерге вакытта (2010) Казанда 90 автобусларның маршрутлары бар. Паркында НЕФАЗ-5299, МАЗ-203, SUZU «Богдан», GOLDEN DRAGON, HIGER 6881 модельләре торалар.
2012 елда Казанның автобус системасын XXVII Җәйге Универсиадага яңадан үзгәртәләр.


Тәҗвид.
Тәҗвид (гар. تجويد) — Коръәнне дөрес укуны, һәм шуның нәтиҗәсендә аның мәгънәсен бозуны булдырмауны тәэмин итәргә ярдәм итүче шәригать фәне. Аның төп максаты — сүзләрне хаталардан, бозулардан саклау.
تجويد Тәҗвид дигән сүз جُود "яхшы" һәм جَوَّد "сыйфатын арттыру, көйләп уку" сүзләреннән алынып, "яхшырту, осталык белән максатка ирешү" дип тәрҗемә ителә.
Тәҗвид сүзенең терминологик мәгънәсе — һәр хәрефне үз урыныннан (мәхраҗыннан) чыгару һәм хәрефнең үзенә генә йөкләнгән хокукларын (сыйфаты, куәте һ.б.) үтәр өчен мөмкинлекләр бирү.
Коръәнне уку рәвеше Мөхәммәдтән (саләллаһу галәйһи үәссәләм) сәхабәләргә, сәхабәләрдән табигыйннарга һ.б тапшырылган.
Коръән тәҗвид кагыйдәләре белән үк иңдерелгән.
Барлыкка килүе.
Ислам дәүләте киңәйгәч, бик күп гарәп булмаган халыклар ислам динен кабул итә башлыйлар. Аларга Коръән уку авыр була. Һәм шул сәбәпле Коръәндә асъ-, өсъбилгеләр барлыкка килә, тәҗвид кагыйдәләре махсус фән буларак өйрәнелә башлый. Тәҗвид буеча беренче китап авторы – имам Муса (Аллаһ аңардан разый булсын; һиҗри 325 елда вафат була).
Тәҗвид фәненең яклары.
Тәгълим ягы — тәҗвид китапларында язылган кагыйдәләрне белү һәм бу бөтен мөселманнар өчен фарыз кифая, ягъни һәр мөселман өстендә үтәү бурыч булса да, ләкин араларыннан берничәсе сәбәпле башкаларның өсләреннән төшә торган фарыз.
Гамәли ягы — тәҗвид кагыйдәләренә нигезләнеп Коръән уку. Бу — фарыз гаен, ягъни араларыннан берничәсе башкару сәбәпле мөселманнарның өсләреннән төшми торган фарыз.


Лувр музее.
Лувр () — дөньяның иң зур рәсем музейларының берсе. Урнашкан мәйданы буенча ул өченче урында. Музей Париж үзәгендә, Сена елгасының уң ягында, Риволи урамында урнаша.
Музей бинасы — элекке патшалар сарае ("Palais du Louvre"). 2009 елда музейны 8 500 000 кеше зиярәт итте.
Луврда бөтенесе җыелган, музейны универсаль дип атап була. Монда җыелган экспонатлар өчен географик та, вакыт чикләре дә юк.


Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесе 2008.
Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесе 2008 10-15 яшьтәге яшь җырчылар өчен 6 бәйге булды. Ул 2008нче елның 22 ноябрендә Лимассол шәһәрендә (Кипр) "Спирос Киприану" спорт үзәгендә узды. Конкурста Bzikebi (бал кортлары) группасы җиңде.


Әл-Бәкара.
Сыер сүрәсе (әл-Бәкара) (суратүл-бәкара) — Коръәннең икенче сүрәсе.
Сүрәнең иңү чоры: мәдинә. Аятьләре саны: 286. Хәрефләре саны: 25613.
«Әл-Бәкара» — Коръәннең иң зур сүрәсе. Ул - Мөхәммәднең (саләллаһу галәйһи үәссәләм) Мәдинәгә һиҗрәтеннән соң, беренче булып иңгән сүрә. Бу сүрә әл-Фатиха сүрәсенең ахырындагы фикерне тәфсилләп дәвам итүдән башлана. Ул Коръәннең тәкъвалыларга (Аллаһтан куркучыларга) кулланма булуын ассызыклый. Анда иманлылар һәм үзләренә Аллаһның ачуын алган кәферләр, монафикълар (икейөзлеләр) турында әйтелә.
Сүрә үз исемен 63-66 аятьләрдә тасвирланган вакыйгага бәйле рәвештә ала. Ул аятьләрдә Аллаһы Тәгалә яһүдиләргә сыерны корбан чалырга куша.
Эчтәлеге.
Бу сүрәдә кешеләрнең 3 төркемгә: Аллаһка чыннап торып ышанучыларга, Аңа ышанмаучыларга һәм икейөзлеләргә бүленүе күрсәтелә.
Сүрә кешеләрне бары тик Аллаһка гына гыйбадәт кылырга чакыра, кәферләргә һәм монафикъларга кисәтү һәм мөэминнәргә хәерле хәбәрне үз эченә ала.
Бәкара сүрәсендә Бәни Исраил кавеме турында сөйләнелә, аларга Аллаһының рәхмәсе турында, Мусә (галәйхиссәләм) вакыты турында исләренә төшерә. Сүрәнең яртысы диярлек Ибрахим һәм Исмәгыйльнең (галәйһумуссәләм) Кәгъбәне төзүләре турында яһүдиләргә исләренә төшерүгә багышланган.
Сүрәдә Коръән кешеләренә мөрәҗәгать, Муса (галәйһиссәләм) һәм Мөхәммәд (саләллаһу галәйһи үәссәләм) өммәтләре арасындагы уртаклыкка күрсәтү, кыйбла турында сөйләү китерелгән.
Бу сүрәдә тәүхид (бераллалык) һәм Аллаһының аятьләре (урыс. "знамение"), ширек, хәрам азык һәм Аллаһның ыгна рөхсәт итәргә һәм тыярга хокукы булуы әйтелә. Анда таүфикълыкның ни икәнлеге, шулай ук Аллаһның ураза, васыять, алдау юлы белән чит мал алу, үч алу, Аллаһ юлында көрәшү, хаҗ, гумрә, хәмер, азартлы уеннар, никах һәм талак, сәҗдә, баланы имезү, бурыч, рибачылык һ.б. турында күрсәтмәләре китерелә.
Сүрәдә шулай ук тәүхид һәм яңадан терелү турында сөйләнелә. Сүрә мөэминнәрнең аларга кәферләргә каршы ярдәм сорау догасы белән тәмамлана.
Сүрә нәсыйхәтләргә бай: Аллаһның һәм Аның диненең юлы белән бару бу дөнья һәм киләсе дөнья бәхетенә китерә; акыллы кешегә, башкаларны яхшылыкка өндәгән килеш, үзенә моңардан читләшергә кирәкми; начарлыкка якын килмәү, яхшылык хуплана.
Әл-Бәкара сүрәсе динең өч тәгълиматка – Аллаһка, Кыямәт көненә һичшиксез ышануга һәм яхшылыклар эшләүгә нигезләнгәнен ачык күрсәтә. Иман һәм гамәлләр өчен түләү бирелә. Чын иманның шарты - җанның һәм тәнның Пәйгамбәргә (саләллаһу галәйһи үәссәләм) иңгәнгә тулы ышануы.
Сүрәдә мөселман булмаганнырның мөселманнар белән, аларның диннәреннән китүләреннән соң гына, канәгать булулары әйтелә.
Аллаһның диненә ышану кешеләр арасында бердәмлек һәм ризалык сорый, һәм бу шартны бозу төрле каршылык һәм аерымлануга китерә. Аллаһ колларына яхшы азыкны рөхсәт итә һәм зарарлыны тыя. Әгәр дә кеше, гомерен саклап калу өчен, аны ашарга мәҗбүр булса, аңа гөнаһ булмый, чөнки Аллаһ кешегә ул булдыра алганның артыгын кушмый.
Сыер сүрәсендә шулай ук беркемнең дә башкаларынң гамәлләре өчен җәза алмаячагы әйтелә. Дин көчләүне тыя. Ислам сугыш алып баруны
яклану, җәмгыятьтә ислам суверенитетын яклау өчен һәм аңа карата гаделсезлеккә каршы максатта гына рөхсәт итә.


«Кызыл таң» газетасы.
«Кызыл таң» — Башкортстанның татар телле иҗтимагый-сәяси газетасы. Уфа шәһәрендә нәшер ителә. Газетаны гамәлгә куючылар — Башкортстан Хөкүмәте, Башкортстан Корылтае.
Газета 1918 елның 1 мартында «Башҡортостан» газетасы белән бергә Ырымбурда чыга башлый. 1924 елның апреленнән ул «Башкоростан» газетасының татар телле кушымтасы булып чыга. Шул ук елның 2 августыннан «Яңа авыл» исеме астында бастырыла. 1930 елдан ул «Коммуна» исеме белән чыга. 1941 елның 8 июленән 1944 елның 12 мартына кадәр бөтен журналистлар сугышка китү сәбәпле газета чыгудан туктый. 1944 елдан исә ул "Кызыл таң" исеме астында чыга башлый.
Газета татар телендә чыкса да, ул татар халкына каршы эштә гаепләнә. 2010 елның җанисәбе алдында «Кызыл таң» һәм «Өмет» газетларында татар авылларына башкортлар нигез салган дигән мәкаләләр чыкты.


Аитзәк Аитов.
Аитзәк Аитов — татар шагыйре.
Ул 1908 елның декабрендә хәзерге Саратов өлкәсенең Дергач районы Алтата авылында туа. Шигырьләр, очерклар, мәкаләләр яза. Аларнын күбесе 1930—1937 елларда Донбасста "(ул чакта—Сталино шәһәрендә)" татар шахтерлары өчен чыгып килгән «Пролетар» газетасында дөнья күргән.
Сугышның беренче көннәреннән үк Аитзәк Аитов фронтның алгы сызыгында. 1941 елның 23 октябрендә Смоленск өлкәсендәге Демидов шәһәре өчен барган бәрелешләрнең берсендә ул дошман пулясыннан һәлак була.
Шагыйрь иҗатыннан аерым урнәкләр 1961 елда Татарстан китап нәшрияты бастырып чыгарган «Алар сафта» исемле күмәк җыентыкта урын алган. Ватан азатлыгы өчен гомерен биргән язучы буларак, Аитзәк Аитовның исеме Татарстан Язучылар берлеге бинасына куелган мемориаль тактага язылды.


Татарстан халкы.
Татарстан халык саны 2002 ел җанисәбе буенча 3 779 265 кешене тәшкил итә. 2010 елның июнь аена фараз — 3,780,400 кеше.


Әхмәт Шәех.
Әхмәт Шәех — Алтын Урданың соңгы ханы, Әхмәт хан улы.


Балалар өчен Евровидение 2007 җыр бәйгесендә Рәсәй.
Балалар өчен Евровидение 2007 җыр бәйгесендә Рәсәйне Волгоградтан Александра Головченко күрсәтте. Бәйге Нидерландларның Роттердам шәһәрендә узды. Ул 6нчы урын яулады.
Катнашучы.
Александра Гаоловченкога 10 яшь. Ул бөтеңрәсәй «Музыкальная радуга» һәм «Кечкенә йолдызчыклар» бәйгеләрендә җиңгән.
Милли сайлап алу.
Милли сайлап алу финалы 3 июндә узды. Анда 20 җырчы катнашты.


Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесе 2007.
Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесе 2007 — Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесенең бишенчесе. 8 декабрь көнне Нидерландларның Роттердам шәһәрендә уза. Әлеге урын 2006 елның 13 июлендә Аурупа телетапшыргыч берлеге тарафыннан билгеләнә.
Бәйгедә 17 дәүләт: a>, Литва "(яңа)", Мальта, Нидерландлар "(оештыручы)", Португалия, Румыния, Рәсәй, Сербия һәм Украина катнаша.
2006 ел белән чагыштырганда бәйгедә 4 яңа дәүләт катнаша, Хорватия белән Испания үзләренең гаризаларын кире алалар.
Җиңуче булып Беларусия җырчысы — Алексей Жигалкович була. Икенче урында Әрмәнстан-Аревик исемде катнашучы, ул Беларусиягә бары бер баллга гына оттыра.


Кыргап.
Кыргап — татар авылы. Омск өлкәсенең Тара районында Иртыш елгасы ярында урнашкан. XVII гасырдан билгеле авыл. Авыл Тара өязенең (уезд) 1701 елгы Дозорный китабында телгә алына. 3 урамы бар. Бетеп барган авыл. Башлангыч мәктәбе, фельдшер-акушер пункты ябылган.


Макото Синкай.
Макото Синкай (яп. 新海誠 "Синкай Макото") — япон сценаристы, режиссер, аниматор һәм сэйю. Ул 1973 елда Нагано префектурасында туды. Чын исеме — Макото Ниицу (яп. 新津 誠). Университетта япон әдәбиятын өйрәнгән. Инде балачактан ук ул мангаларны, аниме и ранобэны иҗат итәргә теләгән.
Макото Синкайның яраткан анимесы — Хаяо Миядзаки иҗат иткән «Лапута һава сарае». Синкайны «яңа Миядзаки» дип тә атадылар, ләкин ул мондый чагыштыру белән риза түгел.


Әли Гыймрән.
Әли Гыймран сүрәсе(араб. آل عمران‎‎ — Гымран гаиләсе) — Коръәннең өченче сүрәсе. Мәдинәдә иңә, 200 аятьтән тора.
Төп темалар.
Сүрәнең бер өлеше Гайсә галәйһиссәләмнең тууына һәм Мәрьямның җәфа чигүләренә һәм шулай ук нәсараларның юлдан язуларын анализлауга багышланган. Шулай итеп, әл-Бәкара сүрәсендә башланган Исраил балаларының тарихы дәвам итттерелә. Сүрәнең икенче яртысы Муса һәм Гайсә (галәйһумуссәләм) кавмнәре алып барган җиһәдкә багышланган. Бәхәс вакытындагы әдәплелеккә һәм җиңү яки җиңелү белән бәйле гадәтләргә игътибар бирелә. Шулай ук шәһидләр һәм аларның ахыйрәттәге язмышы турында сөйләнелә.


1748 ел.
1748 ел — Милади тәкъвимендә дүшәмбе көнне башланган ел.


1747 ел.
1749 ел — Милади тәкъвимендә якшәмбе көненнән башланган ел.


Волгоград.
Волгогра́д (— Идел каласы) — Русия аурупа өлешенең көньяк-көнчыгышында урнашкан шәһәр, Волгоград өлкәсенең үзәге. 1589 елдан 1925 елга кадәр шәһәр Цари́цын исемен, ә 1925 елдан 1961 елга кадәр Сталингра́д исемен йөртә.
Идел буендагы шәһәр, порт. Идел-Дон каналының башы, тимер юл төене. Халык исәбе 981,9 мең кеше (2009). Машина ясау (трактор), кара һәм төсле металл, нефть һәм нефть химиясе, төзелеш материаллары, азык-төлек предприятиеләре үскән. Иделдә ГЭС. Каһарман шәһәр, Бөек Ватан сугышы (1941–1945 еллар) истәлекләренә бай. Дөньяда иң биек скульптура (82,3 м) — Ватан ана монументы Волгоград шәһәрендә урнашкан.


Онтарио.
Онта́рио () — Канада үзәгендә урнашкан провинция.


Во вилаяте.
Во (фр. "Vaud", алм. "Waadt") — Швейцария көнбатышында урнашкан кантон. Халык саны 626 мең кешене тәшкил итә. Башкаласы — Лозанна шәһәре.


Фәтхи Бурнаш.
Фәтхи Бурнаш, тулы исеме Фәтхелислам Закир улы Бурнашев (1898 — 1946) — күренекле татар шагыйре, драматург, публицист, әдәбият тәнкыйтьчесе, тәрҗемәче.
Ул 1898 елның 13 гыйнварында элекке Сембер губернасының Буа өязе (хәзерге Чуашстанның Батыр районы) Бикшик авылында мулла гаиләсендә туган. Авыл мәктәбендә башлангыч белем алганнан соң, 1907 елда әтисе аны Казанның «Мөхәммәдия» мәдрәсәсенә урнаштыра. Күпчелек шәкертләр кебек үк, Фәтхелислам да мәдрәсәнең югары классларында үз көнен үзе күреп укый: җәйләрен казакъ далаларында мөгаллимлек итә яки Мәкәрҗәгә барып, көнлекче эшләрдә йөри, 1916 елда ул «Мөхәммәдия»не бөтенләй ташлап чыга һәм, үзлегеннән хәзерләнеп, дүрт класс гимназия программасы күләмендә рус теленнән имтихан тота.
Фәтхи Бурнаш 1946 елда вафат була.


Ән-Нисә.
Ән-Нисә (хатын-кызлар) сүрәсе(гар.سورة النساء - сүрәтүн-нисә) - Коръәндә дүртенче сүрә.
Әлеге сүрә, Өхед сугышындагы көтелмәгән җиңелүдән соң, берничә ай дәвамында иңгән. Әлеге сугышта, тыңламаулары һәм тәртип бозулары сәбәпле, күп мөселманнар үтерелә. Ятимнәр, тыл хатыннар турында кайгырту кирәклелеге барлыкка килә.
Бу сүрәдә шулай ук алар җәһилият (Исламгача чор) чорында мәхрүм булган хатын-кыз хокуклары күрсәтелә. Гарәпләрнең тарихында беренче тапкыр полигамиягә (күпхатынлылыкка) чикләүләр кертелә: хатыннар саны дүрттән артык булалмый башлый, шул ук вакытта моның өчен аерым шартлар да кертелә.
Әлеге сүрә исламның дошманнарына ярдәм күрсәткән монафикъларны шелтәли. Сүрәдә шулай ук бөтен кешеләр һәм, аерым алганда, мөселманнар таянып эшләргә тиешле кагыйдәләр карала. Бу кагыйдәләр тәртип, тигезхокуклылыкка чакыра, ятимнәргә, никахка, ятимнәрне карауга алуга, әманәткә ничек карарга киркәлеген күрсәтә.
Аллаһ әлеге сүрәдә васыять һәм мал күчерүгә күрсәтмәләр бирә, өйләнергә ярамаган хатыннар турында да әйтә. Бу сүрәдә шулай ук сугыш вакытында гыйбадәткә игътибар бирелә, Китаб әһелләренең Аллаһка карата гаделсезлекләре турында әйтелә (мәсәлән, Мәрьям, Гайсәнең тәрегә кадаклануы турында уйланулар китерелә). Аллаһ беркайчан да гафу итмәячәк кешеләр: Аңа ширек кылучылар турында әйтелә, ләкин Ул башка барлык гөнаһларны теләгән кешеләренә кичерә.


Әл-Мәидә.
Әл-Мәидә сүрәсе (гар.سورة المائدة - сүрәтүл-мәидә)- Коръәннең бишенче сүрәсе. Мәдинәдә иңә. Аятьләре саны - 120. Коръәннең соңгы булып иңгән сүрәләреннән берсе. Төрле темалар карала: хәләл һәм хәрам азык, өйләнергә рөхсәт ителгән һәм ителмәгән хатын-кызлар, тәһарәт, Коръән алдындагы бурычлар, яһүдиләр һәм христиан-нәсараларның ялгыш юлдан китүләре, берсе икенчесен үтергән Адәмнең ике ир баласы һәм үтерү, фахишлек, угърылык өчен җәза.
Сүрә гадәттәгечә кыскача Аллаһны мактау һәм мөэминнәргә мөрәҗәгать белән башланып китә. Аннары соң хәләл һәм хәрам азык турында шәригать хөкеме карала.
Сүрә Тәүрат һәм Инҗил кануннарының искергәнлеген һәм аларның ислам шәригате белән алмаштырылуын күрсәтә. Сүрәдә хәмер һәм башка наркотик матдәләр куллану тыела, хаҗның кайбер йолалары турында сөйләнелә.
Сүрә хөтбәләр һәм Гайсә галәйһиссәләмнең могҗизаларын тасвирлау, Алаһны җир һәм күкнең бердәнбер падишаһы буларак мактау белән тәмамлана.


Төмән өлкәсе.
Төмән өлкәсе () — Русиянең субъекты, Көнбатыш Себер районына урнашкан. Мәйданы 1 435,2 мең км². Халык исәбе 3 430 мең (2010). Шәһәрдә — 91 %. Үзәге — Төмән шәһәре. Ханты-Манси һәм Ямал-Ненец автономияле округлары керә. Көнбатыш Себер тигезлегендә урнашкан.
Икътисадының нигезе — нефть һәм газ табу сәнәгате. Нефть чыганаклары — Самотлор, Холмогор һ.б.; газныкы — Уренгой, Ямбург, Медвежья һ.б. Газ эшкәртелә. Машина төзелеше һәм металл эшкәртү (станоклар, приборлар, суднолар, автотрактор һәм тимерчелек прессы җиһазлары, аккумуляторлар һ.б.), урман һәм агач эшкәртү (фанера җитештерү, җыелма өйләр, мебель), химия (пластмасса, химия-фармацевтика продукциясе һ.б.), азык-төлек (балык) һәм җиңел сәнәгать тармаклары үскән. Сургутта ГРЭС-1 һәм ГРЭС-2 эшли. Нефть үткәргечлар: Самотлор–Әлмәт, Самотлор–Самара, Сургут–Полоцк һ.б.; газүткәргечләр: Төмән өлкәсе төньягы–Урал–Үзәк; Уренгой–Чиләбе–Яңа Псков; Пунга–Ухта; Ямбург–Елец; Уренгой–Помары–Ужгород–Көнбатыш Аурупа һ.б.


Bibras Natkho.
__NOTOC__
Remarka: * - Bibras Natkho www.transfermarkt.co.uk orphographia buyinsa. Alternativ variant Bibras Natcho.
Statistica.
Statistic material www.national-football-teams.com buyinsa (club statistica gena)


Казан троллейбусы.
Казан троллейбусы — Казан шәһәренең троллейбуслар системасы. Ул 1948 елның 27 ноябрендә ачылган. Хәзерге вакытта 15 маршрут эшли. Юл бәясе - 12 сум.
Сылтамалар.
Троллейбус


Ләбиб Лерон.
Ләбиб Лерон, чын исеме Лемон Лерон улы Леронов — татар язучысы, шагыйрь, журналист, Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе (2002), Татарстан Язучылар берлегенең Шәйхи Маннур исемендәге (1994) һәм Абдулла Алиш исемендәге (2000) премияләре лауреаты.
Ул 1961 елның 11 ноябрендә Татарстанның Мөслим районы Түреш авылында дөньяга килә. Бала чагы Актаныш районының Олы Имән авылында уза. Ләбиб шул авылның эшчән, күркәм кешеләренә, гүзәл табигатенә — Ташлытауга, Шәүлегән болынына, Асаба, Таллык, Умарталык әрәмәләренә, Кызыл Төбәк җиләклегенә, Атнаш чишмәсенә сокланып үсә.
1969—1979 елларда Олы Имәннең башлангыч, Югары Яхшыйның сигезьеллык мәктәпләрендә, Киров авылының урта мәктәбендә белем ала. 1979 елда Казан дәүләт университетының тарих-филология факультетына укырга керә. Аның журналистика бүлеген 1984 елда тәмамлый. Университетта укыган елларында ук «Яшь ленинчы» (хәзерге «Сабантуй») газетасы редакциясендә эшли башлый. 1986—1988 елларда Татарстан Язучылар берлегендә СССР Әдәби фондының Татарстан бүлеге директоры вазифасын башкара. Берара янә «Яшь ленинчы» газетасы редакциясендә әдәбият-сәнгать бүлеге мөдире, Татарстан телевидениесенең балалар өчен тапшырулар редакциясендә мөхәррир булып эшләп ала. 1989 елдан бирле ул — балалар өчен яңа чыга башлаган «Салават күпере» журналында әдәбият-сәнгать бүлеге мөхәррире хезмәтендә.
Ләбиб Лерон әдәбиятның төрле жанрларында балалар өчен дә, өлкәннәр өчен дә бердәй актив яза. Ул — балалар өчен «Яңгырның ял көне» (1988) дигән шигырьләр җыентыгы, «Транзистор үч ала» (1989) дигән шаян хикәяләр, «Тәгәрмәчле чана» (1993) дигән әкиятләр, «Таһир маҗаралары» (2000) дигән комикс китаплары, «Кояшны кочкан малай» (2004) дигән шигырьләр, әкиятләр, мәзәкиятләр, җырлар, пьесалар җыентыгы авторы. Аның «Чәпәләй белән Тәпәләй», «Аңгыра сарык җүләре» дигән пьесалары Әлмәт театры сәхнәсендә куела, ә «Урмандагы тамаша», «Без барабыз бәйрәмгә» пьесалары Татарстан телевидениесеннән күрсәтелә. Өлкән укучылар аны шулай ук каләмдәшләренең иҗатларын «чеметкәләп» алган сатирик һәм юмористик эпиграммалары, пародияләре («Күрше тавыгы» җыентыгы), лирик-публицистик шигырьләр («Сине генә сөям» җыентыгы), «Шайтан шаяруы», «Бәллүр төн» кебек каһкаһәле вә көлкеле повесть-хикәяләр авторы буларак та беләләр.
Ләбиб Лерон, «Ватаным Татарстан» газетасы һәм «Идел» журналы уздырган иҗади бәйгеләрдә катнашып, берничә мәртәбә призлы урыннар яулады. 1990 елда аның «Күрше тавыгы» китабы республикакүләм уздырылган «Елның иң яхшы китабы» конкурсында икенче урынга лаек булды, ә «Ел китабы-93» конкурсында беренче урынны яулаган «Тәгәрмәчле чана» җыентыгы беренче дәрәҗәдәге Диплом белән бүләкләнде.
Ләбиб Леронның аерым әсәрләре рус теленә дә тәрҗемә ителгән. 1987 елда Мәскәүнең «Современник» нәшрияты бастырып чыгарган «Середина земли родной» дигән күмәк җыентыкта Ләбиб Леронның да бер бәйләм шигырьләре урнаштырылган. Ләбиб Лерон — Татарстан Язучылар берлегенең Шәйхи Маннур исемендәге (1994) һәм Абдулла Алиш исемендәге (2000) премияләре лауреаты.


Милләтләр Дуслыгы.
Милләтләр Дуслыгы (ингл. "Commonwealth of Nations") яки Дуслык (ингл. "Commonwealth") — бөтендөнья бәйсез суверен дәүләтләр берлеге. Берлеккә Бөекбритания һәм аның элекке доминионнары, колонияләре керә. Шулай ук Дуслыкка Мозамбик һәм Руанда илләре керә. 1946 елга кадәр оешма "Британ Милләтләр Дуслыгы" дип атала.
Сылтамалар.
*


Шенген килешүе.
Шенге́н килешүе — Аурупа Берлеге илләренең паспорт һәм таможня контролен кире кагучы килешү.


Әл-Әнгам.
Әл-Әнгам сүрәсе (гар.سورة الأنعام - сүрәтүл-әнгъәм)- Коръәннең алтынчы сүрәсе. Мәккәдә иңә. Аятьләре саны - 165.
Эчтәлеге.
Сүрә Аллаһ, Аның сыйфатлары турында сөйләүдән башлана. Аннары соң, Аллаһка гыйбадәт кылучылар үрнәге буларак, пәйгамбәрләр каралалар, бигрәк тә Ибраһим галәйһиссәләм. Ибраһим галәйһиссәләмнең, табигать, йолдызлар, ай һәм кояшны күзәтү нәтиҗәсендә, тәүхид - бераллалыкка килүе тасвирлана. Аннары соң Аллаһның рахмәсе һәм акылының табигатьтә чагылышы күрсәтелә, мәҗүсиләрнең адашулары шелтәләнә. Сүрә иҗтимагый гаделлелеккә һәм җәмгыять алдындагы бурычларны намуслы үтәүгә чакыру белән тәмамлана.


Җәмил Нигъмәтов.
Җәмил Газиз улы Нигъмәтов — күренекле татар галиме, педагогика фәннәре докторы, профессор, фән һәм техника өлкәсендә Татарстан Дәүләт премиясе лауреаты, Русиянең атказанган фән эшлеклесе, Дуслык ордены кавалеры. Ул күп кенә дәреслекләр, педагогиканың төрле проблемалары буенча уку һәм методик әсбаплар, тәрбия бирү төориясе һәм методикасы авторы
Фәнгә юлын авыл мәктәбендә математика укытучысы вазифасында башлап җибәрә. Аннан соң авыл һәм шәһәр мәктәп директоры булуга ирешә. Мәгариф өлкәсендәге бай гамәли тәҗрибәсе аңа мәктәп белән фәнни нигездә идарә итү кафедрасына җитәкчелек иткәндә, декан, проректор һәм, ниһаять, ректор вазифасын башкарганда дә ярдәм итә.


Фирдәүси.
Хәким Әбелкасыйм Мансур Хәсән Фирдәүси Туси (; якынча 940 ел, Иран, Тус шәһәре — 1020 ел, Тус) — күренекле фарсы һәм таҗик шагыйре, «Шаһнамә» эпик поэмасының авторы; «Йосыф вә Зөләйха» поэмасы да аның әсәре дип исәпләнә. Иранда, Таҗикстанда һәм Әфганстанда бик киң таныла һәм милли шагыйрь дип исәпләнә.
"Хәким" ("акыл иясе", "галим") кушаматын ул үзенең киң һәм тирән белеме өчен яулаган.
Тормыш юлы.
932 һәм 941 еллыр арасында Ирандагы Тус шәһәренең янындагы Хорасан авылында җир биләүче крәстиән гаиләсендә туа.
Гаиләсенең җире аз булып, тапкан ризыгы тамак асрарга көчкә җитеп торган, дип фаразлау дөрес булыр. Сугышлар чорына туры килгән бу вакытта крәстиәннәрнең хәле бик мөшкел була..
Фирдәүсинең бала һәм үсмер еллары турында мәгълүмат бик аз. Ул яхшы белем ала, Иранның ул замандагы ике әдәби телен дә — гарәп һәм фарсы телен — яхшы белә; бәлки, Иранда ислам чорына кадәр кулланылган әдәби пәхләви телен дә белгәндер.
Фирдәүсинең яшь чагы Иран феодалларының гарәп хакимлегеннән котылып илне үз кулларына алулары чорына туры килә.
Озак еллар буенча Фирдәүси Әфганстандагы Газни шәһәрендә яши һәм сәлҗук төрекләренең солтаны Мәхмүт Газнәвигә хезмәт итә. Аңа ул үзенең «Шаһнамә» поэмасын да багышлый. Шагыйрь хәерчелектә үлә.
a> шәһәрендә шагырьнең каберендә корылган мавзолей
1934 елда шагыйрьнең тууына мең ел тулгач, аның каберенә мавзолей корыла.


Әл-Әгъраф.
Әл-Әгъраф (гар.سورة الأعراف - сүрәтүл-әгъраф)- Коръәннең җиденче сүрәсе. Мәккәдә иңә, 163-170 аятьләрдән гайре. Аятьләре саны - 206.
Эчтәлеге.
Сүрәнең башы - әүвәлге Әл-Әнгам (Терлек) сүрәсе ахырының дәвамы булып тора. Бу сүрәдә беренче кешеләр - Адәм галәйһиссәләм белән Һәваны яралту, аларның җәннәттән куылуы, шулай ук азык, киемдә артыклыкка омтылучы кешеләрнең дәвам иткән коткысы тасвирлана. Бу сүрәдә, Коръәннең башка сүрәләрендәге кебек үк, күкләр һәм җир, аларның идеаль урнашуы турында сөйләнелә.
Әл-Әгъраф сүрәсендә Нух галәйһиссәләм, Һуд галәйһиссәләмһәм аның кабиләсе Гъад, Салих галәйһиссәләм һәм аның бай, көчле кабиләсе Сәмуд, Лут галәйһиссәләм һәм аның халкы, алар кылган гөнаһлар турында сөйләнелә. Әлеге сүрәдә шулай ук Шүгъәйб галәйһиссәләм һәм аның халкы - Мәдьян белән булган вакыйгалар тасвирлана, шулай ук эченә үгет-нәсыйхәт алган башка хәлләр дә китерелә.
Аннары соң Аллаһ Муса галәйһиссәләм һәм Фиргәвен турында сөйли. Сүрә ахырында алдында туры юл ачылган, ләкин, шайтан тарафыннан коткыга салыну сәбәпле, бу юлны инкарь иткән кеше турында хәбәр сөйләнелә. Аннары соң Аллаһка ничек килергә кирәклеге тасвирлана.


Әл-Әнфәл.
Әл-Әнфәл(гар.سورة الأنفال - "сүрәтүл-әнфәл", Табыш сүрәсе) - Коръәннең сигезенче сүрәсе. Мәдинәдә иңә. Аятьләре саны - 75.
Эчтәлеге.
Сүрәдә сугышның кайбер кагыйдәләре һәм кануннары карала, шуалай ук: бу сугышка китерүче факторлар, җиңү сәбәпләре һәм аны яулаганда мораль көчнең роле. Хәрби табышны бүлү кагыйдәләре карала. Әл-Әнфәл сүрәсендә Бәдер сугышы турында, аңа хәтлек һәм аңардан соңгы вакыйгалар турында сөйләнелә. Бу сугышның сәбәпләре (Мөхәммәд саләллаһу галәйһи үәссәләм һәм мөселманнарны җәфалау һәм ахыр чиктә - аларны Мәккәдән куу) турында әйтелә. Сугышка әзерлек һәм, әгәр дә дошман риза булса, солых төзү кирәклеге турында сөйләнелә.
Сүрәнең ахырында мөселманнарның бер-берсенә ярдәм итешүе һәм дин, исламның үсүе һәм көчәюе өчен җиһәд алып барырга кирәклеге әйтелә.


Әт-Тәүбә.
Әт-Тәүбә(гар.سورة التوبة - "сүрәтүт-тәүбә") - Коръәннең тугызынчынче сүрәсе. Мәдинәдә һиҗрәтнең тугызынчы елында иңә. Аятьләре саны - 129.
Эчтәлеге.
Сүрәнең башында Аллаһның мөшрикләргә катнашы юк икәнлеге әйтелә. Сүрәдә сугышлар тыелган 4 хәрам ай, мөшрикләр белән төзегән килешүне үтәү кирәклеге (алар беренче булып бозгыйнча) турында сөйләнелә. Сүрәдә Аллаһка якынаюның төп шарты - Аңа һичшиксез ышану икәнлеге әйтелә. Иман бөтен түгел, әгәр дә мөселманнар чын күңелдән Аллаһка һәм Аның Рәсүленә бирелмәсәләр һәм Аллаһ һәм Аның Рәсүле бөтен нәрсәдән һәм бөтенесеннән кадерлерәк булмасалар.
Аллаһ тәккәберлек һәм мактанчыклыкның җиңүне чигендерүләрен әйтә (Хунәйн сугышының нәтиҗәсе - моның ачык мисалы). Бу сүрәдә аллаһ мөшрикләргә Хәрам мәчетенә керүне тыя, чөнки алар нәҗес, чиста түгелләр.
Сүрә, сугышка яшкәндә, кичекмәстән анда китрәгә кирәклеген әйтә. Аннары бу сүрәдә нинди дә булса сәбәпле җиһәдтә катнашалмаганнар, өйдә калучылар һәм сугышка чакыру яңгыраганда, икейөзлеләрнең фетнә чыгаруы турында сөйләнелә. Аллаһ шулай ук монда икейөзлеләрнең мөселманнарга тынычлык һәм сугыш вакытындагы мөгамәләсе турында әйтә. Монда икейөзлелек өчен җәза турныда әйтелә: Пәйгамбәр (саләллаһу галәйһи үәссәләм) алар өчен гафу сораса да, гафу кабул ителмәячәк.
Аннан соң җиһәдтә катнашмау өчен нигезле сәбәпләр санап үтелә. Шунда ук Мәдинә тирәләрендә яшәүче гарәпләр турында сөйләнелә - алар икейөзлеләнеп ислам кабул итәләр, ләкин чынлыкта алар һәрдаим сугышта катнашмау өчен сәбәпләр эзләгәннәр.
Тәүбә сүрәсендә кешеләрнең хәле һәм Аллаһка иманга карашлары, монафикълар исламга зыян итү максатында төзегән мәчет тасвирлана.
Аннан соң Аллаһ әлеге сүрәдә чын күңелдән иман китерүчеләр, сугышта сәбәпсез катнашмаучылар һәм аларның тәүбәсе, Аллаһның аларның тәүбәләрен кабул итүе турында сөйли.
Сүрәнең ахырында Аллаһ Мөхәммәд саләллаһу галәйһи үәссәләмне кешеләргә Китабны җиткерү өчен һәм Мөхәммәд саләллаһу галәйһи үәссәләмнең җибәрелгән кешеләренә карата рәхим-мәрхәмәтсез булырга теләмәвен әйтә. Мөхәммәд (с.а.ү.) - рәхимле, гафу итүчән.


Роберт Стивенсон.
Ро́берт Лью́ис Сти́венсон (ингл. "Robert Louis Stevenson", башта "Robert Lewis Balfour Stevenson"; 1850 елның 13 ноябре, Эдинбург — 1894 елның 3 декабре, Уполу, Самоа) — шотланд язучысы, шагыйрь, дөньякүләм мәшһүр булган маҗаралы романнар авторы.
Язучының «Хәзинә утравы» («Treasure Island») романы аңа дөньякүләм танылуны алып килде.


Төмән шәһәре.
Төмән () — Русиядәге шәһәр, Төмән өлкәсенең һәм шушы өлкәнең Төмән районының үзәге. Нигезе 1586 елда салына.
Көнбатыш Себердә Тубыл елгасының кушылдыгы Тура елгасы буена урнашкан. Пристань, Свердловск тимер юлының төене, «Рощино» халыкара аэропорты бар. Мәскәүгә хәтле 1725 км. Халык исәбе 609,1 мең (2010).
Машина төзелеше һәм металл эшкәртү (суднолар, приборлар, станоклар ясау, «Нефтемаш» һ.б.), агач эшкәртү, җиңел, азык-төлек сәнәгате үскән. Төмәнне нефтьүткәргечләр кисеп үтә.


Төркистан.
Төркистан (шулай ук "Төркстан", фарсыдан "Төркиләр иле") — Үзәк Азиянең төрки халыклар яшәгән тарихи өлкәсе. Элек бу өлкәне шулай ук Туран дип атаганнар.


Томан.
Томан — атмосфераның җир өстенә якын катламында, су парлары белән туенган һавада барлыкка килгән бик вак су тамчылары җыелмасы. Томанда күз күреме 1 км дан кимрәк була.


Чык.
Чык — төнлә һава суынганда, аннан аерылып җир өстенә һәм анда булган әйберләргә кунучы бик вак су тамчылары. Урта киңлекләрдә бер төндә 0,1–0,5 мм күләмендә чык төшерергә мөмкин.
Чык ноктасы.
Һавадагы су парларының туену һәм конденсация дәрәҗәсенә җитеүнә ярдәм итә торган температура. Фактик температурада чагыштырма дымлылык 100 % булганда, чык ноктасы һәм фактик температура бер-берсенә туры (тәңгәл) килә.


Томск өлкәсе.
Томск өлкәсе () — Русия Федерациясенең субъекты. Көнбатыш Себер районында урнашкан, Себер федераль округына керә. Үзәге — Томск шәһәре.
1944 елның 13 августта нигезләнгән. Томск өлкәсенең губернаторы — Виктор Кресс. Өлкә думасы 42 депутаттан тора, думаның рәисе — Борис Мальцев.
Халык.
Халык исәбе 1044 мең кеше (2010), аларның 69 % шәһәрләрдә торалар. Руслар — 90,8 %, татарлар — 1,9 %, украиннар — 1,6 %, алманнар — 1,3 % һ.б.
Татар халкы өлкәнең борынгы халыклардан берсе. Татарлар Томск каласының нигезләнүдә (1604) катнаштылар. Хәзерге вакытта Томскта, Стрежевойда һәм Зырянка, Колпашево, Кривошеино, Томск районнарында торалар. Өч татар авылы, 1 мәчет (Томскта) бар. Томскта «Туганлык» татар мәдәни-мәгърифат үзәге (1999 елдан), Татар мәдәнияте өлкә үзәге (1994 елдан) эшлиләр.
Идарә-җир төзелеше.
Томск өлкәсе 4 шәһәр округына, 16 җирле үзидарә районына, 3 шәһәр һәм 118 авыл җирлегенә, 576 авыл торак пунктына бүленә.
Икътисад.
Нефть чыгару, машина төзелеше, металл эшкәртү, химия, азык-төлек сәнәгате тармаклары бар.


Иркутск өлкәсе.
Иркутск өлкәсе () — Русия Федерациясенең субъекты. Көнчыгыш Себер районында урнашкан, Себер федераль округына керә. Үзәге — Иркутск шәһәре.
1937 елның 26 сентябрьдә нигезләнгән. Иркутск өлкәсенең губернаторы — Дмитрий Мезенцев (2009 елдан). Өлкә канунбирү мәҗлесе 50 депутаттан тора, мәҗлеснең рәисе — Людмила Берлина.
География.
Мәйданы 767,9 меӊ км². Урта Себер яссытаулыгының көньяк-көнчыгышында урнашкан. Көньяк-көнбатышта — Көнчыгыш Саян таулары, төньяк-көнчыгышта Төньяк Байкал һәм Патом таулыгы урнашкан. Климаты — кискен континенталь.
Халык.
Халык исәбе 2503 меӊ кеше (2010), аларның 79,3 % шәһәрләрдә торалар. Руслар — 89,9 %, бурятлар — 3,1 %, украиннар — 2,1 %, татарлар — 1,2 % һ.б.
Идарә-җир төзелеше.
Хәзерге вакытта Иркутск өлкәсе 33 районга бүленә.
Икътисад.
Сәнәгатьнең төп тармаклары: таудан казып чыгару (күмер, тимер рудасы, алтын, слюда, тальк, гипс, тоз), машина төзү (таудан казып чыгару җиһазлары һәм төсле металлургия, станоклар, радиоалгычлар һ.б.), химия, нефть химиясе, урман, агач эшкәртү, целлюлоза-кәгазь, урман химияме.
Братск, Иркутск, Мамакан, Усть-Илим ГЭСлары бар.


Фатыйх Котлы.
Фатыйх Котлы (төр. "Fatih Kutlu") — тәрҗемәче, Татарстан язучылар берлегенә кабул ителгән беренче төрек.
1993 елда ул студентлар алмашу проекты буенча Татарстанга килеп, Алабуга педагогика университетында татар филологиясе факультетында белем алды. Университетта уку дәверендә татар теле һәм фольклор үзенчәлекләре буенча диплом эше язды. Әскишәһиргә барып, татар авыллары турында мәгълүмат туплады.
Фатыйх Котлы беренче чиратта татар теленнән төрек теленә тәрҗемәче буларак билгеле. Ул Разил Вәлиевнең шигырьләр җыентыгын, Аяз Гыйләҗевнең «Өч аршин җир» әсәрен тәрҗемә итте.
2009 елда ул Татарстан язучылар берлегенә кабул ителә. Бүгенге көндә гаиләсе белән Казанда яши.


Ифрат Хисамов.
Ифрат Нигъмәт улы Хисамов — татар композиторы
Ул 1930 елның 14 ноябрендә Татарстанның Азнакай районы Сарлы авылында дөньяга килә. Балалар бакчасында тәрбияче булып эшләүче әнисе Фәүзия Шакир кызы белән электрик һөнәренә ия булган Нигъмәт Габдулла улының бердәнбер уллары Ифрат – кечкенәдән бик шаян, шук булып үсә. 5 яше тулганда Ифратның әнисе авырып үлеп китә. Аталы–уллы электр утлары кабызып районнан районга күчеп йөри торгач, ниһаять, 1939 елда Сарманга килеп төпләнәләр. Әти кеше яшь хатынга өйләнә. Бөек Ватан сугышы башлангач, Ифратның әтисе фронтка китә, малай үги әнисенә ияреп өлкәннәр белән беррәттән МТСта иртәдән кичкә кадәр бил бөгә. Үги әни кеше малайны керосин урларга кушып, Ифратны кыңгыр эшкә этәрә. Әтисе гомерлек таптан котылу өчен аларны Казанга алып килә. Улын 1 нче музыка мәктәбенә укырга бирә, ә хатынын үзе дәваланган госпитальгә санитарка итеп эшкә урнаштыра. Шәһәр малайлары авылдан килгән Ифратны госпиталь кухнясыннан бер кирпеч ипи алырга кушалар һәм авыл малае аларның сүзләрен тыңламый булдыра алмый. Үги әнисе моны белеп, аннан баш тарта, ә Ифратны Елан тавындагы балалар колониясенә озаталар. Колониядә балаларга җыр дәресләре биргән Сара Садыйкова Ифратның музыкага һәвәслеген тиз сизеп ала һәм үзешчән сәнгать түгәрәкләрендә аның белән аерым шөгыльләнә. 1945 елда, туплар шартлавы тынгач, әтисе улын колониядән килеп ала һәм музыка училищесына укырга алып килә. Ифратны флейта классына алалар. Армия сафларында да Ифрат Хисамов флейтасыннан аерылмый, музыкаль взводта флейтачы булып хезмәт итә. Оркестр өчен «Полк маршы»н һәм берничә җыр итә, «Әпипә»не эшкәртә. Хәрби хезмәттән соң Ифрат Балтач районы мәдәният йортында сәнгать җитәкчесе булып эшли башлый, академик хор оештыра. Хор өчен “Таң атканда”, “Ай былбылым” кебек татар халык көйләрен эшкәртә, «Ак каеннар» (М. Хөсәен сүз.), “Умартачы сөйгәнем” (М. Галиев), “Хөршидә - Мөршидә” (Г. Зәйнашева), “Агыйделкәй”, “Утыр әле яннарыма” (Ш. Галиев), “Бәрәңге”, “Балыкчы җыры”, “Укытучыма”, “Ромашка” җырларын, “Флейта һәм фортепиано өчен сонатина” (3 кисәкле), “Симфоник оркестр өчен сюита” (4 кисәкле), “Флейта һәм оркестр өчен концерт” кебек зур әсәрләр иҗат итә.
Гомеренең соңгы елларында ул уен кораллары ясау белән генә мәшгуль иде. Аларны төрле тональлекләргә көйләде һәм төрле уен коралларына кушылып уйнарлык итеп камилләштерә барды.
Композитор 2000 елда вафат була.


Шамил Бариев.
Шамил Бариев — татар артисты, Татарстанның атказанган артисты, Муса Җәлил премиясе лауреаты.
Ул 1950 елның 14 ноябрендә Татарстанның Саба районы Олы Артыш (элеккеге Теләнче) авылында укытучылар гаиләсендә дөньяга килә. Әтисенә район мәгариф бүлегеннән Явлаштау авылына күченергә тәкъдим булгач, шунда 4 ел яшәп алалар, аннары Казан шәһәренә күченеп киләләр. Шамил Бариев урта мәктәпне тәмамлагач, Ленинградтагы театр, музыка һәм кино институтына (ЛГИТМИКка) укырга керә. Ул көндезләрен укып, кичләрен эшли торган була. Институтны кызыл дипломга тәмамлап, Г.Камал театрына эшләргә килә. Шамил Бариев анда шактый күп рольләрне алып баручы артист булды, ул һәр уйнаган ролен үз йөрәге аша уздырды. Шамил Бариев үзенә генә хас алымнар белән башкарган А. Островскийның “Күктән яуган акча” спектаклендә – Крутикий, М. Байҗиевның “Кияү белән кәләш”ендә – кияү, Р. Хәмиднең “Ике сәгать – бер гомер”ендә офицер, Чыңгыз Айтматовның «Ахырзаман»ында — Ирназар һ.б. уйнаган геройларның язмышы фаҗигале булса да, тормышта ул үзе шат, җор күңелле, хисчән һәм эшчән кеше иде.
Шамил Бариев педагог буларак та театр училищесында, соңрак Казан мәдәният институтында (хәзерге Казан мәдәният һәм сәнгать академиясе) укытып, яшь артистлар да тәрбияләде.
Тормыш иптәше — Гөлфия ханым Садыйкова белән – абыйлары белән Ленин исемендәге мәдәният сараена хорга йөргәндә таныша. Хәләл җефете Казандагы балалар бакчаларының берсендә музыка һәм татар телен укытты.
Кызлары Айгөл Бариева хәзерге көндә иң танылган татар җырчыларының берсе.
Соңгы елларда Шамил Бариев аеруча күп эшләде. Уйнады, үзе генә дә, кызы белән дә җырлады. 5 мартта соңгы спектаклендә — «Әлепле әртисләре»ндә уйнады.
Шамил Бариев 1994 елның 11 мартында — изге Рамазан аеның җомга көнендә вафат була. Шамил Бариевның кабере башкалабызның Яңа Бистә зиратында урнашкан.


Йунус.
Йунус сүрәсе(гар.سورة يونس - "сүрәтү йунус") - Коръәндәге унынчы сүрә. Мәккәдә иңә. Аятьләре саны - 109.
Сүрәнең башында Коръәннең әһәмиятлелегенә күрсәтелә һәм мөшрикләрнең Мөхәммәд саләллаһу галәйһи үәссәләмгә каршы хәйләләре турында әйтелә. Аннаң соң Галәм һәм андагы Аллаһның аятьләре (урыс. "знамения") телгә алына, Кыямәт көнендәге җәза, Аллаһның чиксез кодрәте һәм потларның бернинди дә көч-куәте булмавы турында әйтелә. Сүрәдә шулай ук Аллаһның иман китермәүчеләргә янавы китерелә һәм Аллаһның аларның эшләрен күзәтеп торуы әйтелә. Нух, Муса, Харун (галәйһумуссәләм) һәм Фигавен, Бәни Исраил кавеме, шулай ук Йоныс галәйһиссәләм турында риваятьләр китерелә.


Һуд.
Һуд сүрәсе(гар.سورة هود – "сүрәтү һуд") – Коръәндәге унберенче сүрә. Мәккәдә иңә. Аятьләре саны – 123.
Сүрә Коръәнне мактау белән башланып китә һәм бер Аллаһка гына гыйбадәт кылырга чакыра. Аннан соң Аллаһның бердәнбер Раббы булуы, Аның чиксез кодрәте һәм хакимлегенә, кешеләрнең, Аллаһның рахмәсенә яки ачуына тарыгач, шатлыклары яки кайгылары күрсәтелә. Әлеге сүрәдә Коръәннең әһәмияте турында сөйләнелә һәм Аллаһ кешеләрне, булдыра алсалар, Коръәнгә охшаш әсәр язарга чакыра. Кяферләрнең Коръәнгә ышанырга теләмәүләре, Кыямәт көнендә мөэминнәргә биреләчәк әҗер (урыс. "награда") турында әйтелә.
Бу сүрәдә пәйгамбәрләр, аларның халыклары белән бәхәскә керүләре тасвирлана, кяферләрнең җәзага тарачаклары һәм мөэминнәрнең котылачаклары әйтелә. Биредә Аллаһ Тәгалә Нух (галәйһиссәләм) турында, Йунус сүрәсендәгегә караганда, тулырак мәгълүмат бирә. Кяферләрнең кирелеге һәм аларга төшкән җәзаның зурлыгы тасвирлана.
Аннан соң Гъәд кавеме һәм аның пәйгамбәре Һуд галәйһиссәләм турында риваять китерелә, кяферләрнең акылсызлыклары күрсәтелә. Әлеге халык, көчле булуларына карамастан, Аллаһ Тәгалә тарафыннан юкка чыгарыла. Шулай ук бу сүрәдә Салих галәйһиссәләм һәм аның халкы – Сәмуд, Ибраһим, Лут, Шүгъәйб пәйгамбәрләр (галәйһүмүссәләм) турында сөйләнелә. Сүрә ахырында Аллаһ мөэминнәрне яхшы эшләргә һәм бу эшләр өчен әҗер көтүгә чакыра; чиксез белеменә һәм мөэминнәрнең Аңа таянырга тиешлелеген күрсәтә.


Евровидение 2007.
Чараның алып баручылары — Яана Пелконен һәм Микко Леппилампи
Евровидение 2007 җыр бәйгесе — 52нчы мәртәбә Финляндиянең Хельсинки шәһәрендәге Хартвалл Аренасында үткәрелгән халыкара җыр бәйгесе. Ул 2007 елның 10 һәм 12 май көннәрендә булды. «Lordi» төркеме 51нче Евровидениядә җиңеп, үз дәүләтенә киләсе бәйгесен үткәрү хокукын алган иде.
Бәйгедә Молдавиядән катнашкан Мария Шерифович «Дога» җыры белән беренче урын яулады. Икенче урын дау белән Андрей Данилко алды, өченче урынга исә Русия төркеме «Serebro» «Song #1» җыры белән лаек булды.


Йусуф.
Йусуф сүрәсе(гар.سورة يوسف — "сүрәтү Йусуф") — Коръәндәге уникенче сүрә. Мәккәдә иңә. Аятьләре саны — 111. Шуларның туксан сигезе Йосыф — Ягъкуб пәйгамбәрнең улы турында. Ә беренче 3 аять моңа кереш булып торалар. Аларда Коръән турында сөйләнелә.
Сүрәдә кирелек һәм көнчелек кешеләнең күбесен көферлеккә китерергә мөмкин диелә. Сүрәнең ахырында әүвәлге пәйгамбәрләр, аларга халыкларының мөнәсәбәте һәм аларның ахырда гөнаһлы кешеләр өстеннән җиңү яулаулары турында әйтелә.
Әлеге сүрәнең төп үзенчәлеге — аңарда Йосыф галәйһиссәләм турында риваять булуы һәм гаилә әгъзаларының берсен башкаларга караганда күбрәк ярату, аларда көнчелек китереп чыгаруын күрсәтә.


Наҗар Нәҗми.
Наҗар Нәҗми, чын исеме Хәбибназар Назмутдин улы Назмутдинов (1918 елның 5 феврале — 1999 елның 6 сентябре) — татар һәм башкорт шагыйре, күренекле сүз остасы, Башкортстанның халык шагыйре.
Ул 1918 елның 5 февралендә Башкортстанның Дүртөйле районы Миңеште авылында туа. 1941 елда фронтка китә, 1946 елда Башкорт Дәүләт педагогика университетын тәмамлый.


Əхмəт Хөсəенов.
Əхмəт Гали улы Хөсəенов ("Әхмәт-бай") — татар меценаты, зур бай.
XVIII гасырда аның бабалары сәүдә белән шөгыльләнә башладганнар, ләкин Əхмəт Хөсəенов атасы, Гали Хөсəенов, бөтен гаилә акчасын югалткан. Əхмəт исә үз хезмәте белән үз ширкәтенә нигез сала.
Əхмəт Хөсəенов акчасына Хөсәения мәчете һәм Хөсәения мәдрәсәсе төзелгән.


Фәния Гайнанова.
Фәния Гариф кызы Гайнанова — татар тәрҗемәчесе, РСФСРның атказанган мәдәният эшлеклесе, СССР Язучылар берлеге әгъзасы (1980 елдан).
Ул 1929 елның 15 ноябрендә Татарстанның Арча районы Олы Әтнә авылында крестьян гаиләсендә туган. Әтнә һәм Яңа Кенәр урта мәктәпләрендә укып ун класс белем алгач, 1946 елда Казанга килә һәм Казан дәүләт университетының татар теле һәм әдәбияты бүлегенә укырга керә. 1951 елда укуын уңышлы тәмамлап, берничә ай шул ук университетның Лобачевский исемендәге фәнни китапханәсендә эшләгәннән сон, Фәния Гайнанова 1952 елның февралендә Татарстан китап нәшриятына эшкә күчә һәм утыз ике елдан артык берөзлексез нәшриятның матур әдәбият редакциясендә редактор һәм өлкән редактор вазифаларын башкара. 1962 елдан ул КПСС әгъзасы.
Фәния Гайнанова укучыларга тәрҗемәче буларак мәгълүм. 1953 елдан башлап аның тәрҗемәсендә чит ил, рус һәм илебездәге башка милләт язучыларының дистәдән артык китаплары басылып чыкты. Алар арасында «Мисыр хикәяләре», Л. Голосницкийның «Үткән заманга сәяхәт» повесте, «Әзәрбайҗан хикәяләре», Жюль Вернның «Капитан Грант балалары» (II кисәк),«Серле утрау», Иван Тургеневның «Язгы сулар» повесте һәм И. Гончаровның «Гыйбрәтле язмыш» («Обыкновенная история») романы тәрҗемәләре аеруча игътибарга лаек. Фәния Гайнанова үзенең тәрҗемәләрендә авторның стилен, язу манерасын-көен тоеп эш итә, оригиналдагы тел-сурәтләү чараларының образлылыгын, эмоциональ көчен ана телебездә мөмкин кадәр тулырак, тәңгәлрәк итеп яңгыратырга тырыша.
Нәшрият редакторы буларак, Фәния Гайнанова татар язучыларының әсәрләрен матбугатка чыгаруда озак еллар буе армый-талмый эшләп килә. Телне, әдәбият тарихын һәм аның бүгенгесен яхшы белү, нечкә әдәби зәвык аңа теге яки бу әсәрнең идея-эстетик кыйммәтен кулъязма хәлендә ук дөрес бәяләргә һәм редакцияләү процессында үзенең конкрет тәкъдимнәре белән авторга ярдәмен күрсәтергә мөмкинлек бирә.
Матбугат өлкәсендәге казанышлары өчен Фәния Гайнанова СССР Министрлар Шурасы каршындагы Матбугат комитетының «Матбугат отличнигы» (1967) дигән значок һәм Татарстан АССР Югары Шурасы Президиумының Почет грамотасы (1957) белән бүләкләнде.


Технология.
Технология (— һөнәр, осталык; — фикер, сәбәп; ысул) — матдә, гайрәт, мәгълүматның үзгәртү чарасы.


Равил Сабиров.
Равил Әкрам улы Сабиров — татар галиме, татар фәне һәм мәдәнияте күренекле эшлеклесе, филология фәннәре кандидаты.
Ул 1965 елның 29 сентябрендә Татарстанның Югары Ослан районы Кызыл Байрак авылында туа.


Юныс Әхмәтҗанов.
Юныс Әхмәтҗан улы Әхмәтҗанов — күренекле татар ашчысы, кулинария буенча күп китаплар авторы.
Юныс Әхмәтҗанов татар милли кулинариясен тирәнтен өйрәнә, татар авыллары буенча рецептлар җыя, үзе күп кенә рецептлар яза.


Канада гимны.
Канада да рәсми рәвештә ике дәүләт теле: инглиз һәм француз телләре. Шуңа күрә гимнның да ике телдәге юрамасы бирелә, ләкин бер гимн икенчесенең тәрҗемәсе булып тормый.


Гали Чокрый.
Гали Чокрый, чын исеме Мөхәммәтгали Габдессалих улы Көеков (1826 елның 8 гыйнвары — 1889 елның 10 декабре) — күренекле татар шагыйре, мәгърифәтче.
Гали Чокрый хәзерге Башкортостанның Тәтешле районы Иске Чокыр авылында мулла гаиләсендә туа. Башлангыч белемне ул Пермь губернасы мәдрәсәсендә ала. 1833—1847 елларда Гали Чокрый Бирск һәм Минзәлә мәдрәсәләрендә укый. 1849—1852 елларда ул Стәрлебаш мәдрәсәсендә белем ала.
1852 елдан башлап, Гали туган авылында мулла вазыйфаларын үти. Дүрт тапкыр Мәккәгә Хаҗ кыла.


Майкоп.
Майкоп () — шәһәр, Адыгея башкаласы. Халык саны — 154,6 мең кеше (2009).


Адыгэ теле.
Адыгэ теле ("түбәнчеркес, көнбатыш-адыг, кяхск") — адыгэларның теле, абхаз-адыгэ (көнбатыш-кавказ) гаиләсенә керә.


Алгебра.
А́лгебра (, «әл-җәбер» — "бәйләнеш", "торгызу" сүзеннән) — математиканың бер бүлеге.
Этимология.
Бу төшенчә беренче тапкыр 825 елда Урта Азия галиме әл-Хәрәзминең хезмәтләрендә очрый.


Тәңречелек.
Тәңречелек — борынгы монголлар һәм төрки халыкларның дини ышанулары. Лев Гумилев бу динне мәҗүси диннәр арасына кертмәгән, ләкин шулай да бу инану үзе белән бер Тәңгерә ышануны күзаллый. Этимологик чыганакларга караганда Тәңре – илаһи күк, яисә илаһлаштырылган күкне аңлата


YouTube.
YouTube ([ˈjuːtjuːb]) — видеоязмалар хостингы, видеоязмаларны карау мөмкинлекләрен бирүче веб-сайт. Кулланучылар төрле видеоязмаларны йөкли, карый һәм алар турында фикер калдыра алалар. Гадилек һәм куллану уңайлыгы өчен YouTube иң популяр видеохостинг булып тора һәм сайтка керүчеләр саны буенча дөньяда өченче урынны тота.


Нәфкать Нигъмәтуллин.
Нәфкать Нигъмәтуллин — татар җырчысы.
Ул 1962 елның 16 ноябрендә Башкортстанның Яңавыл районы Уракай авылында туа. Биш яшеннән ана назын тоюдан мәхрүм булып үсә. Интернатта тәрбияләнеп үсә. Армиядән соң язмыш җилләре аны Казанга китерә. Башта элемтә техникумын тәмамлый. 1984 елда авыл хуҗалыгы институтына укырга керә. Аны тәмамлагач, авыл хуҗалыгы фәнни–тикшеренү институтында эшли. 1987 елда музыкаль белем алу максаты белән училищега керә. Бер үк вакытта «Ялкын», «Якты елга» ансамбльләренә йөри торган була. Хәзер инде Нәфкать Нигъмәтуллин танылган җырчыларның берсе, үз музыкантлары белән чыгышлар ясап йөри. Аның җырлавын җырчы Фидан Гаффаровка охшаталар. Шулай да Нәфкать Нигъмәтуллинның үз репертуары, үз тамашачысы бар. Ул күбрәк моңлы, сагышлы, онытылып барган җырларны халык күңеленә җиткерергә тырыша.


Түнтәр авылы.
Түнтәр авылы — Татарстанның Балтач районында урнашкан татар авылы. XIX гасырда ул Идел-Урал төбәгендә мәдрәсәле һәм иң күренекле татар авылларының берсе саналган.
Тарих.
Түнтәр авылына моннан 400 еллар элек Яңгулдан килгән 6 бертуган: Кушай, Кушандай, Күркә, Яңгырчы, Үкәче, Үтәй нигез сала. Үкәче нәселе шәҗәрәсе Петербургта Риза Фәхретдин мирасында, Малмыжда Мөхәммәткамал Мозаффаров язмаларында, Казанда Тел Әдәбият институтында Мөхәммәтнәҗип хәзрәт язмаларында саклана. Мәскәүдәге Борынгы Актлар Архивында 1747-1764 елгы, Кировта 1795, 1811, 1834, 1858 елгы «Ревизская сказка»ларда дәвам ителә. Авыл халкының 12-14 буынлык шәҗәрәсе бар.
Казан ягыннан килгән Габдеразак хәзрәт Түнтәр мәдрәсәсенә 1730 елларда нигез сала. 40 ел (1730-1770) авыл халкына белем-тәрбия бирә. Өч Түнтәр егетен: Госман, Габделхәмид, Сәгыйтьләрне Дагыстанга муллалыкка укырга җибәрә. Госман хәзрәт остазын алмаштыра (1770-1785). Габделхәмид Мәчкәрәгә урнаша һәм анда мәдрәсә ача.
Сәгыйть хәзрәт Оренбург Каргалысы мәчетендә эшли. Соңарак Габделхәмид һәм Сәгыйть авылга өченче һәм дүртенче имам булып кайталар.
Бишенче имам —Түнтәр егете Мөхәммәтгали Сәйфуллин Бохарада 10 ел белем ала, Тибетта, Әфганстанда, Һиндстанда 5 ел стажировка үтә. 1829 елда авылга кайтып, урта белем бирүче мәдрәсә ача. 1834 елда яңа мәчет төзетә. Гали ишан исеме белән бөтен мөселман дөньясына таныла. Ул ике тапкыр Нәкышбәнди орденына (алтын медальгә) лаек була. Түнтәр мәдрәсәсе бөтен Идел-Уралга таныла. Ул вакытта Бохара янындагы Сарайбҗа китапханәсендә Түнтәр мәдрәсәсен тәмамлаган тулы бер династия китап күчерүче хаттатлар буларак тарихка кереп калган. Гали ишанга Гаяз Исхакый һәм Шиһабетдин Мәрҗани бик зур бәя биргән, язучы Вахит Имамов өстәмә мәгълуматлар тапкан.
Алтынчы имам (1859-1876) Шәмсетдин хәзрәт Хаҗ сәфәрендә вафат була, Истамбулда җирләнә. Җиденче имам Ишмөхәммәт хәзрәт Түнтәр мәдрәсәсенә 42 ел җитәкчелек итә (1876-1919). Ул җәдитчеләр белән зур каршылыкка очрый. Соңгы елларда Ишмөхәммәт хәзрәтнең дин белгече буларак эшчәнлеге өйрәнелде һәм тиешле бәя бирелде. Мәсәлән, Туфан Миңнуллин болай диде: “Ишми ишан дип без аны гомер буе сүктек. Тарих күрсәтте: ул дин сагында булып, татар халкының әхлагын саклау юлында шәһит киткән”.
Сигезенче имам Мөхәммәтнәҗип хәзрәт 1895 елда Түнтәрдә җәдит мәдрәсәсе ача. Ул Шәмсетдин Күлтәси, Фатих Әмирхан белән еш аралаша. 7 ел дәвамында Галимҗан Баруди белән Казанда “Дин һәм әдәп” журналы чыгара.
1911-1912 еларда Малмыж өязенә кергән татар авылларында имамлык итүче указлы 36 мулланың 24 е, ягъни өчтән икесе Түнтәр мәдрәсәсен тәмамлаган. Түнтәр муллалары турында Шиһабетдин Мәрҗани күп язган. Атилла Расих та уңай бәяләгән.
Түнтәр сәүдәгәре Шакир Хәкимов авылда 1905 елда ак таштан мәдрәсә бинасы, әтисе Габделлатыйф Хәкимов 1912 елда кызыл кирпечтән мәдрәсә бинасы һәм икенче мәчетне салдыра. Шакир Хәкимов Бөгелмәдә яши. Шәһәрдә үз акчасына татар класслары өчен бина төзетә, шәһәр халкы өчен парк, ясалма күл, татар зыялылары өчен клуб бинасы салдыра. Бу ике катлы мәһабәт бинада бүген Бөгелмәдә татар мәдәни үзәге эшли. Әтисе Габделлатыйф абзый Уфада салдырган ике манаралы дүртенче мәчет бүген дә халыкка хезмәт итә. Уфада ул 300 шәкертлек 2 катлы мәдрәсә һәм кызлар өчен мәктәп төзетеп, үз акчасына тоткан. Хәкимовлар Уфада Риза Фәхретдин белән еш аралашканнар. Аларга 1911 елда Уфаның Мактаулы гражданнары исеме бирелгән. Хәкимовлар турында галим Равил Үтәбай Кәрими күп эзләнгән, Әмирхан Еники да җылы сүзләр язып калдырган.
Ишмөхәммәт хәзрәтнең улы Габделхәй Динмөхәммәтов татар мәгърифәтчесе һәм балалар язучысы икәне, бер оныгы Җәүдәт Айдаров татар халкының танылган музыканты буларак билгеле. Ул Тукай бүләге иясе, Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе. 1942 елда Лениград блокасында Дмитрий Шостаковичның атаклы Җиденче симфониясен бәрмә уен коралларында башкарган.
Әнә шулай Түнтәр мәдрәсәсе 200 ел дәвамында төбәгебездә иман нуры һәм мәгърифәт нуры таратучы буларак билгеле.


Латыйф Җәләй.
Латыйф Җәләй (1894 елның 17 ноябре — 1966 елның 1 августы) — татар тел галиме, тәнкыйтьче, филология фәннәре докторы, профессор.
Ул 1894 елның 17 ноябрендә элекке Самара губернасы Мәләкәс өязе (хәзерге Ульяновск өлкәсенең Иске Майна районы) Иске Кызылсу авылында ярлы крестьян гаиләсендә туа. Тормыш итү авыр булганлыктан, тугыз яшеннән үк Латыйфка җәй айларында төрле җирләрдә ялланып эшләргә туры килә, ә кышларын ул авылдагы мәхәллә мәктәбендә укый, 1906 елда Мәләкәскә китә һәм андагы мәдрәсәдә укый башлый. 1912 елда Иске Җүрәй авылында ике ел мөгаллим була, аннары Ташкент шәһәрендә йөк ташучы, ипи пешерүче һәм башка яллы эшләрдә була. 1915 елда армиягә алынып фронтка озатыла. 1921 елда Латыйф Җәләйне Самара шәһәрендәге педагогика техникумына татар теле һәм әдәбияты укытучысы итеп күчерәләр. 1924—1925 елларда ул шул ук Самарада ятим балалар йортында мөдир булып эшли. 1925—1928 елларда башта Бозаулык өязе, аннары Самара шәһәре мәгариф бүлегендә инспектор хезмәтен башкара. 1928—1932 елларда мәктәпләрдә тел һәм әдәбият укыта. Шушы чорда Латыйф Җәләйнең әдәби һәм гыйльми иҗат эшчәнлеге башлана. 1929 елда «Туган тел», «Уку китабы» кебек дәреслекләре дөнья күрә.
1932 елда Латыйф Җәләй Самара авыл хуҗалыгы институты каршындагы аспирантурага укырга керә, 1933 елда анда татар теле буенча аспирантура ябылгач, Казанга күчеп, укуын Казан педагогия институты аспирантурасында дәвам иттерә. 1939 елга кадәр шул ук институтның татар теле һәм әдәбияты бүлегендә тел тарихы, тарихи грамматика һәм татар диалектологиясе фәннәрен укыта.
1939 елда Татарстан Тел, әдәбият һәм тарих фәнни–тикшеренү институты ачылгач, Латыйф Җәләйне анда тел секторы мөдире итеп билгелиләр. Монда эшләгәндә ул татар әдәби теле тарихы һәм тарихи грамматикасы буенча күпкырлы гыйльми тикшеренүләр алып бара һәм 1942 елда «Татар теле тарихына карата кайбер материаллар» дигән хезмәте нигезендә кандидатлык диссертациясе яклый.
Латыйф Җәләйнең фәнни эшчәнлеге татар телен төрле аспектларда тирәнтен өйрәнү юнәлешендә бара. «Татар теленең тарихи фонетикасы буенча материаллар», «Татар теленең тарихи морфологиясе», «Татар диалектологиясе», «Татар теленең урта диалекты», «Татар теленең орфоэпик нигезләре» кебек монографик хезмәтләре белән ул татар тел белеменең берничә тармагына нигез салучы киң колачлы галим булып таныла. «Татар теленең урта диалекты» исемле фундаменталь хезмәте өчен аңа 1954 елда филология фәннәре докторы дигән гыйльми дәрәҗә бирелә. Шуннан соң озак та үтми ул профессор исемен ала.
Латыйф Җәләй тел галиме булудан тыш, тәнкыйтьче буларак та билгеле. Аның бу өлкәгә караган 60тан артык мәкаләсе һәм рецензиясе арасында «Тукай телендә фигыльләр», «Совет чоры татар матур әдәбияты теленә бер күзәтү», «Язучылар телен өйрәнү принциплары», «Әдәби тел һәм матур әдәбият теле» һ. б. кебек матур әдәбиятның тел – стиль үзенчәлекләрен өйрәнүгә багышлаган теоретик характердагы мәкаләләрне дә һәм төрле язучыларның иҗатын яисә аерым әсәрләрен анализлаган әдәби тәнкыйть мәкаләләрен дә очратырга мөмкин.
Латыйф Җәләй 1966 елның 1 августында Казанда вафат булды.


Габделфәрт Вәлиев.
Габделфәрт Вәлиев — татар галиме, техник фәннәр докторы, профессор.
Ул 1930 елның 17 ноябрендә Балтач авылында туа. 1948 елда Балтач урта мәктәбен тәмамлый. Күп балалы гаиләдә туган Габделфәрткә тормыш авырлыкларын шактый кичерергә туры килә — мәктәп елларыннан ук колхозда эшли: ат җигеп йөк ташый, көтү көтә, лабогрейка белән урак ура, Казан ит комбинатына терлекләр куа.
1948 елда Габделфәрт Вәлиев Казан химия-технология институтына укырга керә. 1953 елда институтны тәмамлый һәм Мәскәү шәһәре конструкторлык бюроларының берсендә 1958 елга кадәр сынаучы инженер була. 1968 елда Казанга кайтып химия продуктлары фәнни-тикшеренү институтында эшли башлый, озак еллар аның фән һәм техника буенча директор урынбасары була. Диссертация яклап 1967 елда техник фәннәр кандидаты, 1980 елда — техник фәннәр докторы гыйльми дәрәҗәсе ала. 1982 елдан — профессор. 1990 елдан — Русия Федерациясенең ракета-артиллерия фәннәре академиясенең мөхбир-әгъзасы.
Габделфәрт Вәлиев 450дән артык нәшер ителгән фәнни хезмәтләр, уйлап табу патентлары авторы. Күп эшләре чит илләргә дә сатылган һәм илебез казнасына зур керем бирә.
Габделфәрт Вәлиевкә 1976 елда югарыда телгә алынган хезмәтләре өчен СССРның Дәүләт премиясе бирелде. 1980 елда Татарстанның атказанган фән һәм техника эшлеклесе, 1988 елда РСФСРның атказанган машина төзүчесе исемнәренә лаек булды. 1976 елда Хезмәт Кызыл Байрагы, 1979 елда «Почет билгесе» орденнары белән бүләкләнде.


Авыл җирлеге.
Авыл җирлеге () — гомуми территория белән бәйләнгән берничә (яки бер генә) авыл торак пунктлары (поселоклар, авыллар). Бу торак пунктларда җирле үзидарәне халык турыдан-туры һәм (яки) сайлау һәм башка җирле үзидарә органнары аша башкара. Авыл җирлеге муниципаль район эченә керә.
Авыл җирлеге — Русиядә муниципаль реформа белән кертелгән муниципаль берәмлекнең бер төре. Советлар вакытындагы сельсоветка туры килә. Авыл җирлегендә идарә үзәге була.


Евровидение 2011.
«Евровидение 2011» җыр бәйгесе — 2011 елның 10 маеннан башлап 14 маена кадәр Алманиядә узачак 56нчы «Евровидение» бәйгесе. Алманиягә җиңүне «Satellite» (Юлдаш) җыры белән Лена Майер-Ландрут китерде.


Муниципаль район.
Муниципаль район ("җирле үзидарәле район") — гомуми территория белән бәйләнгән берничә шәһәр, авыл җирлекләре һәм, мөмкин булганча, җирлекара территорияләрне берләштерүче муниципаль берәмлек.


Шәһәр җирлеге.
Шәһәр җирлеге () — җирле үзидарәне халык турыдан-туры һәм (яки) сайлау һәм башка җирле үзидарә органнары аша башкару белән шәһәр яки поселок. Шәһәр округы булмаган шәһәр җирлекләре муниципаль район эченә керәләр.
Шәһәр җирлеге — Русиядә муниципаль реформа белән кертелгән муниципаль берәмлекнең бер төре.


Шәһәр округы.
Шәһәр округы ("шәһәр даирәсе") — муниципаль район эченә кермәгән шәһәр җирлеге, аның җирле үзидарә органнары җирлек хокуларына да, муниципаль район хокукларына да ия булалар.


Муниципаль берәмлек.
Муниципаль берәмлек — җирле үзидарәне халык турыдан-туры һәм (яки) сайлау һәм башка җирле үзидарә органнары аша башкару белән яши торган территория.


Федерация әһәмияте шәһәренең шәһәрэче территориясе.
Шәһәрләрнең шәһәрэче территорияләре — 2006 елдан бирле Мәскәү һәм Санкт-Петербург федерация әһәмияте шәһәрләре эчендә муниципаль берәмлекнең төре.
Шәһәрнең шәһәрэче территориясе — җирле үзидарәне халык турыдан-туры һәм (яки) сайлау һәм башка җирле үзидарә органнары аша башкару белән үзидарәле муниципаль берәмлек.
Мәскәүдә 125 шәһәрнең шәһәрэче территориясе, ә Санкт-Петербургта — 111 шәһәрнең шәһәрэче территориясе бар.
2006 елдан бирле башка шәһәрләрнең шәһәрэче муниципаль берәмлекләр юкка чыктылар.


Федерация әһәмияте шәһәре.
Федерация әһәмияте шәһәре — Русия Федерациясенең 83 субъектыннан икесе — Мәскәү һәм Санкт-Петербург федерация әһәмияте шәһәрләре дип санала.
Бу ике субъектның башка субъектлардан аермасы үзенчәлекле җирле үзидарәне оештыруда гыйбарәт тора. Федерация әһәмияте шәһәреләренең эчендә шәһәрэче муниципаль берәмлекләр оештырганнар. Мәскәүдә 125 шәһәрнең шәһәрэче территориясе, ә Санкт-Петербургта — 111 шәһәрнең шәһәрэче территориясе оештырган. Бу ике шәһәр үзләре муниципаль берәмлекләр булып тормыйлар.


Җирле үзидарә.
Җирле үзидарә — шушы территория бөтен халык мәнфәгатьлареннән чыгарып, җирле әһәмиятле сорауларны мөстәкыйль чишенүе, муниципаль милекне идарә итүе тәэмин итү гражданнарның эшчәнлеге һәм оештыру системасы.


Төркия референдумы, 2010.
Вилаятләр буенча референдум нәтиҗәләре Яшел — әйе, кызыл — юк
Төркия референдумы 2010 — 2010 елның 12 сентябрендә Төркиядә барган референдум. Референдумда ил конституциясендәге кайбер маддәләрне үзгәртү мәсьәләсе тәкъдим ителде.
Референдум пакетында конституциядәге 26 маддәне үзгәртү карала. Шулай ук Аурупа Берлеге таләпләренә җавап биргән кайбер демократия төшенчәләрен дә кертү соравы карала.
Референдумда "әйе" дип әйтергә Төркиянең АК партиясе чакыра.
Нәтиҗәләр.
Нәтиҗәләр буенча халыкның күпчелеге конституциягә үзгәртүләрне хуплады. Төркия халкының 21,788,272 кешесе (57.88%) әйе дип җавап бирде. 15,855,041 кеше (42.12%) юк дип әйтте. Референдумда 73.71% кеше катнашты.


Искәндәр Сәйфуллин.
Искәндәр Фоат улы Сәйфуллин (1955 елның 25 июлендә Казанда туды) — татар архитекторы, Кол Шәриф мәчете проекты авторларының берсе.
1972 елда ул Казан архитектура төзелеш университетына укырга керә, 1974 елда Мәскәү архитектура институтына күчә, 1978 елда аны тәмамлый.
Казан Кирмәнендә Кол Шәриф мәчетен торгызу идеясе авторларының берсе. Аны проектлау эшендә катнаша. Моның өчен 2007 елда ул Тукай премиясенә тәкъдим ителә, ләкин премия аңа бирелми.


Facebook.
"Facebook" () — Марк Цукерберг тарафыннан 2004 елда нигезләнгән социаль челтәр. Шушы сайт ярдәмендә, 23 яшендәге Марк Цукерберг - дөньяның беренче миллиардерлары рәтенә керә.
Беренче вакытларда сайтка бары Гарвард университеты мөгаллимнәренә генә керергә мөмкин була, аннан соң башка Бостон университет студентларына да бу мөмкинлек ачыла. 2006 елның сентябрененнән башлап сайт электрон почталары булган барлык кулланучылар өчен дә ачыла. 2010 елның 21 июленә карата Facebook сәхифәсендә якынча 500 миллион кулланучы теркәлгән була. Шуның өстенә 2010 елның апрель аена сайтның уникаль кулланучылар саны 540 млн, каралган битләр саны — 570 млрд җитә.
2009 елда Facebook сәхифәсенең кереме 700 млн АКШ доллары тәшкил итә.


Ураза гаете, 1431.
Ураза гаете, 1431 — Хиҗри тәкъвиме буенча 1431 елда билгеләнгән Ураза гаете. Милади тәкъвиме буенча ул 2010 елның 9 сентябренә туры килгән. Кайбер илләрдә исә бәйрәм 10 сентябрь көнне билгеләнгән.
Татарстан.
Пәнҗешәмбе көненә туры килгән бәйрәм вакытында иртән Казан мәчетләренә меңнәрчә кеше гает намазына килде. Казанның үзәк мәчете Кол Шәрифкә һәр елдагыча 5 меңнән артык мөселман җыелды.
Бәйрәмне Татарстан мөфтие Госман Исхакый алып барды. Кол Шәриф мәчетендә барган бәйрәмне Татарстан — Яңа гасыр телекомпаниясе трансляцияде.


18 ноябрь.
18 ноябрь — Милади тәкъвимендә унберенче айның унсигезенче көне. Ел ахырына кадәр 43 көн кала.


Булат Солтанбәков.
Булат Фәйзрахман улы Солтанбәков — күренекле татар галиме, тарихчы, Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре, Татарстанның атказанган фән эшлеклесе.
Ул 1928 елның 18 ноябрендә Казан шәһәрендә дөньяга килә. Казан дәүләт педагогика институтын тәмамлап, тарих фәннәре кандидаты исемен ала, профессор дәрәҗәсенә ирешә. 1947 елдан гади урта мәктәптә укытучы булып эшли, 1954—1961 елда Татар обкомында мәктәп һәм фән оешмаларының инструкторы, 1961—1981 елда Казан дәүләт педагогика институтында проректор, доцент вазифаларын башкара. 1981—1989 елларда Казан консерваториясендә җитәкче, 1989—1991 елларда Казан дәүләт университетында доцент, 1991—1993 елларда – ИПКРОда кафедра җитәкчесе.


Наилә Гәрәева.
Наилә Хәким кызы Гәрәева — Камал театры артисткасы.
Ул 1940 елның 18 ноябрендә Казанда Хәким абый белән Рәгъвә апа гаиләсендә өченче бала булып дөньяга килә. Хәким абый хәрби чекист булып хезмәт итсә дә, нечкә күңелле, музыка, театр, рәсем сәнгатенә һәм әдәбиятка гашыйк кеше була. Өч баласын да әдәбиятлы, сәнгатьле һәм мәдәниятлы итеп тәрбияләү теләге белән өендә бик бай китапханә булдыра. Гомере буе кинематография системасында эшләгән әниләре дә музыка серләренә тирәнрәк төшенү өчен аларны махсус музыка мәктәбенә укырга бирә. Рус мәктәбен тәмамлагач, Наилә театр сәхнәсенә тартыла һәм театр училищесына укырга керә.
Наилә Гәрәева сәхнәгә театр яшь актрисаларга мохтаҗ чагында килә. Беренче тапкыр 1960 елда Хәй Вахитның «Беренче мәхәббәт» спектаклендәге яшьлек дәрте белән иҗат иткән 18 яшьлек Рәхилә роле белән үк театр йолдызына әверелә. Бер-бер артлы Чыңгыз Айтматовның «Гүзәлем - Әсәл», Ш. Хөсәеновның «Зөбәйдә - адәм баласы»нда – Зөбәйдә, Хәй Вахитның «Рәхим итегез» пьесасында – Зәйтүнә образларын иҗат итә. Мәскәүдәге Щепкин исемендәге театр студиясен тәмамлаган бер төркем яшьләр кайтып төшкәндә, Наилә Гәрәева инде сәхнәдә ныклы, ышанычлы, кыю адымнар белән атлаучы танылган актриса була.
Иңнәренә канат куеп, яңа образларны аңлап иҗат итәргә ярдәм биргән режиссер Рифкать Бикчәнтәевның күңелен дә Наилә, мөгаен, парлы рольләр уйнаганда артык кыю, горур кыз буларак яулагандыр. Үзе режиссерлык иткән һәр спектакльгә Наиләне ул нәкъ менә үзен иркен тотучы “башкисәр” кыз рольләренә сайлый. Ике йөрәк – Наилә белән Рифкать кавышкач, 1962 елда Фәритләре туа. Сәхнәдән бушаган вакытларын тулысынча бишектәге Фәриткә багышлап, бергәләп яңа рольләр өстендә эшлисе заманда гаилә нигезе какшый башлый, бәхет пыяласы да тиз уала. 15 ел дәвамында төп геройларны уйнап сәхнәнең гел үзәгендә кайнаган Наиләнең иҗат эшчәнлегенә дә кара пәрдә “ябыла”, ул сәхнәдә үз урынын югалта.
Театр училищесын тәмамлап, югары режиссерлык белеме алу өчен Мәскәүгә юл тоткан улы Фәритнең труппага режиссер булып кайтуын зур түземсезлек белән көтә ана. 7 ел буена иҗат бәхетен каплаган пәрдәләрне Наилә ханым Гәрәева теш-тырнагы белән тырышып–тырмашып “ерта”, эзли торгач, югалткан нечкә хисләрне тоемлап таба. Сәхнәдә кабаттан Пьер Бомаршеның “Шаушулы көн”ендә - Сюзанна, Туфан Миңнуллинның “Шәҗәрә”сендә Сәлимә Сәетбәкова, Э. Де-Филиппоның “Гаугалы гаилә”сендә Мэли, Мансур Гыйләҗевның “Бичура”сында Күршекәй булып яшәрә, яшьни, театр күгендә якты йолдыз булып тагын да югарырак атыла. “Әни килде” спектаклендә әни ролен уйнаганы өчен ул “1999 елның хатын-кыз ролен иң яхшы башкаручысы” исеменә лаек була.


Сәвия Әкбәрова.
Сәвия Габделхәй кызы Әкбәрова — татар галиме, биология фәннәре кандидаты.
Ул 1956 елның 18 ноябрендә Яңгул авылында туган. 1974 елда Яңгул урта мәктәбен тәмамлый һәм укуын Казан ветеринария институтында дәвам итә. 1980 елда институтны тәмамлап, акушерство кафедрасында өлкән лаборант булып эшли башлый, 1985 елдан – кафедраара лабораториянең өлкән фәнни хезмәткәре, 1990—2000 елларда — анатомия кафедрасы ассистенты.
Сәвия Әкбәрова 2000 елда кандидатлык диссертациясе яклап биология фәннәре кандидаты гыйльми дәрәҗәсе ала. Бүгенге көндә Казан ветеринария медицинасы академиясенең анатомия кафедрасында өлкән укытучы булып эшли. Аның нәшер ителгән утыздан артык фәнни хезмәте һәм методик эшләнмәләре бар.
2000 елда «Ел ассистенты» конкурсында җиңеп, аның беренче дәрәҗә дипломы белән бүләкләнде.


Шон О’Кейси.
Шон О’Кейси (ирл. "Seán Ó Cathasaigh", ингл. "Seán O'Casey", 1880 елның 30 марты — 1964 елның 18 сентябре) — күренекле ирланд драматургы.


FriendFeed.
FriendFeed — социаль челтәрләр, блоглар, микроблоглар һәм башка сервисларны үз эченә алучы агрегатор. FriendFeed сәхифәсенә дүрт кеше нигез сала, болар: Брет Тайлор, Джим Норрис, Павел Бакхейт һәм Санджив Сингх, моңа кадәр алар Google ширкәтендә эшләгәннәр.
2009 елның 14 июнендә бу сервисны Иранда куллану мөмкинчелеге булмый, бу президент сайлауларындагы тәртипсезлекләр аркасында була.
2009 елның 10 августында Facebook Inc ширкәте тарафыннан бу сервисны сатып алу турында игълан ителә FriendFeed 15 миллионов АКШ доллар чиста акча белән һәм 32,5 миллион Facebook Inc. акцияләре хисабына сатып алына


19 ноябрь.
19 ноябрь — Милади тәкъвимендә унберенче айның унтугызынчы көне. Ел ахырына кадәр 42 көн кала.


Үзбәк теле.
Үзбәк теле ("O‘zbek tili, Ўзбек тили", гарәп. ئۇزبېك تیلى яки "O’zbekcha", "Ўзбекча") — төрки тел, Үзбәкстанның дәүләт теле. Төрле чыганаклар буенча дөньяяда үзбәк телендә сөйләшүчеләр саны 21 миллионнан башлап 25 миллионга кадәр. Күбесенчә Үзбәкстанда таралган, шулай ук Кыргызстан, Әфганстан, Казакъстан, Таҗикстан, Русия, Төрекмәнстан кебек илләрдә киң таралган.
Грамматик һәм лексик яктан үзбәк теленә иң якын телләр дип уйгыр телен атап була.
Сылтамалар.
*


Никосия.
Никоси́я яки Лефкосия (;) — Кипр Республикасы һәм танылмаган Төньяк Кипр Төрек Җөмһүриятенең башкаласы. Педиэос елгасында Кипр утравының үзәк өлешендә урнашкан. Халык саны 313 400 кеше (2009 ел). Халыкара аэропорт 1974 елда ябылган һәм хәзерге вакытта БМО буфер зонасына керә.
Тарих.
Борынгы заманда хәзерге Никосия җирендә Ледра дип аталган шәһәр-дәүләт булган. Ул якынча б.э.к. 1000 еллар тирәсендә салына дип фаразлана. Ул Ассирия патшасы Асархаддонга ясак түләүче шәһәр буларак б.э.к. 672 елда искә алына.
1974 елда төрек гаскәрләренең басып керүе нәтиҗәсендә шәһәр ике өлешкә бүленгән (төрек һәм грек өлешләре).


İstiklâl Marşı (LAT).
İstiklâl Marşı ul Törkiäneñ milli köye. Mehmet Akif Ersoy tarafından yazılğan süzläre 1921. yılnıñ 12. Martında räsmi qabul itelde. Süzlärne saylağanda 724 şiğer qarap çıqqannar. Şiğergä üz köyen 24 komposer täqdim itkän wä 1924. yılda Ali Rıfat Çağatay'ın köye saylanğan ide. Bu köy 1930. yılına qädär qullanılğan, şul çaqtan Osman Zeki Üngör'nıñ köye ilä almaşındı.
Päräwezdä.
Milli köye


Төрекмән теле.
Төрекмән теле – Төрекмәнстан милли теле, ул төрки телләрнең угыз төркеменә керә. Аны Төрекмәнстан, Иран, Әфганстан, Төркия, Гыйрак, Каракалпакстан, Таҗикстан, Казахстан, Үзбәкстан һәм Россиянең Ставрополь крае территориясендә кулланалар.


Кыргыз теле.
Кыргыз теле (кыргыз тили, قىرعىز تئلى) Кыргызстан милли теле, ул төрки телләрнең кыпчак төркеменә керә. Аны Кыргызстан, Кытай, Русия, Таҗикстан, Үзбәкстан, Казахстан территорияләрендә кулланалар. 1928 елга хәтле гарәп әлифбасы, 1928 елдан 1940 елга хәтле латин әлифбасы кулланылышта була. Хәзерге вакытта кирилл әлифбасы кулланыла.


Одноклассники.ru.
Однокла́ссники.ru — социаль пәрәвез, "Classmates.com" сәхифәсенең рус аналогы; сыйныфташларны, беренче курс укучыларын берләштерү өчен кулланыла. Бу проект 2006 елның 4 мартында барлыкка килә. Проектның авторы — Альберт Попков.
Әлеге сәхифә Русия интернетының иң популяр урыннарын алып тора, 14—55 яшьлек кулланучылар арасында ул шулай ук алдынгылар рәтендә тора (әлеге мәгълүмат 2009 елның июль ае өчен бирелә). Сәхифә тарафыннан үткәрелгән исәпләүләр нәтиҗәсендә, 2010 елның февраленә 45 миллион сайтта теркәлгән кулланучы була, сәхифәне тәүлектә карап чыгучылар саны — 10 млн тәшкил итә.


Тәтеш районы.
Тәтеш районы — Татарстан районы.


Лениногорск районы.
Лениногорск районы — Татарстанның көнчыгышындагы район.


Гөлназ Абдуллаева.
Гөлназ Рөстәм кызы Абдуллаева — татар артисткасы, Мирхәйдәр Фәйзи исемендәге Оренбур татар дәүләт драма театрының яшь артисты.
Ул татар театры дөньясында танылган Абдуллаевлар гаиләсендә 1980 елда, Әлмәт шәһәрендә дөньяга килгән. Әтисе – Рөстәм Әбдрәшит улы, Оренбур татар театрының сәнгать җитәкчесе, әнисе — Люция Каюм кызы, Русиянең атказанган артисты.
Булачак артист урта белемне Оренбурда ала, аннан Оренбур педагогия университетында укый, узган ел гына шәһәрнең Ростроповичлар исемендәге сәнгать институтының театр факультетын тәмамлый.
Хәзер инде Оренбур татар театрының Гөлназга булган өметләре дә аның гомере белән бергә өзелде: ул юл фаҗигасендә һәлак булды.


20 ноябрь.
20 ноябрь — Милади тәкъвимендә унберенче айның егерменче көне. Ел ахырына кадәр 41 көн кала.


Вәдүт Мифтах.
Вәдүт Кәшшаф улы Мифтахов — татар шагыйре.
Ул хәзерге 1915 елның 20 ноябрендә Татарстанның Сарман районы Яхшы Каран авылында туа. Сарманда җидееллык белем алганнан соң, Лубян урман хуҗалыгы техникумын тәмамлый. Казан педагогика институтында югары белем алгач, Питрәч районының Шәле урта мәктәбендә укытучы булып эшли. Иҗат эше белән дә шөгыльләнә.
Аның беренче шигырьләре матбугатта 1934 елда күренә башлый. 1939 елда “Җырла, җир” дигән беренче шигъри җыентыгы, бераздан “Ятим малай турында әкият” дигән поэмасы дөнья күрә. Бөек Ватан сугышы башлануга фронтка китә. Тула өлкәсендә барган каты сугышлар вакытында 1942 елда һәлак була. Аны Рыдань авылы янындагы туганнар каберлегенә күмәләр.
Ул фронтта да иҗат эшен туктатмый. Аның шул чордагы иҗатының кайбер үрнәкләре 1956 елда басылып чыккан «Җыр һаман яңгырый» (төзүчеләре Әбрар Кәримуллин, Нил Юзиев) дигән китабында тупланган.


Ренат Ибраһимов.
Ренат Ислам улы Ибраһимов — татар җырчысы, Татарстанның һәм Русиянең халык артисты, Г.Тукай исемендәге премия лауреаты.
Биография.
Ул 1947 елның 20 ноябрендә Украина ССРында, Львов шәһәрендә туа. Музыка мәктәбендә домра классында белем ала, кечкенәдән үк классик арияләр һәм җырларны җырлап үсә. Уналты яшеннән үзешчән эстрада оркестрында җырлап йөри. Казан дәүләт консерваториясендә икееллык әзерләү бүлегендә укыганнан соң, вокал бүлегенә укырга керә. М.Җәлил исемендәге татар дәүләт опера һәм драма театрында эшли, эстрадада да чыгышлар ясый. Төрле конкурсларда лауреат исемен ала.
Ренат Ибраһимов Мәскәү шәһәрендә яшәп иҗат эше белән шөгыльләнә. Җырчының исеме төрле чит илләрдә дә билгеле, еш кына ул чыгышлар белән гастрольләргә йөри. Җырлаудан тыш, Ренат Ибраһимов шигырьләр дә яза, җырлар иҗат итә.


Сәйфи Кудаш.
Сәйфи Кудаш, тулы исеме Сәйфи Фаттах улы Кудашев — татар шагыйре.
Ул 1894 елның 21 нояберендә Башкортстанның Кләш авылында, хәзер Чишмә районы, крәстиян гаиләсендә туа. Уфадагы «Галия» мәдрәсәсендә укый. Казакъстанда укытучы булып эшли. 1913 елда Габдулла Тукай һәм Мәҗит Гафури йогынтысында яза башлый.


Хәниф Кәрим.
Хәниф Кәрим (25 июль, 1910 ел — 26 август, 1983 ел) — башкорт шагыйре.
Ул 1910 елның 25 июлендә Башкортстанның Кыйгы районы Үрге Кыйгы авылында туып үсә.
Мәктәптән соң Уфада халык мәгарифе институтында белем ала. Гәзитләрдә төрле вазыйфаларда эшли. Бөек Ватан сугышында катнашып, аннан исән кайткач, 13 ел дәвамында Башкортстан Язучылар берлегенең җаваплы сәркатибе була.
Хәниф Кәрим әдәби иҗат җимешләрен 1930 елда ук бастыра башлый. Төрле елларда егермедән артык җыентыгы дөнья күрә. Рус шагыйрьләре әсәрләрен тәрҗемә итү өлкәсендә зур эш башкара.


Җәүдәт Ильясов.
Җәүдәт Хәсән улы Ильясов — татар, башкорт, рус, үзбәк телләрендә иҗат иткән совет язучысы.
Тарихи романнар, очерклар, шигырьләр, повестьлар авторы буларак билгеле.


Олы Әтнә.
Олы Әтнә (рус. "Большая Атня") — Татарстанда урнашкан авыл, Әтнә районы административ үзәге.
Авыл Казан ханлыгы чорында нигезләнгән.


Индус Таһиров.
Индус Таһиров (1936 ел, 24 май, ТАССР, Лениногорск районы, Иске Шөгер) - тарих фәннәре докторы, профессор, Татарстан ФА академигы, сәясәтче.
Тормыш юлы.
Әлмәт шәһәрендә урта мәктәп бетерә, 1963 елда КДУның тарих һәм филология факультетын, 1966 елда КДУ аспирантурасын тәмамлый. 1966 елдан башлап укыта. 1967 елда диссертация яклап (Казанда совет хакимияте урнашуның үзенчәлекләре анализлана), тарих фәннәре кандидаты була. 1979 елда исә докторлык диссертациясен яклый. 1980 елдан профессор, КДУ тарих кафедрасы мөдире. Татарстан Республикасы халык депутаты, 1995 елда Татарстан Республикасы Дәүләт Советы депутаты, 1992 елның июль аенда беренче Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты рәисе буларак, 1997 елда икенче конгресста яңадан шул ук урынга сайлана.


Азәрбайҗан теле.
Азәрбайҗан теле ("Azərbaycan dili, Азәрбајҹан дили") — Азәрбайҗаннарның милли теле, ул төрки телләрнең угыз төркеменә керә.


Хунну.
Хунну (шулай ук "сөннәр") — б. э. к. 9 гасырдан ук кытай чыганакларыннан мәгълүм булган төрки телле күчмә кабиләләр. "Хунну" монгол теленнән тәрҗемәдә кешеләр, халык дигәнне аңлата. Б. э. к. 9 гасырларда хунну хәзерге Үзәк Монголия һәм Төньяк Кытайда яшәгәннәр. Вакытлар үтү белән, аларда ыруглык-кабилә мөнәсәбәтләре үзгәреп, б. э. к. 2 гасырда Модэ ярымфеодаль дәүләт оеша. Тагын вакыт үтү белән дәүләт икегә ярыла.


Түбән Кама районы.
Түбән Кама районы — Татарстандагы муниципаль район.


Яңа Чишмә районы.
Яңа Чишмә районы — Татарстандагы муниципаль район.


Ютазы районы.
Ютазы муниципаль районы ("Ютазы районы",) — Татарстандагы муниципаль район.


Татарстан муниципаль берәмлекләре.
__NOTOC__
Татарстан Республикасы муниципаль берәмлекләре — республиканың шәһәр округлары, муниципаль районнары һәм районнар эчендәге шәһәр (шәһәрләр, шәһәр тибындагы поселоклар) һәм авыл җирлекләре.


Шарлавык.
a> – дөньядагы иң биек шарлавык. Аның биеклеге 979 метр тәшкил итә
Шарлавык — елга суының елгадагы киртәгә очрап, аннан агып төшү күренеше.
Дөньядагы иң биек шарлавык – Эйнджел шарлавыгы, ул Көньяк Америкада урнашкан (Венесуэла).
Дөньядагы иң көчле шарлавыклар – Бразилия һәм Аргентина чигендә урнашкан Игуасу шарлавыгы, Африкадагы Замбези елгасындагы Виктория шарлавыгы, Төньяк Америкадагы Ниагара шарлавыгы.


Тыва теле.
Тыва теле () – нигездә Тыва республикасында яшәүче тываларның теле. Төрки телләргә керә.
Сөйләшүчеләр саны якынча 264 мең кеше.
Тел коды тув, tyv (ISO 639).
Употребление.
Тывада көндәлек тормышта киң кулланыла, тыва телендә китаплар, гәзитләр, телевизион программалар чыгарыла.
Әлифба.
1930 елга кадәр иске монгол әлифбасы, аннары латин алфавиты кулланыла. Бүгенге көндә язу кирилл әлифбасына нигезләнгән.


Уйгур теле.
Уйгу́р теле (кирил. "Уйғурчә" яки "Уйғур тили"; "ئۇيغۇر تىلى" яки "ئۇيغۇرچە";, пиньинь Wéiwú'ěryǔ) — уйгурларның теле. Төрки телләр гаиләсенә керә. Сөйләшүчеләр саны якынча 9 млн. кеше.
Үзбәк теле белән берлектә төрки телләрнең уйгур төркеменә керә.


Каракалпак теле.
Каракалпа́к теле ("Қарақалпақ тили, Qaraqalpaq tili") — каракалпаклар теле, Үзбәкстанга керүче Каракалпакия автоном республикасының рәсми теле.
Каракалпак теле казакъ, комык, татар, башкорт телләре белән беррәттән төрки телләрнең кыпчак төркеменә керә. Лескикасы буенча казакъ теле аңа иң якын тел буларак санала.


Нугай теле.
Нуга́й теле — нигездә Ставрополь крае, Дагстан, Карачай-Чиркәсия, Әстерхан өлкәсендә яшәүче нугайларның теле. Сөйләшүчеләр саны якынча 90 000 кеше. Төрки телләрнең кыпчак төркеменә керә. Ногай телендә «Шоьл тавысы» һәм «Ногай давысы» гәзитләре чыга.
Әлифба.
1928 елга кадәр кулланылышта гарәп әлифбасы була, соңрак латин әлифбасы, 1938 елдан – кириллица.


Мельбурн.
Ме́льбурн (//, шулай ук) — зурлыгы буенча Австралиянең икенче шәһәре, Виктория штаты үзәге.
Шәһәр илнең мәдәни, икътисадый, сәнәгый мәркәзләренең берсе. Мельбурнны шулай ук дәүләтнең «"мәдәни һәм спорт башкаласы"» дип атыйлар. Шулай ук шәһәр архитектура үзенчәлекләре белән мәшһүр.


Көньяк Алтай теле.
"Алтай теле бите монда юнәлтә. Бәлки, сез Төньяк Алтай теле турында мәкаләсен эзлисез."
Кө́ньяк Алта́й теле́ (ягъни алтай теле) — ике тау-алтай теленең берсе, алтайларның төп теле. Алтай җөмһүриятенең рәсми теле. 1948 елгача ойрот теле дип аталган.
Тасвирлама.
Элеккедән көньяк- һәм төнья-алтай телләре бер тел - алтай теле дип саналган. Ләкин, хәзерге заман төрки телләр квалификациясе буенча, алар ике аерым тел булып саналалар. Хәлне рәсми рәвештә аерым көньяк һәм төньяк сөйләмнәрне Рәсәйнең әзсанлы халыкларның (кумандин, челкан һәм тубалар) аерым телләре итеп тану катлауландыра.
Бөтенрәсәй 2002 ел халык санын алу мәгълүматлары буенча, Рәсәйдә 65 534 кеше алтай телен белүләре турында әйтә. Бәяләүләр буенча, аларның ун меңе төньяк-алтай сөйләмнәрендә, ә калганы көньяк-алтайныкында сөйли, шул ук вакытта аларның күбесе алтай-кижи сөйләмендә. Кайбер мәгълүматлар буенча, 2 % алтайлар гына алтай телендә ирекле сөйләшә..
Һәрбер сөйләмне ничә кеше белүе турында төгәл мәгълүмат юк. Якынча бәяләүләр буенча, соңгы өч сөйләмнең һәркайсысында 3 мең тирәсе кеше сөйләшә. Башкалар төп алтай телендә сөйлиләр.
Кытайда Канас күле янында, сөйләшүчеләр теленгитлар һәм синцзян кыргызларына максималь якын булган, көньяк-алтай теленә якын диалектлар очрый.
«-z-» урынына интервокаль «-j-» булуы сәбәпле, көньяк-алтай теленең хакас телләренә керүе шикле, ул кыргыз-кыпчак теле булырга кирәк.
Имлялары өстәмә хәрефләре белән кириллица ниезендә. 1840 еллардан кириллица нигезендәге имля үсеш ала, ә 1928-1938 елларда латин имлясы кулланыла, ә аннан соң яңадан кириллица.
XIX гасырның язма һәйкәлләре - алтай-ойротларны христианлаштыру вакытында булдырылган инҗил текстларының, изгеләр кыйссалары, догалыкларның тәрҗемәләре. 1869 елда Казанда алтай теленең төгәл грамматикасы басыла; 1884 елда - сүзлеге. В развитии литературного языка сыграло роль творчество писателя-просветителя М. В. Чевалкова.
Әдәби тел алтай диалектына нигезләнә. Октябрь инкыйлабына кадәр, әдәби тел, хәзерге вакытта региональ әдәби тел функциясен башкаручы, телеут диалекты үзенчәлекләренә нигезләнгән.
Алтай телендә «Алтайдыҥ чолмоны» газиты чыгарыла


Габдрәшит Ибраһимов.
Габдрәшит Ибраһимов (1857 ел, 23 апрель, Тубыл вилаяте, Тара шәһәре (хәзер Омск өлкәсендә) - 1944 ел, 17 август, Токио, Япония) - татар сәясәтчесе, дин әһеле.
Тормыш юлы.
1857 елның 23 апрелендә (иске стиль) Тубыл вилаятенең Тара шәһәрендә (хәзер Омск өлкәсендә) дин әһеле гаиләсендә дөньяга килә. Аның әтисе Гомәр хәзрәт җиде буын ахуннар нәселеннән була, әнисе Гафифә абыстай да Себердә данлыклы мәгърифәтче һәм җәмәгать эшлеклесе Фазыл Тынкачевлар нәселеннән була. Габдрәшит Ибраһимов башлангыч дини белемне Себер мәдрәсәләрендә – Уыш авылында (1866), Әлмәндә (1867-1871), Яңавыл-Төмәндә (1872-1876) һәм Казан төбәгендәге Кышкар мәдрәсәсендә (1877) ала. Шушы вакыт эчендә ул империя төрмәләрен дә, ятимлек ачысын, акчасызлык газабын да татып өлгерә. 1879-1884 елларда ул Мәдинә шәһәрендә төпле дини белем ала, Коръән-хафиз булып чыга, 1885-1892 елларда туган шәһәре Тарада имам-хатыйп һәм мөдәррис булып тора, 1892-1895 елларда Уфадагы Үзәк Диния нәзәратында баш казый вазыйфасын башкара, мөфти югында айлар буена аның урынына да кала.
Шушы чорда Габдрәшит Ибраһимов дөньяга сәяси күзлектән карый башлый, ул Россия империясендә яшәүче төрки-мөселманнарның хокуксызлыгын күрә, моннан чыгу юлларын эзли башлый. Шуңа күрә, Уфа Диния нәзәратында баш казый һәм мөфти вазыйфаларын башкарганда, ул мөселманнарның хокукларын яклап Петербургка, Россия эчке эшләр һәм мәгариф министрлыкларына хәтле барып җитә. Әмма Габдрәшит Ибраһимовның бу сәяси активлыгын патша хакимияте дә, аңа хезмәт итүче дин әһелләре дә кабул итми, нәтиҗәдә, акыл иясен кысырыклау, үз араларыннан этеп чыгару, эзәрлекләүләр башлана. Тормышына куркыныч янау сәбәпле, Габдрәшит Ибраһимов 1895 елда Россиядән китәргә мәҗбүр була, ул башта Төркиягә барып урнаша, аннан аның дөнья тирәли беренче сәяхәте башлана. Галәм тирәли өч елга сузылган бу сәяхәтендә Габдрәшит Ибраһимов Мисырда, Хиҗазда, Фәләстиндә, Италия, Австрия, Франция, Болгария, Сербиядә, Кавказда, Урта Азиядә, Төркестанда, Япониядә, һәм, әлбәттә, Төркиядә була. Бу сәяхәтнең төп максаты – дөнья халыклары, бигрәк тә, мөселман илләре белән танышу, аларга Россиядә бер хокуксыз яшәүче төрки-мөселманнар турында хәбәр җиткерү, татар бәйсезлеге һәм ислам берлеге өчен көрәштә юлдашлар табу, соңыннан болар хакында язып чыгу була.
Беренче әсәрләре.
1895 елны Истанбулда Габдрәшит Ибраһимовның беренче мәҗмугалары дөнья күрә, алар – “Ливаул Хәмд” һәм “Чулпан йолдызы” китап-брошюралары. Беренчесендә ул Россиядә татарларны урыслаштыру сәясәте алып барылуны фаш итә, милләттәшләрен Төркиягә һиҗрәт кылырга чакыра. Китап тиз арада бөтен Россия буйлап тарала һәм 1897 елгы Россиядә халык саны алуга нык комачау итә. Шушы китап сәбәпле, 19 гасыр ахырында һәм 20 гасыр башында 70 мең татар Россиядән Төркиягә күчеп китәләр. Бүген дә күпчелеге себер татарларыннан торган Бөгередәлек авылы халкы бирегә якташлары Габдрәшит Ибраһимов чакыруы буенча йөз ел элек Омски губернасыннан күчеп килгән булалар һәм хәзер дә биредә аны олылап, “Бабай” дип атап йөртәләр.
Габдрәшит Ибраһимовның 1895 елда Истанбулда, соңрак Петербургта да басылып чыккан икенче китабы – “Чулпан йолдызы” брошюрасы Россия хакимиятен тагы да зур борчуга сала, чөнки ул биредә беренче тапкыр чын татар тарихын, татарлар арасында ислам дине таралу тарихын яза, урысларның татарларга каршы гасырлар буе алып барган юк итү сәясәтен фаш итә, милләттәшләрен патша самодержавиясенә каршы көрәшкә өнди. Бу китап тиз арада Россиядә тыелган китаплар исемлегенә кертелә, әмма шуңа карамастан, ул бөтен төрки-мөселманнарның, бигрәк тә, татар шәкертләренең өстәл китабына әйләнә.
Эзәрлекләү һәм кысу никадәр зур булса да, Габдрәшит Ибраһимов Россиядә калган төрки-мөселманнар белән арасын өзеп бетерми, ул гына да түгел, вакыты-вакыты белән Петербургка кайтып, фикердәшләре белән анда милли һәм дини газета-журналлар чыгаруга ирешә. Габдрәшит Ибраһимовны, хакыйкый рәвештә, Россиядә беренче татар матбугатына нигез салучы, дияргә була. Чөнки 1900 елны ул Петербургта “Миръат” (”Көзге”) дип аталган журнал-альманах чыгара башлый, аның 9 ел эчендә Петербургта – 16, Казанда 6 саны дөнья күрә. Бу мәҗмугасында Габдрәшит Ибраһимов мөселман-татарларның эчке дөньясына, аларда гыйлемгә мәхәббәт тәрбияләүгә, хатын-кызлар мәсьәләсенә, әхлакка зур игътибар бирә, мәгърифәтчелекне алгы планга чыгара. Шулай ук аның дөнья тирәли сәяхәте турында язмалары соңрак “Аләми Ислам” китабында дөнья күрә. 1900 елда Габдрәшит Ибраһимовның Мисырда, аноним рәвештә, “Русиядә мөселманнар яки татар кавеменең тарихы” дип аталган китабын бастыруы да билгеле.
Япония.
Егерменче гасыр башында, ягъни, 1900-1903 елларда Габдрәшит Ибраһимовның берничә тапкыр Япониягә барып чыгуы да билгеле. Әйткәнебезчә, Габдрәшит Ибраһимов татарларның хокуклары өчен Россиягә каршы көрәштә юлдашлар эзли, аны шулай ук япон халкының исламга карата җылы мөнәсәбәте дә бирегә тарта. Әмма патша хакимияте дә йоклап ятмый, алар төрки-мөселманнарны яклап, Россиягә каршы пропаганда алып барган Габдрәшит Ибраһимовны эзенә басып эзәрлекли баралар һәм япон хөкүмәтеннән аны тотып бирүне таләп итәләр. Шушы басымга түзә алмыйча, япон хөкүмәте Габдрәшит Ибраһимовны илдән чыгарып җибәрергә мәҗбүр була, ул Төркиягә кайтып урнаша һәм Россия империясенә каршы эшчәнлеген дәвам итә. Нәтиҗәдә, Россия хөкүмәте Габдрәшит Ибраһимовны Төркиядән дә кудыруга ирешә, һәм ул чикне үтүгә, кулларына богау салып, 1904 елның август башында Одесса төрмәсенә утыртып куялар, әмма мөселманнарның таләпләренә түзә алмыйча, ике атнадан аны төрмәдән азат итәләр.
1905 елгы инкыйлаб.
Россиянең японнардан хурлыклы рәвештә җиңелүе, илдә башланган революцион процесслар татар зыялыларын, шул исәптән, Габдрәшит Ибраһимовны да рухландырып җибәрә һәм милләт хокуклары өчен көрәштә яңа юллар эзләүгә этәрә. Дөнья күргән Габдрәшит Ибраһимов милләтнең хокукларын шушы илнең парламентларына үтеп кереп якларга, дигән фикергә килә һәм Россиядә беренче мөселман партиясен төзү эшенә керешә. Одесса төрмәсеннән ул туп-туры Казанга кайта, аннан Петербургка юнәлә, мөселман-татар партиясе төзү максаты белән, Касыйм, Чистай, Уфа, Пермь, Троицки, Кызылъярда (Петропавел), Иж-Бубыйда була, шулай ук Петербургта Кавказ һәм Кырымнан килгән вәкилләрне кабул итә. Нәтиҗәдә, Габдрәшит Ибраһимовның гаять зур тырышлыгы белән, 1905 елның августында Түбән Новгородта “Иттифак әл-мөслимин” партиясенең беренче корылтае була, 1906 елның гыйнварында Петербург шәһәрендә икенче корылтае, шул ук елның августында өченче корылтае уздырыла. Идел-Урал, Кавказ, Кырым, Урта Азия һәм Себер мөселманнары, тарихта беренче тапкыр, үз максат һәм таләпләрен уртак программага салып, милләтләрнең хокукларын яклап империягә каршы сәяси юл белән көрәш башлыйлар. Нәтиҗәдә, алар берничә чакырылыш Дәүләт Думасына үз депутатларын уздыра алалар, мөселманнарның, шул исәптән, татарларның да проблемалары дәүләт дәрәҗәсендә яңгыраш таба.
Габдрәшит Ибраһимов бу елларда Россия мөселманнары арасында бик зур сәяси, милли һәм дини эшчәнлек алып бара, берсеннән-берсе эчтәлекле газеталар чыгара. Әйтик, 1905 елны ул Петербургта атналык татарча “Өлфәт”газетасын чыгара башлый, аның 85 саны дөнья күрә, шуннан соң аны патша хакимияте яба. 1906 елны Габдрәшит Ибраһимов гарәп телендә “Әл-Термиз” газетасын чыгара, аның исә утыз саны дөнья күрә, монысын да патша хакимияте ябып куя, чөнки бу газеталарның икесендә дә мөселманнарны берләшергә, татарларны үз хокуклары өчен көрәшергә чакырулар була. Моннан соң да әле Габдрәшит Ибраһимов туктап калмый, казах байлары ярдәмендә, казах талибәләре өчен “Сиркә” (”Рәхбәр”) дип аталган газета чыгара, ул да ябылгач, 1907 елның апрелендә атналык әдәби-сәяси “Нәҗәт” (”Котылу”) дип аталган газета чыгара, әмма ул нибары бер генә сан чыгып кала, мөхәррирне кулга алырга, дигән әмер килә. Бу – Россиядә бар милли азчылыкка, бар яктылыкка, мәгърифәтчелеккә каршы кара реакция еллары башланган чор була...
Россиядә аз булса да демократия булып алган бу елларда Габдрәшит Ибраһимов үзенең “Автономия яки идарәи мөхтәрият” дип аталган хезмәтен, “Тәрҗемәи хәлем” һәм “Мең дә бер хәдис шәрхе” китапларын чыгарып өлгерә. Аның “Автономия яки идарәи мөхтәрият” дип аталган китабы 1905 елны Петербург шәһәрендә дөнья күрә, ул үз эченә авторның “Өлфәт” газетасында чыккан мәкаләләрен һәм яңа хезмәтләрен ала. Бу хезмәтендә Габдрәшит Ибраһимов, татар милли сәясәтчеләреннән беренче булып, Россиянең дәүләт төзелеше структурасына үзгәрешләр кертергә чакыра, ягъни, рус булмаган халыкларга, автономия рәвешендә булса да, үз дәүләти берәмлекләрен төзү кирәклеген әйтә. Ул заман өчен бу бик кыю һәм яңа фикер булып тора, соңыннан ул “Иттифак әл-мөслимин” партиясе программасында да чагылыш таба.
“Тәрҗемәи хәлем” китабы исә 1905-1907 еллар арасында дөнья күргән булырга тиеш, чөнки шуннан соң Габдрәшит Ибраһимовның типографиясе ябыла. Бу әсәр бик самими рухта язылган, анда җан тетрәткеч вакыйгалар, ятимлек газаплары тасвирланган, шулай ук кыскача Себер тарихы һәм авторның нәсел шәҗәрәсе дә бирелгән. Бу әсәр буенча тарихны гына түгел, вакыйгаларга мөнәсәбәте илә, Габдрәшит Ибраһимовның иманлы холык-фигылен дә яхшы өйрәнергә мөмкин. Әсәр камил әдәби татар телендә, бүген дә укылырлык һәм тәэсирле итеп язылган. Шунысы куанычлы, 2001 елда бу китап Казан шәһәрендә яңадан басылып чыкты һәм укучылар өчен зур бүләк булды.
Россиядән китүе.
Шул ук чорда Петербургта басылып чыккан “Мең дә бер хәдис шәрхе” китабы төрек генералы Арифбәйнең шул исемдәге хезмәтенең тәрҗемәсе булып тора, әмма ул Габдрәшит Ибраһимовның заманга туры килерлек аңлатмалары белән баетылган була. Аларда Габдрәшит Ибраһимов дөньяда исламга карата нинди кысу барганлыгын, Россиядә яшәүче мөселман халыкларының хокуксызлыгын, көчләп чукындыру һәм урыслаштыру сәясәтен фаш итә, халыкны җиһадка чакыра. Шунысын да әйтергә кирәк, бу китап патша хакимияте тарафыннан шунда ук тыелган хезмәтләр исемлегенә кертелә һәм Габдрәшит Ибраһимовны эзәрлекләүләр тагы да көчәя төшә. Китапка арест салына, Габдрәшит Ибраһимовны бер елга төрмәгә ябырга, дигән карар чыгарыла. Шулай итеп, милләт, дин дип йөреп сакалы агарган, инде ике тапкыр Россия төрмәләрендә утырып чыккан 50 яшьлек Габдрәшит Ибраһимовның баш очында тагы богау чыңнары яңгырый башлый. Һәм ул бу кара реакция елларында Россиядән китеп торырга була, 1908 елның көзендә Казан, Уфа, Чиләбеләр аша башта – Кызылъярга, аннан Себер шәһәрләре Омски, Томски, Өркеткә килә, шуннан исә Монголия аша Кытай, Япониягә дә барып җитә.
Шунысын да әйтергә кирәк, Япониядә Габдрәшит Ибраһимовны бик зурлап кабул итәләр, аның алдында иң дәрәҗәле кешеләрнең - императорларның, министрларның, зыялыларның ишекләре ачыла. Габдрәшит Ибраһимовка Япония буенча сәяхәт итәргә тулы мөмкинлек бирәләр, ул биредә тугандаш япон халкының тормышын өйрәнә, үзе дә аларга Россия әсирлегендә калган татарлар турында сөйли. Габдрәшит Ибраһимовның киң эрудициясе, акылы, иманы японнарны да таң калдыра, биредә тиз арада аның фикердәшләре тупланып өлгерә. Габдрәшит Ибраһимовның тырышлыгы белән биредә күп кенә японнар, шул исәптән, хөкүмәт кешеләре дә ислам динен кабул итәләр, нәтиҗәдә, 1909 елда биредә беренче мөселман җәмәгатьләре төзелә, “Азия-Гикай” дип аталган Япония мөселманнары ассамблеясе оештырыла, аның җитәкчесе итеп япон мөселманы Әбүбәкер Охара сайлап куела. Шул ук 1909 елны Габдрәшит Ибраһимов Токио шәһәрендә мәчет салырга рөхсәт ала.
Шунысын да әйтеп үтәргә кирәк, үзенең Япониягә сәяхәтен Габдрәшит Ибраһимов мәкалә һәм хәбәрләр рәвешендә язып, почта белән юлдан ук Казанга җибәреп бара, аларны улы Мөнир “Бәянел-хак” газетасында бастырып чыгара. 1909 елда исә шушы мәкаләләрне туплап, Казанда Габдрәшит Ибраһимовның “Дәүре галәм” дип аталган китабы басылып чыга, аны бар халык яратып кабул итә. (Соңыннан бу китап, 92 ел үткәннән соң, Казанда да басылып чыга.) Габдрәшит Ибраһимов, 1909 елның җәендә, Хаҗ кылу максаты белән, Япониядән китәргә мәҗбүр була һәм аңа яңадан 1933 елда гына әйләнеп кайта, инде мәңгегә дип кайта...
Хаҗ сәяхәте.
Хаҗга Габдрәшит Ибраһимов айлар буе бара, юлында Кореяда, Кытайда, Сингапурда, Һиндстанда туктап, мөселманнар белән очрашулар уздыра, аларның тормышларын өйрәнә, Россиядә калган татарлар турында сөйли. 1910 елны ул Хиҗазга килеп җитә, Хаҗ кыла, аннан Бәйрүт, Сүрияләр аша Төркиягә килә. Габдрәшит Ибраһимов бу сәяхәте турында да җентекләп язып бара, нәтиҗәдә, “20 гасыр башында ислам дөньясы вә Япониядә мөселманнар” дип аталган, дин һәм тарих буенча энциклопедия булырлык китап туа, ул 1911-1913 елларда Истанбулда басылып чыга, аннан 1987 елны аны Төркиядә яңадан бастырып чыгаралар. Бу китап 1991 елны япон теленә тәрҗемә итеп тә чыгарылды, 2003 елны тулыландырып, Төркиядә тагы дөнья күрде. Габдрәшит Ибраһимовның “20 гасыр башында ислам дөньясы, чин вә Һиндстанда исламият” дип аталган китабы да шушы елларда Төркиядә басылып чыга, анда автор Төркестан, Себер, Монголия, Маньчжурия, Япония, Корея, Сингапур, Индонезия, Һинд уртауларында һәм гарәп илләрендә ислам диненең торышын җентекләп яза. Бу китаплар икесе дә энциклопедиягә тиң хезмәтләр.
Төркиягә килүе.
Шулай итеп, Габдрәшит Ибраһимов 1910 елда Төркиягә килә һәм аның тормышында иң актив чорларның берсе башлана. Бу чорда Төркия үзе дә кайнап тора, анда яңа карашлы милли сәясәтчеләр барлыкка килә, төрек иленә эчке һәм тышкы һөҗүмнәргә каршы торырлык яңа идеяләр һәм яңа көчләр кирәк була. Танылган милли һәм дин сәясәтче Габдрәшит Ибраһимов, үзенең ислам һәм төрки берлеге идеясе белән, бу чордагы Төркия сәясәтенә бик туры килә, һәм ул башы-аягы белән шушы көрәш дөньясына чума. Ул, һәрвакыттагыча, үзенең эшен халык алдында лекцияләр укудан, ягъни, мәгърифәтчелектән башлый, Төркия буйлап йөргәндә, илдә һәм дөньяда барган сәяси вәзгыятьне аңлата, кешеләрне төрек-ислам берлегенә чакыра. Бу чорда Габдрәшит Ибраһимов төрек зыялылары белән тагы да нык якыная, алар белән берлектә, “Төрек Йорты”, “Төрек сүзе” журналларын чыгаруда катнаша, үзе исә “Мөселманнарның танышмасы” (1910) һәм “Ислам дөньясы” (1911) газеталарын чыгара. Бу эшендә аңа бигрәк тә Осман Җүди, Муса Бигиев нык ярдәм итәләр. Бу газеталарда Россия мөселманнарының хәле белән бергә, Балкан сугышы вакыйгалары да киң яктыртыла, алар аша Габдрәшит Ибраһимов мөселманнарны Төркияне яклап җиһад кылырга чакыра, бу фикерен Япония, Кытай, Һиндстан, Малайзия һәм башка илләрдә яшәүче мөселманарга да җиткерә. Ул язып кына калмый, шушы изге максатны халыкка җиткерү өчен, 1912 елда Көнбатыш Төркестанда, Әфганстанда, Һиндстанда һәм Хиҗазда була, кайда да мөселманнарны дөнья империализмына каршы берләшергә чакыра. Гомумән, Габдрәшит Ибраһимов бу чорда Госманлы империясенең бәйсезлеге һәм хәлифәтне саклап калу өчен идеология фронтында арысланнарча көрәшә, бәлки шушы хезмәтләре өчендер, аңа 1913 елның 23 октябрендә Төркия ватандашлыгы бирелә.
Госманлы дәүләтенең, хәлифәтнең күз алдында җимерелеп баруын, аны төрле яктан дөнья империализмы талавын Габдрәшит Ибраһимов бик авыр кичерә, һәм, яше шактый олы булуга карамастан, итальяннар Ливияне басып алгач, Мисыр аша яшеренеп, шунда чыгып китә. Биредә ул биш ай буе итальяннарга каршы көрәшүче төрек гаскәре арасында була, аларны үзенең ялкынлы чыгышлары, сүнмәс идеясе белән рухландыра, Истанбулга кайткач исә бу хакта конференцияләр уздыра һәм мәкаләләр яза. Шул ук вакытта Габдрәшит Ибраһимов Россиядә, урыс коллыгында калган милләттәшләрен дә онытмый, 1912 елны Истанбулда “Россиядә яшәүче төрки-татар мөселманнарның хокукларын яклау” комитеты төзи, аларның хокукларын яклап, Аурупа илләренә мөрәҗәгать итә башлый. Шунысын да әйтергә кирәк, Габдрәшит Ибраһимов татарларның хокукларын яклап, Аурупа илләренә мөрәҗәгать итүче беренче милли сәясәтче булгандыр, мөгаен. Ул язып кына калмый, шул мөрәҗәгатьләре белән Аурупага үзе дә чыгып китә. Әйтик, 1915 елда аның, Йосыф Акчура һәм тагы берничә иптәше белән берлектә, Россиядә яшәүче төрки-мөселманнарның хокукларын яклап, Софиягә, Венага, Берлинга һәм Цюрихка барганлыгы билгеле. Ул гына да түгел, Габдрәшит Ибраһимов җитәкчелегендәге бу хокук яклаучылар төркеме, Россиядә яшәүче төрки халыкларны яклауларын сорап, Америка президенты Вудро Вильсонга да мөрәҗәгать итә, аңа, “Россия төркиләрен юкка чыгудан коткарыгыз!” дип телеграмма суга.
Беренче Бөтендөнья сугышы.
Беренче Бөтендөнья сугышы башлангач, Габдрәшит Ибраһимов алманнарга әсирлеккә төшкән татар-башкортлар язмышы турында да кайгырта башлый, Әнвәр Пашаның фатыйхасы һәм немецларның рөхсәте белән, ул 1915 елда Берлинга чыгып китә. Ул Берлиннан ерак булмаган Зоссен хәрби әсирләр лагерында мәчеттә имам вазыйфаларын үти, татар-башкорт хәрби әсирләре белән сөйләшүләр алып бара, аларны Төркиягә кайтып, дөнья империализмына каршы сугышырга өнди. Габдрәшит Ибраһимов 1916 елда, милләттәше Галимҗан Идриси белән берлектә, татар-башкорт әсирләре өчен “Җиһад-и ислам” газетасы да чыгара, анда да ул мөселманнарны берләшергә чакыра, Төркияне яклап, дөнья империализмына каршы изге сугышка күтәрелергә өнди. Габдрәшит Ибраһимовның бу чакырулары татар-башкорт әсирләренә тәэсир итми калмый, аларның бер өлеше, аерым полк булып, Төркиягә кайтып китә, Гыйракта инглизләргә каршы сугышларда катнаша, күп югалтулар кичерә, исән калган татар-башкортлар соңыннан Төркиядә һәм Япониядә урнашып калалар, араларында яңадан Россиягә кайтучылары да була. Татар-башкорт хәрби әсирләреннән торган 2 мең кешелек бу полк Төркия тарихына “Азия таборы” булып кереп кала.
1917 елгы инкыйлаб.
1917 ел Россия тарихына гына түгел, Габдрәшит Ибраһимовның үз тормышына да зур үзгәрешләр алып килә. Күпчелек татар зыялылары кебек, ул да февраль революциясен шатланып каршы ала, ниһаять, патшаны бәреп төшергәннән соң, татар халкына да ирек килер, дип өметләнә. Шул нисбәттән, Габдрәшит Ибраһимов татарларның хокукларын яклау буенча Аурупада зур эшчәнлек җәелдереп җибәрә, Стокгольмга килә, Германиядә була, Лозаннада хокук яклаучыларның конференциясендә катнаша, анда Россиядә изелеп яшәүче халыкларның проблемаларын күтәреп чыга. 1917 елны ул гаиләсен дә Берлинга алып килә, бу чорда аның Тарага кайтып, татарларны азатлыкка өндәп йөрүе билгеле.
1918-1922 елларда Габдрәшит Ибраһимов яңадан Россиягә кайта, татарларны, революцион форсаттан файдаланып, үз хокуклары өчен көрәшергә өнди. Аның Россиядәге бу чоры турында төрле фикерләр ишетергә мөмкин, Габдрәшит Ибраһимовны Ленин белән очрашкан, большевикларның идеясен яклап чыккан, дип тә сөйлиләр. Безнең кулыбызда моңа дәлилләр булмаса да, бу хәлне мөмкин эш, дип саныйбыз, чөнки ул елларда, чарасыз калган татар халкы һәм аның зыялылары, Россиядә теләсә нинди үзгәрешкә дә риза булганнар, шушы шартларда да татарлар өчен нидер эшләп калырга тырышканнар. Әмма Габдрәшит Ибраһимов бик тиз большевикларның кемлеген аңлап ала, чөнки илдә акларга һәм кызылларга бүленеп кан кою, ачлык, мәхшәр башлана. Ул арада ревком, “качкан һәм кире кайткан” буржуазияне хисапка ала башлый, милләтемә хезмәт итәм, дип илгә кайткан Габдрәшит Ибраһимов та шул кара исемлеккә эләгә. 1921 ел башында Тара шәһәрендә ЧК төзелә, алар дин әһелләрен, татар байларын һәм милли зыялыларны судсыз-нисез үтерә һәм җәзалый башлыйлар. Шушы хәлләрне үз күзләре белән күргән Габдрәшит Ибраһимов, 1922 елны, 65 яшендә, туган илен, Себерне мәңгелеккә ташлап китәргә мәҗбүр була. Соңыннан исә, аның исеме белән дә бәйләп, 1937 елда Омски өлкәсендәге мөселман-татарларга каршы җинаять эше ачыла, аларны “Милли Шура” дип аталган контрреволюцион оешма эшчәнлегендә гаеплиләр һәм 40 татарны атып үтерәләр, сигезен унар елга хөкем итәләр...
Төркиягә, аннары яңадан Япониягә китүе.
Габдрәшит Ибраһимов исә үзенә таныш Себер юлы аша башта – Кытайга, аннан Шәркый Төркестанга килеп чыга, монда да туктаусыз татар-уйгыр халкын, казахларны милли азатлык өчен көрәшкә өнди, төрек-ислам берлегенә чакыра. Аннан соң ул Төркиягә кайта, чөнки гаиләсен дә 1918 елда ук Бөгередәлек авылына, милләттәшләре янына күчергән була. Габдрәшит Ибраһимов башта Истанбулда яши, аннан 1924 елларда Бөгередәлеккә күчеп килә, чөнки Истанбулда элеккеге төркичеләргә, бигрәк тә Габдрәшит Ибраһимов торган “Иттихади тәррәкый” партиясе әгъзаларына яшәү авырлашкан вакыт була. Габдрәшит Ибраһимов Бөгередәлектә дә күзәтү астында тора, 1929 елда ул бик авырлык белән Урта Азиягә чыгарга рөхсәт ала һәм анда бераз булганнан соң, тагы Япониягә юнәлә. Бу чорда ул Япониядә чыгучы “Яңа япон мөхбире” газетасы белән дә актив хезмәттәшлек итә, анда мәкаләләрен бастыра.
Төркиядә калган гаиләсенең авыр хәле аны яңадан 1929 елның ахырында Бөгередәлеккә кайтырга мәҗбүр итә. 1930 елда Габдрәшит Ибраһимов Мисырда конференциядә катнаша, Төркиягә кайткач, анда ясаган чыгышы өчен аны Измирдә тотып алып, 25 маддә буенча сорау алалар, алга таба чит илләргә чыгып йөрүне тыялар. Ул арада 1931 елны Берлинда, “Яңа милли юл” журналының 2нче санында Гаяз Исхакиның “Коммунист хаҗи” дип аталган мәкаләсе басылып чыга, ул анда Габдрәшит Ибраһимовны советларга сатылуда гаепли. Бу сүзләр ил башлыкларына хәтле барып ирешә, әле кайчан гына Төркия өчен җиһад игълан иткән Габдрәшит Ибраһимовны берьюлы коммунистлыкта, динчелектә һәм милләтчелектә гаепли башлыйлар. Әлбәттә, бу сәбәп кенә була, дөреслектә исә төрек-ислам берлеге идеологы булган Габдрәшит Ибраһимов ул чорда илдә алып барылган сәясәткә туры килми, киресенчә, үзенең чыгышлары белән аңа комачау итә башлый. Нәтиҗәдә, төрек дуслары ярдәмендә, 1933 елның ноябрендә ул паром белән Мисырга кача, аннан Хиҗаз, Һиндстан, Шанхайлар аша Япониягә килеп җитә. Әмма Төркиянең җәзасы аны биредә дә куып җитә – Габдрәшит Ибраһимовны, 1935 елның 8 августында, Төркия кануннарын бозганы өчен, Төркия ватандашлыгыннан мәхрүм итәләр...
Ә Япония Габдрәшит Ибраһимовны кочак җәеп каршы ала, ул биредә императорлар һәм принцлар, министрлар һәм генераллар, япон зыялылар белән эш йөртә, төрки-мөселманнарның лидерына әйләнә. Аны Токиода яңа ачылган Җәмигъ мәчетнең имамы итеп куялар, хәтирәләрен язып барырга, эш кәгазьләрен тәртиптә тотарга махсус япон сәркәтибе билгелиләр, ил буенча ислам динен пропагандаларга бөтен мөмкинлекләрне тудыралар. Бу елларда Габдрәшит Ибраһимов мәгърифәтчелек, дәреслекләр язу һәм бастыру белән дә актив шөгыльләнә, әйтик, Габделхәй Корбангалиев оештырган “Матбагаи исламия” нәшриятында аның “Татар нәхүе” һәм “Татар сарфы” дәреслекләре басылып чыгуы билгеле. Нәтиҗәдә, Габдрәшит Ибраһимовның бу юнәлештә туктаусыз эшчәнлеге һәм абруе сәбәпле, 1939 елда Япония парламенты ислам динен илдә рәсми дин буларак таный. Габдрәшит Ибраһимов шулай ук япон дәреслекләренә исламият һәм төрки халыклар турында яңа бүлекләр керттерүгә ирешә, моңа кадәр ул китаплар шактый ялгыш белән чыккан була. Габдрәшит Ибраһимов ярдәмендә, аның укыту һәм аңлатулары сәбәпле, бу чорда күп кенә японнар ислам динен кабул итәләр, алар арасында зур хәрбиләр, интеллигенция вәкилләре дә шактый була.
Ул шулай ук гасыр башында үзе төзегән “Азия-Гикай” җәмгыятен яңадан торгыза, аның ярдәмендә Малайзия, Индонезия, Һиндстанда яшәүче мөселманнарны милли азатлык көрәшенә әзерли. Бу чорда Габдрәшит Ибраһимов “азиячелек” теориясе өстендә дә нык эшли, Евразия халыкларын Япония тирәсендә, ислам байрагы астында тупларга хыяллана. Бу хәлләр Американы нык борчуга салганлыгы да билгеле, Габдрәшит Ибраһимовның Япониядә ислам дине таратуы турында Америка архивларында яшерен материаллар бүген дә саклана. Кайбер галимнәрнең язуынча, бу елларда Япониядә бер миллионга якын мөселман яшәгән, Аурупа илләре дә Япониядә ислам диненең шундый зур куәт белән таралуына борчылганнар, моны ислам белән берләшкән “сары хәвеф” дип атаганнар.
Габдрәшит Ибраһимов Япониядәге 1944 елның 17 августында, 87 яшьтә Токио шәһәрендә вафат була, кабере Токиода.


Теоретик механика.
Теоретик механика — механик хәрәкәтнең гомуми кануннарын һәм материаль җисемнәрнең үзара тәэсир итешүен өйрәнүче фән. Физиканың бер өлеше була торып, ул аксиоматик нигезле аерым бер фән буларак аерылып чыга һәм техникада киң кулланылыш тапканга күрә зур үсеш ала.


Мәрьям Рахманкулова.
Мәрьям Рахманкулова — татар җырчысы, опера артисты, композитор, җәмәгать эшлеклесе.
Ул 1901 елның 23 ноябрендә Казанда туа. Рахманкуловаларның күп балалы гаиләсендә музыка коралларында уйнау, бергәләп җырлау гадәти күренеш була. Мәрьямнең абыйсы Солтан мандолинада уйнаганда, аңа энеләре һәм сеңелләре дә кушыла — берсе скрипкага, икенчесе мандолинага, өченчесе гармун тавышына охшатып көйли башлый. Әйтерсең өйдә оркестр уйный. Бу йортка Габдулла Тукай да бик еш килә. Мәрьям аның шигырьләрен яттан укый, аңа «Зиләйлүк», «Анам кабере», «Туган тел» шигырьләрен көйләп, җырлап күрсәтә. Ул гомере буе Тукай шәхесен һәм аның иҗатын яратып яши.
Габдулла Тукай, халык иҗатының искиткеч кыйммәтле хәзинә булуын әйтеп, болай дип яза: «Халык җырлары бабаларыбыз тарафыннан калдырылган иң кадерле вә иң бәһале мирастыр... Халык җырларының шулай җәүһәр вә якутлардан да кыйммәтле бер нәрсә булганы өчен дә аларга әһәмият бирергә кирәк. Аларны югалтмаска, иҗтиһат итәргә кирәк». Мәрьям Рахманкулова шагыйрьнең бу сүзләрен үзенә васыять итә.
Мәрьям Рахманкулова әле бик яшь, бала гына булуына карамастан, алдынгы яшьләрнең әдәбият һәм музыка кичәләренә җырларга чакырыла башлый. Зәңгәр күзле, сары чәчле, ак йөзле яшь кенә кызның «Тәфтиләү», «Кара урман», «Тәзкирә», «Салкын чишмә» көйләрен җырлавы күпләрне сокландыра. Әнисе Мәрьямне кызлар мәктәбенә бирә. Кызлар мәктәбе мөдире Фатыйха Аитова тырыш, зирәк, акыллы укучы Мәрьямгә бик тиз игътибар итә, киләчәктә аны үз мәктәбенең мөгаллимәсе итәргә җыена. Ләкин Фатыйха Аитовага Мәрьямнең төрле кичәләрдә җырлавы әдәпсезлек булып тоела. Шуны сәбәп итеп, кызны мәктәптән читләштерә. Мәстүрә апаның күп тапкырлар ялварып үтенүләреннән соң гына Мәрьямгә яңадан мәктәпкә йөрергә рөхсәт ителә. Фатыйха ханым аның халык алдына чыгып җырлавын катгый тыя, кичләрен рус гимназиясе курсларына йөрергә куша. Мәрьям ике җирдә укый, өйдә калфак, кәләпүшләр чигә. Ләкин күңеле һаман җырга, моңга тартыла. 1916 елның көзендә ул кызлар мәктәбеннән бөтенләйгә китә, яңадан җырлый башлый. Шушы елдан башлап аның тормышы музыкага багышлана.
1930 елда Мәрьям Рахманкулова Мәскәүдә үткәрелгән сәнгать бәйрәмендә катнаша. Бу бәйрәмдә аның җырлавын беренче мәртәбә пластинкага язалар. Ул анда татар халык көйләрен һәм «Наемщик» музыкаль драмасыннан Гөлйөзем ариясен башкара.
1934—1938 елларда Мәрьям Рахманкулова Мәскәү консерваториясе каршындагы татар опера студиясендә укый. Монда аның талантының моңарчы күрелмәгән тагын бер ягы — музыка язу сәләте ачыла. Ул композиция буенча да дәресләр ала, музыкаль әсәрләр иҗат итә башлый.
1939 елның 17 июнендә Татар опера һәм балет театры ачыла. Шушы көннән башлап Мәрьям Рахманкулова татар операсының җыр башкару белән уенны бергә оста бәйли белгән күренекле артисты булып таныла. Ул Нәҗип Җиһановның Әхмәт Фәйзи либреттосына язган «Качкын» операсында — Бикә, Муса Җәлил белән зур иҗади дуслыкта язылган «Алтынчәч»тә — Тугзак, Җәүдәт Фәйзинең «Башмагым» музыкаль комедиясендә Җиһан, француз композиторы Ж. Бизеның «Кармен» операсында төп рольне — ирек сөючән, ялкынлы чегән кызы Карменны башкара.
Татарстанның халык артисты Мәрьям Рахманкулованың татар музыкасы сәнгате өлкәсендә күрсәткән уңышлары халык ихтирамына һәм дәүләт бүләкләренә лаек булды.
Ул 1990 елның 9 февралендә Казанда вафат була.


«Rayan» törkeme.
«Rayan» törkeme — İslam tematikalı cırlarnı cırlağan tatar muzıkal törkeme. Törkem ike cırçıdan tora — Azat Adiev häm Wäli Fäzliäxmätov. Törkem 2009 yılda barlıqqa kilde.
Solistlar bioğrafiäläre.
Wäli Fäzliäxmätov 1983 yılnıñ 21 fevralendä Başqortstannıñ Neftekama şähärendä tua. Dingä yaqtı qaraş balaçaqtan uq tärbiälände. Neftekamada urta mäktäp beterde, maşina tözü texnikumında uqıdı. Şul waqıtta mädäni çaralarda qatnaştı. Studentlarnıñ küp bäyrämnärendä cırladı. Berara talant barlığın añlağaç texnikumnı uqıp betermiçä, Qazanğa kitte. Tatarstan başqalasında muzıkal mäktäpkä kerde. Soñaraq «Qazan yegetläre» törkemendä cırlıy başlıy.
Azat — Aqsubay rayonı Yaña İbray awılı yegete. Mäktäpne tämamlağaç Qazannıñ mädäniät häm sänğät universitetına uqırğa kerde. Student waqıtta «Qazan yegetläre» ütkärgän kastingka kilep, şulay törkem äğzası da bulıp kitte. Biş yäştän cırlap, ğarmunda uynap üste.
Törkem iseme.
«Rayan» — cännättä uraza totuçılar öçen genä kerergä röxsät birelgän işekneñ iseme. Törkem isä 2009 yılnıñ Ramazan ayında tözelde.


Ирек Мортазин.
Ирек Минзәки улы Мортазин (1964 ел, 5 апрель, ТАССР, Саба районы) — журналист һәм блогчы, сәяси активист. Татарстан Республикасы президентының пресса үзәгенең элекке җитәкчесе (1999 - 2002).
Ирек Мортазин эше.
2008 елның 12 сентябрендә Ирек Мортазин үз блогында Татарстан президенты Минтимер Шәймиевнең үлеме турында хәбәр урнаштыра. Минтимер Шәймиев шул ук елның декабрь аенда яла яккан өчен Тикшерү комитетына гариза тапшыра. 2009 елның август аенда мәхкәмә бу эшне карап үтә һәм Ирек Мортазинга гаепләү карары чыгара. Ул бер ел һәм тугыз айга ирегеннән мәхрүм ителү җәзасына хөкем ителә.


Михаил Худяков.
Михаил Худяков (1894 ел, 15 сентябрь, Вятка губерниясе, Малмыж шәһәре - 1936 ел, 12 декабрь) - күренекле рус тарихчысы, археолог, этнограф, фольклорчы.
Биография.
Рус сәүдәгәре гаиләсендә туа. Казан классик гимназиясендә, аннары КДУның тарих бүлегендә укый. Укыган чакта ук Идел буе халыкларының тарихы һәм этнографиясе белән кызыксына башлый.
1919 - 1925 елларда Казан музееның археология бүлегенең мөдире була. 1918 елда Малмыжда Тарих җәмгыяте кора һәм Кузебай Герд ярдәмендә халык иҗаты әсәрләрен, удмурт һәм мари халыкларының төрле риваятьләрен туплый башлый.
Михаил Худяков удмурт телен белә торган була.
Университетны тәмамлаганнан соң ул Казанда укытучы, эзләнүче-галим, музей эшләрен башлап җибәрүче булып эшли.
1925 елда ул Ленинградка күченә. 1920-елларда Урта Иделдә яшәүче халыкларның тарихын һәм этнографиясен өйрәнүгә күп көч куя.
1935 елның 17 февралендә ул тарих фәннәре докторы дәрәҗәсенә ирешә.
1936 елда ул троцкизмда гаепләнә һәм шул ук елның 12 декабрендә атып үтерелә. 1957 елда ул тулысынча реабилитацияләнә.
Татар җәмәгатьчелеге арасында үзенең «Очерки по истории Казанского ханства» дип аталучы тарихи әсәре белән танылган.


24 ноябрь.
24 ноябрь — Милади тәкъвимендә унберенче айның егерме дүртенче көне. Ел ахырына кадәр 37 көн кала.


Дейл Карнеги.
Дейл Бре́кенридж Ка́рнеги (ингл. "Dale Breckenridge Carnegey", 1922 елдан соң — "Carnegie"; 1888 елның 24 ноябре — 1955 елның 1 ноябре) — АКШ язучысы, педагог. Ул конфликтсыз һәм уңышлы аралашу концепциясен төзи. Шушы темага күп лекцияләр укый. Аның китаплары бүген дә популяр.


Myspace.
MySpace — интернетта иң популяр социаль челтәрләрнең берсе.


Дәрҗия Аппакова.
Дәрҗия Аппакова, тулы исеме Дәрҗия Сәйфулла кызы Аппакова (1898 елның 2 марты — 1948 елның 28 мае) — татар язучысы, талантлы прозаик һәм драматург.
Дәрҗия Аппакова 1898 елның 2 мартында Татарстанның Түбән Кама районы Байгол авылында туа. 13 яшендә Казанга килеп, керәшен татарлары өчен ачылган укучылар мәктәбендә укый, аны тәмамлагач, берничә ел Казанда һәм туган авылында балалар укыта. 1922–1923 елларда Казан Зур театры каршындагы студиядә махсус белем алып чыккач берникадәр вакыт хәрби труппада артистка, аннары комсомол өлкә комитетында инструктор булып эшли. 1928–1943 елларда ул Урта Азиядә яши, укытучылык эше белән шөгыльләнә. 1943 елда Казанга әйләнеп кайта, гомеренең соңгы көннәренә кадәр язучылык эшен дәвам итә.
«Кечкенә Бануның тарихы» китабының тышкы бите
Дәрҗия Аппакова әдәбиятка журналистика аша килеп керә һәм татар балалар әдәбиятына шактый өлеш керткән прозаик һәм драматург булып әверелә. 1932–1940 елларда төрле милләт халыкларының үткәндәге һәм шул чор тормышын чагылдырган хикәя, повесть, романнары басылып чыга. Аеруча «Кечкенә Бануның тарихы» повесте популяр була, ул тиз арада татар, рус, үзбәк һәм инглиз телләрендә басыла, яратып укыла.
1943–1948 елларда Дәрҗия Аппакова төп игътибарын балалар драматургиясенә юнәлтә — «Тапкыр егет» (1943), «Шүрәле» (1944), «Бишек җыры» (1946), «Илдус» (1947) исемле пьесаларын иҗат итә.
1945 елда татар фольклоры мотивларына нигезләнеп язылган «Тапкыр егет» пьесасы Галиәсгар Камал исемендәге Татар дәүләт академия театрында куела. Ул шулай ук, русчага тәрҗемә ителеп, Казанның Яшь тамашачылар театры сәхнәсендә дә уңыш белән бара.
Дәрҗия Аппакова — 1935 елдан СССР Язучылар берлеге әгъзасы.
Дәрҗия Аппакова 1948 елда, 50 яшендә вафат була.


Duslar.ru.
Duslar.ru - татар халкының иң популяр социаль челтәрләренннән санала. Бүгенгесе көндә бөтен җир шары буйлап 90 меңләп татарны берләштерә.


Ибраһим Абдуллин.
Ибраһим Әхмәт улы Абдуллин (1920 елның 20 сентябре — 2005 елның 9 июле) — татар—башкорт язучысы, драматург, публицист, әдәби тәнкыйтьче, Башкортстанның атказанган сәнгать эшлеклесе. Татар һәм башкорт телләрендә иҗат иткән.
Ул Шаран районының Зирекле авылында туып үсә. 1957 елда Мәскәүдә Максим Горький исемендәге әдәбият институтын тәмамлый. Бөек Ватан сугышында катнаша. 1945—1952 елларда «Совет Башкортостаны» газетасының үз хәбәрчесе булып эшли. 1946 елда аның «Ул Уралдан иде» дип аталган тәүге хикәяләр җыентыгы дөнья күрә. Аннан соң аның бер-бер артлы проза китаплары басыла башлый. Зур күләмле әсәрләреннән «Хуш, Рим». «Тол хатыннар еламый», «Кош юлыннан барам» дигән романнары укучыларның сөюен яулады. Бу китаплар рус телендә дә басылып чыкты.
Драматургия өлкәсенә килгәндә, аның «Тиле яшьлек», «Их, Өфе кызлары», «Яратам, яратам», «Җыр булып кайтырмын», «Айсылуның айлы кичләре», «Төшләр озын булмый», «Күңелләргә пәрдә кормагыз» дигән пьесалары Башкортстан, Татарстан һәм башка төбәкләр театрларында сәхнәләштерелеп, озак еллар репертуардан төшмәде.
Әдипнең шигырьләренә язылган «Үз ягыма кайтсам», «Агыйделдә боз китә», «Яратам, яратам», «Баҗалар», «Зөлфия» һәм башка бик күп исемдәге җырлар әле булса эфирда яңгырый һәм җырчылар репертуарына кертелә.
Ибраһим Абдуллин 2005 елның 9 июлендә 85 яшендә вафат булды.


Кәрим Әмири.
Кәрим Әмири (тулы исеме Кәрим Хөсәен улы Әмиров) — татар язучысы, шагыйрь һәм драматург.
Кәрим Әмири 1896 елда Башкортстанның Тәтешле районы Бүл-Кайнап авылында туа. Мәдрәсәдә укыганнан соң, ул Уфа һәм Пенза губерналарындагы авылларда балалар укыта. 1918 елда Казанга килеп, укытучылык эшен дәвам иттерә, бер үк вакытта матбугат органнарында (“Эш”, “Кызыл Армия”, “Татарстан” газеталарында) корректор һәм әдәби хезмәткәр булып эшли.
Кәрим Әмири әдәбият мәйданында 1913 елдан күренә башлый. Беренче шигыре шул елларда Оренбургта чыгып килүче “Шура” журналында басыла. 1919 елда аерым китабы дөнья күрә. Шул еллардан башлап Кәрим Әмиринең шигырьләре, поэмалары, хикәяләре һәм драма әсәрләре басыла башлый.
Oктябрь революциясеннән сон, гражданнар сугышы һәм НЭП чорларында, аеруча актив эшли: газеталарда һәм журналларда аның бер-бер артлы шигырьләре һәм поэмалары («Даһи» (1918), «Ике дус» (1919), «Идел буенда». (1919), «Шәрык сәхрәсе» (1920), «Сулган чәчәк» (1921), «Ачлык көннәрендә»» (1921), «Бабай» (1922) һ. б.) басылып чыга.
Яшь драматург Кәрим Әмиринең болгар-татар шагыйре Кол Галинең “Кыйссаи Йосыф” әсәренең сюжетына нигезләнеп язылган “Йосыф белән Зөләйха” трагедиясе 1922 елда Татар дәүләт театры сәхнәсендә уйнала һәм театр тәнкыйтьчеләре тарафыннан уңай бәяләнә. Үз чорының тискәре күренешләрен фаш иткән “Печән базары” (1925), “Казан кызы” (1925) һәм 1905 елдагы революцион көрәшне сүрәтләгән “Пайтәхет җәлладлары” (1925) пьессалары да 1925-1928 елларда театр сәхнәләрендә күп тапкырлар куела. Кәрим Әмиринең тагын “Таң вакыты” һәм авылларда күмәкләшү елларын тасвирлаган “Зәңгәр күл” исемле пьесалары бар.
Шул ук егерменче, еллар ахырында әдип гражданнар сугышы чорында Уралда беренче коммуналар төзү, ак бандаларга каршы көрәш вакыйгалары тырткан «Урал баласы» (1929) исемле повестен һәм балалар өчен «Завод мәктәбендә», «Фабрик баласы», «Югалган малай» кебек хикәяләрен иҗат итә.
1929—1932 елларда Уралда һәм Кузбасста татар эшчеләре өчен чыгып килгән газеталарда хезмәт итә.
Утызынчы еллардан башлап әдип, нигездә, балалар өчен яза. Аның «Музыкант» исемле озын хикәясе һәм «Ак кәҗә» исемле әкият-поэмасы аерым китап булып басылып чыга. Бөек Ватан сугышы вакытында «Көрәш җырлары» дигән шигырьләр җыентыгы дөнья күрә.
1939 елдан СССР Язучылар берлеге әгъзасы.
Кәрим Әмири 1962 елның 28 гыйнварында Казанда вафат була.


В кругу друзей.
в Кругу Друзей () — рустелле, тулысынча бушлай булган социаль челтәр "(эллеккеге исеме Одноклассники. KM.RU дип аталган)",сыйныфташларны һәм беркурсташларны,яңа һәм иске дусларны табу өчен кулланыла. КМ онлайн ширкәтенә керә, портал хуҗасы KM.RU.
2009 елның июленә әлеге сәхифәдә 5 млн кулланучы исәпләнә.


Шәһәр тибындагы поселок.
Шәһәр тибындагы поселок (кыскача "ш.т.п.",) — СССР вакытында чыгарып ясалган җирлек төре. Халык исәбе буенча шәһәр һәм авыл арасында.
Шәһәр тибындагы поселокларда халыкның төп өлеше (85 % тан) авыл хуҗалыгыдан тыш өлкәләрендә эшли. Советлар вакытында поселокның халык исәбе 3 мең кешедән башланды (шәһәрнең — 12 мең кешедән).
«Шәһәр тибындагы поселок» атамасы белән «эшчеләр поселогы» атамасы да куллана. Болар атамалар мәгънәсе бик якын. Әмма шәһәр тибындагы поселок — география атамасы, ә эшчеләр поселогы (э.п.) — идарә-хуҗалык төшенчәсе.
2008 елның 1 гыйнварына Русиядә 1361 шәһәр тибындагы поселок бар иде. Халык исәбе буенча (2002) Русиядә иң зур шәһәр тибындагы поселок Краснодар краендагы Пашковский (43 мең кеше).


Кузебай Герд.
Кузебай Герд ("Кузьма Павлович Чайников") - күренекле удмурт шагыйре.
Биография.
Җиде яшендә әтисез кала. Матди авырлыкларга карамастан әнисе аны башлангыч мәктәпкә бирә. Башлангыч мәктәптән соң ул Вавож авылы мәктәбендә белем ала.
1912 елның августында ул Кукарск укытучылар семинариясенә укырга керә. 1916 елның маенда ул семинарияне уңышлы тәмамлый. Аннары Малмыж өязе Зур Уча авылында укытучы була.
1918 елда Михаил Худяков оештырган Малмыж тарих җәмгыятенең актив катнашучысы булып китә. Удмурт фольклорын һәм этнографиясен өйрәнүдән тыш ул шулай ук мари халкының риваятьләрен туплау белән дә шөгыльләнә.
1920 елның сентябрь аенда ул удмурт телендә «Муш» («Бал корты») дип аталучы балалар өчен беренче журнал чыгара башлый.
1921 елның гыйнварында ул туган авылына кайта һәм укытучы булып эшли башлый. Шул ук елны аны Ижевск шәһәренә халык мәгарифе бүлегенең мәктәпкәчә белем бирү мөдире буларак чакырып алалар.
1922 елда ул «Крезьчи» дип аталучы беренче шигырь җыентыгын бастыра. Ул үз эченә 1915 - 1921 елларда язылган шигырьләрне ала. Шул ук елның көзендә ул җирле идарә тәкъдиме буенча Мәскәүгә В.Я.Брюсов ис. Югары әдәби-сәнгать институтына укырга китә.
1925 елда ул институтны тәмамлый. Башта аспирантурага керә, аннары аннан китәргә һәи туган ягына кайтырга мәҗбүр була.
1927 елда аның «Сяськаяськись музъем» һәм 1931 елда «Лёгетъёс» исемле шигырь җыентыклары басыла.
1920-еллар ахырында Гердны милләтчелектә һәм советлар хөкүмәтенә каршы булуда гаепләүләр башлана. 1932 елда ул кулга алына. 1933 елның декабрендә Соловецки утрауларына сөргенгә җибәрелә. 1937 елның 1 ноябрендә атып үтерелә.


Җанлы көндәлек.
Җанлы көндәлек, ҖК () —онлайн көндәлекләрне "(блогларны)" интернетта урнаштыру өчен блог-платформа, аны шулай ук бу платформада аерым бер блог "(«көндәлек»)" итеп тә карарга мөмкин. Блогларның гади бер хезмәт күрсәтүләре: мәкаләләр, язмалар урнаштыру, шул мәкаләләргә карата фикерләр, сораулар калдыру; шулай ук өстәмә функцияләр дә бар, шуларның күбесе бушлай итеп барлык кулланучыларга да кулланырга мөмкин. Соңгы вакытка кадәр бушлай блогларда җәҗбүри реклама бклмавы белән аерылып тора.


My Opera.
My Opera — Opera браузерын кулланучылар җәмгыять үзәге. Әлеге төркемгә көн саен 7 500 кулланучы теркәлә, барлыгы бергә әлеге сәхифәдә 5 млн кулланучы. Кулланучыларга ярдәм күрсәтүдән тыш, бу чын социаль челтәр дип тә әйтергә мөмкин, монда блог, фоторәсемнәр урнаштыруны үз өченә ала. Һәрвакыт "«Атна кулланучысы» "/"«Member of the Week»" билгеләнә.
Тарих.
Җәмгыять үзәге 2001 елның август аенда барлыкка килә, сәхифә дип карасак, ул Opera браузеры буенча ярдәмлек кенә булып тора. Сәхифәне беренче яңарту 2001 ел 11 сентябрь һәм 15 декабрь 2003 ел көннәрендә күзәтелә. Кулланучыларга бу яңартулар нәтиҗәсендә яңа мөмкинчелекләр дә ачыла.
2005 елның сентябрендә сәхифәнең өлеше тагын да киңәя төшә. Фотоальбом, блоглар, сәхифәдә үз төркемеңне ясау һәм 300 МБ кирәкле эш тирәлеге. Блогларның яңарышы MMS хатлар барлыкка килү белән бәйле.
2006 елда Opera Software серверында җиһазларны алмаштыру була һәм 26 октябрдә яңа сәхифәнең бета-тикшерү башлана..


Энергия.
Эне́ргия — материянең төрле хәрәкәт формаларының үлчәме булган скаляр физик зурлык.
Энергия төрләре.
Механикада "потенциаль" һәм "кинетик энергия" төшенчәләре кертелә. Аларның суммасы тулы энергияне тәшкил итә.
Кырларның барлык төрләре энергиягә ия. Кырга карап берничә энергия төре бар: электрик, гравитацион, төш энергиясе һ.б.
Термодинамика эчке энергияне һәм башка термодинамик потенциалларны карап үтә.


Ешлык.
Ешлык — вакыт берәмлеге эчендә ясалган тулы цикллар санына тигез булган периодик процессларны тасвирлаучы физик зурлык. Формулаларда кабул ителгән билгеләре — formula_1, formula_2, formula_3(циклик ешлык яки formula_4. СИ үлчәү системасында кабул ителгән берәмлеге буларак герц санала. Ешлыкның кире зурлыгы тибрәнү периоды дип атала.


Сызгыра торган ук.
Сызгыра торган ук дип борынгы төркиләр кулланган ук төре атала. Ул чыгарган тавышы белән дошманнарны куркытып пошаманга салыр өчен һәм гаскәргә кая хәрәкәт итәргә кирәклекне белдерер өчен кулланылган. Тавыш чыгарсын өчен укның очлыгында куыш ясала торган булган. Тарих буенча сызгыра торган укларны беренче булып Мөде хан куллана. Алар шулай ук күпмедер вакыт дәвамында Госманлы дәүләте гаскәрләрендә хәрәкәт юнәлешен күрсәтү өчен кулланыла торган була.


Мөде хан.
Мөде хан (шулай ук Моду яки Маодун (, пиньинь: Mòdú chānyú; т.: б.э.к. 234 ел - үл. б.э.к. 174 ел) - хунну империясенә нигез салучы һәм б.э.к. 209 елдан алып б.э.к. 174 елга кадәр аның идарәчесе (шаньюй). Сызгыра торган укларны беренче булып гамәлгә кертүче буларак билгеле.
Кайбер галимнәр аны угыз төркиләрендәге һәм уйгурлардагы мифик шәхес Угыз хан белән тәңгәлләштерәләр.


Шамил Бикчурин.
Шамил Бикчурин (тулы исеме Шамил Мотыйгулла улы Бикчурин) — татар язучысы, драматург.
Шамил Бикчурин 1928 елның 3 гыйнварында Татарстанның Әлмәт районы Миңлебай авылында крестьян гаиләсендә туа. Авылда һәм Әлмәттә укып ун класс белем алганнан соң, 1945 елда Казанга килә, ике ел Татар театр училищесында укый, аннары беркадәр вакыт Әлмәт дәүләт драма театрында актер булып эшли. 1948-1952 елларда хәрби авиация частьларында хезмәт итә. Армиядән кайткач, Шамил Бикчурин туган ягында нефть чыгаручылар арасында эшли, газета редакциясе эшендә катнаша: бүлек мөдире вазифаларын үти. 1965-1967 елларда Мәскәүдә СССР Язучылар берлеге каршындагы Югары әдәби курсларда укый.
Алтмышынчы елларның икенче яртысында басылган «Кайнар чишмә» исемле докүменталь повесте һәм «Могҗиза тудыручылар» дигән очерклар китабыннан соң, Ш. Бикчурин, үзенең нефтьчеләр тормышына һәм хезмәтенә бәйле бай тәҗрибәсен бер фокуска туплап, киң планлы роман язарга керешә. Төрле милли традицияләрдә тәрбияләнгән төрле холыклы, төрле язмышлы кешеләрнең хезмәт эчендә, уртак максатларга ирешү юлында ничек бердәм, интернаңиональ коллектив булып оешуын жанлы, тормышчан вакыйгалар һәм образлар аша сүрәтләгән бу әсәр — «Каты токым» романы — «Казан утлары» журналында басылып чыгу белән (1972 ел, № 5—7), әдәби җәмәгатьчелекнең дә, укучыларның да игътибарын үзенә җәлеп итә. 1974 елда роман татар һәм рус телләрендә аерым китап булып басылып чыга, ә 1976 елда Чехословакиянең Братислава шәһәре нәшриятында словак телендә дөнья күрә. Ул шулай ук украин теленә дә тәрҗемә ителгән (Киев, «Днипро» нәшрияты, 1979). Ш. Бикчурин бу романы өчен 1976 елда ВЦСПС Президиумы һәм СССР Язучылар берлеге идарәсе уздырган хәзерге совет эшчеләр сыйныфын чагылдырган әсәрләр конкурсында премиягә лаек була.
Сүз сәнгатенә килү юлы театр училищесыннан һәм актерлык хезмәтеннән башлану табигый рәвештә Шамил Бикчуринны сәхнә әдәбияты белән кавыштыра. 1961 елда язучы “Тальян моңы” исемле музыкаль комедиясен яза. Нефтьчеләр белән авыл эшчәннәре арасындагы эчкерсез дуслыкны, кызыклы мөнәсәбәтләрне чагылдырган бу әсәр Әлмәт татар дәүләт театрында һәм Муса Бәлил исемендәге Татар Дәүләт опера һәм балет театрында уйнала. “Бергә, гомергә” исемле комедиясе дә Г. Камал исемендәге Татар дәүләт академия театрында куелып (1964), тамашачылар һәм тәнкыйтьчеләр игътибарын җәлеп итә.
Әдәбият өлкәсендәге хезмәтләре өчен Шамил Бикчурин 1978 елда “Почет Билгесе” ордены белән бүләкләнә.
Ул 1962 елдан СССР Язучылар берлеге әгъзасы иде.


Равил Шәрәфиев.
Равил Шиһап улы Шәрәфиев — Камал театры актеры, Русиянең һәм Татарстанның халык артисты, Татарстанның Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясе лауреаты, Татарстанның М.Җәлил исемендәге бүләге лауреаты.
1938 елның 5 апрелендә Татарстанның Балык Бистәсе районы Олы Солтан авылында туа. 1961 елда Мәскәүнең Щепкин исемендә­ге Югары театр училищесын (татар студиясе) тәмамлый. Аннары татар академия театрында эшли башлый.


Югары Ослан районы.
Югары́ Осла́н районы́ (рус. "Верхнеуслонский район") — Татарстанның көнбатышында урнашкан муниципаль район. Мәйданы — 1373,9 км². Район үзәге — Югары Ослан авылы. Районда 72 торак пункт исәпләнә.
Районның халык саны — 17,9 мең кеше. Алар арасында 67,1 % — руслар, 32,7 % — татарлар.
1920 елга кадәр район җирләре Казан губернасының Свияжск уездына кергән иде. Район 1931 елның 20 октябрендә төзелә. 1963 елның 1 февралендә район җирләре Яшел Үзән районына бирелә. 1965 елның 12 гыйнварында район төзәтелә.


Тәтеш.
Тәтеш (,) — Татарстанның Тәтеш районы үзәге. Халык саны 11,3 мең кешене тәшкил итә.
Шәһәр Казаннан 180 км, Сембердән 90 км ераклыкта Идел елгасы ярында тора.


Уфа дәүләт «Нур» татар театры.
Уфа дәүләт «Нур» татар театры () — Уфа шәһәрендә эшләүче татар театры. Башкортстанда татар театрына нигезне 1912 елда «Сәйәр» труппасы актрисасы Сәхибҗамал Гыйззәтуллинна-Волжская сала. Башкортстанда бу театр 1918 елга кадәр эшли.
1989 елда бертөркем активистлар татар театрын яңадан оештыра. 1991 елда театрга дәүләт статусы бирелә.


Гарри Поттер һәм Әҗәл бүләкләре.
Гарри Поттер һәм Әҗәл бүләкләре (ингл. "Harry Potter and the Deathly Hallows") — Джоан Роулингның Гарри Поттер турында романнар сериясенең соңгы, җиденче китабы.
Роман чыгуы.
Джоан Роулинг бу китапны 2007 елның 11 гыйнварында Эдинбург каласында язып бетерде. Роман дөньяга 2007 елның 21 июлендә чыгачак дип игълан ителде. Ләкин бу датага биш көн кала, интернетта шушы китапның фотога төшерелгән һәм копия ясалган сәхифәләре чыкты. Билгеле булганча, бу DeepDiscount.com интернет-кибете 1200 данә китапны алдан сатып җибәрүе нәтиҗәсендә булды.
Китап күп телләрдә чыккан, ләкин татар теленә тәрҗемә ителмәгән.


Гарри Поттер һәм Әҗәл бүләкләре (фильм).
«Гарри Поттер һәм Әҗәл бүләкләре: I өлеш» () һәм «Гарри Поттер һәм Әҗәл бүләкләре: II өлеш» () - Гарри Поттер турындагы җиденче китап буенча тешерелгән фильм.
Продюсерлар Дэвид Хейман һәм Дж. К. Роулинг сүзләре буенча Гарри Поттер һәм Әҗәл бүләкләре китабын ике өлешкә бүлү турындагы карар, аларга бик үк тәэсир итми. «Гарри Поттер һәм Әҗәл бүләкләре: I өлеш» киносын дөньякүләм күрсәтү 2010 елның 17 ноябренә булды, «Гарри Поттер һәм Әҗәл бүләкләре: II өлеш» — 2011 елның 15 июленә чыгар дип көтелә.
Фильмның режиссеры Дэвид Йетс.


Һуннар.
Һуннар - күчмә кабиләләр берләшмәсе. Тарихчылар арасындагы төп фикер буенча нигездә төрки телле кабиләләрдән торганнар. Шулай ук фин-угыр компоненты да булуы ихтимал. Хуннулар белән турыдан-туры бәйләнешләре бар дип санала. Һуннар Көнчыгыш Аурупада б.э. IV гасырның җитмешенче елларында килеп чыгалар һәм зур дәүләт коралар. V гасыр урталарында алар арасыннан Аттила исемле бөек идарәче килеп чыга. Ул барлык һуннарны үз кулы астында берләштерә һәм Көнбатыш Аурупада сугышлар алып бара.


Болгар шәһәре.
Болгар (,) — Татарстанның көньяк-көнбатышында, Иделнең сул як ярында (Куйбышев сусаклагычы) урнашкан, район буйсынуындагы шәһәр. Спас районы үзәге (1930). 1991 елга чаклы Куйбышев.
Чардаклы тимер юлы станциясеннән төньякка таба 71 км ераклыкта (Ульяновск — Уфа юнәлеше). Казанга кадәр — 140 км. Мәйдан — 8 км². Халык саны — 8,3 мең кеше (2009). Руслар — 83,4 %, татарлар — 12,9 %, чуашлар — 2,1 % (1989). Азык-төлек предприятиеләре, тегү фабрикасы бар.
Тарих.
Үзенең тарихы Болгарлар авылыннан башлый. Революциягә кадәр Казан губернасының Спас өязе эчендә булган, советлар вакытында — ТАССР Куйбышев районында. Куйбышев сусаклагычы төзү вакытында Куйбышев шәһәре су астында калды. Шәһәр халкы һәм хакимияте 1953–1956 елларында Болгарлар авылына күчте. 1957 елда авылга Куйбышев исемене бирделәр һәм ул ТАССР Куйбышев районының үзәге булып чыкты. 1991 елда шәһәргә Болгар исемене бирделәр. 2010 елда шәһәрдә туристик үзәк төзүе башланды.
Район үзәгеннән көнчыгышта Болгар дәүләт тарихи-архитектура музей-тыюлыгы урнашкан. X–XII гасырларда биредә Идел-Чулмандагы Болгар дәүләте башкаласы урнаша. Болгар янында мәчетләр, мавзолейлар, мунчалар сакланган. Биредә торак, һөнәрчелек, сәүдә кварталлары да булган.


Гарри Поттер һәм яшерен бүлмә.
Гарри Поттер һәм яшерен бүлмә (ингл. "Harry Potter and the Chamber of Secrets") — Гарри Поттер турында романнар сериясенең икенче китабы. Инглиз телендә китап 1998 елның 2 июлендә дөнья күрә.


Минск.
Ми́нск (, 1939 елга кадәр — "Менск") — Беларусия башкаласы, Минск өлкәсенең һәм Минск районының админстратив үзәге (аларның эченә керми). Герой шәһәр. Беларусьның иң эре транспорт төене, сәяси, икътисади, мәдәни һәм фәнни үзәге. Шәһәр Свислочь елгасында урнашкан. Мәйданы - 308км2, халкы — 1 838,2 мең кеше (2010 ел).


Киндер.
Киндер (лат. "Cánnabis", рус. "Конопля") — Киндерчәләр гаиләлегенә керүче берьеллык үсемлекләр ыругы.
Төрләр.
Хәзер исә һинд киндере Чәчүле киндернең астөре итеп карала (C. sativa var. indica). Ә кыргый киндер исә чәчүле киндер атамасының синонимы булып санала.
Төзелеше.
Тамыры туры, 1.5-2 метр тирәнлеккә житә.
Сабагы туры гадәттә 1.5 метр биеклектә, кайбер астөрләре 3-6 метрга җитә. Аскы өлешендә түгәрәк, өстә алтыпочмаклы, бизчел төкләр белән капланган.
Яфраклары 5-9 тешле-тешле озын яфракчыклардан тора.
Химик состав.
Орлыкларында 30-38% май бар, шулай ук аксым, аминокислоталар, углеводлар табылган.
Яфракларында һәм чәчәкләрендә психоактив матдәләр - каннабинол һәм каннабидол бар.
Кулланылу.
Чәчүле киндер сүс һәм май алу өчен, очсызлы кәгазь ясауда кулланыла.
Медицина практикасында(склерозны давлау, аппетит ачу, яман шеш һәм СПИД белән авыруларның хәлен яхшырту, авыртуларны басу өчен) һәм наркотик матә буларак Киндер экстрактлары, чиста ТГК, киндер сумаласы(гашиш) һәм башка препаратлар кулланыла.
Куллану тарихы.
Аның турында берене язма б. э. к. 2800 елга карый. Ул Кытайда табылган.
Рәсәй территориясенә скифлар тарафыннан V гасырда кертелгән
Киндер патша Россиясендә һәм Советлар Берлегендә иң киң таралган культураларның берсе булган. Киндер сүсе, баулар, Аурупа илләренә күпләп сатылган.
1961 елда БМО конвенциясе нигезендә киндер һәм аның препаратлары наркотикларга тиңләнә.
Препаратлар.
Savitex- табыйгый ТГК һәм КБД.
Марихуана - киндернең киптерелгән яфраклары һәм чәчәкләре.
Гашиш - прессланган киндер тузаны яки сумаласы.
Кануни торыш.
Киндер составындагы матдәләр психотроп үзлекләргә ия булу сәбәпле, аны үстерү, саклау һәм куллану күп илләрдә тыелган. Әмма кайбер илләрдә(Голландия, Чехия, Испания) аз күләмдә үстерү яки шәхси куллану өчен сатып алу, ә АКШ һәм Канадада медицина максатларында куллану рөхсәт ителгән.
Рәсәйдә 2010 елның 18 нче ноябрендә эшли башлаячак закон нигезендә аз күләмдә(~20 төп киндер) составында наркотик булган үсемлек үстергән өчен җинаять җаваплылыгы административ җаваплылыкка алыштырылачак


Шредингер тигезләмәсе.
Шрёдингер тигезләмәсе квант механикасының төп тигезләмәсе, ул квант кисәкчекләренең хәрәкәтен сурәтли.
formula_1
Биредә formula_2 -- дулкынча функция. Әлеге функциянең модуленең квадраты кисәкчекнең бирелгән халәттә булу ихтималлыгын билгели.


Киндерчәләр.
Киндерчәләр (лат. "Cannabaceae") — икеөлешлеләргә керүче үсемлекләр гайләлеге. Әлеге гайләлеккә киндер"(cannabis)" һәм колмак"(humulus)" ыруглары керә.


Дулкынча функция.
formula_1
монда formula_2 — координаталар буенча базис векторы,
formula_3 — дулкынча функция.
Д.ф.нең модуленең квадраты ихтималлык амплитудасы дип атала. Кисәкчәнең билгеле вакытта билгеле бер ноктада булу ихтималлыгы аның шушы ноктадагы ихтималлык амплитудасына тигез.


25 ноябрь.
25 ноябрь — Милади тәкъвимендә унберенче айның егерме бишенче көне. Ел ахырына кадәр 36 көн кала.


Ильяс Әүхәдиев.
Ильяс Вәккәс улы Әүхәдиев — татар музыканты, дирижер, Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе, Татарстанның халык артисты.
Ул 1904 елның 25 ноябрендә Татарстанның Әтнә районы Кече Шәше авылында дөняга килә. Бераз яшәгәннән соң, Әүхәдиевлар гаиләсе Үзбәкстанга күченеп яши башлыйлар. Шунда Ильяс Әүхәдиев музыка училищесын тәмамлый, 1931 елда — Ленинградтагы Римский-Корсаков исемендәге дәүләт консерваториясенең скрипка бүлеген бетерә. Казанга килеп, Салих Сәйдәшев җитәкчелегендәге Татар дәүләт академия театрның оркестрында эшли, шуның белән беррәттән Казан музыка училищесында укыта.
Оештыру һәм музыкаль таланты Ильяс Әүхәдиевның 1941—1948 елларда ачыла, бу вакытта ул Татар дәүләт опера һәм балет театрында директор вазифасын башкара. Бик күп танылган музыкаль әсәрләрне сәхнәгә куя: Петр Чайковскийның «Евгений Онегин», Николай Римский–Корсаковның «Царская невеста», «Травиатта», «Риголетто», Фәрит Яруллинның «Шүрәле», Җәүдәт Фәйзинең «Башмагым», Нәҗип Җиһановның «Алтынчәч» опералары.
1948—1968 елларда Ильяс Әүхәдиев — Казан музыка училищесының директоры һәм оркестр бүлегенең җитәкчесе. Аның ярдәме белән училище һәм консерватория базасында симфоник оркестр төзелә.
1991 елдан Казан музыка училищесы Ильяс Әүхәдиев исемен йөртә башлады.
Дирижер 1968 елда вафат була.


Джордж Байрон.
Джордж Гордон Байрон, 1798 елдан башлап лорд Байрон (ингл. "George Gordon Byron", "6th Baron", "Lord Byron"; 1788 елның 22 гыйнвары — 1824 елның 19 апреле) — күренекле инглиз шагыйре, романтизм юнәлешендә иҗат итте.
Данлыклы шагыйрь 1788 елның 22 гыйнварында дөньяга килә. Балачактан ук гаиләсе фәкыйрьлектә яши, шуңа карамастан ул хосусый мәктәптә укый. 1799 елда ул доктор Глени мәктәбенә кабул ителә, монда ике ел укып, ул дәвалана (балачактан аның аягы авыру була). Шушы ике ел дәвамында ул укымый диярлек, ләкин доктор Глениның бай китапханәсен укып чыга.
1801 елда ул Хэрроуда укый, инглиз әдәбияты классикларын укый. Аннары ул Кембридж университетына кабул ителә, монда ул фән белән шөгыльләнә, ләкин шул ук вакытта карталарда уйнап күп акча исраф итә.
1807 елда аның беренче китабы («Hours of idleness») басылып чыга. Бер елдан соң китапка зур тәнкыйть чыга, ләкин инде 1809 елда Байрон сатира-әсәрен («English Bards and Scotch Reviewers»)) чыгара.


Герц (үлчәү берәмлеге).
Герц (Гц, Hz) — СИ системасында ешлык үлчәү берәмлеге. Генрих Герц хөрмәтенә аталган.
formula_1
Бер герц ул бер секунд эчендә ясалган тирбәнешләр саны.


Тибрәнү периоды.
Тирбәнү периоды яки период — периодик процессларда бер тулы тирбәнеш ясау өчен кирәк булган вакыт. Период СИ системасында секундларда. Кагыйдә буларак T хәрефе белән тамгалана.


Рушания Арсланова.
Рушания Зиннәтулла кызы Арсланова–"Айбәдуллова" — татар шагыйрәсе.
Әтисе Зиннәтулла авылларда утызынчы еллар зилзиләләренә кушылып китеп, үзгәрешләргә актив караш белдереп, колхозлар оештыруда катнаша, беренчеләрдән булып авылда механизатор һөнәрен үзләштерә, көнне-төнне белмичә колхоз ашлыгын суктыра, сугыштан соңгы елларда берара колхоз рәисе булып та эшли.
Биографиясе.
Җәмилә абыстай заманына күрә бик тә укымышлы, мәгрифәтле була. Алар гаиәсендә бер малай, биш кыз үсә. Әниләре балаларында дөньяны танып белүдә гаять тә йогынтылы чара булган китаплар аша тәрбия чаралары кулланган. Рушаниянең истәлекләренә караганда, алар авыр сугыш елларында ачлы-туклы тормышны кичергәндә, сукыр лампа яктысында “Кыйссаи Йосыф” китабын укып юанганнар. Әнисе ярдәменда Рушания биш яшеннән хәреф танырга өйрәнүе турында сөйли. Күрәсең, аның күңеленә шигъриятькә мәхәббәт тә шигъри җанлы әнисе аша күчкәндер.
Әмма, кыз балага тормыш бик тә авыр сынаулар китереп чыгара. 1948 елда авыл мәктәбенең 5 сыйныфында укыган елларында чаңгыда шуганда күпер тавыннан төшеп, каты егыла һәм умыртка сөяген зарарарлый. Ул ике ел буенаУльяновскида хастаханә койкасында ятарга мәҗбүр була.Җидееллык белемне урын өстендә үзләштерергә туры килә аңа. Сәламәтлеге беркүпме җайлашкач, култык таягы ярдәмендә, сабый баладай, кабат йөрергә өйрәнә.
Алтмышынчы еллар башында Зиннәтуллалар гаиләсе Казанга күчеп яши башлыйлар. Рушаниянең яшь организмы имгәнүдән савыга.Ул Казанда статистика нәшриятында хезмәткәр вазыйфаларын башкара һәм бер үк вакытта эшче яшьләрнең кичке мәктәбендә укып, урта белем ала. Аннары Казан Дәүләт университетының татар филологиясе бүлеген тәмамлый. Тормышка чыга. Аны Лаеш районына эшкә җибәрәләр. Ләкин язмыш аңа тагын авыр сынавын кабатлый: Казанга кайтып барганда машиналары авариягә очрый, әйләнеп капланган “УАЗ” машинасында аның өстенә авыр йөкләр коела, кешеләр ава, Рушания кабат имгәнеп, кабат еллар буена урын өстенә кадаклана. Тормыш иптәше Сәмигулла ярдәме белән дөньяда яшәрлек төрнәкләнеп, ике култык таягы белән кабат йөрергә өйрәнеп, аннан коляскада йөри башлый. Әмма ул төшенкелеккә бирешми, тормышта үз урынын табарга омтылып яши..
Рушания Арсланова бала чагыннан ук шигьрият белән мавыга башлый. Бу мавыгу университетта уку елларында, монда булган әдәби мохит, курсташлары, булачак шагыйрьләр, язучылар, журналистлар— Клара Булатова, Гәрәй Рәхим, Җәүдәт Дәрзаман, Александр Филипповлар һ.б лар белән аралашу, бәхәсләр — аңарда язу күәсен арттыра баралар. Кызның язганнары вакытлы матбугат битләрендә күренә башлый, аны өметле каләм әһелләре арасында исәплиләр.Аның иҗаты активлаша бара. Шунысы да игьтибарга лаек: Рушания гаять тә кешелекле һәм ярдәмчел җанлы. Ул үзе кебек бәлагә таручыларга карата аеруча игътибарлы. Бу форсаттан аның хәзер күренекле әдип булып үсүгә ирешкән Фәнис Яруллинга карата булган мөнәсәбәтен генә искә алу урынлы булыр. Соңрак Фәниснең тормыш юлдашы булу җаваплылыгын өстенә алган Нурсөя белән бергә уку чорында, алар урын өстенә кадакланган Фәис Яруллинны рухи яктан тәрбияләү белән шактый эш башкаралар, шагыйрьгә Казан университетында белем алуга дәрт тудыралар һәм бу эшне уңышлы башкарып чыгуга ярдәм итәләр.
Гадәттә, авыр тормыш сынауларына, гариплеккә, чикләнгәнлеккә бирешмичә, язмыш тарафыннан рәнҗетелгән булуларына карамастан рухи бөтенлекне саклап, замандашларына югары пафослы сүзләр, фикерләр җиткерү сәләтенә ия кешеләрне Корчагиннар-Островскилар токымыннан, дип атау гадәте бар, безнең горур татар халкының да үз Корчагиннары—Фәнис Яруллиннары, Гакил Сәгыйровлары бар. Рушания Арсланованың язган шигырьләрен укыгач һәм андагы фикер тирәнлегенә игътибар иткәч, бу каләм иясен дә шушы олы, сынмас рухлы шәхесләр үрнәгендә яши диясе килә. Үзе шундый халәттә булуына карамастан, Рушания әле ана булу мәртәбәсен дә кичергән, улын үстереп, өйләндереп, хәзер әби булу бәхетенә ирешкән; картайган әти-әнисен карап, аларның изге догаларын, хәер-фатихаларын алып калган. Әтисе 76 яштә, әнисе 91 яшькә җиткәнче гомер кичерәләр.
Без әле үзебезнең кемлегебезгә игътибар итә белмибез шул, кешеләргә тиешле бәя бирү югарылыгын үзләштерә алмыйбыз. Тормыш тарафыннан кыерсытылган дистәләрчә шундый кешеләрне тыштан гына җәлләгән булып күренеп, аларның рухи дөньяларына күңел күзебезне юнәлтерлек сәләткә ирешмәгәнбез. Карасаң, андыйларның рухи ныклыгы каршында арысландай тышкы кыяфәткә ия булган “рухи гарипләргә” үрнәк алыр урын бар... Мондый шәхесләр үзләренең эчке дөньялары гүзәллеге белән, кешеләргә карата күңелләрендә мәхәббәт саклауга сәләтле булулары белән, яшәешнең гүзәллеген аңлап, аны башкаларга да җиткерергә омтылулары белән, теге--бәндәләргә борыны аша карап, үзләрен “Мин кем икән?” дип, масаеп йөрүче “рухи гарипләргә” караганда бәхетлерәк.
Китаплары.
Әйткән сүзләре күп булып, әле әйтердәйләре тагын да күбрәк булган мондый шәхесләр өчен без яшәгән бу чор гаять тә уңайсызлыклар тудыра. Дәүләт тарафыннан яклаудан мохтаҗ булган каләм әһелләренең гаять күп асыл фикерләре ишетелергә тиешле урынга ирешмичә, саргаеп, шәхси архивларында яталар. Күрәсең, дәүләт үзе халыкларның рухиятсезлегеннән зарланса да, үзендәге әгъзаларның рухын үстерү чыганагы булган акыллы сүзләр тупламасын—китапларны дөняга чыгару өчен чыгымнар тотуны үз кулына алмый. Рушания Арсланованың язган әсәрләре дә торгынлыкка дучар ителгән. Аның 2004 елның көзендә басылып чыккан “Моңнар бүләк итәм” исемле җыентыгы да әлегә киң масса укучыларга барып ирешмәгән.


Циклик ешлык.
Циклик ешлык (яки "почмакча ешлык") — әйләнү һәм тирбәнү хәрәкәтләренең ешлыгын сурәтләүче физик зурлык. СИ системасында радиан/секундларда үлчәнә. Фазадан вакыт буенча чыгарылма.
formula_1
Циклик ешлык ешлык аркылы formula_2 формасында күрсәтелә.
Әйләнү хәрәкәте вакытында циклик ешлык почмакча тизлекнең модуленә тигез була.


Фидель Кастро.
Фиде́ль Алеха́ндро Ка́стро Рус (, 13 август 1926 ел) — Куба революционеры сәясәтче, команданте, 1959 елдан 2008 елга кадәр Куба җитәкчесе.
Үзенең энесе Рауль Кастро һәм аргентиналы Эрнесто Че Геваро белән берлектә Кубадагы диктатор Батистага каршы революцион хәрәкәтләр алып баралар. Революцияне җиңгәч 1959 елның1 гыйнварында Фидель Кастро Кубаның премьер-министры була, ә 1976 елдан 2008 елга кадәр — аның президенты.


Равил Бохараев.
Равил Бохараев (тулы исеме Равил Рәис улы Бохараев) — татар язучысы, шагыйрь, прозаик, драматург һәм тәрҗемәче.
Равил Бохараев 1951 елның 18 октябрендә Казанда галим укытучылар гаиләсендә туа. Урта мәктәпне тәмамлагач, 1968-1974 елларда Казан дәүләт университетының механика-математика факультетында укый һәм кибернетика белгечлеге буенча аспирантура тәмамлый. Шулай да әдәбият-иҗат дөньясы аны күбрәк мавыктыра һәм ул, фән өлкәсендә алган белемен дә файдаланып, кыю-тәвәккәл рәвештә әдәби-иҗтимагый эшчәнлеген башлап җибәрә: 1979-1980 елларда Равил Бохараев — Русия Язучылар оешмасынның Идел буе республикаларында консультант, Мәскәүдәге М. Горький исемендәге Әдәби институтта татар теленнән тәрҗемәләр буенча семинар җитәкчесе (1980-1986). 1990 елдан Равил Бохараев Англиядә яши, төрле жанрларда иҗат итә һәм актив рәвештә тәрҗемә эше белән, әдәбиятка бәйле оештыру эшләре белән шөгыльләнә.
Равил Бохараев — шагыйрь, прозаик, драматург һәм тәрҗемәче. Рус, инглиз, венгр телләрендә татар әдәбияты, беренче чиратта аның шагыйрьләре, Татарстан турында сөйләп һәм язып торучы, күп мәсьәләләр белән кызыксынучы, киң эрудицияле шәхес.
Ул — 20 дән артык китап авторы, әдәби әсәрләре янәшәсендә тарих, политэкономия һәм ислам мәсьәләләренә багышланган әсәрләре дә зур кызыксыну уята: “Азан — Исламская поэзия поволжских татар” (Лондон, 1991), “Модель Татарстана: политэномическая монография” (Лондон – Нью-Йорк, 1999), “Ислам в России: историческая монография” (Лондон – Нью-Йорк, 2000), “Историческая антология татарской поэзии” (Лондон, 2000), “Казанский Кремль сквозь века” (Лондон, 2001).
Инглиз телендә басылган бу китаплар чит илләрдәге укучыларга Татарстан турында мәгълүмат-белем өстиләр.
Равил Бохараев Татарстан, татар әдәбияты һәм сәнгате белән даими бәйләнештә яши — язучылар, тәрҗемәчеләр белән аралаша; театрлар белән хезмәттәшлеге дә матур нәтиҗәләр бирә. Ул “Яңа татар пьесасы” конкурсында катнашып лауреат булды һәм “Тимер борчак” (“Железная горошина») пьесасы 2005 елда Г.Камал исемендәге Татар дәүләт академия театрында куелды.
Габдулла Тукайның иҗаты һәм шәхесе Равил Бохараевны даими кызыксындыра: ул аның шигырьләрен тәрҗемә итә, үзе төзегән антологиягә кертә һәм Тукай тормышы-язмышы турында “Тукай тирәсендә” дигән драматик повесть яза (1986). Курчак театры өчен язылган пьесасында — бу теманың матур бер гәүдәләнеше. Казан курчак театрында аның пьесалары зур уңыш белән куелып киләләр: “Йолдызчык ромашка” (1985), “Апушның тылсымлы тәшләре” (“Волшебные сны Апуша”, 1986), “Сказка о двух монетах” (2005).
Татарстан телевидениесендә аның ике серияле “Каюм Насыйри урамы” драмасы күрсәтелде (1989).
Равил Бохараевка 1986 елда Муса Җәлил һәм Габдулла Тукай шигырьләренең тәрҗемәләре өчен Татарстанның Муса Җәлил исемендәге Республика бүләге бирелде. 2001 елда ул “Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе” дигән мактаулы исем алды. 2006 елда “Очсыз-кырыйсыз поезд” (“Бесконечный поезд”, Мәгариф, 2001), “Казан карлары” (“Казанские снега”, Мәгариф, 2004) китаплары өчен Татарстанның Г.Тукай исемендәге Дәүләт бүләгенә лаек булды.
1979 елдан Равил Бохараев Русия язучылар берлеге әгъзасы.


Казан дәүләт академия рус Зур драма театры.
Василий Качалов исемендәге Казан дәүләт академия рус Зур драма театры () — Казан шәһәрендә урнашкан рус театры, Русиянең иң иске театрларының берсе.
Беренче тапкыр 1791 елда Казанда сәнгать сөючеләре труппага җыела. 1803 елда махсус төзелгән бинада профессиональ төркем чыгыш ясый башлый. Хәзерге бинада театр 1914 елдан бирле урнаша. Тамашачылар залы 505 кешене сыйдыра.


Колмак.
Колмак (лат. "Húmulus") — киндерчәләр гаиләлегеннән чәчәкле үсемлекләр ыругы.
Химик составы.
Төп актив матдәләре: хумулин, ачылыклар, полифеноль кушылмалар, эфир майлары.
Медицинада.
Йомшак тынычландыру үзлегенә ия. Валокордин, Ново-Пассит, Корваодин, Седавиь, Уролессан һ. б. дарулар составына керә.
Составында фитоэстроген (эстроген - хатын-кыз гормоны) - 8-перилнарингинин бар.
Җитештерүдә.
Сыра ясауда ис һәм тәм керткеч буларак.


Гади Колмак.
Гади Колмак (лат. "Humulus lupulus") — киндерчәләр төркеменә кергән үсемлекләр.
Химик составы.
Төп актив матдәләре: хумулин, ачылыклар, полифеноль кушылмалар, эфир майлары.
Медицинада.
Йомшак тынычландыру үзлегенә ия. Вадокордин, Ново-Пассит, Корваодин, Седавиь, Уролессан һ. б. дарулар составына керә.
Составында фитоэстроген (эстроген - хатын-кыз гормоны) - 8-перилнарингинин бар.
Җитештерүдә.
Сыра ясауда ис һәм тәм керткеч буларак.


Япон Колмагы.
Япон колмагы Колмак ыругыннан берьеллык үләнчел үсемлек.
Төзелеше.
Күркәсыман чәчәклекләре һәм лупулинлы бизләре юк.


Розачәчәклеләр.
Розачәчәклеләр (лат. "Rosáles") — икеөлешле үсемлекләр тәртибе. Анда 9 гаиләлек керә, иң танылганы: Розасыманнар.


Суфилык.
Дөньяда 12 сөнни суфи тарикатлары бар. Татарлар 1552 елга кадәр Әхмәт Йәсәви тарикатында булдылар. Кол Гали, шәех Кол Шәриф - Йәсәви тарикатыннан иделәр. 1552 елдан Мөхәммәд шәех Нәкшебәнд тарикатыннан булганнар. Габдерәхим Утыз Имәни, Курсави, Мәрҗани - Нәкшебәнди тарикатыннан иделәр.
Шәех Мөхәммәд Нәкшебанд Бохара шәһәрендә күмелгән (хәзерге Үзбәкстан). Нәкшебанд тарикаты - шулай ук дөньяда иң таралган тарикатлардан санала.
Шәех Махмуд Остаосманоглу әл-Уфи Нәкшебәнди тарикатының мәшһүр шәехе.


Тел.
Дөньяда барлыгы 5 мең тел бар дип исәпләнә
Тел – аралашу өчен кулланылган хәрефләрдән һәм шулар белән эш итү кагыйдәләреннән (яки грамматика) торган система. Бүтән аралашу формаларыннан аермалы буларак, тел хәрефләрне бер-берсе белән берләштереп, яңа мәгълүмәт белдерергә мөмкин.
Кешеләрнең аралашу телендә хәрефләр буларак сүзләр һәм кул ишарәләре кулланыла. Шулай ук тел, сакланып калу өчен язма рәвештә дә бирелергә һәм сакланырга мөмкин. Ишарәләр һәм интонациялар шулай ук мәгълүмат җиткерү өчен кулланыла, әмма аларны язма формага әйләндереп булмый. Кайсыбер уйлап чыгарылган аралашу телләре тулысынча визуаль ишарәләрдән тора.
Дөньяда меңләгән тел бар, һәм шуларның кубесенең уртак үзенчәлекләре бар "(Универсаль Грамматиканы кара)".
Аралашу телләреннән тыш, кешеләр шулай ук эсперанто, идо, интерлингва, клингон, ложбан телләре, программалау телләре һәм төрле математик формаль телләр сыман ясалма телләрне дә куллана.


Мадрид.
Мадри́д (исп. "Madrid") — Испаниянең башкаласы һәм иң зур шәһәре.


Химик элемент.
Химик элемент — корыма саны бертөрле булган атомнар күплеге.


Рафаэль Сафин.
Рафаэль Сафин — татар шагыйре, драматург.
Ул Башкортстанның Кыйгы районындагы Еланлы исемле татар авылында туып үсә. Уфага күчеп килгәч, 9нчы санлы мәктәп-интернатта, аннан соң Музыка училищесында укый ул. Әмма шул елларда ук татар егете әдәби иҗатка да тартыла башлый һәм, училищены тәмамлауга ук, Мәскәүдәге Максим Горький исемендәге Әдәбият институтына укырга керә.
Уфага әйләнеп кайткач, Рафаэль Сафинның бар гомере әдәби иҗатка һәм журналистикага багышланды. 1956 елда аның «Тормыш кушуы» дип исемләнгән беренче җыентыгы дөнья күрә, аннан соң аның дистәләрчә китабы басылып чыкты. Төрле газеталарда һәм журналларда эшләде Рафаэль Сафин һәм Башкортстан Язучылар берлеге идарәсе рәисенең урынбасары вазыйфаларын да башкарды.
Рафаэль Сафин үзен оста драматург итеп тә танытты. Аның «Янбикә», «Тилекәй», «Газизәкәй балдыз», «Кыр казлары» дигән пьесалары буенча сәхнәләштерелгән спектакльләр озак еллар төрле театрларның репертуарыннан төшмәде.


Кычыткансыманнар.
Кычыткансыманнар (лат. "Urticaceae") — розачәчәклеләр тәртибенә керүче чәчәкле үсемлекләр.
Ыруглар.
Иң танылган ыруг — кычыткан.
Төзелеше.
Берьеллык һәм күпеллык үләннәр, сирәгрәк куакчыклар яки лианалар һәм бик сирәк агачлар.
Яфраклары, кагыйдә буларак, гади, гадәттә өч сеңерле, тешле-тешле. Гади формаларлда парлап, югарырак төзелешлеләрендә һәр парның бер яфрагы кечерәю исәбенә чиратлашып урнашкан.


Азу.
Азу — танылган татар милли ризыгы. Ул кыздырылган ит кисәкләре белән помидор, суган, бәрәңгене үз парында томалап пешерү рәвешендә әзерләнә. Иткә килгәндә, сыер, сарык, ат ите кулланырга мөмкин. Сарыктан пешерелгән азуга, гадәттә, кишер өстәлә.


Иске Татар бистәсе.
Иске Татар бистәсе — 1917 елга кадәр Казан мәркәзендә урнашкан бистә. Ул Казанның рус өлеше янында, Болакның икенче ягында урнаша иде.
Бистәнең үзәге булып Печән базары һәм Печән базары мәчете (Нурулла мәчете) саналган. Бу мәркәз янында кунакханәләр (Болгар, Амур), сәүдә йортлары урнашкан.
Хәзерге вакытта Казанның тарихи мәркәз истәлекләре урынына яңа төссез йортларны төзү күзәтелә.


Әтәс.
Әтәс авылы — Татарстан Республикасы Актаныш районында, Шәбез елгасының башында урнашкан авыл. Авылда мәчет, гомуми мәктәп бар.
Милли состав.
Авылда татарлар гына яши, 18-19 гасырда авыл халкы башкорт-вотчинник булып саналган.
Икътисад.
Халык терлекчелек, бакчачылык белән шөгыльләнә. 2008 елдан Әтәс авыл җирлеге "Әнәк" агрофирмасының "Әтәс" бүекчәсенә керә.
Тарих.
1920 елга кадәр авыл Уфа губернасы Минзәлә өязенең Семиостров волостенә керә. 1920 елдан ТАССРның Минзәлә кантонында, 1930 елдан Актаныш районында. 1935 елда Калинин районына кертелә, ләкин ул 1959 елда ул район бетерелгәч, Актанышка кире кушыла.


Кыстыбый.
Кыстыбый (шулай ук "күзикмәк") — камырдан һәм эчтән торган татар милли ризыгы. Хәзерге вакытта бәрәңге измәсе белән пешерү алымы иң популяр. Борыңгы вакытларда камырга ботка яки рагу тутырганнар. Кайнаган май белән сөртергә мөмкин.
Башкорт кухнясында да таралган.
Бәрәңге кыстыбые.
Бик каты итмичә генә, төче камыр басалар да, бераз тапкач, 75 граммлы кисәкләргә бүлеп, юка гына итеп җәяләр. Җәемнәрне кырган табада май сөртмичә генә башта бер, аннан икенче ягын пешереп алалар. Суынмасын яки катып китмәсен өчен берсе өстенә берсен оеп, тастымал белән каплап куялар. Чөнки суынса, урталай бөккәндә сына.
Кыстыбый эченә салу өчен бәрәңге пешереп, кайнар килеш төяләр. Кайнар сөткә сары май салып болгаталар. Майда кыздырылган суган белән дә болгатырга була.
Әзер җәемнең уртасына бәрәңге боламыгы ягып, тиз генә икенче ягы белән каплыйлар. Кыстыбыйны канат белән йөртелгән сары май белән майлап, табынга кайнар килеш бирәләр.
"Бер кыстыбыйга: 75 г. төче камыр, 100 г. бәрәңге, 20 г. суган, 20 г. сөт, эченә салырга вә тышын майларга 20 г. атлан май кирәк."
Тары кыстыбые.
Тары ярмасыннан сөт белән йомшак кына ботка пешерәләр, май салын болгаталар.
Камырын вә кыстыбыен үзен нәкъ бәрәңге кыстыбый шикелле әзерлиләр.
"Бер кыстыбыйга: 75 г. төче камыр, 150 г. тары боткасы, эченә салырга вә тышын майларга 20 г. атлан май кирәк."
Киндер орлыгы кыстыбые.
Киптерелгән киндер орлыгын төеп илиләр, киндер орлыгына аның ⅓ кадәр бәрәңге боламыгы, сөт өсте, май кушып яхшылап болгаталар. Аны алдан әзерләнгән җәемнең яртысына ягып, икенче яртысы белән каплыйлар, майлап 10 минут мичтә тоталар.
"Бер кыстыбыйга: 75 г. төче камыр, 120 г. киндер орлыгы, эченә салырга вә тышын майларга 20 г. атлан май кирәк."
Мәк кыстыбые.
Мәкне илиләр дә, кайнар суга салып бүрттерәләр, аннары иләктә саркыталар, килегә салып төяләр. Төйгән мәккә берәз каймак, шикәр комы өстәп болгаталар һәм пешкән камырга ягын кысып, майлап куялар.
"Бер кыстыбыйга: 75 г. төче камыр, 80-100 г. төйгән мәк, 20 г. шикәр комы, 20 г. каймак, эченә салырга вә тышын майларга 20 г. атлан май кирәк.


Хәбра Рахман.
Хәбра Рахман (чын исеме Хәбибрахман Габдрахман улы Габдрахманов) — татар шагыйре, язучы.
Ул 1914 елның 26 ноябрендә Татарстанның Балтач районы Яңгул авылында ярлы крестьян гаиләсендә дөньяга килә. Аңа сигез яшь тулганда әти-әнисе үлә, сеңелләре һәм энесе аның кулына кала. Туганнарын туйдыру өчен Хәбра авыл баена эшкә яллана. Ятимнәрне нужадан һәм ач үлемнән балалар йорты коткарып кала.
Җиде сыйныф белем алгач, Саба районының Курсабаш авылы мәктәбендә укыта башлый. 1931 елда Казанга килә, Татрабфакта, аны тәмамлагач Казан педагогия институтында укый. 1936—1938 елларда Алабуга педагогия училищесында укыта.
1938 елның ахырында Хәбра Рахман Кызыл Армия сафларында хезмәт итә. Ул атаклы Халхин-Гол сугышларында катнаша, «Батырлык өчен» медале белән бүләкләнә. Хәрби хезмәттән кабат Алабугага кайта, педагогия училищесында, китапханә техникумында татар теле һәм әдәбияты укыта, 1940—1941 елларда район газетасының мөхәррире була.
Бөек Ватан сугышы башлану белән фронтка китә, сугышның башлангыч чорындагы канкойгыч, күп югалтулы авыр сугыш операцияләрендә катнаша. Калинин фронтында шундый бәрелешләрнең берсендә авыр яралана һәм 1942 елның ноябрендә үлә. Аның җәсаден Калинин өлкәсенең Максатиха станциясе янында җирлиләр.
Хәбра Рахманның әдәби эшчәнлеге узган гасырның утызынчы елларында башлана. Беренче шигырьләре һәм хикәяләре «Ялчы» газетасы битләрендә дөнья күрә. Казан педагогия институтында уку елларында сәләтле язучы булып формалаша. Аның көннең актуаль темаларына язылган шигырьләре, хикәяләре һәм очерклары өлкә газета-журналларында еш басыла. 1937 елда «Чәчәк ява» исемле беренче җыентыгы басылып чыга.
Халхин-Голда япон самурайларына каршы сугышларның тәэсире астында Хәбибрахман Рахман совет солдатларының героик көрәшенә багышлап «Сугышта» дигән очерк яза. Ул «Совет әдәбияты» журналының 1940 елгы 5-6 саннарында басыла. «Шомырт чәчәкләре» повесте тәмамланмыйча кала. Язучы Дибәҗә Каюмова аның тормышына багышлап язган повестен шуның өчен дә «Өзелгән шомырт чәчәкләре» дип атады. «Хәбра исән булса, татар поэзиясенә күп нәрсә бирер иде», дип язды олы шагыйребез Сибгат Хәким.
Хәбра Рахман турындагы, аның тормышы һәм иҗаты турында күп мәгълүмат-истәлекләр Яңгул авылы мәктәбе музеенда тупланды.


Шәриф Хөсәенов.
Шәриф Нургали улы Хөсәенов — татар драматургы, язучы, табиб.
Ул 1929 елның 26 ноябрендә Татарстанның Буа районы Өчмунча авылында урта хәлле крестьян гаиләсендә туган. Башлангыч белемне — туган авылында, җиде сыйныфны — күрше Килдураз авылында һәм 1947 елда Буа шәһәренең Мулланур Вахитов исемендәге урта мәктәбен тәмамлагач, Казанга килеп, медицина институтының дәвалау–профилактика факультетына укырга керә. 1953 елда институтны тәмамлап, табип булып эшли башлый. 1960—1962 елларда Мәскәүдә СССР Язучылар берлеге каршындагы Югары әдәби курсларда укый. Укуын тәмамлап кайтканнан соң — Казан шәһәренең 2нче номерлы поликлиникада участок табибы хезмәтендә.
Язучы—драматург буларак, Шәриф Хөсәенов киң катлау укучыга һәм тамашачыга үзенең «Профессор кияве» (1952) исемле комедиясе белән таныла. Бу әсәр пьесалар буенча уздырылган республика конкурсында икенче премиягә лаек була һәм шул ук елны Г.Камал исемендәге Татар дәүләт академия театры сәхнәсендә куела башлый. Драматургның шуннан соң иҗат иткән драма әсәрләреннән «Зөбәйдә - адәм баласы» (1961) трагикомедиясе һәм «Әниемнең ак күлмәге» (беренче исеме «Әни килде», 1968) драмасы тагы да зуррак уңыш казана. Әдипнең «Бирнәле кыз» (19540, «Егерме ел үткәч» (1962) исемле кечкенә күләмле песалары да үз вакытында төрле театр сәхнәләрендә уйнала.
Шәриф Хөсәенов драма һәм комедияләре композицион яктан оста корылган булуы, образларның кискен фикри каршылыклар, конфликтлы ситуацияләр аша ачылуы һәм алынган проблемаларның заман рухында, сәнгатьчә үтемле хәл ителүе белән характерлы.
Шәриф Хөсәенов «Мәхәббәт сагышы» (1964) исемле повесть һәм юмористик, сатирик хикәяләр авторы буларак та билгеле.
Әдәби хезмәтләре өчен Шәриф Хөсәенов 1979 елда «Почет Билгесе» ордены белән бүләкләнде. Аңа шулай ук Татарстанның атказанган табибы дигән мактаулы исеме бирелде.


Камил Мостафин.
Камил Әхмәди улы Мостафин — татар шагыйре.
Ул 1932 елның 26 ноябрендә Яшел Үзән шәһәрендә туа. Урта белем алганнан соң, 1951—1956 елларда Казан дәүләт университетының физмат бүлегендә укый. Шуннан соң бер ел — Мәскәүдә, 1957 елдан бирле Чиләбе шәһәрендә үз белгечлеге буенча фәнни тикшеренү институтында гыйльми хезмәткәр булып эшли.
Камил Мостафинның «Вокзалда» дигән беренче шигыре 1956 елда «Татарстан яшьләре» газетасында дөнья күрә. Шуннан бирле төрле газета–журналларда аның шигъри әсәрләре даими басылып килә. 1966 елда — “Җыр сафка чакыра” дигән беренче җыентыгы, аннары бер-бер артлы “Һәркемнең үз йолдызы”, “Горур ташлар”, “Урман баласы”, Чиләбедә рус телендә “Ключ”, “Июньские ночи» һәм «Сто первое чудо» дигән китаплары һ. б. әсәрләре дөнья күрде.
Хезмәт һәм фән өлкәсендә ирешкән уңышлары өчен Камил Мостафин Хезмәт Кызыл Байрагы (1981), «Почет Билгесе» (1976) орденнары һәм ике медаль белән бүләкләнгән.


Мөхәммәдьяр.
Мөхәммәдьяр — күренекле татар шагыйре.
Тәрҗемәи хәле.
Мөхәммәдьярның туган елы якынча XV йөз азагына — 1497 елга туры килә. Аның тормыш юлы Казан белән бәйле. Рухани, хаҗи гаиләсеннән. Автор «Төхфәи мэрдан» ахырында үз атының «Мәхмүд хаҗи углы фәкыйрь Мөхәммәдьяр» булуын искәртә. Ике урында шагыйрь үзен «Ярмөхәммәд» дип тә атый. Әсәрләреннән бу әдипнең шактый укымышлы булуы, гарәп, фарсы, төрки телләрен яхшы белүе аңлашыла.
Мөхәммәдьяр 1542 елда иҗат ителгән «Нуры содур» поэмасында «Мөхәммәд Әмин хан каберендә» «моҗавир» (сакчы) булып торуын әйтеп китә. Әдип «Төхфәи мэрдан» әсәрендә үзенең күп мәшәкатьләргә, авырлыкларга дучар булуын да яза: «Чик-дем әмма рәнҗ вә мәшәккать бихисаб»,— ди ул.
Аның гомер юлы да фаҗигале өзелә: Мөхәммәдьяр Казан делегациясе составында тылмач булып Мәскәүгә килә. Аны 1549 елның җәендә Явыз Иван гаскәрләре Муром тирәсендә вәхшиләрчә үтерә. Әмма шагыйрь үзе үлсә дә, аның ялкынлы сүзләре, әсәрләре исән калган.
Иҗат.
Безгә Мөхәммәдьярның өч әсәре — «Төхфәи мэрдан» («Егетләр бүләге», 1540), «Нуры содур» («Күкрәкләр нуры», 1542) поэмалары һәм «Нәсыйхәт» шигыре мәгълүм.
«Нәсыйхәт» әсәре (ул 24 бәеттән гыйбарәт) тәүге мәртәбә 1842 елда М. Иванов хрестоматиясендә басылып чыккан. «Нәсыйхәт» дип аталган бу шигырьнең эчтәлеге символик характерда. Бер былбыл «күңел багына» очып килә. «Нәсыйхәт»нең төп мәгънәсе шунда: кеше үзенең күңелен пакь, нурлы, «тугры юлда» тотарга бурычлы.
Мөхәммәдьяр поэмалары әхлакый-фәлсәфи мәсьәләләрне үзәккә куюлары, лиро-эпик табигатьләре белән бер-берсенә охшаш. Һәр икесендә дә, куелган мәсьәләләргә иллюстрация рәвешендә, төрле шигъри хикәятләр китерелә. Хәтта сюжетлы өлешләрендә бердәй ситуацияләр дә очрый. Хикәятләрнең мәгънәсе: игелекле эш-гамәлләр һич тә юкка чыкмый, ә бәлки артыгы белән кире үзеңә кайта.


Җидесу.
Җидесу — Урта Азиядәге тарихи һәм географик өлкә. Үз атамасын Балхаш күленә коючы елгалардан алган. Төньяктан Балхаш күле, көньяктан Тянь-Шань сыртлары, көньяк-көнчыгышта Җидесу Алатавы белән чикләнгән.


Кош теле.
Кош теле — татар милли ризыгы. Озынча камыр кисәкләрен майда кыздырып әзерләнә. Суынгач уылган шикәр комы белән сибелә. Әзерләү өчен кирәкле әйберләр: он, йомырка, сөт, шикәр, май, тоз.


Казылык.
Казылык - каклаган ат итеннән әзерләнгән татар милли ризыгы. Шулай ук башка төрки халыкларда да бар (мәсәлән,).
Казылык әзерләү.
Казылык әзерләү өчен яңа суйган ат яисә симез сыер итенең корсак өлешен һәм сөяксез җирен алалар (яңа суйган терлек ите тоз белән борычны яхшырак сеңдерә).
Итне ваклап турагач, күбрәк итеп тоз, кара борыч сибеп болгаталар да, ышкып тозын-борычын сеңдерәләр. Аннары итне эмальле кастрюльгә салып, тастымал белән каплыйлар һәм 15 сәгатьтән алып тәүлек ярымга кадәр салкында тоталар.
Ат яки сыер эчәген салкын суда яхшылап юалар, эчке ягын әйләндереп, лайласын кыралар һәм, өч-дүрт кат әйбәтләп югач, кире әйләндереп, эчәкнең бер башын җеп белән бәйлиләр.
Тураган әзер ит белән майны аралаштырып, эчәккә тыгызлап тутыралар. Казылык әзерләү өчен алынган итнең чама белән 30 проценты май булырга тиеш. Ит бик майлы булса, артык мае аксын өчен, эчәкне берничә җирдән энә белән тишәләр. Итне тутырып бетергәч, эчәкнең ачык башын бәйлиләр дә берничә көнгә кояшлы һәм җилле урынга эләләр. Аннары, өлгертеп җиткерү өчен, 2 — 2,5 айга салкынча караңгы урынга элеп куялар.
Әзер казылык 4—5 ай сакланырга мөмкин, аны чи килеш тә, пешереп тә ашыйлар.
Пешергәндә казылыкны бөтен килеш кастрюльгә җылы суга салып, сүрән утка куялар. Кайнап чыккач, берничә җирдән энә белән тишәләр һәм 1,5 сәгать чамасы пешерәләр. Пешкән казылыкны кайнар көе дә, суытып та ашыйлар.
Казылыкны (кайнар көе һәм салкын килеш) өстәлгә колбаса кебек үк, ләкин мае һәм формасы саклансын өчен, калынрак итеп турап куялар.
Ат итемнән казылык (икенче ысул).
Симез ат итенең корсак өлешен 2 см киңлегендә, 7—8 см озынлыгында турыйлар да, тоз белән борыч сибеп, яхшылап болгаталар һәм 2—3 көнгә салкынга куялар.
Аннары итне чистарткан сыер эчәгенә тыгызлап тутыралар да, эчәкнең баш-башларын яхшылап бәйләгәч, яңадан салкынга (кышын 5—6 көнгә кар астына) куялар. Шулай әзерләгән казылыкны чормага яисә башка караңгы урынга элеп, 2 — 3 ай буена какланганчы тоталар.
Пешкән (кайнар) казылык.
Сыер яисә ат итенең майлы йомшак җирен алып (корсак ите әйбәтрәк) урман чикләвеге зурлыгында турыйлар яисә эре тишекле ит тарткычтан чыгаралар, тоз, борыч сибеп яхшылап болгаталар да 1,5 — 2 тәүлек салкында тоталар. Аннары иткә вак кына тураган башлы суган я сарымсак өстиләр һәм тагын болгаталар. Итне чистарткан, юган сыер эчәгенә тутыралар һәм, баш-башларын бәйләп, тозлы җылы суга салып, лавр яфрагы һәм 2—3 төймәгән кара борыч өстәп пешерәләр.
Казылыкны табынга кайнар көе бирәләр, кирәк булса, пешергәч, бөтен килеш табага салып, духовкага куеп кызартып алырга мөмкин. Сарык итеннән дә казылыкны шулай ук әзерлиләр, тик эчәкне түгәрәкләп бәйлиләр һәм пешкән казылыкны духовкада майда кыздыралар.


Кыргый ат.
Кыргый ат ("Equus ferus") — атлар ыругына керүче хайван. Йорт атының нәсел башы.


Гөбәдия.
Бер өлеше кисеп алынган гөбәдия
Гөбәдия - бәйрәмнәрдә әзерләнә торган катлы бәлеш. Пешкән гөбәдияне кискәч, тәме ягыннан да, төсе ягыннан да бер-берсенә туры килә торган ашамлыклар катлам-катлам булып, аермачык күренеп тора. Гөбәдиянең эченә кипкән корт, бүрттергән дөге, кыздырган суган белән ит тарткычтан чыгарган ит, ваклап тураган йомырка, йомшарткан йөзем, күрәгә, төшен алып кара җимеш яисә өрек салалар.
Гөбәдияне әче камырдан да, төче камырдан да әзерлиләр, майны күбрәк салалар. Итле гөбәдияне кайнар килеш икенче аш итеп бирәләр. Аны икеләтә юкарак итеп, эченә җиләк-җимеш салып та ясыйлар һәм чәй янына бирәләр.
Гөбәдия эченә йомшак корт ясау.
Кипкән кортны төеп илиләр. 500 г кортка 200 г шикәр комы, 200 г сөт, 100 г сары май өстәп, барысын бергә болгаталар да 10-15 минутка сүрән ут өстенә куеп алалар. Аннары шул боткасыман катнашманы суытып, гөбәдия эче итеп файдаланалар.
Валчык әзерләү.
250 г атланмайга 500 г иләгән он, 20—30 г шикәр комы салалар да барысын бергә әйбәтләп кул белән уалар (шикәр кушмасаң да була). Уганда, май белән он бергә кушылып, валчык ясала. Гөбәдиянең (шулай ук башка бәлешләрнең дә) өстенә мичкә тыкканчы шул валчыкны сибәләр.
Дөге бүрттерү.
Дөгене гөбәдия һәм башка бәлешләрнең эченә салу өчен файдаланалар. Башта дөгене чистарталар һәм, 1-2 кат салкын, берничә кат кайнар су белән югач, кайнап торган тозлы суга салып кайнаталар. Дөге таралып торсын өчен, аның суы дөгедән 6-7 тапкыр артыграк булырга тиеш. Дөге кайнаганда, аны берничә тапкыр болгаткалап алырга кирәк. Бүрткән дөгене, кайнар су белән юып, иләккә салып саркыталар. Таралып торган дөгене савытка салалар да, эреткән май өстәп, болгаталар.
Гөбәдиягә ит әзерләү (итле гөбәдия өчен).
Сыер яки сарык итен ярыларыннан һәм сеңерләреннән арындыралар да, вак кына турап, ит тарткычтан чыгаралар, аннары тоз, борыч сибеп болгаткач, кайнар майлы табага салып, болгата-болгата кыздыралар. Ит катырак булса, шулпа өстиләр. Теләгән кеше иткә майда кыз¬дырган суган куша ала.
Җимешле гөбәдия.
Әзерләгән камырны майлы табага салалар. Гөбәдиянең төбе җебеп йомшармасын өчен, камыр өстенә башта — бүрттергән дөге, аннары калын итеп әзер корт, аннан соң тагын дөге салалар. Дөге өстенә 6—8 мм калынлыгында каты итеп пешереп, вак кына тураган йомырка, тагын дөге, өскә парланган йөзем, күрәгә, төше алынган кара җимеш яисә өрек салалар. Эченә бик күп итеп май сибәләр дә өстенә юка гына җәйгән камыр ябып, табадагы камыр белән чит-читләрен чеметеп ябыштыралар. Мичкә куяр алдыннан өстен майлап, валчык сибәләр. Әгәр мич артык кызу булса, гөбәдиянең өсте кызаргач, суга чылатып кәгазь ябалар. Гөбәдия 50 минут пешә. Әзер гөбәдияне өлешләргә бүлеп, табынга кайнар килеш чыгаралар.
"Бер таба гөбәдиягә: 800 г камыр, 350—400 г корт, 1 —1,2 кг бүрттергән дөге, 200—300 г йөзем яисә башка җимешләр, 10 йомырка, 350—400 г атланмай яисә сары май, таба майлау өчен 50 г май."
Итле гөбәдия.
Камырны табадан чыгып торырлык итеп җәяләр дә майлы табага салалар, өстен майлыйлар. Камыр өстенә (камыр корт салгач җебеп китмәсен дип) юка гына итеп — дөге, аннары — корт, аның өстенә — 2-3 мм тигезләп дөге, өстенә 6-8 мм калынлыгында ит тарткычтан чыгарган кыздырган ит салалар, иткә майда кыздырган суган кушып болгатырга мөмкин. Ит өстенә - юка гына итеп тагын бүрттергән дөге, аның өстенә вак кына тураган йомырка һәм дөге салалар. Өскә йомшарткан йөзем (күрәгә, төше алынган кара җимеш яисә өрек) салына, эченә бик күп итеп эреткән атланмай яисә сары май сибәләр.
Аннары гөбәдиянең өстенә юка гына итеп җәйгән камыр каплыйлар, кырыйларын табадагы камыр чите белән сырлап, чеметеп ябыштыралар. Гөбәдияне мичкә тыкканчы өстен майлыйлар һәм валчык сибәләр. Уртача кызулыктагы мичтә гөбәдия 40-50 минут пешә. Әзер гөбәдияне кисәкләргә бүлеп, кайнар килеш чыгаралар.
Итле гөбәдияне кортсыз гына да пешерәләр.
"Уртача зурлыктагы 2,5 кг лы гөбәдиягә: 750—800 г камыр, 250—300 г әзер корт, 1 —1,1 кг бүрттергән дөге, 400—500 г кыздырган ит, 100 г кыздырган суган, 6—8 йомырка, 200 г йөзем яисә башка җиләк-җимеш, 300—350 г атланмай яки сары май, таба майлау өчен 50 г май."
Чүлмәктә пешкән гөбәдия.
Бөтен нәрсәне табада пешерә торган гөбәдиягә әзерләгән кебек әзерлиләр. Аннары чүлмәк яисә чуенның эчен майлыйлар да төбенә камыр җәяләр, камырны майлагач, башта — корт, өстенә — бүрттергән дөге, ит (итне күбрәк алалар), тагын дөге, вак итеп тураган йомырка, дөге, йөзем салалар, өстенә сызыклы май сибәләр, камыр белән каплап, кызу мичкә куялар. Гөбәдия 40-50 минут пешә. Гөбәдияне тәлинкәләргә салып ашыйлар.
Юка гөбәдия.
Мондый гөбәдияне чәй янына бирәләр, аны итсез, дөге, йомырка һәм йөзем белән әзерлиләр, тик кортын күбрәк салалар, җиләк-җимеш белән пешергән гөбәдиягә караганда, дөгесен бермә-бер кимрәк алалар. Шуңа күрә бу гөбәдия икеләтә диярлек юка була.


Казан дәүләт консерваториясе.
Казан консерваториясе студентларының күмәк җырлавы
Н.Г.Җиһанов ис. Казан дәүләт консерваториясе (академия) — Казанның югары музыкаль уку йорты. 1945 елда нигез салынган.
Казан дәүләт консерваториясе Идел буе һәм Урал республикалары халыклары арасыннан югары дәрәҗәле музыкантлар (педагоглар, башкаручылар, композиторлар, музыка белгечләре) әзерләр өчен барлыкка китерелә. Аның беренче ректоры татар мәдәнияте һәм сәнгате эшлеклесе Нәҗип Җиһанов (1911 - 1988) була.
1990 елда консерватория нәшер итү хокукына ия була һәм фәнни, укыту һәм нота басмалары чыгара башлый. 1997 елда консерваториядә опера студиясе ачыла.
Югары уку йортында 8 факультет һәм егерме кафедра бар. Шулай ук өч еллык аспирантура да бар.


Салават Фәтхетдинов.
Салават Фәтхетдинов - җырчы, Татарстан республикасының халык артисты, Башкортстан һәм Россиянең атказанган артисты, автоузышлар буенча спорт мастеры.
Биография.
1960 елның 10 гыйнварында Башкортстанның Тәтешле районы Аксәет авылында туган. Мәктәпне тәмамлагач Стәрлетамак мәдәни агарту училищесында белем алган, берничә ел клуб мөдире булып эшләгән. Аннары Казан мәдәният институтының режиссерлар әзерләү бүлегенә укырга керә һәм 1989 елда тәмамлый. Шул ук елны "Татар җыры-89" конкурсы лауреаты була. Салаватка "Россия Федерациясенең атказанган артисты", "Татарстан Республикасының халык артисты" исемнәре бирелә, Г.Тукай һәм М.Җәлил исемендәге премияләр лауреаты була. Моннан тыш, юбиляр автоспорт буенча халыкара класслы спорт мастеры титулына да ия.


Хайваннар.
Хайваннар (лат. "Animalia" яки "Metazoa") — хәзерге вакытта биологик патшалык буларак каралган организмнар төркеме. Төркем инде Аристотель тарафыннан аерылган иде.


Куйбышев сусаклагычы.
Куйбышев сусаклагычы — Идел елгасының урта өлешендә, Ульяновск һәм Самара өлкәләрендә һәм бер өлеше Татарстанда урнашкан сусаклагыч. Компартия һәм дәүләт эшлеклесе В.В. Куйбышев хөрмәтенә аталган.
Иделдә В.И. Ленин исемендәге Идел ГЭСы плотинасы төзелгәннән соң барлыкка килә. 1955–1957 елларда су белән тулды. Яр буеның гомуми озынлыгы — 2604 км, Татарстанда — 1392 км; мәйданы — 6,15 мең км² (шушың 51 % Татарстанда); су күләме — 57,3 км³; озынлыгы — 510 км; иң киң урыны — 27 км; уртача тирәнлеге — 8 м, плотина янында — 41 м, Казан янында 16–18 м. Судно йөрешле, суы сугару өчен һәм су белән тәэмин итүдә кулланыла, балык тотыла.


Эукариотлар.
Эукариотлар яки төшлеләр (лат. "Eucaryota") — тере организмнарның бер өспатшалыгы. Эукариотларның төп үзенчәлеге — күзәнәк составында төш булу.
Төшлеләргә бактериялардан һәм архейлардан кала барлык организмнар керә.
Күзәнәк төзелеше.
Үсемлек күзәнәкләрендә шулай ук хлорофилл бөртекләре дә бар.


Атлар (ыруг).
Атлар (лат. "Equus") — Атсыманнар гаиләлегенә керүче бердәнбер ыруг.


Атсыманнар.
Атсыманнар (лат. "Equidae") — тактояклы имезүче хайваннар гаиләлеге. Үзенә бер исән һәм берничә үлеп беткән ыругны берләштерә.


Ишәк.
Йорт ишәге (лат. "Equus asinus asinus") — Африка ишәгенең ("Equus asinus") кулга ияләштерелгән астөре. Кешелек тарихында зур роль уйнаган.
Кулга ияләштерү.
Ишәкләр атлар белән чагыштырганда күпкә иртәрәк кулга ияләштерелгәннәр. Б. э. к. 4000 ел элек Нил дельтасы буенда кулга ияләштерелгән ишәкләрне кулланганнар.


Механика.
Бу фән үз башлангычын берничә борынгы мәдәнияттән ала.
Механик системалар.
Механика өйрәнүче җисемнәр механик системалар дип атала. Механик система билгеле "k" санындагы иреклек дәрәҗәсенә ия һәм гомумиләштерелгән "q1, … qk" координаталары белән тасвирлана. Механиканың бурычы булып механик системаларны өйрәнү һәм аларның вакыт буенча эволюциясен билгеләү тора.


Атом физикасы.
Атом физикасы - атомнарны электроннар һәм төштән торучы изоляция эчендәге система буларак өйрәнүче фән. Беренче чиратта ул атомнарның электрон конфигурациясен һәм аның үзгәрү шартларын һәм сәбәпләрен өйрәнә.
Еш кына атом физикасы белән төш энергиясен һәм бомбасын бәйлиләр. Бу "төш" һәм "атом" сүзләренең синоним буларак кулланылуыннан килә. Ләкин физиклар атом физикасы белән төш физикасын аералар.


Хәйдәр Гайнетдинов.
Хәйдәр Гайфетдин улы Гайнетдинов — татар шагыйре, язучы, тәрҗемәче, СССР Язучылар берлеге әгъзасы (1983 елдан).
Ул 1952 елның 27 ноябрендә Татарстанның Зәй районы Дүрт Мунча авылында хезмәткәр гаиләсендә туган. Урта мәктәпне тәмамлаганнан соң (1970), бер ел колхозда эшли, аннары, Казанга килеп, 1971—1976 елларда Казан Дәүләт университетының татар филологиясе бүлегендә югары белем ала. 1976 елның апреленнән бирле ул матбугат эшендә: «Ялкын» журналы редакциясендә җаваплы секретарь вазифаларын башкара.
Хәйдәр Гайнетдинов — әдәбиятка җитмешенче еллар башында килгән яңа буын татар шагыйрьләреннән берсе. Шигъри әсәрләре белән ул республика кљндәлек матбугатында 1974 елдан бирле катнаша, 1982 елда Татарстан китап нәшриятында лирик шигырьләре һәм бер поэмасы («Иске кара урман») тупланган «Ут теле» исемле тәүге җыентыгы дөнья күрә.


Биофизика.
Биофи́зика ( — "тереклек",  — "табигать") - физика һәм хәзерге биологиянең бер бүлеге. Тере табигатьнең молекулалардан һәм күзәнәкләрдән алып биосферага кадәр барлык баскычларының физик аспектларын һәм биологик системалардагы физик процессларны һәм биологик объектларга төрле физик факторларның тәэсирен өйрәнүче фән.
Биофизикада тере системаларны өйрәнү өчен күп төрле техникалар кулланыла. Алар арасына традицион техникалар белән беррәттән флюоресцент сурәт төшерү, электрон микроскоплар, рентгеноструктур анализ, төш-магнит резонансы спектроскопиясе, атом-көч микроскоплары һ.б. кебек заманча техникалар да керә.


Розасыманнар.
Розасыманнар (лат. "Rosáceae") — розачәчәклеләр тәртибенә керүче үсемлекләр гаиләлеге.
Ыруглар.
100 - 120 ыруг, алар эчендә 3000 - 4000 төр бар.


Алмагач.
Алмагач () — розачәчәклеләр гаиләлегенә керүче агачлар һәм куаклар ыругы. Җимеше — шарсыман, әчкелтем-баллы тәмле.
Төрләр.
Ыруга барлыгы 36 төр керә. Хуҗалыкларда күп очракта Йорт Алмасы (Культуралы Алма) — Malus domestica төре үстерелә.


Буза.
Буза́ — озак кайнаткан сөт төсендәге баллы куе эчемлек, ул десерт итеп бирелә һәм кунакларга карата зур хөрмәт билгесе булып санала.
Әзерләү ысулы.
Бузаны ваклаган солы ярмасыннан, шулай ук “Геркулес”тан һәм талканнан да әзерләргә була.
Ваклаган солы ярмасын, салкын суда югач, 10—30 минут өстен каплап җылы суда тотарга. Бүрттергән ярманы сөзеп табага яки калайга салырга да өстеннән уклау белән тәгәрәтеп изәргә. Аннан соң ярманы, чиста калайга бушатып, мичкә киптерергә куярга. Шул рәвешле эшкәртелгән ярма буза әзерләүгә ярый. Ярманы бүрттереп киптергәч, он итеп тартырга кирәк.
Зур савытка әзер солы оны, ике стакан бодай оны, кайнап торган атланмай салып барысын да бергә яхшылап болгатырга. Аннары бик кайнар су салып камыр сыман булганчы тугларга. Шуннан соң савытны, җылысы саклансын өчен, әйбәтләп ябып 30 минут тотарга да массаны кайнаган су белән сыекларга.
Апара бүлмә температурасына кадәр суынгач, изгән чүпрә, бер стакан шикәр комы өстәп әчетергә. Күпереп менгән массаны кайнаган җылы су белән тагын сыекларга, әйбәтләп болгатырга һәм нечкә иләктән сөзәргә. Иләктә калган массага су салып тагын сөзәргә, шулай да бузаны артык сыеклатырга ярамый. Иләктә калган сыгынтыны ташлыйлар. Сөзгән бузага тагын бер-ике стакан шикәр комы өстәп болгатырга да әчесен өчен җылы урынга куярга. Әчкелтем булып күперә башлагач, буза әзер була. Эчәр алдыннан теләгән кешегә бузага шикәр комы өстәргә мөмкин. Бузаны салкын урында саклыйлар.
«Геркулес»тан да бузаны шулай ук әзерлиләр.
6—7 литр буза әзерләү өчен: 1 тартма «Геркулес» яки 1 кг солы ярмасы, 100 г атланмай, 25— 30 г чүпрә, 50 г бодай оны һәм 500 г шикәр комы.


Шомырт.
Шомырт яки гади шомырт () — слива ыругына керүче биек булмаган агачлар яки куаклар.
Төзелеше.
Кечкенә агач яки зур куак. Биеклеге 0,6 -10 метр. Кабыгы кара, караңгы соры.
Яфраклары - гади, озынча, ланцетсыман, 3 - 10 сирәгрәк 15 см озынлыкта.
Чәчәкләре ак, биш тажлы, серкәләре сары, озынча тәлгәшкә берләшкән, хуш исле.
Җимешләре - шарсыман, 8 - 10 мм диаметрлы, баллы, авызны бөрештерүчән.


Австро-Венгрия империясе.
А́встро-Ве́нгрия (, 1868 елның 14 ноябреннән рәсми исеме —, рәсми булмаган тулы исеме — (Австро-Венгрия империясе),) — 1867—1918 елларында Үзәк Аурупада урнашкан монархия һәм күпмилләтле дәүләт.
Төньякта Австро-Венгрия Саксония, Прусия һәм Русия, көнчыгышта — Румыния һәм Русия, көньякта — Румыния, Сербия, Төркия, Монтенегро һәм Италия, көнбатышта — Италия, Швейцария, Лихтенштейн һәм Бавария белән чиктәш булды. (1871 елдан Саксония, Прусия һәм Бавария — Алман империясе составында). Австро-Венгрия империясе Әдрән диңгез тарафыннан юылды.


Геофизика.
Геофизика — физика ысуллары белән Җирнең төзелешен өйрәнүче фән. Фәннең кызыксыну өлкәсенә Җирнең формасы, аның гравитацион һәм магнит кырлары, Җирнең тулы буларак һәм аерым кисәкләренең динамикасы, Җирнең эчке төзелеше, тектоник плитәләр, магма җитештерелү, вулканизм һәм тауларның барлыкка килүе, суның әйләнеше (явым-төшемнәр), океаннарның барлык аспектлары, атмосфера, ионосфера, магнетосфера һәм Кояш белән Җир арасындагы мөнәсәбәтләр, Ай һәм башка планеталар белән бәйләнешле шуңа охшаш мәсьәләләр керә.


Русия сумы.
Русия сумы () — Россия Федерациясенең акча берәмлеге.
ISO 4217 буенча Русия сумының коды — RUB. 1998 елдагы деноминациягә кадәр RUR коды кулланылышта була.
Россия һәм танылмаган Көньяк Осетия һәм Абхазия республикалары территорияләрендә кулланыла.
10, 50, 100, 500, 1000, 5000 сумлык кәгазь акчалар, 1, 5, 10, 50 тиенлек һәм 1, 2, 5, 10 сумлык тәңкәләр рәвешендә була ала. 1 сум 100 тиенгә тигез.


Гидрология.
Гидроло́гия (,  — "су" +  — "өйрәнү" сүзләреннән) — табигать суларын, аларның атмосфера һәм литосфера белән тәэсирен һәм шулай ук алардагы процессларны (парга әйләнү, туңу һ.б.) өйрәнүче фән.


Гидрофизика.
Гидрофи́зика — гидрология һәм геофизика фәннәренең гидросфераның (Җирнең су катлавы) үзлекләрен һәм андагы процессларны өйрәнүче бер бүлеге.


Квант физикасы.
Квант физикасы — теоретик физиканың квант-механик һәм квант-кыр системаларын өйрәнүче бер бүлеге. Квант физикасының төп кануннары квант механикасы һәм кырның квант теориясе кысаларында өйрәнелә һәм физиканың башка өлкәләрендә кулланыла.


Теоретик физика.
Теоретик физика — табигать кануннарын танып белү өчен төрле математик модельләр һәм абстракцияләр кулланучы фән. Шул рәвешчә, теоретик физика тәҗрибәдән килеп чыкмый, ә табигатьне өйрәнүнең аерым бер ысулы булып тора.
Теоретик физика үзе ясаган нәтиҗәләрнең тәҗрибә белән туры килүен таләп итә.


Battlefield 2142.
Battlefield 2142 — Digital Illusions CE тарафыннан уйлап чыгарылган санак уены.
Уен барышы.
Әлеге уен үз төрендәге дүртенчесе булып санала һәм бу уенның барашы 2142 елда бара. Менә инде ничә дистә еллардан бирле Җирдә глобаль салкынаю бара, шуның нәтиҗәсендә яңа бозлык чоры башлана. Бозлык яңадан-яңа Авразия җирләрен яулый бара. Кешеләргә яшәү җир җитми башлый. Махсус җылытылган киемнәрдә башка йөри алырлык территорияләр көн саен кими бара. Бу вакытларда яңа бөтендөнья сугышы башланып китә, Салкын сугыш дип атыйлар. Әлеге сугыш яшәү өчен, яңа җирләр, яңа байлыклар өчен бара. Уенда лазерлы яисә ультратавышлы корал урынына, гади утлы корал кулланыла, шуның хисабына ату тавышлары ишетелә.
Хәрби хәрәкәтләрдә алты фирка катнаша,соңыннан алар үзара ике блокка берләшәләр: Аурупа Берлеге (АБ) һәм Паназиат Коалициясе (ПАК), шуңарга Русия һәм Азия илләре керә. 2138 елга әлеге алты фирка коралланалар һәм үзара сугышырга әзер булалар.
Беренче Кампания.
"Battlefield 2142" уенынынң беренче кампаниясендә 2139 елның октябрендә булган вакыйгалар сүрәтләнә.
Паназиат Коалициясе агрессор булып тора. Түзмәслек начар шартлар әлеге ПАК дәүләтләрен үзләренең күршеләренә каршы сугыш башларга мәҗбүр итә. Беренче Кампаниянең фронт сызыгы Русиянең көнбатыш чикләреннә алып, Аурупа аша, Төньяк - Көнбатыш Африкага кадәр сузыла.
Салкын сугыш ПАК дәүләтләренең җәелгән сугыш хәрәкәтләреннән башлана, фронт сызыгы Фарсы култыгыннан алып Көнбатыш Балтыйк диңгезенә кадәр бара. Әлеге хәрәкәтләр нәтиҗәсендә Паназиат Коалициясе Аурупаның бик зур өлешен яулап ала. Күптән көтелгән вакыйга, Аурупа халкының Урта диңгез аша Төньяк Африкага агашы башлана. 2142 елда Урта диңгез дивары — Аурупаның сак чиге, ул Мароккодан алып Мисырга кадә сузыла. ПАК гаскәрләренең Төньяк Африка таба хәрәкәтләре дәвам итү белән сугыш тагында озакка сузыла, 2145 елга ул Икенче Кампания башлануга китерә.
Икенче Кампания.
Төп уен "Battlefield 2142" артыннан бустер-пак булган Northen Strike яки "Төньяк Хәрәкәт" барышында яклар урыннары белән алмашыналар — ПАК Аурупаның бозлык белән каплап алынган җирләрен үзләштерә башлый, менә шушы вакытларда Аурупа Берлеге үз җирләрен яңадан кайтару өчен Икенче Кампанияне башлап җибәрә.Төньякка таба хәрби хәрәкәтләр нигезендә Аурупа Берлеге Үзәк Алмания җирләренә кадәр кайта.
DogTags.
Уенда башка кулланучының жетонннарын җыярга мөмкин. Моның өчен башка дошманны пычак белән яралдарга кирәк. Баскычлар ярдәмендә хәрбинең ничә бүләк, жетон җыйганнарын карап була
Жетоннар җыю уен өчен яңа дәрт өсти, кайбер геймерлар өчен ул чын "идеей фикс"ка әйләнә. Баскычның топ-17, топ-50, топ-100 урыннарын алу чын ләззәт.
Уен кланнарында жетон эзләүчеләр һәм берле-аучылар барлыкка килә.
Хариталар.
Уенда 16 рәсми харита бар, шуларның 10сы "Battlefield 2142", 3се Northen Strike бустер-пагы, ә дүртенчесе 1.4. пагына һәм икесе яңа 1.50 юрамасына кертелә. Тунис бухтасы харитасында (The Tunis Harbor) башка хариталардан аермалы буларак төрле уйнаучы өчен төрле харита куллаыла. Шуның нәтиҗәсендә гомуми хариталар саны 17 җитә.a>ны яулау
³Титан "Басып керү: Камап алу" өлешендә кулланыла.


Катык.
Каты́к (,,,) — сөттән ясалучы эчемлек, төрки халыкларда һәм Болгариядә таралган.
Кайнатылган сөтне әчетеп эшләнә. Кайнатылганда сөт парга әйләнгәнгә күрә катыкның майлылыгы югары була (мәсәлән, кефир белән чагыштырганда).
Еш кына төс кертер өчен чөгендер яки чия суы кушыла. Катыкны сөзү нәтиҗәсендә сөзмә дип аталучы продукт килеп чыга.


Гарри Поттер һәм Азкабан тоткыны.
Гарри Поттер һәм Азкабан тоткыны (ингл. "Harry Potter and the Prisoner of Azkaban") — Гарри Поттер турындагы романнар сериясенең өченче китабы.
Китап чыгуы.
Гарри Поттер һәм фәлсәфә ташы китабыннан соң дәвамы чыкканчы ике ел кирәк булса, әлеге китап бер ел эчендә язылган.


Бавырсак.
Бавырса́к (,) — татар милли ризыгы. Камыр кисәкләрен кайнаган майда кыздырып әзерләнә.
Әзерләү ысулы.
Савытка йомырка сыталар, сөт салалар, май, шикәр комы, тоз, азрак чүпрә өстиләр (күп вакытта чүпрә салмыйлар да). Шул катнашманы шикәре, тозы һәм чүпрәсе эреп беткәнче яхшылап болгаталар. Аннары он кушып, токмач камырыннан йомшаграк итеп камыр басалар. Камырны 100—150 г лы кисәкләргә бүләләр дә бармак калынлыгында баусыман тәгәрәтәләр һәм урман чикләвеге кадәр итеп турыйлар. Кайнап торган майга салалар, болгата-болгата, кызарганчы пешерәләр.
Әзер бавырсакны тишекле зур чүмечтә сөзәләр, мае агып беткәч, өстенә шикәр оны сибергә була. Бавырсакны чәй янына чыгаралар. Аны катык һәм сөт белән дә ашарга була. Ул юлга алу өчен дә әйбәт.
"1 кг югары сортлы онга: 10 йомырка, 130—140 г сөт, 30—35 г шикәр комы, 30 г сары май, 5 г чүпрә, тол, пешерү өчен 180—200 г май."
Бавырлы бавырсак.
Әче камыр куялар. Баскан вакытта пешереп ит тарткычтан чыгарган бавыр өстиләр. Камырны 1 —1,5 сәгать кабарталар. Камыр өлгергәч, кисәкләргә бүлеп, баусыман итеп тәгәрәтәләр һәм кузы чикләвегеннән кечерәк итеп турыйлар.
Әзер бавырсакны кайнап торган майда пешерәләр һәм табынга катык белән чыгаралар.
"600—6S0 г югары сортлы онга: 6—8 йомырка, 150 г сөт, 30 г шикәр, 30 г сары май, 5 г чүпрә, тоз, 400 г пешкән бавыр, пешерү өчен 200—250 г май."


Гарри Поттер һәм Азкабан тоткыны (фильм).
Гарри Поттер һәм Азкабан тоткыны (ингл. "Harry Potter and the Prisoner of Azkaban") — Гарри Поттер турындагы романнар сериясенең өченче китабы буенча фэнтэзи жанрында төшерелгән фильм. Фильм режиссеры — Альфонсо Куарон.
Актерлар составы шул ук калды диярлек, фәкать Альбус Дамблдорны вафат булган Ричард Харрис урынына Майкл Гэмбон уйный. Фильмга музыканы шулай ук Джон Уильямс язды.
MPAA оешмасыннан фильм PG рейтингын алды. Яшь буенча чикләү: 12 елдан.


Кириллица.
Кирилл әлифбасы, яки кири́ллица — кириллик әлифба. Күп славян телләренең әлифбалары нигезендә кирилл әлифбасы ята. Шулай ук Русия һәм элекке СССР җирләрендә яшәүче күпчелек төрки һәм фин-угор халыкларының әлифбалары кирилл әлифбасына нигезләнгән.


Юань.
Юа́нь (кыт. 元 — «түгәрәк акча, объект») — Кытай акча берәмлеге.
Кытай телендә юань дип теләсә нинди акча берәмлеген атыйлар, мәсәлән, АКШ доллары — "мэй юань" (美元).


Гасыр.
Гасыр (йөзьеллык) — 100 елга тиң булган вакыт үлчәү берәмлеге. Ун гасыр меньеллыкны тәшкил итә.


Кашмир.
Кашми́р (Кашмири: कॅशीर, کٔشِیر; Догри: कश्मीर;Ладакхи: ཀཤམིར; Балти: کشمیر; Годжри: کشمیر; Чибхали: کشمیر; Шина: کشمیر; Уйгыр теле: كەشمىر; "Деванагари:" "कश्मीर") — Пакьстан һәм Һиндстан арасында бәхәсле булган регион. Регин өчен көрәш нәтиҗәсендә күп кенә канлы бәрелешләр булган.


Урду.
У́рду (урду اردو) — Пакьстанда рәсми телләрнең берсе. Шулай ук Һиндстанда 22 рәсми телнең берсе. Барлыгы урду телендә 180 млн кеше сөйләшә дип исәпләнә.


Серблар.
Серблар (серб. "Срби") — нигездә Көньяк Аурупада яшәүче халык. Гомуми саннары 12-13 млн кеше. Яшәү илләре — Сербия, Монтенегро, Хорватия, Босния һәм Герцеговина. Диннәре — христианлык. Телләре — серб теле.


Чех теле.
Чех теле (үзисеме "čeština") — славян телләренең берсе. Словак теленә бик якын.


Украин теле.
Украин теле "()" — көнчыгыш славян телләренең берсе. Сөйләшүчеләр саны 45 млн кеше. Шулардан 37 млн өчен украин теле — туган теле. Шулай ук украин теле Украинада рәсми тел.


Панк-рок.
Панк-рок (ингл. "Punk rock") — 1970нче елларда АКШта барлыкка килгән рок музыка жанры. Панк-рокта социаль протест һәм ул заманның рок музыкасын өнәп бетермәү берләшкән.
Уйный белүдән бигрәк уйнау теләгенә басым ясала.
Хактеристика.
Панк рокка югары тизлек, кайчакта кыска җырлар хас. Музыка гади һәм усал. Гитара тавышы "пычрак". Текстлары кагыйдә буларак нигелистик, күп очракта социаль проблемалар турында.
Тарих.
Панк-рокның тамырлары 1950нче елларда күренә башлый. Ул вакытта гади һәм агрессив музыканы "гараж рогы" төркемнәре җырлаган. Аларны прото-панк дип атыйлар. Иң беренче панк төркем итеп Ramones санала.


Киев.
Киев яки Кыйив (укр. Київ, Kyiv) - Украина башкаласы. Украинаның икътисади, мәдәни, сәяси үзәкләренең берсе.


Бахытҗан Канапьянов.
Бахытҗан Канапьянов () — казакъ шагыйре, тәрҗемәче.


Запорожье.
Запорожье (укр. "Запоріжжя") — Украинада урнашкан шәhәр. Украинаның икътисади, мәдәни, сәяси үзәкләренең берсе.


Львов.
Львов (,,, — Лемберик) — Украинаның көнбатышында урнашкан шәhәр. Халык саны 734 000 кеше (2010). Полтва елгасында Польша чигеннән 70 км ераклыкта урнашкан.


Черкассы.
Черкассы (укр. "Черкаси") — Украинада урнашкан шәhәр, илнең икътисади, мәдәни, сәяси үзәкләренең берсе.
ТП


Чернигов.
Черни́гов (укр. "Чернігів") — Көнчыгыш Украинаның тарихи мәркәзе, Чернигов өлкәсе административ үзәге. Украинаның икътисади, мәдәни, сәяси үзәкләренең берсе.


Ужгород.
У́жгород (;;;) — Украинада урнашкан шәhәр, Закарпат өлкәсенең һәм Ужгород районының административ үзәге. Украинаның икътисади, мәдәни, сәяси мәркәзләренең берсе.


Житомир.
Жито́мир () — Украина төньягында урнашкан шәhәр, Житомир өлкәсе һәм районы административ өлкәсе. Житомир — Украинаның иң борынгы тарихи һәм мәдәни үзәкләренең берсе. Халык саны — 271 348 кеше (2009).


Севастополь.
Севасто́поль (укр. hәм) — Украинаның Кырым ярымутравында урнашкан шәhәр. Екатерина II әмере буенча 1783 елда нигезләнгән. РФ һәм Украина арасындагы килешү буенча 2042 елга кадәр монда Русиянең Кара диңгез флоты торачак.
Шәһәрдә татарлар саны 0,7 % исәпләнә, кырым татарлары исә 0,5 %ны тәшкил итә.


Aкмәчет.
Aкмәчет (Акмесҗит) яки Симферополь (,) — Кырымда урнашкан шәһәр. Aкмәчет урынында скиф мәркәзе, скиф Неаполе шәhәре булган.


Жак Оффенбах.
Жак Оффенба́х (фр. "Jacques Offenbach"; 1819 елның 20 июне, Кельн — 1880 елның 5 октябре, Париж) — француз композиторы, музыкант, француз опереттасына нигез салучыларның берсе.


Луцк.
Луцк (укр. Луцьк) — Украинада урнашкан шәhәр, Волын өлкәсенең административ үзәге. Илнең икътисади, мәдәни, сәяси үзәкләренең берсе.


Луганск.
Луга́нск (укр. "Луганськ") — Украинада урнашкан шәhәр. Украинаның икътисади, мәдәни, сәяси үзәкләренең берсе.


Донецк.
Донецк (укр. "Донецьк") — Украина көньяк-көнчыгышыеда урнашкан шәhәр. Украинаның икътисади, мәдәни, сәяси үзәкләренең берсе.


Харьков.
Ха́рьков (, ХФА:) — Украина көнчыгышында урнашкан эре шәhәр, Харьков өлкәсе административ үзәге. Халык саны — 1,449 млн. кеше (2010 елның 1 апреленә), мәйданы — 310 км².
Шәһәрдә 45 югары уку йорты бар.


Одесса.
Одесса яки Одэсса (укр. "Одеса") — Украинада урнашкан шәhәр. Украинаның икътисади, мәдәни, сәяси үзәкләренең берсе.


Днепропетровск.
Днепропетровск (, элекке исем "Екатеринослав") — Украинада урнашкан шәhәр, Днепропетровск өлкәсе башкаласы. Украинаның икътисади, мәдәни, сәяси үзәкләренең берсе.


Грозный.
Грозный - Чечен республикасының башкаласы.


Астана.
Астана - Казакъстан башкаласы. Илнең икътисади, мәдәни, сәяси үзәкләренең берсе.


Алматы.
Алматы (шулай ук "Алма-Ата",) - Казахстанның иң эре шәһәре. Халык саны 1,4 млн кеше. Илнең икътисади, мәдәни, сәяси үзәкләренең берсе. Казахстанда халык саны бер миллионнан артык булган бердәнбер шәһәре. 1997 елга кадәр Казахстанның башкаласы булып тора.


Кәрим Масимов.
Кәрим Масимов () - Казахстанның премьер-министры.


Шымкент.
Шымкент - Казахстанның көньягында урнашкан шәhәр. Көньяк Казахстан өлкәсенең административ үзәге. Халык саны 650 мең кеше. XII гасырда нигезләнгән дип санала.


Байкоңгыр.
Байкоңгыр () - Казахстанның бер шәhәре. Рус телле чыганакларда Байкоңгыр космодромы урнашкан шәһәр "Байконур" дип, Байкоңгыр үзе исә "Байконыр" дип атала. Байкоңгыр космодромы белән берлектә Казахстаннан Россия тарафыннан 2050 ел кадәр арендага алынган. Халкы - якынча 60 мең кеше.
1995 елга кадәр Ле́нинск дип атала.


Павлодар.
Павлодар () — Казакъстанда урнашкан шәһәр, Павлодар өлкәсенең административ үзәге. Астана шәһәреннән 450 км ераклыкта урнаша.
Шәһәр халкы саны — 331 700 кеше.


Казакъстан тәңкәсе.
Казакъстан тәңкәсе (каз. "Қазақстан теңгесі") — Казакъстан милли акча берәмлеге. Акчада гадәттә теңге дип языла. 1993 елдан гамәлдә.


Караганда.
Караганда () — Казакъстанда урнашкан шәһәр, Караганда өлкәсе үзәге. Казахстанның сәнәгый, мәдәни һәм фәнни үзәкләренең берсе.
1934 елның 10 февралендә Караганда шәһәр статусын ала.


Президент җөмһүрияте.
Президент республикасы - дәүләт белән демократиягә корылган идарә итүнең бер төре. Президентның аеруча зур роль уйнавы һәм реаль дәүләт башлыгы булып торуы белән характерлана. Аның кулында ил һәм хакимият башлыгы вәкаләтләре була.
Президент республикалары.
Президент республикасы буларак АКШ, Латин Америкасының һәм Африканың күпчелек республикалары санала.
Президент республикалары картада зәңгәр төс белән билгеләнгән


Эрцгерцог Франц-Фердинанд.
Эрцгерцог Франц Фердинанд (уңда) гаиләсе белән.
Франц Фердинанд Карл Лю́двиг Йо́зеф фон Га́бсбург эрцге́рцог д’Э́сте (; 18 декабрь 1863 ел, Грац, Австро-Венгрия — 28 июнь 1914 ел, Сараево, Австро-Венгрия) — Австрияле эрцгерцог, 1896 елдан Австро-Венгриянең тәхет варисы.
Франца Фердинандның үтерү (Сараево вакыйгасы) серб террористы Гаврило Принцип тарафыннан башкарыла һәм Беренче бөтендөнья сугышы башлануының төп сәбәбе була.


Халыкара университетлар спорты федерациясе.
Халыкара университетлар спорты федерациясе, ФИСУ (,) — йөздән артык спорт оешмаларының хәрәкәтен координацияләгән һәм Кышкы һәм Җәйге Универсиадаларын уздырган оешма. Ул Бельгиянең Брюссель шәһәрендә урнаша.
Оешма рәсми рәвештә 1949 елда нигезләнгән.


Каракалпакстан.
Каракалпакста́н Җөмһүрияте (үзб. "Qoraqalpog`iston Respublikasi, Қорақалпоғистон Республикаси", каракалп. "Qaraqalpaqstan Respublikası" яки "Қарақалпақстан Республикасы") — Үзбәкстанның төньяк-көнбатышында урнашкан җөмһүрият.
Каракалпакстанның үз гербы, байрагы, гимны, конституциясе, хөкүмәте бар. Җөмһүриятнең башлыгы — Жокаргы Кенеса ("Югары Шура") рәисе.


Таҗиклар.
Таҗиклар (,  [tɔːd͡ʒɪ'k]) — фарсы - таҗик континуумы диалектларында сөйләшүче һәм Әфганстанда, Таҗикстанда, Үзбәкстанда һәм Пакьстанда яшәүче иран халкы. Гомум саны якынча 20 млн.


Флоренция.
Флоренция (,) — Италиянең Тоскана төбәгендә урнашкан шәһәр. Арно елгасында тора. Шәһәр-музей дип йөртелә, Аурупаның иң борынгы һәм мәшһүр мәдәни үзәкләрнең берсе.


Алман империясе.
Алман империясе - () - 1871 ел—1918 елларда үзәк аурупада урнашкан дәүләт. 1918 елда рәсми исемен "Бөек алман империясенә" үзгәрткәннәр. Кайбер вакытларда аны "Икенче рейх" дип атыйлар.


Православие.
Православие (— "дөрес хөкем, дөрес белем") — Христианлык диненең бер юнәлеше. Ул көнчыгыш Рим империясендә туып, Балканнарга, Кавказ белән Русиягә кергән. Хәзерге вакытта дәүләти чиркәүләргә бүленә.
Русиягә ул Византия империясеннән кергән. Киев кенәзе Владимир Святославич анда барып чукындырылган, һәм аннары соң бөтен шәһәр халыгын чукынырга мәҗбүр иткән (988 ел).


Монотеизм.
Монотеи́зм ("бер Аллаһка ышану") — Бер Аллаһ турында дини фәлсәфә. Гадәттә монотеизм пантеизмга каршы куела.


Rodovid.
Родовод - интернеттагы теләгән һәр кеше гаиләләр һәм кешеләр турында мәгълүмат өсти алган ачык күптелле шәҗәрә проекты.
Доменның исеме (rodovid) транслитерациясе буенча атала.
Үсеш динамикасы.
2007 елның 3 декабрендә проекттагы язмалар саны 100 меңнән артып китә. 2009 елның гыйнварында Родоводда 187 500 язма була. 2010 елның 25 августында - 390 мең.


Халык.
Халык буларак, беренче чиратта, кешеләрнең уртак телгә, мәдәнияткә, территориягә, дингә, уртак тарихка һ.б. ия булган бер төркемен атыйлар. Гадәттә, бу үзлекләр арасыннан халыкның үзбилгеләнүендә тел аеруча зур урынны билгели.


Oi!
Oi! — 1970нче елларда Англиядә панк-роктан аерылып чыккан музыкаль жанр. Үзенең максаты итеп панк-рокны эшче яшләр тирәлегенә кире кайтаруны куя.
Үзенчәлекләре.
Oi! панк-рок белән чагыштырганда салмаграк шул ук вакытта агрессиврак яңгырый. Текстлары дәүләткә карата дошманлык, полиция белән көрәш, футбол, хулиганлык турында.
Тарихы.
Җитмешенче елларда урам панкларының коммерциягә "сатылган" панк идеалларына җавап буларак барлыкка килә.
Джимми Пёрси - беренче Oi! төркеме лидеры, 2009


Хардкор.
Хардкор ("Хардкор-панк"; ингл. "Hardcore") — 70нче елларда АКШта һәм Англияда панк-роктан аерылып чыккан музыкаль жанр.
Үзенчәлекләре.
Панк-рок белән чагыштырганда ритм тизрәк, ә композиция кыскарак (күп очракта бер минуттан аз). Күнекмәгән кеше җыр сүзләрен аңлап җитешмәскә мөмкин. Текстлары шәхси азатлык, анархия, сәясәт, тынычлык турында.
The Exploited төркеменнән Уотти Бьюкен


Роберт Эдвардс.
Ро́берт Дже́ффри Э́двардс () — британ галиме, физиолог, 2010 елның физиология һәм медицина буенча Нобель бүләге иясе.
Роберт Эдвардс беренче күкәй күзәнәген 1968 елда аталандырган. Әлеге ысулны камилләштерү максаты белән ул гинеколог Патрик Септой белән хезмәттәшлек итә башлаган. Пыяла савытта яралган беренче бала, Луиза Джой Браун, 1978 елның 25 июлендә туган. Бүгенге көндә андый балалар саны инде 4 миллионга җиткән.


Татарстан Республикасының Каюм Насыйри исемендәге премиясе.
Татарстан Республикасының Каюм Насыйри исемендәге премия — милли мәгарифне үстерүдә һәм Татарстан халыклары милли мәдәниятының традицияләренә таянып, белем һәм тәрбия бирүдә яхшы нәтиҗәләргә ирешкән, милли белем бирү учреждениеләре өчен укыту-методик кулланмалар һәм фәнни хезмәтләр язган өчен тапшырылган премия.
Премия ел саен педагогик коллективларга, мәктәпкәчә белем бирү, гомуми урта, башлангыч, урта һәм югары һөнәри белем бирү учреждениеләре хезмәткәрләренә бирелә.


Аш.
Сарык итеннән бәрәңгеле шулпалы аш
Аш (,) - күп регионнарда таралган сыек ашамлыгы. Составында 50% артык су тора (төрле ашларда төрле процент).
Хәзерге кебектәге ашлар 400-500 ел элек кенә туган, ләкин аларның төрләре 150 санына җитә. Дөнья ашларның саны бихисап.
Татар халкында токмач, чумар, умач, салма, пилмән һәм өйрә - иң танылган ашлар.


Виктор Янукович.
Виктор Федор улы Янукович (укр. "Віктор Федорович Янукович") — Украинаның сәясәт һәм дәүләт эшлеклесе, дүртенче президенты (2010 елның 25 февраленнән). Регионнар фиркасе башлыгы, 2002—2005 һәм 2006—2007 елларда Украина премьер-министры вазифаларын башкарды.


Эрнест Хемингуэй.
Эрнест Миллер Хемингуэй (ингл. "Ernest Miller Hemingway"; 1899 елның 21 июле — 1961 елның 2 июле) — АКШ язучысы, әдәбият буенча Нобель премиясе лауреаты (1954).


Майкл Смит.
Майкл Смит (ингл. "Michael Smith") — Канада биохимигы, химия буенча Нобель премиясе лауреаты (Кэри Муллис белән бергә).


Lakly.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 222 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 608 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 80%;


İske Baltaç.
İske Baltaç — Tatarstan Respublikası Aqtanış rayonında Şəbez yılğası buyında (Ağeydelneŋ sul quşıldığı) urnaşqan awıl. 1989 yılda 146 keşe, 1997 yılda 135 keşe yəşi. Kübesençə tatarlar. Terlekçelek.1732 yılda barlıqqa kilə.


Пәхләвә.
Пәхләвә () — катлаулы камырдан белән сиропта чикләвектән торган кондитер эшләнмәсе. Төрки кухняларында, мәсәлән, төрек, азәри, гарәп һәм болгар кухняларында таралган. Анда пәхләвә күбрәк Нәүрүз бәйрәмендә бирелә.


Имам Шәфигый.
Әбү Габдуллаһ Мөхәммәт ибне Идрис әш-Шәфигый (Һиҗри 150 - 204 еллар, Милади 767—820) — Исламдагы дүрт сөнни мәзһәпнең берсенә нигез салучы, бөек ислам галиме.
Тормыш юлы.
Мөхәммәт ибне Идрис әш-Шәфигый тумышы буенча корәешләр (Исламга нигез салучы Мөхәммәт пәйгамбәр дә шушы ыругтан чыга) ыругыннан була, аның нәсел шәҗәрәсе Мөхәммәт пәйгамбәр шәҗәрәсе белән кисешә. Әш-Шәфигый һиҗри 150 елда, имам Әбу Хәнифә үлгән елны, Фәлистыйндагы Гыйззә шәһәрендә туа. Кечкенәдән әтисез кала һәм аны әнисе берүзе тәрбияли. Аңа ике яшь тулгач, әнисе белән Мәккәгә күченәләр һәм Хәрам мәчетеннән ерак түгел урнашалар. Мөхәммәд анда белем ала башлый. Җиде яшендә Коръәнне яттан белә. Мәктәптән соң ул Хәрам мәчетендә белем ала башлый. Гарәп теле нечкәлекләрен һәм аның төрле сөйләмнәрен өйрәнүгә игътибар бирә. Бу өлкәдә белем туплагач, фикһ, Коръән һәм Сөннәткә бәйле фәннәрне өйрәнә башлый. 15 яшендә инде Мәккә мөфтие тарафыннан аңа фәтвалар чыгару хокукы бирелә.
Мөхәммәд Мәккәдә, аннары Мәдинәдә, Йәмәндә, Гыйракта(Куфә) була. Мәдинәдә ул үзенең иң төп укытучыларының берсен - имам Мәлик ибне Әнәсне очрата һәм аның янында 8 ай тирәсе була. Куфәдә имам Әбу Хәнифәнең укучысы - Мөхәммәд ибне Хәсәннән белем ала. Шулай ук ул Фарсы, Рим һәм башка гарәп булмаган халыклар җирләрендә сәяхәт итә. Аннан соң ике елга Фәлистыйн җирләрендә туктала.
Күп ел сәяхәтләрдән соң, имам Шәфигый Мәдинәгә укытучысы - имам Мәлик янына кайта һәм аның янында 4 ел тора. 179 елда имам Мәлик вафат була.
Тиздән Мәдинәгә Йәмәннең башлыгы килә һәм ул имамга үзе белән китәргә тәкъим итә. Имам әш-Шәфигыйны анда бар да хөрмәт итә, ярата башлыйлар һәм, шул ук вакытта, аның дошманнары да барлыкка киләләр. Милади 805 нче елда алар, имамга яла ягып, аны хәлифкә каршы фетнәдә гаеплиләр. Мөхәммәд ибне Идрисне җәзалау өчен Бәгъдадка Һәрун әр-Рәшид янына җибәрәләр. Ләкин белеменең зур булуы сәбәпле, ул үзен аклый ала, һәм аның өстеннән гаеп алына.
Бу вакыйгалардан соң, Мәккәгә кайта (һиҗри 180 ел).
Бервакыттан соң имам әш-Шәфигый, Бәгъдадка барып, бер ай анда белем бирә. Аңардан шулай ук имам Әхмәд ибне Хәнбәл дә белем ала. Аннары Мөхәммәд ибне Идрис, имам әл-Ләйтәдән белем алыр өчен, Мисырга китә. Мисырга һиҗри 198 елда Шәүвәл аенең 27 көнендә килеп җитә. Ул килгәнче имам әл-Ләйтә вафат булган була, ләкин ул аның мәзхәбен укучылары аша өйрәнә алган. Мөхәмәд ибне Идрис 204 елда Рәҗәб аеның соңгы җомга кичендә (ягъни пәнҗешәмбедән җомгага булган кичтә) ястүдән соң вафат була.
Шәфигый мәзһәбе.
Имам Аш-Шафигый Хиҗаз Фикһен (имам Мәлик мәзхәбе) һәм Гыйрак фикһен (Әбу Хәнифә мәзхәбе) берләштерә һәм яңа мәзхәб төзи. Аның бу мәзхәбен Әл-Мәзхәб Әл-Кадим дип йөртәләр. Мәзхәбнең төп карашлары әл-Хуҗа китабында теркәлгән. Бу китапны Шәфигый укучылары ятлап калалар. Имам әш-Шәфигый, Мисырга күчкәч, имам әл-Ләйтә ибне Сад мәзхәбе тәэсрендә, яңа мәзхәб - әл-Мәзхәб әл-Җәдидне төзи. Бу мәзхәб карашлары әл-Умм китабыда теркәләләр. Яңа хәдисләр һәм фикер йөртүне очратып, әш-Шәфигый фәтваларына үзгәртүләр кертә.
Имам Аш-Шафигый хәдисләрне кабул ителүнең бер генә шартын - аларның сәхихлеген куя. Ул имам Әбу Хәнифә һәм имам Мәлик куйган башка шартларны кире кага.
Мөхәммәд ибне Идрис, сәхабәләрнең шәхси фикерләрендә каршылыклар булмаган очракта, аларны кабул иткән. Әгәр сәхабәләр арасында берәр мәсьәләдә каршылыклар булган булса, ул, Әбу Хәнифә кебек үк, нигездәге чыганакларга якынрак фикерне кабул иткән.
Әш-Шәфигыйнең мәзәхәбен дәвам итүче укучылары арасыннан, иң күренеклеләре: Әл-Музани, Әр-Раби һәм Йосыф ибне Яхья.
Шәфигый мәзһәбе Хәнәфи мәзһәбеннән соң иярүчеләр саны буенча икенче урында тора (иярүчеләр саны якынча 100 млн кеше). Шәфигый мәзһәбе Фәлистыйнда, Ливанда, Мисырда, Гыйракта, Индонезиядә, Согуд Гарәбстанында таралган.


Пилмән.
Пилмән - төче камырдан ясалган тышча эченә тутырылган ит яки балыктан торган ашамлык. Татар, рус, үзбәк кухняларында таралган.
Төрки һәм Кавказ халыкларында пилмәннең эченә сыер ите тутырылса, русларда пилмәннәр күбрәк дуңгыз итеннән ясала. Ашамлыкка төрле тәмләткечләр, суган, бәрәңге һәм төрле ит салырга ярый.
Пилмәнне бәйрәм табынына да, гадәти көннәрдә дә әзерлиләр. Ул татар халкының яраткан ашларыннан санала. Аны ит, эремчек, чия, бәрәңге һ.б. белән ясыйлар.
Килеп чыгышы турындагы бер фараз буенча пилмәннәр Кытайдан килгәннәр. Аннан соң Русиягә, Урта Азиягә, Кавказ белән Идел буена кергәннәр. Пилмән сүзе коми теленнән кергән дигән фикер иң куәтле дәлилләргә ия (пельнянь коми теленнән «колак-икмәк» дип тәрҗемә ителә).
Ит пилмәне.
Пилмәнне симез сыер итеннән яисә сыер ите белән сарык итен бергә кушып ясыйлар. Итне юып сөякләреннән аералар, сеңер-ярыларыннан арындыралар, вак кына турап, башта — үзен генә, аннары суган белән ит тарткычтан чыгаралар. Кирәгенчә тоз, борыч сибеп, итне яхшылап болгаталар. Ит катырак булса, салкын шулпа яисә кайнаган салкын су өстиләр. Пилмәнгә итне тагаракта да чабалар, ул ит тагын да йомшаграк һәм тәмлерәк була.
Камыр басалар да берничә тигез кисәккә бүләләр, һәркайсын 1,5—2 мм калынлыгында тигез итеп җәяләр. Камырны 3—4 см диаметрлы кечкенә рюмка белән кисәләр. Камыр өстенә балкашык яисә пычак очы белән ит салалар, камырның кырыйларын чеметеп ябыштыралар, баш-башларын тоташтыралар.
Пилмәнне кайнап торган тозлы суга салалар, өскә күтәрелгәннән соң, тагын 4 — 5 минут кайнатып пешерәләр, аннары тишекле чүмеч белән сөзеп алалар.
Пилмәнне каймак, май белән ашыйлар. Янына горчица, аш серкәсе, каймаклы керән куялар.
Эремчек пилмәне.
Яңа гына ясаган эремчекнең суын саркытып, кашык белән иләк аша уалар яисә ит тарткычтан чыгаралар. Йомырка сытып, каймак өстиләр, тоз сибәләр, әйбәтләп болгаталар да шунда ук пилмән ясыйлар.
Камырын башка пилмәннәргә ясаган кебек әзерлиләр, тик калынрак итеп җәяләр һәм зуррак итеп (диаметры 6 — 7 см)
кисәләр. Камыр өстенә эремчек салып, урталай бөклиләр дә кырыйларын чеметеп ябыштыралар. Баш-башларын тоташтырмыйлар.
Ясаган пилмәннәрне кайнап торган тозлы суга салып пешереп алалар, иләккә яисә тишекле зур чүмечкә салып саркыталар, аннары тәлинкәгә салып май, каймак я катык белән табынга чыгаралар.
"75 г камыр, 100 г әзер эремчек, 30 г каймак, 25 г май, 50 г катык."
Беренче ысул.
Чистарткан киндер орлыгын 1—2 сәгать мичтә киптерәләр дә, киледә төеп, илиләр. Аннары шуңа бәрәңге боламыгы кушалар, йомырка сыталар. Әгәр каты булса, бераз кайнар сөт өстиләр.
Камырын башка пилмәннәрнеке шикелле әзерлиләр. Пилмәнне кайнап торган тозлы суда пешереп, тишекле зур чүмеч белән сөзеп алалар, тәлинкәләргә салып, өстенә каймак яисә сары май сибеп, кайнар килеш табынга чыгаралар.
Икенче ысул.
Киндер орлыгын агач киледә төяләр һәм артык маен сыгып алалар, йомырка сыталар, шикәр комы, тоз өстәп, барысын бергә яхшылап болгаталар. Шуны пилмән эченә салалар. Камырын башка пилмәннәрнеке кебек әзерлиләр. ч
"75 г камыр, 100 г киндер орлыгы, 50 г каймак яисә 20 г сары май, '/.(йомырка."
Чия пилмәне.
Бу пилмәннең камырын да ит пилмәненеке кебек әзерлиләр.
Эре, итләч чияләрне юалар да төшләрен алалар. Түгәрәкләп кискән камыр өстенә 2—3 чия салалар. Камыр җебемәсен өчен, шикәр комы салмыйлар. Пилмәнне ясауга кайнап торган тозлы суда пешерәләр, тишекле зур чүмеч белән сөзеп алалар һәм суыталар. Тәлинкәләргә бүлгәч, өстенә шикәр комы сибеп, каймак салып, табынга чыгаралар.
"75 г камыр, 100 г чия, 20 г шикәр комы, 50 г каймак."
Бәрәңге пилмәне.
Бәрәңге пешерәләр һәм, суын түгеп, бераз ут өстендә тоталар. Аннары бәрәңгене төяләр, йомырка сыталар, май салалар, сөт өстиләр, тоз, борыч сибәләр. Изгән бәрәңгегә кыздырган башлы суган һәм сызык салырга була.
Бәрәңге пилмәнен дә эремчек пилмәне шикелле әзерлиләр. Табынга кайнар килеш чыгаралар, каймак, сөт өсте, катык яисә атланмай белән ашыйлар.
"75—100 г камыр, 100—120 г бәрәңге боламыгы."


Таулы Карабах (регион).
Ак төс белән Таулы Карабах автоном өлкәсенең чикләре күрсәтелгән
Таулы́ Караба́х (,) — Азәрбайҗан территориясендә урнашкан регион. Зур өлеше танылмаган Таулы Карабах Җөмһүрияте тарафыннан контроль астында тотыла, ләкин Азәрбайҗан юрисдикциясенә күрә ул Азәрбайҗан җирендә урнашкан.


Гүзәл Уразова.
Гүзәл Уразова – татар җырчысы, Татарстанның атказанган артисты.
Биография.
Гүзәл Уразова 1982 елның 8 гыйнварында Пермь өлкәсе Барда районы Барда авылында туа. Мәктәптә укыганда ук ул бик актив бала була, барлык фәннәрдән диярлек өстәмә белем алып укый. Яраткан фәннәре: татар теле, әдәбият, музыка, рус теле, физкультура, информатика һәм география. Укудан тыш вакытларында Гүзәл теннис уены белән шөгыльләнә һәм ике тапкыр район чемпионы исемен ала. Барда районының 1 нче гимназиясендә укуы белән беррәттән Гүзәл балалар музыка мәктәбендә дә фортепиано классында белем ала. Шулай ук «Таң» район газетасына зур булмаган спорт, мәдәният һәм мәктәп тормышы турында мәкаләләр яза.
Җыр укытучысы Гүзәл белән аеруча тырышып эшли. Профессионал буларак ул үзенең укучысында булачак эстрада йолдызын күрә. Гүзәлнең беренче уңышы – Уфа каласында узган “Башкортостан Йолдызчыклары” конкурсында беренче урын алу. Шушы җиңү кечкенә җырчының тормышында бик зур вакыйга була һәм алга таба эшләргә көч-күәт өсти. Соңрак Гүзәл район күләм, өлкә күләм конкурсларда катнаша һәм, һичшиксез, аларның һәрберсе аның тормышында зур роль уйный.
Инде танылган җырчы буларак Гүзәл Уразова композитор Сәүбән Чуганаев белән хезмәттәшлек итә башлый. Сәүбән Чуганаев “Яран гөл”, “Балан”, “Болытлар ага инде”, “Ах, җаныем, Бибисара” хитлары авторы буларак Гүзәлгә дә аранжировкалар ясый. Ә ул үз чиратында танылган композитор группасында зур сәхнәдә җырлый.
Әлбәттә Гүзәлнең җырчы буларак танылуына аның гаиләсенең роле бик зур. Әнисе Фира Зариф кызы һәм әтисе Әскәр Марсель улы балалары Гүзәл, Гөлназ һәм Раушан үсешенә зур көч куялар һәм барлык кирәк-яракны тәэмин итәргә тырышалар. Мисал буларак Гүзәлгә икенче сыйныфта укыганда алынган фортепианоны китереп була. Гүзәл ул елларны бик җылы итеп искә ала.
1999 елда мәктәп-гимназияне тәмамлаганнан соң Гүзәл Уразова Казанга килә. Җырчы Казан дәүләт университетының икътисад яки журналистика факультетында укырга хыяллана. Әмма язмыш Гүзәлгә Казан дәүләт мәдәният һәм сәнгать академиясенең вокал бүлегендә укырга язган була. Аны Татарстанның Халык артисты Айдар Фәйзрахманов укыта.
Бер елдан соң Гүзәл Уразова Мәскәү дәүләт икътисад, статистика һәм информатика университетына укырга керә. Аны тәмамлаганнан соң ул Татарстан Президенты каршындагы Кадрлар әзерләү институтының Дәүләт һәм муниципаль идарә итү бүлегендә укый.
Гүзәл Уразованың иҗади эше хәзерге заман композиторларының әсәрләренә генә түгел, классикларныкынада бәйле: “Гөлйөзем ариясе” (Салих Сәйдәшевның “Наёмщик” операсыннан), “Китмә, сандугач” (Гөлшат Зәйнашева сүзләре, Рөстәм Яхин көе), “Сусау” (Сибгат Хәким сүзләре, Сара Садыйкова көе), “Зарыгу” (Муса Җәлил сүзләре, Нәҗип Җиһанов көе), “Ниләр җитмидер күңелгә” (Шәмсия Җиһангирова сүзләре, Луиза Батыр-Болгари көе), “Әллә күрешәбез, әллә юк” (Илдар Юзеев сүзләре, Айдар Фәйзрахманов көе) һәм башкалар.
Гүзәл Уразова Оскар Усманов, Фирзәр Мортазин, Габдразак Мингалиев, Линур Зәйнуллин, Мөдәрис Газетдинов, Илгиз Закиров, Рамил Әсхәдуллин, Альфред Якшимбетов, Зөфәр Хәйретдинов кебек һәм башка композиторлар белән хезмәттәшлек итә.
Гүзәл Уразова "Татар җыры - 2009» фестивалендә
Яшь булуына карамастан, Гүзәл Уразованың Русиянең бөтен өлкәләрендә диярлек концертлары белән булганы бар. Аны Мәскәү, Санкт-Петербург, Түбән Новгород, Самара, Ырынбур, Кузнецк, Димитровград, Пенза, Йошкар-Ола, Надым, Ижау, Чиләбе, Екатеринбург, Төмән, Нижневартовск, Түбән Уренгой, Омск, Пермь өлкәсе һәм Башкортостан тамашачылары бик зарыгып көтеп алалар. Шулай ук җырчының концертлары Төркиядә, Казахстанда һәм башка төбәкләрдә узганы бар. Гүзәл Уразованың гастроль сезонында 160-170 концерт уза.
Җырчының музыкаль программалары югары дәрәҗәдәге режиссурасы, сәхнә бизәлеше һәм декорацияләре, өр-яңа тавыш һәм ут бирү технологияләре, концерт алып баручыларның профессиональлеге белән аерылып тора һәм һәрбер концертка иҗади бердәмлек өсти. Шуңа күрә, Гүзәл Уразованың һәр концерт программасы тамашачылар ягыннан зур шатлык белән кабул ителә.


Кытай Җөмһүрияте.
Кытай Республикасы (,; еш кына дәүләтнең төп территориясен тәшкил итүче Тайвань утравының исеме буенча Кытай Республикасын Тайва́нь дип атыйлар) — Көнчыгыш Азиядә урнашкан өлешчә танылган дәүләт. Элек бер партияле системалы һәм хакимияте барлык Кытайга җәелгән дәүләт була, бүгенге көндә исә Тайвань утравын һәм аның тирәсендәге вак утрауларны үз кулында тотучы демократик дәүләт. БМОга нигез салучыларның берсе була.
Географик урнашуы.
«Тайвань өлкәсе» дип үз эченә Тайвань, Пэнху, Цзиньмэнь, Мацзу һәм башка вак утрауларны үз эченә алучы һәм якынча 36 191км2 мәйдан биләүче территория атала.
Тайвань утравының озынлыгы 394 км һәм иң киң урынында 144 км тәшкил итә. Яр сызыгы озынлыгы 1566 км (Пэнху архипелагы утрауларын да исәпкә кертеп). Материктан киңлеге 130дан 220 кмга кадәр булган Тайвань бугазы белән аерылган.
Муниципалитетлар.
Кытай Республикасы тарафыннан контроль астында тотылган территорияләрнең административ бүленеше
Өязләр.
"縣 (гади. 县) [xiàn] өяз, өлкә. (台灣省, 臺灣省)"
"Тайвань провинциясендә:"
"Фуцзянь провинциясендә: (福建省)"
Халкы.
2009 ел исәбе буенча Кытай Республикасы халык саны 23 119 772 кеше. Халык тыгызлыгы буенча ул дөньяда 15 урынны алып тора. Көнбатыш ярында халык тыгызлыгы көнчыгыш ярына караганда югарырак.
Халыкның күпчелеге шәһәр агломерацияләрендә яши. Алар арасында иң эреләре: Тайбэй (6 607 115 кеше), Гаосюн (2 752 008), Тайчжун — Чжанхуа (2 161 327), Таоюань (1 814 437), Тайнань (1 237 886), Синьчжу (671 464), Цзяи (373 417). Барысы да көнбатыш ярда урнашканнар. Иң эре шәһәрләр: Тайбэй (2 620 273), Гаосюн (1 526 128), Тайчжун (1 067 366), Тайнань (768 891), Синьчжу (396 983), Цзилун (390 299), Цзяи (272 718).
Милләтләр һәи телләр.
Тайвань халкының 98 % — этник кытайлар (хань), 2 % — «гаошань»-аборигеннар (Тайвань утравының борынгы халкы). Рәсми тел — кытайча (гоюй), ләкин күпчелек кытай теленең тайвань һәм хакка диалектларында сөйләшә.
Дин.
Халыкның 94 % буддизм, даосизм һәм конфуций дине иярүчеләре булып киләләр. 4,5 % азрагы - христианлык һәм ислам динен тота.


Красноярск.
Красноя́рск — Көнчыгыш Себернең иң эре икътисади һәм мәдәни үзәкләрнең берсе, Красноярск өлкәсе административ үзәге. Шәһәр Енисей елгасының ике ярларында урнаша.
2010 елның 1 март хәләте буенча халык саны — 964,7 мең.
Шәһәр статусын Красноярск 1690 елда ала. Каланың тиз үсеше 1735 елда Себер тракты төзелешенә туры килә.


Фәридә Кудашева.
Фәридә Яһүд кызы Кудашева — күренекле татар җырчысы, Татарстан һәм Башкортстанның халык артисты, Г. Тукай исемендәге Татарстан дәүләт премиясе лауреаты.
Ул 1920 елның 15 декабрендә Башкортстанның Чишмә районы Келәш авылында туа. Бала вакытан ук җырлый башлый. Беренче сыйныфта укыганда сәхнәгә менеп «Салкын чишмә» дигән җырны башкара. Аннан соң ул Кыйгы радиосыннан да еш җырлый башлый, үзешчән сәнгатьтә катнаша, мәктәптә бик яхшы укый. Дүртөйле районына күченеп килеп 7нче сыйныфны тәмамлагач, Фәридә дүрт ел Уфа сәнгать техникумында укый. Техникумны бетергәч, Фәридә Кудашева Дүртөйле колхоз–совхоз театрында эшли башлый.
1947—1956 елларда Башкортстан радиосында эшләгәндә Фәридә Кудашеваның даны бик еракларга тарала.
1956 елда Фәридә Кудашева Башкорт Дәүләт филармониясендә эшли башлый. Гомер юлдашы виртуоз музыкант, композитор Бәхти Гайсин иҗатта аның бер канаты була, аларның бихисап җырлары уртак тырышлык белән туа, алар сәхнә түрендә пар былбыллар шикелле бергә-бергә сайрашып иҗат итәләр.
Җырчы 2010 елның 9 октябрендә Уфа шәһәрендә вафат була.


Татнет йолдызлары.
Татнет йолдызлары - Интернет челтәрендәге Татарстан Республикасының дәүләт телләрендә ясалган һәм Татарстан Республикасы һәм татар халкы турында мәгълүмат бирүче әһәмияткә ия мәгълүмати ресурсларны эзләп табу максатыннан ел саен үткәрелеп килә. Мондый мәгълүмати ресурсларның бергәлеге, «Рунетка» аналогик рәвештә, «Татар Интернеты» яисә кыскача «Татнет» дип исемләнеп йөртелә.
Татар Википедиясе.
2009 ел бәйгесендә Татар Википедиясе Туган тел номинациясендә беренче урын яулый.


Яңа вакыт.
a> — Бөек географик ачышлар чоры символы
Яңа вакыт (яки "яңа тарих") — кешелек тарихында Урта гасырлар һәм Өр-Яңа вакыт арасында урын алган чор.
«Яңа вакыт» төшенчәсе Аурупа тарихи-фәлсәфә фәнендә Яңарыш дәверендә барлыкка килде. Әлеге төшенчә тарихчылар тарафыннан хупланды, ләкин аның мәгънәсе ниндидер дәрәҗәдә шартлы булып кала — төрле халыклар бу чорга төрле вакытта керде.
Яңа вакыт чикләре.
Төрле фикердә булган тарихчылар «Яңа вакыт» чикләрен төрлечә билгели. Русия историографиясендә гадәттә аны 1640 елда башланган инглиз инкыйлабы белән бәйлиләр. Шулай ук яңа вакыт башлану вакыйгалары дип Реформация (1517), 1492 елда испаннар тарафыннан Американы ачу, Константинополь җимерелүе (1453), һәм хәтта Бөек Француз инкыйлабы башлану вакыйгаларын атыйлар.
Яңа вакыт тәмамлану вакытын билгеләү тагын да кыенрак. Гадәттә, яңа вакыт Беренче бөтендөнья сугышы белән тәмамлана дип санала (1914—1918).


Мэр.
Мэр (фр. "Maire" — башлык) — торак пункт, гадәттә шәһәр администрациясе җитәкчесе.
Латин телендә «"maior"» сүзе «зур», «бөек» дигәнне аңлата.


Уганда.
Уганда — Көнчыгыш Африкада урнашкан дәүләт.
Төньякта Судан, көнбатышта Демократик Конго Җөмһүрияте, көньякта Руанда һәм Танзания белән, көнчыгышта исә Кения белән чиктәш. Илнең көньяк-көнчыгышында Виктория күле урнаша.


Кытай халкы.
Хань () яки кытайлар — Җирдәге халыкларның иң күпсанлысы (барлык кешелекнең 19%). Кытай Халык Республикасының иң эре этник төркеме (якынча 92 %).
Атаманың килеп чыгуы.
Халыкның хань атамасы Кытайны берләштергән Хань династиясенең атамасыннан килеп чыга.


Китапханә.
Китапханә — басма һәм язма истәлекләрне саклаган, аларны ачык куллану мөмкинлеге булган махсус бина. Хәзерге вакытта китапханәләрдә шулай ук электрон язмалар сакланырга мөмкин.
Китапханә төрләре.
"Милли китапханәнең" максаты булып шушы дәүләттә чыгарылган, аңа берәр бәйләнеше яки укучыларның ихтыяҗы булган барлык әдәбиятның саклануын һәм укучыларга аларны уку өчен уңай шартларны тәэмин итү тора. Милли китапханәләрдә мөһим булган басмаларның иң кимендә бер данәсен булдыру өчен нәшер итүчеләргә басманың бер данәсен бу китапханәләргә җибәрү шарт буларак куела. Россиядә ике милли китапханә бар - берсе Мәскәүдә (Россия дәүләт китапханәсе), икенчесе Петербургта (Россия милли китапханәсе).
"Өлкә китапханәләре" милли китапханәләрнең филиаллары ролен уйныйлар. Мондый китапханәләрнең булуы үзәктән еракта урнашкан регионнар өчен аеруча әһәмиятле. Урал һәм Себер өлкә китапханәләренә шулай ук басмаларның бер данәсе зарури рәвештә җибәрелергә тиеш.
Шулай ук киң кулланылышта булган әдәбият белән тәэмин итүче китапханәләр, уку йортлары китапханәләре, сукырлар өчен һәм махсус әдәбият (ноталар, дәүләт стандартлары, рәсми документлар һ.б.) саклаучы китапханәләр һ.б. була.
Китапханәләр тарихы.
Беренче китапханәләр безнең эрага кадәр үк борынгы Көнчыгышта килеп чыга. Гадәттә беренче китапханә буларак б.э.к. 2500 елларда Вавилон шәһәре Ниппурда урнашкан балчык тактачыклар китапханәсе санала. Мисырда яңа патшалык чорында Рамзес II 20 000 папирусны бер урынга җыюга ирешә. Иң танылган борынгы чор китапханәсе - б.э.к. VII гасырда Ассирия патшасының Ниневиядәге сараендагы чөй язулы балчык тактачыклар китапханәсе. Тактачыкларның төп өлеше хокукый мәгълүмат ташый.
Шулай ук заманында зур гыйлем үзәге булып б.э.к. III гасырда Александриядә патша Птолемей I тарафыннан төзелгән китапханә тора.


Татарстан китап нәшрияты.
Татарстан китап нәшрияты (рус. "Татарское книжное издательство") — татар нәшрияты. Ул 1919 елда оештырылган.


Реклама.
Рекла́ма — төрле формада, төрле чаралар ярдәмендә физик һәм юридик зат, товар, идея, башлангычлар турында таратыла торган мәгълүмат. Ул аерым төркем кешеләргә юнәлтелгән була, рекламалана торган әйбергә карата кызыксыну уяту яки саклау максаты белән таратыла.
"Реклама бирүче" дип аны җитештерү, урнаштыру, тарату өчен кирәкле мәгълүматка ия юридик яки физик зат, аның чыганагы атала.
"Реклама җитештерүче" – радио, телевизион, элемтә каналлары, эфир вакытына бәйле техник чаралар кулланып, рекламаны урнаштыру һәм тарату белән шөгыльләнүче юридик яки физик зат. Ә "рекламаны кулланучылар" исә реклама җиткерелеп, шуның нәтиҗәсендә, тәэсир ителә торган юридик һәм физик затлар була.
«Татар теленең аңлатмалы сүзелеге»ндә рекламаның түбәндәге мәгънәләре урын алган: реклама файдаланучыларны, кулланучыларны, сатып алучыларны, тамашачыларны һәм башкаларны тарту, аларның игътибарын җәлеп итү максаты белән үткәрелгән чара. Берәр кеше яисә берәр нәрсә турында популярлык, шөһрәт тудыру максаты белән мәгълүмат тарату; кемнең дә булса дикъкатен юнәлтү берәр кеше яисә берәр нәрсә турында хәбәр-мәгълүмат бирә, игълан итә торган белдерү, плакат, афиша, вывеска һәм башкалар.
Реклама сүзенең тамыры латинча "reclamare" сүзеннән алынган, француз телендә "réclame" “кычкырып әйтәм» мәгънәсендә кулланыла.
"Игълан" – берәр нәрсә турында газета-журналга урнаштырылган яки стенага эленеп куелган белдерү
- берәр нәрсә турында рәсми белдерү, рәсми хәбәр
"Афиша" – берәр төрле тамашаны игълан итә торган зур язма игълан.
"Плакат" - агитация, белешмә яки реклама өчен урамнарда, җәмәгать учрежденияләрендә эленә торган, гадәттә, эре хәрефләр белән язылган, рәсемле язу.
Билгеләмәләрдән күренгәнчә, рекламаның төп аермасы – потенциаль сатып алучыларның яки тамашачыларның игътибарын җәлеп итү максаты белән махсус үткәрелгән чара.
Реклама тарихы.
Аерым галимнәр бик борынгы заманнарда барлыкка килгән малга, милеккә тамга сугу күренешен рекламаның иң беренче яралгысы буларак каралырга мөмкин дип исәплиләр. Чөнки тамгалар «бу әйбер минеке, тимәгез» дип мал иясе турында мәгълүмат җиткергән. Мондый тамгалар маллардан тыш, колларына яки үзе ясаган әйберләргә куелган. Мәсәлән, кирпичкә, таш блокларга, керамика әйберләренә. Беренче реклама текстлары Борынгы Мисырда һәм Грециядә барлыкка килә. Ул чор реклама текстлары бик гади, күп очракта, хәбәр бирү характерында булган. Аларны өйнең стеналарына элгәннәр, ә материал булып папирус яки таш кулланылган.
Беренче реклама бюросы Венециядә 1530 елда оешкан. Ә 1630 елда Франциядә беренче газета чыга һәм анда реклама шактый күп урын алып тора. Көнбатыш Европада реклама XVIII гасырда барлыкка килә. Радио эфир аша беренче реклама 1920 елда, ә беренче телереклама 1930 елларда чыга.
Борынгы цивилизацияләрдә җитештерү һәм социаль мөнәсәбәтләрнең алга китүе мәгълүмат бирү ихтыяҗы тудыра. Бу мәгълүматның бер өлешендә адресатка йогынты ясау һәм билгеле бер эшне башкаруга стимул бирү күздә тотыла. Нәкъ менә бу белдермәләрдә хәзерге рекламаның беренче яралгылары барлыкка килә.
Иң борынгы сәүдәгәрләр үзләренең сатып алучылары белән мөнәсәбәтләрне сөрән салу ярдәмендә урнаштырганнар. Сәүдәгәр үзенең сәүдә урынына халыкның игътибарын кычкырып җәлеп иткән.
Сатып алучыларның фикеренә cөрән салып, кычкырып йогынты ясау борынгы заманнарда киң колач җәя. Бу, үз чиратында, сөрән салучы һөнәренең таралуына һәм популярлашуына китерә. Сәүдәгәрләр тарафыннан махсус ялланган бу кешеләрнең төп бурычы булып, халыкка теге яисә бу товарны мактап, сатып алырга чакыру торган. Борынгы рус дәүләтендә дә сөрән салучыларның киң таралганлыгы мәгълүм. Тарихтан төрки, шул исәптән болгар халкының да сәүдәгә һәвәс булуы билгеле. Бу турында үз вакытында мәшһүр сәяхәтчеләр Ибн Фадлан, Ибн Гарнатый да искәртеп китәләр.
Белгәнебезчә, Болгар территориясендә Көнбатыш һәм Көнчыгыш илләрнең сәүдә юллары кисешкән. X гасыр Болгар илен Ибн Фадлан болай тасвирлый: «Аларның сатучылары бик күп икән, һөнәрчелек шактый үскән, шәһәрләре саны да күп 160ка җитә: Болгар, Биләр, Сувар шәһәрләре Болгар иле, өчен генә түгел, ә шул заман Көнбатыш Европа өчен дә эре шәһәрләр булып исәпләнгән. Алар һөнәрчелек һәм сәүдә үзәге булып танылганнар».
Әлеге юллар сатуга тәкъдим ителгән колга реклама (бүгенге көн күзлегеннән – антиреклама) буларак каралырга мөмкин.
XIX гасыр башында Русия территориясендә 1700-ләп ярминкә уздырылган. Алар миллионнарча табыш китергән.
Мәсәлән, XVI гасыр уртасыннан XIX гасыр башына кадәр иң танылган Мәкәрҗә (Макарьевская) ярминкәсе уздырылган. Бу ярминкә Түбән Новгородтан 88 км. түбән, Иделнең сул ягында урнашкан, Макарьев монастыре каршында июль аенда уздырылган. Биредә Русиянең барлык төбәкләреннән һәм Кавказ арты, Урта Азия, хәтта Иран, Индиядән килгән сәүдәгәрләр катнашкан. Алар җимеш, яшелчәдән алып ашлык, металлга кадәр сатканнар. XVII гасыр ахырында сатудан кергән табыш 80 мең тәшкил иткән. Ләкин 1816 елгы көчле янгыннан соң, Мәкәрҗә ярминкәсе Түбән Новгород шәһәренә күчә.
Кибетләрдә һәм ярминкәләрдә эшләгән чакыручылардан тыш, дәүләт эшендәге сөрән салучылар, ягъни глашатайлар булган. Алар халыкка патша указларын һәм сарай яңалыкларын җиткергәннәр.
1480 елда басма станокның уйлап табылуы рекламаның үсешенә китерә.
Татар матбугат рекламасы тарихы.
Уку-язу халык арасында таралуга бәйле тарихта язма реклама текстлары күренә башлый. Шулай да язма реклама гади халык арасында ул чорда әле киң таралыш тапмый. Моның төп сәбәбе – халыкның укый-яза белмәвендә булса кирәк. Бу чорга хас реклама үрнәге - кәгазь битләренә кулдан язылган мәгълүматлар.
Әлеге кәгазьләрдә кем, кайда һәм нәрсә сатканы, хакы, товарның үзенчәлекләре күрсәтелгән. Аларны кунакханәләрдә, сәүдә кибетләрендә ябыштырганнар, ә ярминкәләр вакытында, хәтта балконнардан очырганнар.
Рекламаның яңа төре – басма реклама текстлары барлыкка килүгә китап бастыру эшен җайга салу зур этәргеч бирә. Басма газета-журналлар таралу белән бергә вакытлы матбугатта урын алган реклама текстлары да еш күренә башлый. Ләкин күп кенә татар сәүдәгәрләре, рекламаның отышлы якларын аңлап бетермичә, рекламаны бирүнең кыйммәт булувына зарланалар. 1894- нче елда «Казанский телеграф газетасы»нда «Нәрсә ул Реклама» дип аталган һәм рекламаның барлык отышлы якларын ачып күрсәткән зур мәкалә бастырыла.
Бу чорда реклама эшчәнлегендә игътибар күбрәк эленмә такталарга бирелә. Әлеге эленмә такталар төрле зурлыкта булып, аларда отышлы, яңгыравык сүзләр язылган, сатылган әйберләренә күрә оригиналь рәсем төшерелгән. Мәсәлән, бакалей-лавкасының эленмә тактасында матур чәй савытлары, кәнфитләр ясалган. Сатучылар, приказчиклар урамга чыгып, үз кибетләрендә сатылган товарны мактап, сатып алучыларны кибеткә керергә чакыру эшен дәвам иткәннәр.
Шулай да, алдынгы татар сәүдәгәрләре үз рекламаларын татар газеталары булмаганлыктан, рус телле газеталарда бастырырга мәҗбүр булга, чөнки алар зур регионга таралып, күбрәк халык тарафыннан укылган.
Реклама һәрвакыт үзе иҗат ителгән чорның рухын чагылдыра, кешеләрнең көнкүреш мәшәкатьләрен тасвирлый, психологиясен ачып бирә. Мәсәлән, Хәлим Ахмеровның сәгать кибетенә рекламасы: «Хәлим Ахмеровның сәгать кибетендә төрледән төрле сәгатьләр: стена, аш бүлмәсе сәгатьләре, төрле механизмлы кесә сәгатьләре, будильниклар, музыкаль тартмалар. Һәм Яңалык! Сәгать сукканда әтәч кычкыруын ишетәсегез килсә, безгә килегез! Печән базары. Сәйдәшев кибеты янында».
Әлеге рекламаларда шул чорның көндәлек тормыш сулышы чагыла. Мәсәлән, сәүдәгәр Апанай кунакханәсенә реклама: «Шәһәребез кунаклары өчен иң уңайлы һәм кыйбат булмаган номерлар һәм мебельле бүлмәләр. Печән базары Мәскәү урамындагы кунакханәдә бер айга һәм бер тәүлеккә номерлар алу: бер тәүлеккә 20 тиеннән 1 сум 20 тиенгә кадәр; бер айга 4 сумнан 15 сумга кадәр. Номерда торучыларга уртак аш бүлмәсендә аш әзерләү мөмкинлеге бар. Атлар һәм экипажлар өчен уңайлы ишек алды бар. Номерларга су уздырылган.»
Күргәнебезчә, әлеге рекламада кунакханәнең уңайлыклары һәм яшәү рәвеше турында шактый тулы мәгълүмат бирелә, башка кунакханәләрдән өстен булуы ассызыклана.
«Мөхәммәд-Вафа Сәбитов дәвамчылары. Югары булмаган бәядән яхшы сыйфатлы товарны иң зур күләмдә саткан өчен 1882 елгы Бөтендөнья Мәскәү күргәзмәсендә һәм 1883 елгы Амстердам күргәзмәсендә, 1884 һәм 1885 еллардагы Лондон күргәзмәсендә, 1886-нчы елгы Казан күргәзмәсендә, 1888 елгы Копенгаген күргәзмәсендә грамоталар белән бүләкләнде, 1888 елгы Бөтендөнья Париж күргәзмәсендә өч медаль белән һәм 1890-нчы елгы Казан күргәзмәсендә Зур Алтын медаль белән бүләкләнде.
Мөхәммәд-Вафа Сәбитов дәвамчылары Казанның Печән базары мәчетендә һәм №7, 8, 9, 11 мәчетләрдә сату итә. Түбән Новгород ярминкәләрендә №14 мәчет каршында.
Җитештерәбез һәм сатабыз: алтын, көмеш, ука һәм ефәк белән чигелгән баш киемнәре, ир-атлар түбәтәйләре һәм фәсләр, хатын-кыз калфак һәм шапкалары». («Тәржеман». – 1891. – 28 декабря).
Шул чор рекламаларда аерым компанияләрнең үзара барган көндәшлек тә чагылыш таба. Мәсәлән: «Чәй кибетен тотучы И.В. Савин дәвамчыларыннан кисәтү. Аерым сатучы, сәүдәгәрләр, үзләренең рекламаларын арттыру нияте белән, танылган фирмалар этикетларын алып, аларны аз гына үзгәртеп, үз товарлары өчен файдаланалар. Мәсәлән, Воскресенский урамында чәй кибетен ачкан Г. Сәйдәшев. Ул безнең фирма этикетларына төсе белән дә, рәсеме белән дә охшаш этикетлар ясатып, үз чәйләренә урнаштырган». «Казанский биржевой листок»ның шул ук санында Сәйдәшев Ахмәтҗан Яхъя улының тиешле аңлатмалары китерелә: «25 ел чәй сату дәверендә, бу өлкәдә кирәкле булган белем һәм тәҗрибә җыйдым, дип исәплим. Хәзергә көндә, үземнең күпсанлы сатып алучыларым үтенече белән һәм аларның уңайлыгы өчен, мин үземнең Сенная урамында урнашкан төп кибетемнең бүлекчәсен, ягъни Воскресенская урамындагы Пчелин йортында, Пассаж каршысында яңа чәй кибете ачтым. Савин чәй кибете шул ук урамда урнашкан, шуңа күрә, көндәшлектән куркып, аның этикет рәсемнәрен урлауда гаепли. Бу сүз дөрес түгел, әлеге этикетлар үземнеке. Һәм мин халыкны шул кадәр надан, чәйне төргәге буенча гына аерадыр дип уйламыйм. Иң мөһим күрсәткеч – товарның сыйфаты, ә аның төргәге түгел». (Казанский биржевой листок. – 1886. – 5 июнь).
Сәүдәгәрнең конкуренциягә каршы торучанлыгы, байлык һәм дәрәҗә күрсәткече булып сәүдә кибетенең кайда урнашуы булган. Дәрәҗәле һәм кыйммәтле урамнар һәм сәүдә урыннары булган. Мәсәлән, «Камско-Волжская газета»сында түбәндәге типтагы игъланнарны күрергә була: «Воскресенская урамының иң яхшы урнында урнашкан лавканы арендага алам».
Тора - бара реклама сүзе халык аңында басма сүз, газета-журналлар белән тәңгәлләштерелә башлый. Г.Камал авторлыгында чыккан сәяси сүзлекләрнең берсендә бу төшенчә болай теркәлгән: «Алучыларның дикъкатен җәлеп итәр өчен нинди булса бер мал хакында басылып таратылган яки гәзитләрдә бастырылган игълан».
Күргәнебезчә, рекламаның телдән-телгә генә түгел, ә һәрвакыт басылган булуы ул чор сүзлекләрендә дә чагылыш тапкан.
Кызганычка каршы, татар матбугаты үсешенә XX гасыр башында гына мөмкинлекләр ачыла, ягъни 1905 елдан соң гына татар газеталары күпләп басыла башлый.
XX гасыр башы татар вакытлы матбугатында реклама текстларын урнаштыру юнәлешендә бай тәҗрибә туплана. Шул чорда сәнәгать үсүе, завод-фабрикаларның сафка басуы рекламаның җанлануына китерә. Татар матбугатының беренче газета, журналлары эшләрен рекламадан башлаган.Үз укучысын җәлеп итү өчен, газета эшчәнлеге хакында реклама бирергә мәҗбүр булган. Татар матбугаты чәчәк аткан чорда һәр газета, журналда беренче битендә күзгә бәрелеп торган шрифт белән, мөмкин булганда төрле сурәт, нәкышләр, хәтта төсле буяулар белән бизәп, тәэсирле итеп язылган игъланнар урын алган. Реклама бирүчеләр үз игъланнарын җанландыру, укучыларның игътибарын җәлеп итү өчен төрледән-төрле сурәт-клишелар тәкъдим иткәннәр: герб-символлар, машина-техника, күренекле шәхесләрнең йөз-кыяфәтләре – болар барысы аерым игъланны гына түгел, бөтен газетаны да җанландырып җибәргән.
Шулай да, үз укучыларын, сатып алучыларын табу нияте белән, аерым эре сәүдәгәрләр татар газеталарында да игъланнарын рус телендә бастыралар.
Мәсәлән, «Бәянелхак» газетасы үзенең төп укучылары итеп шәһәр эшмәкәрләрен, сәүдәгәрләрне күргән, ә андыйлар бераз русча белгән. Шуңа күрә «Бәянелхак» редакциясе игъланнарны русча-татарча бирүне уңай күргән. Г. Тукай бу мәсьәләгә карата ачынып яза: «Татар игъланнарын халык аңын үстерүгә файдаланасы урынына русларга кирәк булган реклама бастырыла. Ә татар кешесе бит зиһенгә дә, җанга да яңалык, рухи азыклау өметеннән языла».Ибраһимов Г. Әсәрләр. 8 томда. 5 нче том. Әдәбият һәм сәнгать турында мәкаләләр, хезмәтләр / Г. Ибраһимов. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1978. – Б. 63.
Шул чор татар зыялыларын борчыган икенче төп мәсьәлә - реклама эчтәлегенең чынлыкка туры килмәве. Ул дәвердә рекламага, реклама бирүче һәм аны бастыручыга төрле караш, төрле фикер урнашкан. Халыкның күренекле әдипләре Г. Тукай, Г. Ибраһимов, Г. Камал да сәүдә-базар мөнәсәбәтләреннән читтә калмыйлар, газета-журнал битләрендә урнаштырылган, шәһәр урамнарында эленгән игъланнар турында үз фикерләрен укучыларга җиткергәннәр. Гасыр башының мәшһүр тәнкыйтьчеләрен реклама текстларында кулланылган тел чаралары, халыкка тәэсир көче кызыксындыра. Мәсәлән, Г. Ибраһимов 1912 елда «Йолдыз» газетасында басылып чыккан мәкаләсендә матбугат битләрендә кирәксез, ялган рекламаның күп булуына борчылып яза. «Русларның урам вә аяк асты гәзитләрен күргәнегез бардыр. Шул сатлык гәзитләрендә ялганчы җәһүтләрнең һәм җил өстенә корылган Варшава, Лодзь фабрикаларының, дәхи дә шуларга әхлакта шәрик булган һәртөрле аферистларның баштанаяк «алдау, куык вә афера» белән кабартылган игъланнары да күзегезгә чалынгалый булыр.
Сез шул куыкларны искә алыгыз да, һәр көн гәзитә битләрендә чыкмакта булган безнең китап базарның игъланнары белән чагыштырып карагыз: бер-беренә бөтенләй башкача күренергә тиеш булган шул ике төрле реклам арасында ике тамчы суның бер-беренә охшавы мәртәбәсендә үк якын бер кардәшлек бар түгелме?
Игълан - мәшругъ (шәригать кушкан дөрес эш) һәрбер сатучы үзенең малын дөньяга теләгәнчә фаш итәргә хаклы. Ләкин һәрбер эшнең чиге, чамасы бар. Игълан башка, куык вә реклам башка».
Шулай да матбага чаралары, нәшир, журналистлар гасыр башында рекламаны үтемле итеп язу, аны укучыга җиткерү, ничек тәэсир итүен өйрәнүдә остарганнар, тәҗрибә туплаганнар. Шунлыктан ул чордагы күп кенә реклама материалларындагы факт, мәгълүматлар бүгенге көнгә кадәр кызыклыгын, әһәмиятен саклап кала алган.
Совет чорында реклама.
1917 елгы Октябрь революциясе иҗтимагый, сәяси, мәдәни тормышның барлык өлкәләренә үзгәрешләр алып килә, реклама тарихында да эзсез үтми. Аерым алганда, базар мөнәсәбәтләре туктатыла, икътисад дәүләт кулына күчә, игъланнарга карата дәүләт монополиясе турындагы указга кул куела. Икенче төрле әйткәндә, реклама эшчәнлеге тулысынча дәүләт карамагына күчә. Бу чорда бары тик сәяси реклама гына рөхсәт ителә.
1940-1950 елларда рекламаның матбугатта файдалануы сүлпәнәя. Беренчедән, «реклама» төшенчәсе сәяси идеология астына эләгә. Капиталистик һәм социалистик реклама капма-каршы куела. Капитализмга хас барлык күренешләр (уңае да, тискәресе дә) гел яман дип табыла.
Совет чорында реклама бюролары эшли башлый. Алар матбугат, радио, телевидение белән бәйләнештә торып, матбугат алар тәкъдим иткән вариантны баса торган була. Реклама бирүчеләр белән рекламаны бәян итүчеләр арасында арадашлык югала.
1950-1960 еллардан газеталар киноанонслар фотосурәтләрен баса башлый.
Соңгы ике дистә елда гына хәл үзгәрә башлады. Бер яктан, товар җитештерүчеләрнең, көнкүреш хезмәт һәм башка (сәнгати, мәдәни, хокукый, медицина һ.б.) хезмәт күрсәтүчеләрнең, сәүдәгәрләрнең мөстәкыйльлегенә юл куелу, икенче яктан, массакүләм чараларның да чагыштырмача иркенлек алуы йогынтысыз калмый. Татар рекламасы да хәрәкәткә килә, тамырдан үзгәре дип әйтергә була. Бүгенге реклама вазифалары, бурычлары, төрләре, күләме, сыйфаты белән дә, массакүләм мәгълүмат чараларына һәм гомумән халыкка мөнәсәбәте белән дә элеккегә заманнарга караганда чагыштыргысыз үзгәрә.
Алга киткән капиталистик илләрдә реклама эшчәнлеге җитештерү, икътисад, сәүдә-базар мөнәсәбәтләре белән тыгыз бәйләнгән, реклама төшенчәсе капитал, конкуренция (көндәшлек), маркетинг төшенчәләре белән тиң кулланыла. Шуның белән беррәттән реклама кеше аңында массакүләм аралашу чаралары белән дә (газета, журнал, радио, телевидение белән) янәшә тора. Шуңа күрә дә реклама саф икътисади күренеш булып кына калмыйча, сәясәткә, идеологиягә, әхлак-тәрбиягә дә караган катлаулы, үзенчәлекле бер җәмгыятьнең төрледән-төрле катламнарына да, тулаем бөтен халыкка да икътисади максатларны гына күздә тотып түгел, сәяси, идеологик, дини һ.б. максатларны да күздә тотып йогынты ясау мөмкинлеген бирә. Шуны истә тотып, хакимият башлыклары, иҗтимагый хәрәкәтләр, сәяси партияләр, бигрәк тә, сайлау кампанияләре барышында, рекламадан бик оста файдаланалар. Сәүдә-базар мөнәсәбәтләре алга чыккан заманда, реклама көчле коммуникация чарасына әверелә бара. Тик әлегә бу процессның төгәл механизмнары эшләнеп бетмәгән. Күтәрелгән проблемаларны хәл итәрдәй яңа буын тәрбияләү эшендә безнең методик әсбап билгеле бер өлеш кертер дип өметләнәбез.
Реклама төрләре.
Реклама аерым кешеләргә дә, җәмгыятнең төрле катламнарына да, тулаем алганда бөтен халыкка да икътисади максатларны гына түгел, ә сәяси, идеологик, дини һәм башка максатларны да күздә тотып, йогынты ясау мөмкинлеген бирә. Үз чиратында, хакимият башлыклары, иҗтимагый хәрәкәтләр, сәяси партияләр, бигрәк тә сайлау кампанияләре барышында әлеге реклама үзенчәлегеннән бик оста файдаланалар.Реклама күренешен махсус өйрәнгән галимнәр хезмәтләрендә рекламаның күп төрләре күрсәтелә.
Радиореклама.
Соңгы 20-25 елда Русия дә реклама камилләшә, үсә бара. Реклама текстлары вакытлы матбугатта гына түгел, ә иң элек телевидение, радиода зур урын алып тора. Радио безнең тормышка бик тирән үтеп керде. Көн саен радио тыңлаганда, без рекламаны да тыңларга мәҗбүр булабыз.
Тикшеренүләр күрсәткәнчә, укыган информациягә караганда сүзләр ярдәмендә җиткерелгән информацияне баш мие тизрәк кабул итә, чөнки ишетү сәләтебез мәгълүматны тизрәк эшкәртә. Язылып куелган сүзне аңлау өчен 180 миллисекунд, ә әйтелгән сүзгә төшенү өчен 140 миллисекунд вакыт кирәк икән. Мәгълүматны тыңлау укуга караганда эффективрак, ә кеше тавышының тембры сүзләргә эмоциональлек өсти.
Иң киң таралган реклама төрләре булып радиоигълан, радиоролик, төрле радиожурналлар һәм радиорепортажлар санала.
Радиорекламаның тел үзенчәлекләре.
Әгәр дә гади сатучы яисә сатып алучы рекламаны сәүдәне алга этәрүче чара буларак кабул итсә, тел белгече өчен ул, беренче чиратта, текст, һәм әлеге текстның төп бурычы потенциаль тамашачы, укучы яисә тыңлаучыга мөрәҗәгать итү. Радиореклама текстын төзү кагыйдәләре мәгълүматны тапшыру һәм кабул итү психологик кануннары белән билгеләнә. Ә алар, үз читарында, риторика, семантика, тел принципларына нигезләнә.
«Кәеф ничек?» - яңа карашлы газета»;
«Игътибар! «Себер урманы» ширкәте евровагонка, беседкалар тәкъдим итә.». («Яңа гасыр»);
«15 март Сара Садыйкова исемендәге дәүләт филармониясендә якташыбыз Илшат Хабибуллинның «Җырлыйм туган якта…» дигән концерт программасы була. Карамый калмагыз».
- Юлда була төрле хәлләр: я гаишник, я бөке, я кызганыч, я көлке – шунда ук шалтырат безгә, ярдәмеңә ярдәм белән җавап бирербез без дә.
- «Барс Рекордс» компаниясе конкурс игълан итә!Беренче сентябрьгә кадәр үзеңне камерага төшереп безгә җибәр”.
Радиореклама текстын синтаксик яктан дөрес оештыру да бик мөһим. Тыгыз синтаксик элемтә реклама мәгълүматын актуальләштерә, реклама идеясенә актив этәргеч бирүен тәэмин итә. Игътибарны җәлеп итү өчен текст башында риторик сорау, сорау-җавап формалары һ.б. кулланыла. Ә текст ахырында үтенеч, киңәш бирү, кабатлап әйтү төсмерле сүзләр файдаланыла.
Радиореклама образларны халык иҗаты, әдәбияттан, җәмгыять тормышыннан һ.б. ала. Товар образы белән ассоциация тудыру өчен эпитетлар да кулланыла. Әдәбияттан шулай ук рекламага чагыштырулар, метафоралар һәм фразеологизмнар үтеп керә. Фразеологизмнар һәм тотрыклы сүзтемәләр радиорекламада киң файдаланыла, чөнки алар барлык кешеләргә таныш, җиңел кабул ителәләр, аларны трансформацияләргә мөмкин.
«Күп сүз – юк сүз. Кыскасы 18нче июльдә «Яңа гасыр» теплоход сәфәренә чакыра. Калганын әйтеп тормыйбыз… Ниләр буласын әйтеп тормыйбыз, кемнәр буласын гына искәртәбез…». Мисалдан күренгәнчә, сүз башындагы мәкаль сөйләмне ышанычлы, үтемле итә, интрига өсти.
Радиорекламада экстралингвистик чаралар.
Музыкадан, сүзләрдән башка радиода белдерелә торган мәгълүматның тәэсир итү көченә түбәндәге факторлар йогынты ясый: эфирга чыгу вакыты, текст характеристикалары, реклама стиленең радиостанциягә туры килүе һ.б. Вакыт рекламада төп факторлардан санала, ә сценарийда кирәкле күләмдә сүзләр булырга тиеш. Психологлар киңәшләренә караганда, радиореклама 60-70 секундтан артмаска тиеш, чөнки кеше рекламаны ахырына кадәр тыңлап бетермәскә мөмкин. Текстның тагын бер мөһим ягы – ритмик-интонацион структурасы. Ритм һәм интонация текстның мөһим өлешләренә игътибарны юнәлтү һәм тоткарлау мәсьәләләрен хәл итә.
Кызганычка каршы, татарларда әлегә татар халкының милли гореф-гадәтләрен, яшеү рәвешен, мәдәни хәзинәләрен исәпкә алган милли реклама индустриясе барлыкка килмәгән. Милли рекламаның уңышы халыкның психологиясең, аның этнопсихологик үзенчәлекләрен, зәвыгын өйрәнүдән дә тора. Татар рекламасын иҗат иткәндә, аны өйрәнгәндә дә халыкның менталитетын, гореф-гадәтләрен, җенес һәм яшь үзенчәлекләрен исәпкә алырга кирәк. Тыңлаучы игътибарын «кычкырып» түгел, ә әдәби стильгә якын торган, интеллектны күтәрердәй реклама текстлары белән җәлеп итәргә кирәк.
Радиорекламада тавыш һәм музыка.
Музыка - радиорекламада игътибарны җәлеп итү чараларының берсе. Реклама башланган һәм тәмамланган вакытта бер үк музыка кую отышлы санала.Уңышлы реклама музыкасы (джинглз) күп еллар дәвамында файдаланырга мөмкин.Еш кына радиорекламаны тыңлаучыга җиткерү өчен, тавышның ягымлы булуы гына да җитә.
Аерым очракларда рекламаның реальлеген арттыру йөзеннән төрле тавыш эффектлары кулланыла. Тавыш эффектларының төп өч чыганагы бар: мануаль эффектлар, яздырылган тавышлар һәм электрон эффектлар. Мануаль эффектлар студиядә үк тудырыла, мәсәлән: ачылган ишек, адымнар, эт өрүе тавышы һ.б. Яздырылган тавышлар профессиональ фонотекадан сайлап алына. Электрон эффектлар махсус аппаратларда (осцилляторлар, ревербиратор) барлыкка китерелә.
Телевизион реклама (TV реклама).
Телевизион рекламаны рекламаның иң яңа төрләреннән берсе дип әйтергә була. Һәм ул бик тиз үсә, үзгәрә, камилләшә бара.
TV реклама слайд, киноролик яки видеоролик рәвешендә булырга мөмкин. Видеороликлар кеше катнашында төшерелгән яки мультипликацион булырга мөмкин. Соңгыларының мөмкинлекләре компьютер анимациясе ярдәмендә арттырыла.
Телевизион рекламаның җитешсезлекләре.
Телевизорны иң күп тамашачы караган вакыт – 18.00 дән – 23.00 кадәр. Көндез һәм кич телевизорны күбрәк хуҗабикәләр, пенсионерлар һәм студентлар карый. Димәк бу вакытларда әлеге категория тамашачылар куллана торган әйбер, товар яки хезмәт күрсәтүнең рекламасын кую уңышлы.
Социаль реклама.
2009 ел башында Казан урамнарында урнашкан социаль реклама мисалы
Социаль реклама тормышны социаль яктан камилләштерү максатына корылган. Мәсәлән: табигатьне саклау, фәкыйрьлекне бетерүгә омтылыш, кош-корт һәм хайваннарны яклау, наркомания белән көрәш, һаләкәтләрне булдырмауны пропагандалый торган рекламалар. Алар кешеләрне сакчыл, мәрхәмәтле, башка җан ияләренә карата ихтирамлы булырга өндиләр. Социаль реклама – нинди дә булса конкрет товарны түгел, ә бәлки дөньяга булган карашны рекламалау. Ул үзенең нәтиҗәсен ерак киләчәктә генә күрсәтергә мөмкин.
Социаль реклама СССР вакытында да тәрбия чарасы буларак яши һәм кулланыла. Ул чор кешеләре «Икмәк – безнең байлыгыбыз», «Ашау алдыннан кулларыгызны юыгыз», «Яктылыкны һәм җылылыкны саклагыз», «Урманнарны янгыннан саклагыз» кебек лозунглары белән үсте.
Хәзерге заман күзлегеннән караганда, социаль реклама –җәмгыятьнең яшәү рәвешенә, социаль кыйммәтләргә булган караш, мөнәсәбәт. Мәсәлән, Америкада социаль рекламага бик үзенчәлекле һәм кыйммәтле даруга караган кебек карыйлар, социаль җитешсезлекләрне булдырмау инструменты итеп кабул итәләр. Алга киткән илләрдә социаль рекламаны үстерүне күздә тоткан дәүлет һәм дәүләтнеке булмаган программалар эшләп килә. Русия дә исә бу процесс үзенә генә хас булган индивидуаль юл белән бара.
1994-1995 елларда проект рәвешендә «Әти–әниләрегезгә шалтыратыгыз» дигән социаль реклама барлыкка килгән иде.
Мәсәлән, наркоманияне бары бергә генә җиңеп була! Әгәр сез наркотикларны тарату яисә куллану очракларын күрәсез икән, шалтыратыгыз: 57-77-001 (радиодан); Балигъ булмаган балаларны караучысыз калдырмагыз. Шырпыларны аларның кулы җиткән урыннарга куймагыз. Һәр елны Республикада балаларның ут белән шаяруы аркасында 300гә якын янгын чыга һәм аларда уртача 10 бала һәлак була (радиодан). Өйдән чыкканда электр көнкүреш җайланмаларын һәм электр җылыткычларын кабызган килеш калдырмагыз. Ел саен электр җайланмаларын урнаштырганда һәм кулланганда янгын куркынычсызлыгы кагыйдәләрен бозу сәбәпле бер мең ярымга якын янгын чыга (радиодан). Җылытыйк нарасый йөрәген! 1 июнь – Халыкара балаларны яклау көне уңаеннан «Яңа гасыр» радиосы «Җылытыйк нарасый йөрәген» дип исемләнгән хәйрия акциясен игълан итә. 5075 номерына «Син ялгыз түгел» дигән сүзләрне юлла. Хәбәрегезне «Бала» сүзе белән башлагыз. СМС хәбәрләрдән килгән акча Мамадыш милли балалар йортында тәрбияләнүче ятимнәргә кием, музыка кораллары һәм спорт җиһазларын алуга китәчек. Ятимнәргә бергәләп ярдәм итик! (телевидениедән һәм радиодан).
Соңгы арада Татарстан радиоканалларында социаль рекламаның яңа бер төре барлыкка килде. Юл сакчылары уйлап тапкан бу рекламаның тәэсире бик көчле: Барган машиналар тавышы ишетелә, һәм әнисе улына әйтә: «Җитешәбез әле улым, җитешәбез!» - ди. Кисәк туктаган машина тавышы ишетелә, тәгәрмәчләр чиелдый һәм «Онытмагыз, өйдә сезне якыннарыгыз көтә!» дигән сүзләр яңгырый.
Яки светофорга туктаган һәм бик ашыккан шоферның сыкранганы ишетелә һәм катгый боеру яңгырый: «Юлда кабаланмагыз! Бу Сезнең соңгы ашыгуыгыз булырга мөмкин!».
Шулай ук, 2008 елның хәйрия елы дип игълан ителүе социаль рекламага тәэсир итте. ТНВ каналында хәйриячелекне, бигрәк тә ятим балаларга карата мәрхәмәтле булуга, аларны гаиләле итүгә багышланган роликлар күпләп күрсәтелә башлады. Аларның үзенчәлеге - кеше күңеленә тирән тәэсир итү, хисләргә йогынты ясау.
2009 елны Спорт һәм сәламәт яшәү рәвеше дип игълан итү Татарстанда социаль рекламаның үсешенә китерде. Алар сәламәт яшәү рәвешен пропагандалыйлар һәм үткән 2008 Русия дә гаилә елына бәйле - сәламәт яшәүне гаилә белән берлектә алып барырга өндиләр.
«Әти, әни, мин - бердәм сәламәт гаилә!» һ.б.
Казан дәүләт педагогика университеты 12 нче майдан 31 нче майга кадәр түләүле читтән торып уку бүлегенә чакыра. Кабул итү имтиханнары 2 нче июньнән башлана. Телефон 292-20-17 (радиодан).
Социаль рекламаларның тагын бер үзенчәлекле максаты - сәүдәгәрләрне, төрле хәйрия программаларында катнашып, үзеңнең имиджыңны күтәрергә өндәү. Куп кенә бизнесменнар хәйрия акцияләрендә аңлы рәвештә катнашалар. Кемнәрдәдер үткән гасырларда популяр булган меценатлыкка омтылыш сизелә: алар культура һәм спорт проектларына зур суммада өлеш кертәләр. Балалар һәм картлар йортлары, реабилитация үзәкләре аларның игътибар үзәгендә. Дөнья масштабында моңа ачык мисал – AVON Америка косметик фирмасының күкрәк рагын кисәтүгә һәм аның белән авыручыларны терелтүгә керткән саллы өлеше. 6 миллиард доллар бюджеты булган Philip Morris концернысының тартуга каршы зур кампаниясең мисалга китерергә була. Оста уйланылган социаль реклама аерым очракларда сәяси рекламага күчәргә мөмкин.
Русия дә социаль, коммерциягә бәйле һәм сәяси рекламаларны шул бер үк кешеләр ясыйлар. Ләкин реклама ясаучылар сүзенә караганда, социаль рекламалар – профессионализмның иң биек ноктасы. Чөнки социаль рекламалар көчле эмоцияләр тудырырга тиеш (шок, курку, шатлык һ.б.). Кер юу порошогы яисә яңа ресторанны рекламалаый торган текстларга караганда социаль реклама текстларының тәэсир көче бик күпкә өстен булырга тиеш. Реклама эшләүчеләр үзләре дә социаль рекламаны яратып иҗат итәләр, чөнки коммерция белән бәйле рекламалар бер төрлегә әйләнделәр. Ә социаль рекламалар ясаганда иҗади идеяләрне тормышка ашыруда киң мөмкинлекләр ачыла, эшләгән эшең ләззәт һәм канәгатьлек хисе китерә.
2001 елдан башлап, Түбән Новгород шәһәрендә социаль реклама буенча Халыкара Фестиваль оештырыла. Идел елгасы ярында уза торган әлеге фестиваль бөтен Русия һәм СНГдан үзенең фикердәшләрен җыя. Димәк, бүгенге көндә социаль реклама барлык реклама төрләре арасында иң перспектив, табыш китерүчеләрдән, «элитар» булып тора дип әйтергә була.
Сәяси реклама.
Сәяси реклама - сәясәтчеләр тарафыннан сайлау вакытында тавыш җыю максаты белән башкарыла. Әлеге реклама төрле кандидатларның уңай якларын күрсәтүгә, программаларының башкаларныкыннан өстенлеген раслауга кайтап кала. Әлеге төр рекламаларга төп таләп - дөрес информация бирү.
Сәяси рекламаның төрле тарату ысуллары бар.
Листовкалар, плакатлар, буклетлар иң кулай чаралардан санала, чөнки алар телевидениедәге вакыттан, газетадагы урыннардан бик күпкә арзанрак.
Сәяси рекламада иң отышлы булып сәяси плакат исәпләнә.
Сәяси плакат – ул зур форматтагы реклама әсәре, аның төп билгесе булып рәсем (кандидатның фотосурәте, график символлар, рәсем, карикатура) тора.Сәяси плакатта иң мөһиме– лозунглар, чакырулар, халыкка симпатия белдерү.
Плакатның эчтәлеге, форматы, характеры төрле булырга мөмкин. Плакатның рәсемнәре кешенең реаль бит размерына туры килсә һәм шрифты зур, укырга уңайлы булса, реклама тагын да отышлырак була.
Сәяси листовкаларның тамырлары бик борынгы чорга барып тоташа. Аларның килеп чыгышын XIV гасырга бәйлиләр. Чөнки бу вакытта, беренчедән, кәгазь эшләү башлана, икенчедән, листовкалар бик арзан була. Алар иң мөһим сәяси текстларны халыкка җиткерү чарасы булып хезмәт иткән.Хәзерге көндә сәяси листовкалар сайлаучыларга тәэсир итә торган бер корал булып исәпләнә.
Мәсәлән: «1995 елгы парламент сайлауларында КПРФ Русия буенча 13 млн. 158 мең листовкалар тараткан. Бу листовкаларның күбесе радио һәм телевидение үтеп керә алмаган регионнарда таратылган».
Телевидениедә сәяси рекламалар роликлар, видеоклиплар, видеофильмнар, реклама телетапшырулары ярдәмендә бирелә.
• Роликлар 15-20 секундтан алып 2-3 минутка кадәр бара. Аларның үзенчәлеге алар реклама блокларына бүленгән була.
• Блиц-ролик 15-20 секунд бара. Аның төп максаты – рекламаның предметы турында искә төшерү.
• Киңәйтелтән ролик 30 секунд яки күбрәк тә бара. Әлеге төр роликларның сюҗетын бик җентекләп эшләү сорала.
Реклама видеоклипы - бу клипта үзәктә сәясәтче яки партиянең берәр әгъзәсе булырга тиеш. Иң төп музыка булып партиянең гимны яңгырарга тиеш.
Шуны да истә тотырга кирәк: реклама тапшырулары турыдан туры эфирда күрсәтелми. Чөнки аны җентекләп тикшерергә кирәк. Бу табигый булмаган хәрәкәтләрне, күңелсез вакыйгаларны читләтеп китү өчен эшләнелә: «… неестественное в поведение человека перед камерой, адаптация его к ситуации, резкий жест или нелепая гримаса в прямой передаче могут предстать «визитной карточкой» человека, представляемой многомиллионной аудитории».
Тыелган реклама.
Тыелган реклама дип дөреслеккә туры килмәгән информацияне таратып, кулланучыларның хокукларын бозган реклама исәпләнә. Алар арасында – намуссыз реклама, дөреслеккә туры килмәгән реклама, әдәпсез реклама, ялган реклама һәм яшерен реклама.
Намуссыз реклама.
Намуссыз реклама – аерым бер товарны кулланмаган затларны түбәнсетә, үз товарын башка җитештерүчеләрнең шундый ук товары белән әдәпсез чагыштыра, көндәшләренең эш репутациясен төшерә торган сүзләр кулланган реклама. Кулланучыларда чынбарлыкка туры килмәгән ышанулар, фикерләр уята торган рекламаны да шушы төркемгә кертергә кирәк. Мәсәлән, Русия каналында барган бер рекламада: “Бу сиңа Кола түгел, Доктор Пеппер!» - дигән җөмлә яңгырый. Ягъни реклама җитештерүчеләр Кока-кола эчемлеген түбәнәйтеп, кимсетеп, үзләрен мактыйлар, өстенлекләрен расламакчы булалар. Банкларның үзләрен: «Без киләчәкне төзибез», - дип рекламалавы да әлеге тыелган төргә карый, чөнки бу реклама белән алар үз вазифаларын артык күпертеп, башка оешмаларның әһәмиятлелеген кире кагалар. Әлеге намуссыз реклама законның №6-нчы маддәсендә тыела.
Дөреслеккә туры килмәгән реклама.
Дөреслеккә туры килмәгән рекламада товарның килеп чыгышы, составы, ясалу алымы һәм вакыты, кулланылаш өлкәсе, шартлары, сертификаты булу-булмау, реклама таратылган вакытта күрсәтелгән бәясе, хезмәт итү вакыты, башка товар белән чагыштыру, аңа булган ихтыяҗ күләме турында ялган мәгълүматлар урын ала. Дөреслеккә туры килмәгән тикшеренү нәтиҗәләрен, цитаталарны кулланган рекламаларны да әлеге төргә кертәләр. Бүгенге көндә теге яки бу авырудан дәвалый дип мактала торган дару рекламалары, дөреслеккә туры килмәгән мәгълүмат таратулары аркасында, шушы төркемгә керә.
Күп кенә реклама үз текстларында артыклык дәрәҗәсендәге сүзләрне дөрес кулланмавы аркасында әлеге төр рекламага эләгәләр. Законның 7 маддәсендә әйтелгәнчә, әгәр әлеге фактны документаль рәвештә раслап булмый икән, терминнарны артыклык дәрәҗәсендә кулланырга ярамый. Ләкин күләм, төс, размер, үлчәм, яраклык вакыты кебек параметрларны ГОСТ таләпләренә туры килү-килмәүне билгеләп булса да, «иң тәмлесе», «иң алдынгы» дигәнне тикшереп булмый.
Әдәпсез реклама.
Әдәпсез реклама кешелеклелек һәм әхлак нормаларын бозарлык текст, тавыш, сурәт ярдәмендә кешеләрнең расасына, милләтенә, һөнәренә, социаль хәленә, яшенә, җенесенә, теленә, диненә, сәяси һәм башка ышануларына карата кимсетерлек сүзләр, чагыштырулар, образлар китерүдән гыйбарәт. Мәсәлән, хатын-кызлар гигиенасы товарларын рекламалау шундый реклама төренә карый. Аерым бер милләт яки бөтендөнья кыйммәтләре исемлегенә кергән сәнгать әсәрләрен, дәүләт символларын мыскыллаучы реклама да әдәпсез дип санала.
Эротик характердагы рекламаны әдәпсез төргә кертмиләр. Аларны тарату тыелмый, бары махсус чикләүләр генә билгеләнгән: радио һәм телепрограммаларда аңы 23-тән иртәнге 4 сәгатькә кадәр генә күрсәтергә ярый, ә матбугатта басылган очракта, газета-журналның эротик характердагы темаларга махсуслашуы шарт итеп куела.
Ялган реклама.
Ялган реклама дип исә кулланучыны белә торып алдый торган реклама атала. «Реклама турындагы» Законның 31 маддәсенең 1 өлеше һәм Гражданлык кодексының 179-нчы маддәсе нигезендә, ялган реклама тәэсирендә ясалган килешүләр булмаган дип табылырга мөмкин. Мәсәлән, телевизордан еш тапшырылган «Рама» дип аталган кулинар мае рекламасы, аны атланмай белән тәңгәлләштерү сәбәпле, ялган дип билгеләнергә хаклы.
Яшерен реклама.
Аерым ысуллар белән мәгълүматның реклама икәнлеге аерып күрсәтелмәгәндә, укучы, тыңлаучы, караучы аның реклама икәнлеген аңламаганда, ул яшерен рекламага әверелә. Әйтик, тапшыруда кунакка чакырылган артистның аерым бер марка тәмәке тартмасын күрсәтүе яшерен рекламага карый. «25 кадр» дип аталган алым да яшерен реклама дип бәяләнә.
Контрреклама.
Реклама турындагы законнарның бозылганлыгы билгеле булгач, бозган зат контрреклама бирергә тиеш. Контрреклама ул - дөрес түгел рекламаны таратудан килгән зыянны юкка чыгару максатыннан аны кире кагу. Шунысын истә тотарга кирәк: законны бозуның барлык очраклары да контрреклама бирүне таләп итми. Мәсәлән, бер товарны шундый башкалардан аерып куеп, «иң яхшысы», «бары тик ул гына» кебек дөреслеккә туры килмәгән сыйфатлар билгеләнгән булса, мондый реклама кире кагуны таләп итә. Ә менә лицензияләрнергә тиешле эшчәнлекне рекламалаганда лицензия номеры һәм лицензияләгән органның исеме күрсәтелмәү контрреклама таләп итми. Контррекламаны законны бозган зат үз исемненнән бирергә тиеш.
Рәсәй Федерациясенең «Реклама турындагы» Законы.
Соңгы елларда рекламаның яңа сыйфаты барлыкка килде: ул, мәгълүмат биреп кенә калмыйча, кеше аңына тәэсир итәргә, хис-тойгылары, гамәлләре белән идарә итәргә тырыша. Кирәкле нәтиҗәләргә ирешер өчен тел үзенчәлекләре дә, вербаль булмаган чаралар да киң кулланыла. Шуңа да реклама өлкәсендәге эшчәнлекне тикшерә торган хокукый нигезләрне булдыру әһәмиятле. Рекламаны иҗат итү, тарату һәм урнаштыру процессында барлыкка килгән барлык мөнәсәбәтләр РФ президенты указлары, РФ хокумәтенең һәм федераль органнарның норматив актлары ярдәмендә көйләнелә.
1937 елда реклама эшчәнлегенең Халыкара кодексы кабул ителә. 1973 елда яңартылган бу кодексны Европа һәм Төнъяк Американың 21 дәүләте, ә 1998 елга Русиянең 143 реклама индустриясе субъекты кабул итте.
Русиядә реклама продукциясенә бәйсез экспертизаны 1995 елның февралендә оешкан Реклама буенча Иҗтимагый Совет ясый. Кулланучыларның хокукларын яклау, реклама базарында хезмәт күрсәтү кагыйдәләрен һәм реклама эшчәнлеген контрольда тоту системасын булдыру -әлеге иҗтимагый советның бурычлары булып тора.
Реклама турындагы законны бозган өчен җаваплылык.
Реклама бирүче, җитештерүче һәм таратучы закон таләпләрен үтәмәгән өчен җавап бирә. Мисал өчен, рекламада лицензия номеры, аны биргән орган исеме, шулай ук «мәҗбүри рәвештә сертификацияләнергә тиеш» сүзләре рекламаның эчтәлегенә карый. Шул сәбәпле, әлеге текстны төшереп калдырган өчен реклама бирүче җавап бирә. «Реклама турындагы» законның 22 маддәсе нигезендә, реклама таратучының аны бирүчедән мәгълүматының дөреслеген раслаган документлар таләп итәргә хокукы бар, әмма ул алай эшләргә бурычлы түгел. Әмма шул ук маддәдә күрсәтелгәнчә, реклама бирүче башкарган эшчәнлек лицензияләүне таләп итсә, реклама җитештерүче һәм таратучы аннан шул лицензияне күрсәтүен сорарга, ә реклама бирүче аны күрсәтергә тиешле.
Реклама кагыйдәләрен бозган, ә аннан соң контрреклама бирүдән баш тарткан кешене кисәтү яки аннан 200 минималь хезмәт хакы күләмендә штраф түләтү каралган. Җаваплылыкка тартылганнан соң да шул ук реклама тагын файдаланылса, матди керем алу максаты белән белә торып ялган реклама тарату дип җинаять эше буларак бәяләнергә мөмкин.
Югарыда әйтелгәннәрне истә тотып шуны әйтергә була: әлеге законның аерым маддәләре җентекләп тикшерүне сорый. Аеруча рекламаның кеше психологиясенә тәэсирен чикли торган яңа маддәләр сорала.
Шулай ук кара.
Контекст реклама


Universiada.
Universiada, Dönya studentları uınnarı, Dönya universitetları uyınnarı — Xalıqara universitetlar sportı federasiäse (FİSU) citәkçelegendä studentlar arasında uzuçı dönyakülәm sport çarası. «Universiada» süze «universitet» һäm «olimpiada» süzläre quşılıp barlıqqa kilgän. FİSU (inğ. "The International University Sports Federation (FISU)") Universiadanı xalıqara sport һäm mädäniät festivale dip bilgeli. Universiada 17-28 yäştäge studentlar һäm aspirantlar öçen 2 yıl sayın uzdırıla, äһämiäte һäm wäkillek kiñlege buyınça Olimpiä uyınnarınnan soñ ikençe urında tora. Studentlar uyınnarı cäyge һäm qışqı Universiadağa bülenä.
Tarix.
XIX ğasırda sport ayıruça tiz üseş alğaç baştan Böyek Britaniyädä, ä soñraq Aurupanıñ başqa illärendä һäm AQŞta törle uqu yortları wäkilläre arasında yarışlar uzdıru kiñ tarala. Olimpiya Uyınnarı uzdırıla başlağaç alarğa oxşağan yarışlar studentlar arasında da oyıştırıla başlıy. Berençe uyınnarnıñ äydäüçese bulıp Fransiya cәmäğat eşleklese, ğalim, uqıtuçı Jan Petijan (Jean Petitjean) çığa. 1923 yılda Parijda Xalıqara universitetlar sport konğressı uzdırıla. Konğressta qatnaşuçılar Studentlar arasında dönya çempionatı uzdırırğa kiräk digän näticägä kilälär. Berençe yarışlar ul şul uq yılnıñ mayında Parijda uzdırıla da. 1924 yılda Varşavada (Polşa) berençe tapqır xalıqara studentlar çempionatı ütä. Älege çempionatta sportçı-studentlar ciñel atletika törläre buyınça yarışalar. Şul uq yılda Xalıqara studentlar konfederasiäse oyıştırıla (inğ. "The International Confederation of Students (ICS)"). Konfederasiä һäm studentlar tırışlığı belәn II Dönya suğışına qadär Aurupanıñ törle şäһärlärendä dönya studentları öçen yarışlar uzdırılına: Prağa (1925), Rim (1927), Darmştadt (1930), Turin (1933), Budapeşt (1935), Parij (1937), Monte-Karlo (1939). Rimda (İtaliya) uzğan (1927 yıl) çempionat proğramması futbol, yözü, fextovanie һäm tennis belän bayıtıla. Qatnaşuçılar sanı da arta. Aurupa studentlarınnan başqa, yarışlarğa AQŞ һäm Ğaitidan da studentlar kilälär. Şuña da qaramastan suğışqa qadärge yıllarda älege çaralarda çağıştırmaça äz keşe qatnaşa. İkençe bötendönya suğışı tämamlanğaç studentlar arasındağı yarışlar qabat uzdırıla başlıy. Yarışlar Xalıqara studentlar berlege (İSU) (inğ. "The International Students Union (ISU)") citäkçelekendä Yaşlär һäm studentlar xalıqara festivale qısalarında ütkәrelä. Räsmi atamaları – Dönya studentlar uyınnarı (inğ. "World Student Games").
1948 yılda Lyuksemburğta Xalıqara universitet sportı federasiäse (FİSU) tözelä һäm ul alternativ yarışlar - Universitet sportı xalıqara atnaları uzdıra başlıy: Merano (1949), Lyuksemburğ (1951), Dortmund (1953), San-Sebastyan (1955). Şulay itep suğıştan soñğı yıllarda ber yulı ike oyışma studentlar arasında xalıqara yarışlar oyıştıru belän şöğıllänä. Älege küreneş illärneñ ike qarşı lagerğa bülenüe belän añlatıla (salqın suğış başlanuı). 1959 yılda İSU һäm FİSU bergä Turinda (İtaliya) Xalıqara studentlar uyınnarı uzdıralar. Älege çarada 43 ildän kilgän 1400 student qatnaşa.Waqıyğa xäzerge Xalıqara studentlar uyınnarına zur etärğeç bula. İtaliya oyıştıruçıları yarışlarnı Universiada dip atarğa täqdim itä. Säyäsi täesirlärne kimetü öçen ciñüçelär isäbenä milli gimnnar tüğel, ä studentlar gimnı - Ğaudeamus İgitur ("Gaudeamus Igitur") uynatırğa bulalar. I Qışqı Universiada 1960 yılda Şamonida (Fransiä) uzdırıla. 1973 yılda VII Cäyge Universiada Mäskädä ütä.
Tatarstan sportçı-studentları Universiadalarda bik uñışlı qatnaşalar. Misal öçen: 2007 yılğı Banğkok Universiadasında (Tailand) 16 Qazan studentı qatnaşıp öç altın, öç bronza һäm ber kömeş medal alıp qaytalar, 2009 yılğı Belgrad Universiadasında isä Qazannan 11 student qatnaşa, şularnıñ ikese altın һäm dürtese kömeş medal yaulıy.
2013 yılnıñ XXVII Cäyge Universiadası uzdırılu urını – Tatarstan başqalası Qazan şäһäre.
Universiada devizı.
Universiada devizı: Fän – Sport – Duslıq – Tınıçlıq.
Universiada (FİSU) embleması һäm bayrağı.
Emblema urtasında U latin xärefe urnaşqan. Anıä tiräli, kontinentlar bilgese bulğan, zäñgär, sarı, qara, yäşel, qızıl tösle biş yoldız sürätlängän. Olimpiya bayrağı aq töstä һäm aña Universiada (FİSU) embleması töşerelgän.
Uyınnar talismanı, embleması һäm şiğare Uyınnar talismanı berençe tapqır 1981 yılnıñ X Qışqı Universiadada qullanılına. Xäzerge waqıtta һär Universiadanıñ üzeneñ embleması, talismanı, şiğare bar.


Украин гривнасы.
Украин гривнасы (, IPA: //) — Украина акча берәмлеге.
1 гривна 100 тиенгә бүленә. ISO 4217 стандарты буенча акча берәмлеге коды — UAH, сан коды — 980.
Акча берәмлеге исеме әле Киев Русе заманыннан кулланыла. Хәзерге Украинада рәсми төстә 1996 елның 2 сентябрендә кабул ителде.


Skype.
Skype («"скайп"» дип әйтелә) — бушлай, ябык кодлы программа тәэминаты, Интернет белән санак арасында шифрлы тавышны (VoIP) куллану өчен хезмәт итә, шулай ук түләйле рәвештә гади телефоннарга шалтыратырга мөмкин.
Әлеге программа шулай ук конференц-шалтырату (25 кулланучыга кадәр), видеошалтырау, текстлы хатлар тапшыру һәм файллар җибәрү кебек үзенчәлекләре бар.
Skype программа тәэминаты төрле операцион системаларга карата эшләнгән: Windows, Mac OS X, Linux, iOS, Windows Mobile, Google Android, PSP, Symbian.


Хью Джекмен.
Хью Джекмен (ингл. "Hugh Michael Jackman") — Австралиянең кино һәм телевидение актеры, продюсер.


Анатоль Франс.
Анатоль Франс (; чын исеме "Франсуа Анатоль Тибо",; 1844 елның 16 апреле, Париж — 1924 елның 12 октябре, Сен-Сир-сюр-Луар) — француз язучысы, әдәби тәнкыйтьче, Нобель премиясе лауреаты.
Иезуит көллиятен көчкә тәмамлап, Анатоль Франс имтиханнарны берничә тапкыр тапшырырга мәҗбүр була. Аларны ул фәкать 20 яшендә генә тапшыра ала. 1866 елда ул тормышка үзе акча табырга мәтбүр була, библиограф булып эшли башлый. Шулай итеп ул әдәби тормыш белән таныша башлый.
1870—1871 елларда булган Франк-прусс сугышы вакытында Франс башта армиядә хезмәт итә, ә аннары, демобилизациядән соң, язарга дәвам итә.
1875 елда «Le Temps» («"Вакыт"») газетасы аны тәнкыйди мәкаләләр сериясен язарга сорадылар. Шулай итеп, аның журналист карьерасы башланды.
1896 елда Франс Француз академиясе әгъзасы булып санала.
1921 елда ул әдәбият буенча Нобель премиясенә лаек була.
1922 елда аның иҗаты католик «Тыелган китаплар индексы»на кертелде.


Гаджет.
Гаджет (— "җайланма") — стандартларга сыешмаган оригиналь техник җайланма.
Бүген кулга киешле яисә КПК, смартфоннарга тоташтырырлык дәрәҗәдә кечкенә булган теләсә нинди цифрлы җайланманы гаджет дип атарга мөмкин.
Гаджетларның барлыкка килүе һәм функцияләренең мөмкинлекләре киберпанкта теркәлгән.
Программалы тәэмин ителеш гаджетлары ул - өстәмә мәгълүмат бирә торган өстәмәләр: әйтик, һава торышы яисә валюта курсы белешмәсе, йә булмаса, Windows Vista-дагы "ян панель" мини-өстәмәләре.
Сүзнең килеп чыгышы.
Иң җентекләнгән риваять буенча "гаджет" сүзенең килеп чыгуы (атлама, камыт) hәм кечерәйтү формасындагы сүзләре белән бәйле.
Ә иң беренче "gâche" сүзенең мәгънәсе "«каптырма»" иде hәм (прәшкә, каптырма) сүзләренә төпләнә.


Бөек Болгар дәүләте.
Бөек Болгар (виз. Παλαιά Μεγάλη Βουλγαρία;) — һуннар нәселеннән булган төрки болгарларның дәүләте. Бөек Болгарда шулай ук башка халыклар да яшәгән (фин-угыр телле халыклар һ.б.). Бөек Болгар 632 елда төзелеп, 671 елда хәзәрләр басымы астында таркала.


Хатыйп Миңнегулов.
Хатыйп Йосыф улы Миңнегулов — татар әдәбият галиме, дәреслекләр авторы, тәнкыйтьче, Татарстан һәм Русиянең атказанган фән эшлеклесе, фән һәм техника өлкәсендә ТР Дәүләт премиясе лауреаты, филология фәннәре докторы, профессор, Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы (1996 елдан).
Тормыш юлы.
Ул 1939 елның 12 маенда Татарстанның Зәй районы Апач (рәсми исеме Сармаш по Ирне) авылында дөньяга килә. Әтисе ягыннан Xатыйп Миңнегулов руханилар, морзалар нәселенә барып тоташа. Әтисе Йосыф (1909—1944) фронтта һәлак була. Дүрт бала ана тәрбиясендә үсә.
Хатыйп Миңнегулов башлангыч белемне 1946—1950 елларда туган авылында ала. Аннан күршедәге Пидәр (Федоровка) мәктәбендә укый. Җиденче сыйныфны төгәлләгәч, бер ел колхозда эшли. Аннан 25 км ераклыктагы Сарман районы Иске Кәшер урта мәктәбендә укый. 1957 елда, өлгергәнлек аттестаты алгач, ике еллап вакыт әүвәл Таҗикстанның Ленинабад өлкәсендә заводта, мамык җыюда, аннан туган авылында колхозчы, клуб мөдире булып эшли. 1959—1964 елларда ул — Казан дәүләт университетының тарих-филология факультетындагы татар теле һәм әдәбияты бүлеге студенты. 1962—1963 уку елында, читтән торып укуга күчеп, Пенза өлкәсенең хәзерге Белинский (Чембар) районы Качкару (Кутеевка) авылында балалар укыта. Университетны тәмамлагач, Сарман районында ике ел Чукмарлы мәктәбе директоры, колхозның партоешма секретаре (Чукмарлы — язучы Аяз Гыйләҗевнең туган авылы), аннан ел ярым КПССның район комитетында партия мәгарифе кабинеты мөдире булып эшли. 1967 елның ноябреннән — Казан дәүләт университетының татар әдәбияты кафедрасы укытучысы. 1972 елда XIV гасыр төрки-татар шагыйре Сәйф Сарай турында кандидатлык, 1991 елда «Татар әдәбияты һәм Шәрык классикасы (Үзара багланышлар һәм поэтика мәсьәләләре)» темасына докторлык диссертацияләре яклый. 1980 елда доцент, 1992 елда профессор дәрәҗәләрен ала. 1984—1989 елларда — филология факультетында декан урынбасары. Берничә мәртәбә вакытлыча кафедра мөдире, декан вазифаларын башкара. 1999 елдан — татар әдәбияты кафедрасы мөдире.
Хатыйп Миңнегулов, башка бик күп каләм әһелләре кебек, яшьтән үк әдәбият белән кызыксына, шигырьләр, мәкаләләр яза.


Gliese 581 g.
Gliese 581 g яки Глизе 581 g — Gliese 581 йолдызы системасына кергән кимендә алты планетының берсе, экзопланета. Ул Җир шарыннан якынча 20 яктылык елы ераклыгында Үлчәүләр йолдызлар төркемендә урнаша.
Gliese 581 g планетасында атмосфера һәм сыек су булырга мөмкин. Планета ландшафты ташлар һәм кыялардан тора дип санала. Радиусы Җир шарының 1,2 — 1,5 радиусын, массасы Җир шарының 3,1 — 4,3 массасын тәшкил итә дип санала. Уртача температура Цельсий шкаласы буенча -34 градустан алып +71 градуска кадәр исәпләнә.
Кайбер галимнәр буенча Gliese 581 g — Җир шарының кардәш планетасы, монда да тере организмнар яшәргә мөмкин.
Планетаны ачу.
Планетаны ачу турында 2010 елның 29 сентябрендә игълан ителде. Аны Калифорния университеты һәм Карнеги Институты галимнәре ачты. Планетаны ачкан галимнәр төркеме җитәкчесе, Стивен Вогт, рәсми булмаган рәвештә планетаны үз хатыны исеме белән Зармина дип атады.


Кесә персональ компьютеры.
Кесә персональ компьютеры (КПК, — "шәхси санау секретаре") — киң функциональ мөмкинлекле йөртергә уңайлы хисаплау җайланмасы.
Иң элек КПК электрон органайзер буларак кына кулланыла, әмма бүгенге көндә КПК телефон, навигатор һәм медиаплеер функцияләрен үти ала. Шуның өстенә, хәзерге КПК аша интернетка да чыгып була.


Йеллоустоун милли паркы.
Йеллоустоун милли паркы () — халыкара тыюлык, ЮНЕСКО Дөнья мирасы объекты. Дөньядагы беренче милли парк (нигезе 1872 елның 1 мартында салынган). Парк күпсанлы гейзерлары һәм башка геотермик объектлары, шулай ук табигате, матур ландшафтлары белән билгеле.
Парк АКШның Вайоминг, Монтана һәм Айдахо штатларында урнашкан. Мәйданы - 8 987 км2.


Гейзер.
Ге́йзер ( — ургылып агу сүзеннән) — вакыты белән кайнар су һәм пар фонтаны ата торган чыганак. Бу күренеш гидротермаль шартлау дип атала. Гейзерлар вулканизмның күрсәткече булып тора.
Күренекле гейзерлар.
Камчаткада эре гейзерлар 1942 елда Гейзерлар үзәнлегендә, Кихпиныч вулканы янында табыла. Камчаткада 2007 елның 3 июнендә сил ташкыны төшкәнгә кадәр 20гә якыны эре булган (иң зурысы - "Великан гейзеры") 100гә якын гейзер була.
Исландиядә якынча 30 гейзер бар. Шулар арасында дөньядагы иң актив гейзерларның берсе - Строккур. Ул 5-10 минут саен пар белән су катнашмасын атып чыгара.
Йеллоустоун милли паркы гейзерлары (саннары якынча 200) арасында иң зурлары - Гигант һәм Карт Хезмәтче. Беренчесе пар һәм су катнашмасын 40 метр биеклеккә 3 көнлек период белән атып чыгара, икенчесе - һәр 53-70 минут саен 42 метрга.
Гейзерлар шулай ук Яңа Зеландиядә бар. Алар арасында Ваймангу - дөньядагы иң зурысы һәм куәтлесе.


Магма.
Магма ( — измә, куертма) - Җир кабыгы астындагы нигездә эрегән ташлардан торучы куертма. Температурасы бик югары була (гадәттә 700 - 1300°С). Шулай ук башка җирсыман планеталарда да магма булырга мөмкин. Агып чыгучы магма лава дип атала.
Шулай ук кара.
Лава


Җирсыман планеталар.
Җирсыман планеталар ("җир төркеме планеталары") — Кояш системасындагы эре булмаган планеталар. Аларны зур булмаган масса, югары тыгызлык һәм каты кабык булуы аерып тора. Җир төркеменә Меркурий, Венера, Җир һәм Марс керә. Төзелеш һәм эчтәлек буенча аларга кайбер ташлы астероидлар якын, мәсәлән, Веста.
Җир төркеме планеталары, газлы планеталар һәм таш-боз кәрлә планеталарыннан, Койпер поясы һәм Оорт болыты объектларыннан аермалы буларак, силикатлардан һәм металлдагы тимердан гыйбарәт була. Төркемнең иң зур планета Җир масса буенча газлы зур планеталардан иң кечкенәсе Урандан 14,5 тапкыр кимрәк һәм Койпер поясындагы иң авыр объекттан (Плутоннан) 458 тапкыр зуррак.
Җир төркеме планеталары эчтәлегенә кислород, кремний, тимер, магний, алюминий һ.б. авыр элементлар керә.
Төркемнең ике планетада (Җир һәм Марс) иярченнәр бар һәм зур планеталардан аермалы буларак һичбердә боҗралар юк.


Смартфон.
Смартфо́н (— "акыллы телефон") — кесә персональ компьютеры белән чагыштырырлык күп функцияле кәрәзле телефон.
"Гади" кесә телефоннарында, хисаплау егәрлеге чикле булуы аркасында, кирәкле программалар JavaMe ише платформалар белән бәйле булырга тиеш, ә смартфоннар яхшы сыйфатлы операцион системалар белән эшли.
Әмма хәзерге көндә "гади" кесә телефоны белән смартфон арасы сизелми дип була.
Операцион системалар.
Хәзерге заманда смартфоннарга көйләнеп ясалган операцион системалары бик күп.
Иң таралганы OS Symbian операцион системасы булып тора. Шуннан тыш, Android, Blackberry OS, iOS hәм Windows Mobile операцион системаларын еш очратып була.
Калган операцион системаларына смартфон кулланучыларның 1% гына туры килә.


Коул Портер.
Коул Портер ("Cole Albert Porter") — АКШ композиторы, Tin Pan Alley авторларының берсе. "Kiss Me, Kate" (1948), "Fifty Million Frenchmen", "DuBarry Was a Lady", "Anything Goes" музыкаль комедияләре белән танылды.


Михаил Горбачев.
Михаил Сергей улы Горбачев (рус. "Михаи́л Серге́евич Горбачёв") — СССР һәм Русия сәясәтчесе, тынычлык өлкәсендә Нобель премиясе лауреаты.


Наполеон сугышлары.
Наполеон сугышлары — әлеге төшенчә астында гадәттә Наполеон I тарафыннан Аурупа илләре белән үткәрелгән сугышларны атыйлар (1800—1815). Ләкин монда шулай ук итальян компаниясен, Мисыр экспедициясен кертәләр.
18 брюмер перевороты нәтиҗәсендә Франциядә хөкүмәткә Наполеон I килде.
Сугышның ахырында, антинаполеон коалициясе җиңде һәм Наполеон I сөргендә, Изге Елена утравында вафат булды.
300px300px
А. Ж. Гро. «Наполеон на поле битвы при Прейсиш-Эйлау»


Киберпанк.
Киберпанк () — фәнни фантастиканың бер төре. Бу жанр 1980-нче елларның башында барлыкка килә.
Иң беренче булып Брюс Бетк язучысы "«кибернетика»" () һәм "«панк»" () сүзләрен берләштереп, 1980 елда язылган яңа хикәясенә "Киберпанк" дип исем куша.
1983 елда Amazing Stories журналында басылып чыга.
Әмма киберпанкның мөстәкыйль жанрга формалашуы Уильям Гибсон язучысының "Нейромант"(1984) китабыннан гына башлана.
Гадәттә киберпанкка кагышлы әсәрләрдә ерак түгел киләчәк дөньясы тасвирлана. Шул дөньяда технологияның алга китүе белән беррәттән социаль төзелешенең төшенкелек яисә аның радикаль үзгәрешләре туры килә.
Классик киберпанкта җәмгыять төпкеленнән чыккан баш геройның(хакер, киберҗинаятче) дөньяда деспотик хакимиять оештырган бөтендөнья корпорацияләренә каршы көрәше сурәтләнә.


Викинглар.
Викинглар (борынгы норвег телендәге "víkingr" сүзеннән) - Скандинавиядән чыккан һәм безнең эраның VIII гасырыннан алып XI гасыр урталарына кадәр Аурупада һәм Төньяк Атлантика утрауларында сәүдә иткән, талаган һәм шәһәрләр төзегән тикшеренүчеләр, сугышчылар, сәүдәгәрләр һәм диңгезчеләрнең гомуми атамасы.
Викинглар үзләренең мәшһүр зур көймәләрендә көньякта Константинопольга һәм Әндәлүскә кадәр барып җитәләр, Идел буенча аска төшәләр, көнбатышта Исландия, Греландия һәм Ньюфаундленд утрауларында булалар. Викингларның бу активлык чорын Викинглар дәвере дип атыйлар. Бу дәвернең аеруча Ирландия, Бөекбритания, Скандинавия һәм, гомумән, Урта гасырлар Аурупасы тарихына тәэсире зур.
Сүзнең килеп чыгуы.
Бу сүзнең килеп чыгуы бәхәсле. Иң киң таралган фикер буенча, викинг сүзе борынгы норвег телендәге фьорд һәм бухтаны аңлатучы "«vikingr»" сүзеннән килеп чыккан.
Экспансия сәбәпләре.
Викингларның активлашуының (яңа җирләр эзләү һәм аларда яшәп калу, талау өчен һөҗүмнәр, пиратлык һ.б.) сәбәпләре күптөрле була. Күп кенә тарихчы-галимнәр Викинглар дәвере башының VIII гасыр азагына туры килүе потка табынучы Аурупа халыкларын христианлыкка көч белән күчерергә тырышкан Бөек Карл идарәсе белән бәйле дип саныйлар. Бу фикер буенча, потка табынучылар көчләп чукындыруга каршы баш күтәрәләр. Икенче бер фараз сәбәп буларак Скандинавия халкы санының артуын күрсәтә. Ватаннарында җир һәм башка яшәү өчен кирәкле әйберләр җитми башлагач, викинглар, Атлантик океанда һәм Урта диңгездә йөзәргә мөмкинчелек бирүче зур көймәләрендә сәяхәткә чыгып китәләр.


Һава торышы.
Һава торышы - теләсә нинди урыннын хәзерге вакыттагы атмосфера халәте.
«Һава торышы» төшенчәсе атмосфераның агымдагы халәтенә карый, ә «климат» - атмосфераның озын вакыт дәвамында булган барлык узгәрешләргә нигезләнеп уртача нәтиҗә иншалый.
hава торышы үзгәрүе тропосферада (атмосфераның аскы өлеше) үтә.
hава торышы күренешләре.
Болытлар. Тиз Чишмә, Виктория, Австралия.


Валюта курсы.
thumb
Валюта курсы — чит ил акчасы, затлы металлар, кыйммәтле кәгазьләр белән чагыштырылган әлеге илнең акча берәмлегенең бәясе.
Алмаштыру курслары белән хәйлә кору.
Үзенең валютаның рыялы түбән әһәмиятен саклап тотудан илләр халыкара сәүдә итүдә өстенлек ала алалар.
Мәсәлән, Кытай Халык Җөмһүрияте шуның белән уңышка ирешкән: 2005 елда юаньның бәясен 22 %-ка гына билгеләгәннән соң Кытайның Америка Кушма Штатларына импорты 38.7 % арткан.


Тим Бертон.
Ти́моти Уи́льям Бертон (), яки ешрак кулланылган исеме Тим Бертон — АКШ кинорежиссеры, мультипликатор һәм язучы, күренекле эксцентрик һәм эстет. Күбесенчә кара юмор һәм макабр элементларына нигезләнгән заманча фильмнар остасы булып танылды. Рәссам Дэниэла Бертонның абыйсы.
Тормыш юлы.
Тимоти Уильям Бертон Билл һәм Джин Бертон гаиләсендә беренче бала булды. Аның гаиләсе зур булмаган Cats Plus һәдияләр кибетен тотты. Бертонның балачак йорты хәзер дә сакланган. Соңрак Тим Бертон туган шәһәрен ничек күргәнен «Эдвард — кайчы-куллар» фильмында сурәтләде.
1976 елда, мәктәпне тәмамлагач, ул Калифорния сәнгать институтына кабул ителә. Шушы вакытта инде кыскаметражлы фильмнар белән мавыга.
1979 елдан Тим Бертон Дисней студиясендә аниматор булып эшли башлый. Берничә тапкыр эшләт куып чыгарылган һәм кире кабул ителгән иде. Аның беренче җитди эше — 1978 елгы «Балдаклар Хөкемдары» мультфильмына төс бирү иде. Соңрак ул дуслары белән беренче фильмын төшерә.


Колшәриф.
Колшәриф — мәшһүр татар каһарманы, шагыйрь, дәүләт эшлеклесе, рухани, сәид.
Тарихи чыганакларда Колшәрифнең тәрбияле, укымышлы, затлы нәселдән булуы искәртелә. 1546 елда, әтисе Мансур үлгәч, Казан руханиларының җитәкчесе итеп сайлана. Бу — Казан мәмләкәтенең катлаулы, каршылыклы, һәлакәт алды еллары. Колшәриф илдә иминлекне торгызырга, Казан белән Мәскәү арасындагы мөнәсәбәтләрне тыныч, сәяси юл белән хәл итәргә омтыла. Әмма Явыз Иван хөкүмәте аның тәкъдимнәрен кире кага һәм Казанга каршы канкойгыч сугыш башлый. Башка чара калмагач, Колшәриф тә, бүтән ватандашлары белән берлектә, үз иленең, халкының бәйсезлеген саклап көрәшкә күтәрелә. Колшәриф һәм аның янындагы башка татар укымышлыларының батырларча һәлак булуын бу күренешләрнең шаһиты кенәз А. Курбский да билгеләп китәргә мәҗбүр була. Шулай итеп, 1552 елның 2 октябрендә, ил белән бергә, аның рухи остазы — Колшәрифнең дә гомере киселә.
Кызганычка Колшәрифнең бик аз әсәрләре генә сакланып калган.
Татарлар арасында гаять киң таралган, Октябрь инкыйлабына кадәр Казанда күп мәртәбәләр нәшер ителгән «Бакырган китабы» үзенең төзелеше белән хрестоматияне хәтерләтә. Анда Сөләйман Бакырганый (Кол Сөләйман), Әхмәд Ясәви (Кол Әхмәд), Нәсими, Фәкыйри, Мискини, Икани һәм кайбер башка төрки шагыйрьләрнең әсәрләре белән беррәттән, Колшәрифнең дә дүрт шигыре бар (барлыгы 35 бәет). Аларның барысы да төзелешләре, тышкы формалары белән газәл жанрында. Әмма шигырьләрнең берсен автор үзе «мөнәҗәт» дип атаган.
Колшәриф әсәрләре дини-суфичыл характерда. Аларда лирик каһарманның Алланы мактавы, аңа тартылуы сурәтләнә. Автор үз укучыларын «гафләт» (ваемсызлык) йокысыннан уянырга, күңелләрен пакьләргә, нәфескә бирелмәскә, Алланы һәрчак күңелдә тотарга чакыра.
Колшәрифнең янә бер әсәре мәгълүм. Ул 1899 елда Казанда аерым китап итеп тә нәшер ителә. «Кыйссаи Хөбби Хуҗа» дип исемләнгән бу дастанның төп каһарманнары тарихта билгеле затлар: Хәким ата Сөләйман, аның хатыны Ганбәр һәм уллары Хөбби Хуҗа. Әүвәл дастанда Сөләйман һәм Ганбәр тасвирлана, аларның изге эшләре сурәтләнә. Алга таба Хөбби Хуҗаның игелекле эш-гамәлләре, могҗизалары гәүдәләнә.


Өмми Кәмал.
Өмми Кәмал (чын исеме "Исмәгыйль") — татар шагыйре.
Әсәрләреннән күренгәнчә, әдип бер генә урында яшәмәгән. Галимнәр аның Идел-Җаек буйларында, Кырымда һәм Кече Азиядә гомер кичерүен искәртәләр.
Өмми Кәмалның әсәрләре татар укучылары арасында элек-электән гаять киң таралган. Кулъязмалары Идел-йортның төрле төбәкләрендә хәзер дә табылып тора. Әсәрләр җыентыгы XIX гасырда ук Казанда берничә мәртәбә нәшер ителә. Анда авторның 140 шигыре урнаштырылган. Аларның гомуми күләме 3255 строфадан гыйбарәт (күпчелеге — икеюллыклар, ягъни бәетләр; берничә шигырь дүртьюллыклар рәвешендә язылган). Җыентыктагы шигырьләрнең күпчелеге форма (шәкел) ягыннан газәл жанрында. Өмми Кәмал әсәрләренең бер өлешен мөнәҗәтләр, мәдхия-мәрсияләр тәшкил итә. Шагыйрь әсәрләренең барысы өчен дә диярлек тәхәллүс куллану хас.


Сәйф Сарай.
Сәйф Сарай — Алтын Урда чоры татар әдибе.
Иҗатында фольклор һәм борынгы төрки рухи казанышлары, Әл-Мәгарри, Сәгъди, Кол Гали, Рабгузый, Котб, Харәзми традицияләре мул файдаланыла, яшәешнең күп кенә идея-проблемалары сәнгатьчә гәүдәләнеш таба.
Сәйф Сарай төрки-татар әдәбиятын, аеруча шигъриятне үстерүгә, язма телне камилләштерүгә үзеннән зур өлеш кертә. Галимнәр аның әсәрләрен XIV гасыр төрки әдәбиятының «иң гүзәл үрнәкләре»ннән саныйлар. Әдипнең шигъри таланты үз замандашлары тарафыннан югары бәяләнә.
Сәйф Сарай әсәрләренә шигъри җаваплар да языла.
Әдипнең иҗаты хәзер дә игътибар үзәгендә. Әсәрләренең төрле илләрдә кат-кат басылуы, шагыйрь хакында татар, төрек, үзбәк, рус, венгр галимнәре тарафыннан фәнни хезмәтләр һәм мәкаләләр язылуы — моның ачык мисалы.


Мәхмүд Кашгарый.
Мәхмүд Кашгари — төрки язучысы, атаклы «Диване лөгатет терк» («"Төрки телләр сүзлеге"») әсәре авторы.
Ул XI йөзнең башларында Көнчыгыш Төркстандагы Кашгар шәһәрендә туган дип санала. Чыгышы төркиләрнең югары катламыннан булып, яшьлегендә Кашгарның үзендә белем алган, соңрак Бохара һәм башка гыйлем үзәкләрендә дә укыган булуы ихтимал. Шуннан соң ул «Сүзлег»е өчен материал җыю ниятендә төрки илләр буенча сәяхәткә чыгып киткән. Төркиләр, төрекмәннәр, угызлар, чигилләр, ягмалар, кыргызларның шәһәрләрен, кышлау һәм җәйләүләрен күп еллар дәвамында гизеп чыкты, сүзлекләрен туплады, төрле төркем сүз хосусиятләрен өйрәнеп, аныклап чыкты.
Кашгари үз «Сүзлег»енә Идел буе төркиләренең — болгарларның мәкаль, җыр һәм шигырьләрен дә керткән. Ул үз әсәрен 1074 елда тәмамлаган.
Бу бөек хезмәт безнең заманда 1915—1917 елларда 3 том булып Истанбулда, 1960—1963 елларда Ташкентта басылып чыкты. Кашгарига кадәр төрки халыкларның тормыш-көнкүрешләре, телләре, авыз һәм язма иҗатлары турында мондый зур хезмәтнең язылуы мәгълүм түгел. Шуңар күрә бу китап аркасында Мәхмүд Кашгари тарихта беренче бөек тюрколог галим буларак дан алды.


Йосыф Баласагуни.
Йосыф Хас Хаҗиб Баласагуни — төрки язучысы, фәлсәфәче, дәүләт эшлеклесе, «Котадгу белег» әсәре авторы.
Ул Баласагун шәһәрендә туган. Ул заманда бу шәһәр Караханлылар дәүләтенең башкаласы булган (шәһәр торган урын хәзер Кыргызстан җиренә керә).
"Хас" — күңелгә якын итеп сайлап алынган, "хаҗиб" — патша сараеның хезмәтчесе, эшлеклесе дигән сүз. Йосыф Караханлылар дәүләте башлыгының (патшасының) үзенә якын күреп сайлап алган хезмәтчесе, киңәшчесе булган. Аның тулы имзасы, шулай итеп, исемен, сарайда биләгән урынын һәм туган-үскән шәһәрен күрсәтеп тора.
Безнең заманга Йосыф Баласагуниның «Котадгу белег» исемле әсәре килеп җиткән. Аның исемен хәзерге татар теленә күчереп әйтсәң, «Бәхет турында белем», «Бәхет китабы» дияргә мөмкин булыр иде.
Бу — шигырь белән язылган һәм 13 000 тезмәдән торган зур китап. Баласагуни аны, тоташ 18 ай буе язып, моннан 900 ел элек 1069 елда тәмамлаган. «Котадгу белег» төрки халыклар әдәбияты тарихында, бер-бөтен итеп, шигырь белән язылган һәм безгә мәгълүм булган иң борынгы беренче зур әсәр.
Йосыф үз заманының гаять зур галиме, фикер иясе — фәлсәфәчесе, дәүләт эшлеклесе һәм бөек шагыйре. Ул үз туган телен сөюче, гарәп, фарсы кебек телләрне камил белүче, ул телләрдәге фәнне һәм әдәбиятны тирәнтен өйрәнүче кеше булган. Замандашы Мәхмүд Кашгари кебек, ул да төрки халыкларның иҗатын, сәнгатен яраткан, үз әсәрен дә халык иҗаты казанышлары белән баеткан, матурайткан.
Баласагуни — шигырьнең зур остасы. Ул борынгы төркиләрдән мирас итеп алган шигырь төзелешен алга үстерә, камилләштерә. Хәзерге фәндә Баласагуни үз әсәренә шигырь өлгесен гарәптән, аларның мөтәкарип үлчәменнән алган, дигән фикер таралган. Җентекләп тикшереп карау моны расламый. Баласагуни шигырь елгесен гарәптән түгел, бәлки ул үзе дөньяга килердәй күп элек төрки халыклар авыз иҗатында эшләнгән хәзинәдән алган. Аның төп үлчәме дүртбуынлы ким-таг-үлчәм. Унбер иҗекле бу тезмәнең 1, 4, 7, 10 урыннары метрик иҗекләр били, алар алдыннан мәҗбүрән буын-аралар үтә. Бу — синкретик шигырь.
«Котадгу белег» әсәре үзеннән соңгы төрки халыклар әдәбиятының барлыкка килүенә һәм үсүенә зур куәт биргән: үзбәк, азәрбәйҗан, татар әдәбиятлары туганнан алып соңгы заманнарга кадәр үзләрендә аның тирән һәм җимешчән тәэсирен кичергәннәр.


Хисам Кятиб.
Хисам Кятиб, яки Хоссам Катыйб — Алтын Урда чоры татар язучысы. «Кятиб»е кушаматы «язучы», «сәркатиб» дигәнне аңлатырга мөмкин.
Аның кайда, кайчан туганын, ничек гомер иткәнен һәм кайда вафат булганы билгесез. Язганнарыннан безгә аның бер генә әсәре килеп җиткән: бу — «Жөмҗемә солтан» поэмасы. Әсәрнең кайда язылуы да бик ук ачык түгел: шагыйрь үзенең герое Жөмҗемә солтанны «Мисыр шәһәрендә иде» дип белдерә. Әлбәттә, бу әсәр героен шагыйрь тормышта үзе күреп белгән дигән сүз түгел. Киресенчә, бу исемне һәм хыялый вакыйгаларны аңа әллә кай заманнардан легендалар китергән.
Әсәренең кайда язылуын күрсәтмәсә дә, кайчан язылуын шигырь юллары арасына кыстырып әйтеп калдырган шагыйрь: тарихи җиде йөз җитмешенче елда язылды, ди ул үзе. Хәзерге исәпкә күчергәндә, бу 1370 еллар тирәсе булып чыга.
Бер тапкыр үлеп, тәмуг газабларын кичергәч, аннан баш сөяге җир өстенә чыгарып ташланган һәм, төрле могҗизалы эшләр аркасында яңадан терелеп, яңадан дөньяга кайткан патша турында легенда борынгы Көнчыгыш илләрендә дә, Көнбатыш илләрендә дә шактый уралган булган. Бу легендадан төрле заман һәм төрле халык язучылары төрлечә файдаланганнар. Мәсәлән, урта йөзләрдә Иранның атаклы суфый шагыйре Фәридеддин Гаттар (1119 еллар тирәсендә туган, вафат елы билгесез) шул легенда нигезендә аерым әсәр язган.
Атаклы совет галиме Е. Э. Бертельс: «Җөмҗемә солтан»да... Хисам Кятиб ачыктан-ачык Алтын Урда ханнарының сарай тормышын тасвирлый»,— дип язган. Ә кайсы яктан алып тасвирлаган дигәндә ул ханнарның һәм гомумән феодаль җәмгыять хаким катлауларының ерткычлыгын, явызлыгын тирән нәфрәт белән хөкем итә, тәмугтагы җәзалау күренешләре ярдәмендә аларның чын йөзен күрсәтә. Бу — әсәрнең уңай тенденциясе. Ләкин аның авторы — суфый. Ул дөньядагы явызлыкны шушы ук дөньяда җәзалау карашында тормый, ул явызлыкларга күнеп, буйсынып, баш иеп тору ягында. Ерткыч, явыз патшаларны, феодалларны «теге дөньяда» алла үзе җәзалар дип, ягъни феодаллар явызлыгына карата пассив булып калуны алга куя. Ул патшаларның, феодалларның кешелекле булып әверелүен өмет итә, «идеаль һөкемдар» иллюзиясенә бирелә, Җөмҗемә солтанны идеаллаштыра, социаль явызлыкны яхшылык белән бетерү турында хыяллана. Бу — әсәрнең зәгыйфь ягы дип санала.
Төркиләр дөньясында бу әсәр язылган чорда Көнбатыш Аурупада инде Яңарыш (Ренессанс) дәверенең таңы беленеп килгән чак була. Шул вакыт Италиядә гуманизм куәт алып бара. Бөек Алигъери Данте үзенең «Илаһи комедия» исемле даһи әсәрен иҗат итә. Ул шигырь белән язылган әсәрнең беренче өлешендә монда да тамуг вакыйгалары тасвир итә.


АКШ бәйсезлеге өчен сугыш.
АКШ бәйсезлеге өчен сугыш (ингл. "American Revolutionary War, American War of Independence"; 1775—1783) — бер яктан Бөекбритания һәм лоялистлар, икенче яктан АКШ арасында булган сугыш. Сугыш нәтиҗәсендә Америка җирләрендә урнашкан штатлар берләшеп бәйсез Америка Кушма Штатларын төзиләр.


Бөккән.
Бөккән (шулай ук, тәкә) – татар милли ашамлыкларының берсе.
Бөккәнне төче камырдан да, әче камырдан да пешерәләр, сумсадан эрерәк итеп ясыйлар. Аның эченә үпкә-бавыр белән бәрәңге, дөге белән кабак, тары ярмасы белән ташкабак, кишер, кәбестә һ.б. салалар.
Кайбер якларда бөккәнне тәкә дип тә йөртәләр. Аның эченә бәрәңге һәм чөгендер боламыгы, борчак боткасы салалар. Тәкәнең баш-башлары очлырак була, сырлы тәкә мөгезен хәтерләтә. Бөккәнне һәм тәкәне табынга сөт, сөт өсте яисә катык белән бирәләр.
Кишер бөккәне.
Кишерне әйбәтләп чистартып юалар да өстенә салкын су салып пешерергә куялар. Пешкән кишерне суытып, вак кына турыйлар, шикәр комы, турап каты итеп пешергән йомырка, тоз, май өстиләр һәм, барысын бергә болгатып, бөккән эченә салалар. Йомырка урынына бүрттергән дөге дә кушалар.
"90 г әче камыр, 80—100 г чи кишер, 1/4 йомырка, 20—30 г бүрттергән дөге, эченә — 15 г, таба майлау өчен 3—4 г май, шикәр, тоз."
Кабак бөккәне.
Кабак бөккәнен гадәттә әче камырдан пешерәләр, төче камырдан да әзерләргә була.
Өлгергән каты кабакның кабыгын әрчиләр дә, вак кына турап, тоз сибеп, кул белән уалар. Кабакның суы чыга, шуңа
күрә аны иләккә салып 20—30 минут саркыталар. Аннары кабакка бүрттергән дөге яисә яхшылап юган пешмәгән тары ярмасын кушалар, бераз шикәр комы, эретеп, атланмай өстиләр, барысын бергә болгаталар да бөккән эченә салалар.
"90 г камыр, 100 г кабак, 35 г бүрттергән дөге, 20—25 г пешмәгән тары ярмасы, 15 г май, шикәр, тоз."
Кәбестә белән йомырка бөккәне.
Бу бөккәнне әче камырдан пешерәләр. Башлы кәбестәнең тышкы яфракларын алгач, юалар да вак итеп тагаракта чабалар, тоз сибеп, кул белән уалар, суын сыгалар. Аннары кәбестәгә каты итеп пешереп вак кына тураган йомырка кушып болгаталар, эреткән май, шикәр комы өстиләр.
"90 г камыр, 150 г кәбестә, 1/4 йомырка, 15 г сары май, шикәр комы, тоз."
Үпкә-бавыр бөккәне.
Мондый бөккән өчен эшкәртеп юган, пешекләгән йөрәк, үпкә-бавырны суган белән ит тарткычтан чыгаралар. Аннары, вак кына тураган бәрәңге кушып, тоз, борыч сибеп, әйбәтләп болгаталар һәм иләктә саркыталар.
Бөккәннең камырын болай әзерлиләр: савытка кирәк кадәр сөт яисә су салып, йомырка сыталар, бераз чәй содасы, тоз өстәп, токмач камырыннан йомшаграк итеп басалар. Камырны 90 г лы кисәкләргә бүлеп җәяләр. Җәйгән камырның яртысына алдан әзерләгән эчне салалар да икенче яртысы белән каплыйлар, кырыйларын чеметеп сырлап чыгалар, бөккәнне ярым ай рәвешендә ясыйлар. Аннары майлы табага яисә калайга тезәләр, өстенә йомырка сөртәләр һәм мичкә яки духовкага куялар.
Әзер бөккәнне табынга өстенә атланмай сибеп чыгаралар.
"90 г камыр, 40 г бәрәңге, 100 г йөрәк, үпкә-бавыр, бөккәннең эченә һәм майлау өчен 20 г май, 15 г суган, тоз, борыч, өстенә сөртү өчен йомырка."


Дучмак.
Дучма́к – татар милли ризыкларының берсе.
Дучмакны әче камырдан да, төче камырдан да пешерәләр. Эченә бәрәңге боламыгы, эремчек яки сөткә кушып туглаган йомырка салалар. Дучмак камырын сумса камырына караган да зуррак һәм юкарак җәяләр, эчен дә юкарак итеп салалар.
Бәрәңге дучмагы.
Әзер әче камырны 100 г лы кисәкләргә бүлеп җәяләр. Камырның кырыйларын күтәреп, 4—6 җирдән чеметеп куялар һәм, эч салгач камыр пешми калмасын өчен, коры табада яисә калайда пешереп алалар. Аннары табаны яисә калайны майлыйлар, пешереп-катырып алган камырга эч салалар, өстенә йомырка сөртәләр һәм мичкә яисә духовкага тыгалар.
Дучмакны төче камырдан әзерләгәндә камырын башта пешереп алуның кирәге юк. Дучмакның эчен бәрәңге пәрәмәченә әзерләгән кебек әзерлиләр.
100 г камыр, 150—170 г эч, 1/4 йомырка, 15 г май.
Йомырка дучмагы.
Әзер төче камырны 100 г кисәкләргә бүләләр дә диаметрын 12—13 см итеп җәяләр. Камырның кырыйларын күтәреп, дүрт кырлы яисә алты кырлы 2 — 3 см биеклегендәге «савыт» ясап, 4 — 6 җирдән чеметеп куялар. Шул «савытлар»ны кайнар коры табага тезеп, тышын пешерү-катыру өчен мичкә тыгып алалар. Аннары, дучмак тышын майлы табага яисә калайга тезеп, эченә сөттә туглаган йомырка салалар да шунда ук мичкә тыгалар. Әзер дучмакны майлап табынга чыгаралар.
"100 г камыр, 2—3 йомырка, 40 г сөт, таба майлау өчен һәм дучмак эченэ 15 г атланмай."


Дүртмеш.
Дүртмеш — дүртпочмак рәвешендәге ачык бәлеш.
Дүртмешнең эченә төйгән киндер орлыгына сөт, йомырка, шикәр комы, тоз кушып яхшылап болгаткан бериш куе катнашма салалар.
Төче камыр әзерлиләр дә, 0,5 см калынлыгында җәеп, майлы табага яисә калайга салалар. Камыр өстенә тигезләп 1,5 — 2 см калынлыгында эч ягалар. Камырның кырыен дүрт яктан күтәреп, дүртпочмак рәвешендә ачык бәлеш — дүртмеш ясап чеметеп куялар.
Бәлеш өстенә чи йомырка сөртеп, кызу мичкә яисә духовкага тыгалар.
Әзер дүртмешне майлап, өлешләргә бүлеп, кайнар килеш табынга чыгаралар. Аерым савыт белән катык куярга була.
"100 г камыр, 120 г эч, 1/4 йомырка, таба майлау өчен һәм дүртмеш эченэ 15 г май."


Җылгыр.
Җылгыр — киндер орлыгының оны белән әзерләнә торган милли ризык.
Киндер орлыгын мичтә яисә духовкада киптерәләр дә кабыгы орлыгыннан аерылганчы, ә орлыгы онга әверелгәнче агач киледә төяләр. Аннары тирән савытка салып ике кул белән маен сыгалар.
Онның мае калмаска тиеш, шуңа күрә шактый озак сыгарга туры килә. Майны сөзәләр, ә оны белән кабыгы өстенә салкын су салалар. Бераздан кабыгы һәм калган мае өскә күтәрелә, он аста кала. Кабыгын һәм калган маен җыеп алалар, онлы суны иләк аша сөзәләр. 10—15 минуттан соң суын түгәләр, савыт төбендә он утырып кала. Онга кайнар су салып кайнаталар. Кайнаганда он өскә күтәрелә, аны тишекле зур чүмечкә җыеп алалар да әйбәтләп сөзәләр. Киндер орлыгы оныннан куе боламык барлыкка килә, шуңа вак итеп тураган башлы суган салалар, тоз сибәләр һәм яхшылап болгаталар.
Аннары камыр басып юка гына итеп җәяләр, юка стакан белән кисәләр, камыр өстенә 40—50 г чамасы эч салалар. Камырның кырыен сумса кырые кебек чеметеп ябыштыралар. Шул пилмәнне тозлы суда, шулпада яисә сөттә пешерәләр. Җылгырны кайнар килеш ашыйлар. Янына киндер орлыгы мае, катык яисә каймак куялар.


Катлама.
Әзерләү ысулы.
Катламаны ит белән төче камырдан әзерлиләр. Камырын йомырка сытып, май, тоз салып, сөткә басалар. Аннары токмачка җәйгән кебек җәяләр дә 25 — 30 см озынлыгында һәм 20 см киңлегендә тасма рәвешендә кисәләр.
Сыер итен юалар да сөякләреннән аералар, сеңер-ярыларын алалар, вак кына турап, башта итнең үзен генә, аннары суган белән ит тарткычтан чыгаралар. Әгәр ит катырак булса, бераз сөт, суынган шулпа яисә кайнаган су өстәп, барысын бергә яхшылап болгаталар. Итне суган белән, тоз, борыч сибеп тагаракта чабарга да була. Шулай әзерләгән итне кырыена 1,5— 2 см чамасы җиткермичә, 1 —1,5 см калынлыгында камыр өстенә ягалар һәм түгәрәкләп төрәләр. Итнең сүле акмасын өчен, катламаның баш-башларын ябыштыралар.
Аннары катламаны иләккә тезеп суы кайнап торган кастрюль өстенә куялар. Су иләккә тиеп тормаска тиеш. Иләкне каплап, катламаны пар өстендә пешерәләр.
Катламаны табада да пешереп була. Тирән табага яртылаш су салалар да, катламаларны тезеп, икенче таба белән каплыйлар һәм кызу мичкә куялар. Әзер катламаны алып майлы табага тезәләр, өстен майлап, мичкә яисә духовкага куеп алалар, аннары 3 см калынлыгында кисеп, өстенә эреткән атланмай сибеп, табынга чыгаралар.
Азыкларны ит пилмәненә салган кадәр алалар.
Мәкле катлама.
Төче камыр әзерлиләр дә токмач камыры кебек җәяләр, өстенә күп итеп эреткән сары май сөртәләр, мәк һәм шикәр комы сибәләр. Башта камырны урталай бөклиләр, майлап мәк һәм шикәр комы сибеп, тагын бөклиләр. Дүрткә бөкләнгән камырны, майлы табага тезеп, кызу мичкә куялар.
Катлама пешкәч, суытып, кискәләп, табынга чыгаралар.
"500 г камырга: 250—300 г мәк, 100—150 г шикәр комы, 100 —150 г май."


Шишара.
Шишара - төрле-төрле фигуралар формасындагы ризык.
Күп итеп шикәр комы һәм май салып төче камыр басалар. 200—300 г лы кисәкләргә бүлеп, 2 см калынлыгында җәяләр, аннары 4—6 см киңлегендә, 10—15 см озынлыгында тасмалап кисәләр. Кискән камырдан төрле-төрле фигуралар — шишара ясыйлар. Майлы табага тезеп, кызу мичкә яисә духовкага куялар. Пешкән шишара өстенә шикәр оны сибәләр. Шишараны махсус пычак яисә форма белән дә кисәргә була.


Юача.
Юачаны әче камырдан ясыйлар, чүпрәсен бавырсакка караганда күбрәк салалар. Башта камырны бераз каплап тоталар. Аннары 200—300 г лы кисәкләргә бүләләр дә юан баусыман тәгәрәтәләр һәм, кузы чикләвеге кадәр турап, күп итеп май салып пешерәләр. Юача сап-сары булырга тиеш. Пешкән юачаны майдан тишекле зур чүмеч белән сөзеп алалар һәм, шикәр оны сибеп, табынга чыгаралар.
Азыклар бавырсакка алган кадәр, 15—25 г чүпрә.


Спорт төре.
Спорт төре - кагыйдәләре охшашлыгы, уртак федерациясе яки башка уртаклыгы белән берләшкән спорт ярышлары төркеме.
Хәзерге вакытта 200 дән артык спорт төре билгеле.
Л. П. Матвеев буенча спорт төрләре.
1 нче төркемгә спортчыларның актив физик хәрәкәте хас булган спорт төрләре керә (җиңел атлетика, футбол, йөзү, көрәш һ.б.).
2 нче төркемгә ярышларда махсус техника (яхта, мотоцикл, машина һ.б.) белән идарә итү хас булган спорт төрләре керә. Ярышлар нәтиҗәләре спортчыларның идарә итү осталыгына һәм техника сыйфатына бәйле (мотоспорт һ.б.)
3 нче төркемгә махсус коралдан мишень булган төрле объектка ату хас булган спорт төрләре керә (ату, дартс һ.б.)
4 нче төркемгә спортчылар эшчәнлеге нәтиҗәсе булган модель, конструктор хас булган спорт төрләре керә
5 нче төркемгә ярыш вакытында көндәшләрне абстракция һәм логика ярдәмендә җиңү хас булган спорт төрләре керә (шахмат, шашка, го һ.б.).
6 нче төркемгә полиатлоннар, ягъни төрле спорт төрләре кушылмалары керә.


Google Chrome.
Google Chrome — Google ширкате тарафыннан җитештерелүче һәм WebKit йөрткечен кулланучы браузер. Microsoft Windows өчен беренче бета-юрамасы 2008 елның 2 сентябрендә чыга, ә беренче даими юрамасы — шул ук елның 11 декабрендә ук барлыкка килә. «StatCounter» мәгълүматлары буенча браузер популярлыгы буенча өченче урында, ә 2011 елның гыйнвар аена аның базар өлеше 15,55 % тәшкил итә.
Тарихы.
Алты ел дәвамында Google ширкәтенең башкарма директоры Эрик Шмидт аерым бер браузер барлыкка китерүне хупланы. Ул моны «Google әле бер кечкенә генә компания» дип атый иде һәм аның «браузерлар сугышы»на керәсе килмәде. Ләкин ширкәткә нигез салучылар, Сергей Брин һәм Ларри Пейдж, Mozilla Firefox компаниясенең берничә уйлап табучысын эшкә яллыйлар, менә шунда инде Шмидт Chrome турында үзенең фикерен әйтә: «ул шул кадәр әйбәи иде, хәтта ул минем карашымны да үзгәртергә мәҗбүр итте».
Башта Chrome бары тик Microsoft Windows өчен генә чыгарыла иде, ләкин соңрак (9 декабрь, 2009 ел) Linux һәм Mac OS X өчен dev- һәм beta-юрамалар чыгарылды. Беренче очракта әлеге ОС'лар өчен Chrome Windows'тагы кебек тулы көчкә эшләми иде, мәсәлән, кыстыргычларны синхронизацияләү, ләкин 5.0.* тармактан башлап барлык функционаллек тигезләшә.
Лицензияләре.
Браузер үзенә бер төрле лицензия - EULA ярдәмендә тарала.
Браузер кодының бер өлеше, яисә бөтен код Chromium BSD лицензиясе кебек төрләрдә ачылган.
Браузерның махсус битләре.
Боларны ачу өчен бирелгән кодларны юллама тасмасына куярга кирәк.


Марко Поло.
Ма́рко По́ло (; 1254 ел, Венеция (башка фараз буенча Корчула шәһәре), — 8 гыйнвар 1324 ел, Венеция) — итальян сәүдәгәре һәм сәяхәтчесе. 1271 - 1295 елларда әтисе һәм аның бертуганы Маффео белән Азия буенча кылалар. Истәлекләрен «Дөньяның төрлелеге турында китап»та () язып калдыра. Аның бу әсәре XIV—XVI гасырлар сәяхәтчеләренә, географларына зур тәэсир ясый. Шулай ук бу әсәрне Христофор Колумбның Һиндстанга юл эзләгән вакытта үзе белән алуы билгеле.
Яшь чагы.
Марко Поло якынча 1254 елда Венеция республикасында сәүдәгәр гаиләсендә туа. Аның әтисе Көнчыгыш илләре белән сәүдә итә торган була һәм Марко туганчы ук ул бертуганы Маффео белән Азия буенча сәяхәт кылып йөргән була. Алар аннан 1269 елда гына әйләнеп кайталар.
Сәяхәтләре.
Марко Полоның сәяхәтләре 1271 елда башлана. Шушы елда Никколо һәм Маффео Кублай ханның үтенечен үтәр өчен яңадан сәяхәткә чыгалар. Бу юлы алар үзләре белән бергә яшь Марконы да алалар.
Аның сәяхәтләре турындагы хәтирәләре әтисенең һәм абыйсының Бәркә Хан яшәгән Болгар шәһәренә сәяхәте турындагы кереш өлеш белән башлана. Бер елдан соң алар Үкәк шәһәренә, аннары Бохарага юнәләләр. Анда Леванттан килүче илче сәяхәтчеләрне Кублай хан белән очрашырга чакыра. 1266 елда алар Кублай ханның Пекинда урнашкан сараенда хан белән очрашалар. Ул Марко Полоның әтисен һәм абыйсын кунакчыллык белән каршы ала һәм Аурупа илләре һәм халкы турында күпсанлы сораулар бирә. Шулай ук алар өстенә Рим папасына хат илтүне һәм Иерусалимдагы Гайсә пәйгамбәр кабереннән май китерүне йөкли. Хатта грамматика, риторика, логика, геометрия, арифметика, музыка һәм астрономиядә белемнәре булган 100 христиан кешесен җибәрүне сорап язылган була. 1269 елда ватаннарына әйләнеп кайткач, алар Папа Климент IVнең үлгәнлеген беләләр һәм яңа папа сайлау озакка сузылганга, май китерү вазифасын тизрәк үтәр өчен, 1271 елда Марконы да алып Аккрага баралар.
Марко Полоның 1271-1295 еллардагы сәяхәте
Алар Кытайга диңгез буенча барырга телиләр, ләкин диңгез юлы хәтәр булганга күрә, алар бу юлны сайламыйлар. Багдад, Ормуз, Балх, Кашгар һәм башка күпсанлы шәһәрләр аркылы алар Шанду шәһәренә барып җитәләр. Монда ханның җәйге сарае урнашкан була. Сәяхәтчеләрнең Кытайга барып җитүе һәм хан белән күрешү вакыты төгәл билгеле түгел, бу вакыйга 1271 ел белән 1275 ел арасында була. Алар Иерусалимнан китерелгән майны һәм папаның җавабын ханга тәкъдим итәләр.
Ханның кунакларны ватаннарына җибәрү теләге булмаганга, алар Кытайда 15 елга якын яшиләр. 1292 елда фарсы илханы Аргун хатын сорап Кублай ханга илчелек җибәрә, шул ук елда килен белән җавап буларак җибәрелгән 14 корабтан торучы илчелеккә Поло гаиләсенә дә кушылырга рөхсәт бирелә. Шул рәвешле, алар Ормузга килеп җитеп, аннары Иран һәм Кара диңгез аркылы 1295 елда Венециягә кайтып җитәләр.
Үлеме.
Марко Полоның сәяхәттән соңгы тормышы турында аз мәгълүмат сакланган. 1323 елда ул нык авыру сәбәпле ятактан тора алмый ята. 1324 елның 8 гыйнварында ул вафат була.


Премьер-министр.
Премье́р-мини́стр (— беренче) — беренче, югары министр, дәүләт башлыгы вазыйфаларыннан аерылган хөкүмәт башлыгы урынын алып тора..
Кайбер илләрдә гомуми сайлаулар (Алман Федератив Республикасы); башкаларында ил башлыгының парламентка тәкъдиме нигезендә куела (Беларусия, Русия Федерациясе); яисә бөтенләй ил башлыгы вазыйфаларын башкара (Бөекбритания, Франция).
1993 елдан Русиядә премьер-министр рәсми рәвештә - Русия Федерациясенең хөкүмәт башлыгы; Латвиядә — министрлар президенты; Алманиядә — канцлер; Болгариядә — министр-председатель, Израильдә - хөкүмәт башлыгы.


Әнвәр Хәйри.
Әнвәр Хәйри, тулы исеме Әнвәр Нәҗип улы Хәйруллин — татар галиме, язучы, тәрҗемәче, текстолог, Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре (1991), Татарстанның атказанган фән эшлеклесе (1999), Татарстанның Каюм Насыйри исемендәге премиясе лауреаты (2004).
Ул 1947 елның 2 декабрендә Татарстанның Аксубай районы Шәрбән авылыңда туа. 1966 елда Норлат районының Колбай-Мораса урта мәктәбен тәмамлый. 1967—1973 елларда Казан университетының тарих-филология факультетында укый. Аңа мәктәптә һәм университетта уку елларында вакытлыча төрле эшләрдә төрле вазифалар башкарырга туры килә: урман кисүче, тракторчы, мәктәп укытучысы, музей хезмәткәре һ. б. 1974—1991 елларда СССР Фәннәр Академиясенең Казан филиалы Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм тарих институтының иҗтимагый фикер тарихы бүлегендә хезмәт итә. 1991-1995 елларда «Мирас» журналында җаваплы эшләрдә эшли. Бер ел чамасы Казандагы «Синдикат» акционерлар җәмгыятендә «Рухи яңарыш» фонды директоры булып эшләгәннән соң, 1996 елда Татарстан Милли китапханәсенә эшкә чакырыла һәм бүгенге көнгәчә анда сирәк китаплар һәм борынгы кулъязмалар бүлегендә баш фәнни хезмәткәр булып хезмәт итә. 1970 елдан башлап, төп эше белән бер үк вакытта: Казан дәүләт университетында, Казан дәүләт педагогия университетында, Казан дәүләт мәдәният һәм сәнгать университетында, Татар укытучылар белемен күтәрү институтында һәм башка уку йортларында гарәп телен, иске татар телен, Ислам дине тарихын, халык медицинасы һәм халык педагогикасы тарихын укыта.
XIX—XX гасыр татар мәгърифәтчеләренең һәм әдипләренең күптөрле китаплары нәкъ Әнвәр Хәйри тәрҗемәсендә басылып чыкты. Аларның саны берничә дистәгә җитә. Авторның үз китаплары өчәү: Алар — «Шәһри Бану—Шәрбән кыйссасы», «Ислам дине бәйрәмнәре», «Ризаэддин Фәхреддин әсәрләрендә тәрбия—әхлак мәсьәләләре». Шиһабетдин Мәрҗанинең «Мөстафадел—әхбар...» (1989), Ризаэддин Фәхреддиннең «Болгар вә Казан төрекләре» (1993), шул ук галимнәрнең хәзерге телгә күчерелгән әсәрләреннән — «Ислам дине—нинди дин?», «Дини вә иҗтимагый мәсьәләләр», «Нәсыйхәт—1», «Нәсыйхәт—2», «Нәсыйхәт—3», «Тәрбияле бала», «Әһле гыяль», «Шәкертлек әдәпләре», «Укыту кагыйдәләре», «Тәрбияле ана», «Тәрбияле хатын», «Гаилә»; шуларга өстәп, Каюм Насыйри, Муса Бигиев, 3. Камали, Галимҗан Ибраһимов, Гали Акыш, Г. Сөләйман, Низаметдин, М. Йортыши, М. Хөсәен һәм башка мәгърифәтчеләрнең һәм әдипләрнең хезмәтләре Әнвәр Хәйри тарафыннан тәрҗемә ителеп матбугатта басылдылар. Соңгы вакытта Әнвәр Хәйри милли тарихыбызга караган иж, борынгы һәм ин беренче язма чыганак булып торучы — 922 елда Идел буе Болгар дәүләтенә ислам динен рәсми дәүләт дине итеп игълан итәргә килгән илчелекнең җаваплы сәркәтибе Әхмәд Ибне Фазланның сәяхәтнамәсен төп нөсхә кулъязмасының факсимель күчермәсеннән турыдан-туры борынгы—классик гарәп теленнән бүгенге татар һәм рус телләренә тәрҗемә итеп, фәнни эшкәртеп матбугатка әзерләү белән мәшгуль.
2005 елдан ул Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы.


Русиянең Футбол Премьер-Лигасы.
Русиянең Футбол Премьер-Лигасы (РФПЛ) - Русиянең футбол системасында югары дивизион. Бәйгедә 16 команда катнашалар. Бәйге бетүеннән соң, 2 соңгы урын алган командалары Русиянең Беренче дивизионга китәләр.
Хәзерге вакытта чемпион - Рубин (Казан).


Бөтенрусия халык санын алу, 2010.
Бөтенрусия халык санын алу — 2010 елның 14 октябреннән алып 25 октябренә кадәр узучы җанисәп чарасы.


Alia Mustafina.
__NOTOC__


Windows Vista.
Windows Vista — Microsoft Windows NT гаиләсенең файдаланучы персональ компьютерында куллана торган операцион система.
Камилләштерү чорында әлеге операцион система «Longhorn» исеме белән билгеләнгән.
Windows NT продукция линейкасында Windows Vista 6.0 юрама номерын йөртә (Windows 2000 — 5.0, Windows XP — 5.1, Windows Server 2003 — 5.2).
Кайчакта «Windows Vista»-ны билгеләү өчен «WinVI» кыскартмасын кулланалар.
«WinVI» үзендә «Vista» исеме белән аның Рим цифрлары белән язылган юрама номерын (6.0) берләштерә.


Ян панель.
Windows ян панеле (,) — Microsoft Windows Vista операцион системасының стандартлы файдалылыгы (утилита).
Мондый панельлар Windows-ның hәм Windows NT-ның элекеге риваятьларында эшли торган Aston-shell темаларының «эш өстәлендә» кулланганнар иде инде.
Анда гаджетлар дип атала торган җайланмалар урнашкан — Linux-ның эш өстәле тирәлегенең апплетлар аналоглары.
Гаджетлар.
Гаджетларның «эш өстәлендә» ян панельдан аерым урнашуы мөмкин.


Кече Чынлы урта мәктәбе.
Кече Чынлы урта мәктәбе - () Татарстан Республикасының Чүпрәле районы Кече Чынлы авылында урнашкан мәктәп.


Әхмәд Йүгнәки.
Әхмәд Йүгнәки — гомумтөрки әдәбият вәкиле, Йосыф Баласагунлының шигъри традицияләрен дәвам иттерүчеләрнең берсе.
Шагыйрьнең гомерен якынча XII гасырга нисбәт итәләр. XIX йөз әдибе Шәмседдин Зәки кебек ул да тумыштан сукыр була. Шагыйрьнең туган җире — Урта Азиядәге Йүгнәк төбәге.
Әдипнең хәзерге укучыларга бары бер әсәре генә мәгълүм. Ул «Һибәтел-хәкаик», ягъни «Хакыйкать бүләге» («Хаклыклар бүләге») дип йөртелә. Поэма жанрындагы бу язма истәлек гарәп һәм уйгур язуларындагы күчермәләрдә килеп җиткән.
Поэма (ул 500 тирәсе шигъри юлдан тора), нәкъ «Котадгу белек» кебек үк, традицион багышлаулардан, төп өлештән һәм бетемнән гыйбарәт. Автор ниндидер Дад Сипаһсалар (Испаһсалар) дигән бәккә мәдхия укый. «Аның юмартлыгы,— ди ул,— диңгездән дә мең мәртәбә артыграк» («Диңгиздин кәримрәк шаһым мең ката»).
Китапны күчерүчеләрнең берсе әсәрнең 14 бүлектән торганлыгын искәртә. Әмма безгә мәгълүм кулъязмаларда аның 7 бүлеге генә бар.
Әхмәд Йүгнәки өчен бу дөньяда иң кыйммәт, иң газиз нәрсә — кеше, кешелек («Бу көн бу ажунда кешелек газиз»). Шуңа күрә ул үз укучысын кешеләргә игътибарлы, юмарт булырга («Яраглык ашыңны кешегә йийдыр»), бәла-каза («көч-имгәк») китермәскә чакыра, игелекле эшләр генә кылырга өнди.
Йосыф Баласагунлы кебек үк, «Һибәтел-хәкаик» авторы да сөйләшә белүне, «күни» (тугры, дөрес) сүзне «әдәпнең башы», кешелекнең нигезе дип саный. Әхмәд Йүгнәки фикеренчә, кешегә ялган сүз — чир, ә күни (дөрес) сүз — шифа.
Әхмәд Йүгнәки «Һибәтел-хәкаик» әсәрендә бу дөньяда берәүнең дә мәңгелек түгеллеге хакында яза. Кеше гомеренең чикләнгәнлеге, Фанилыгы хакындагы мотив Хисам Кятиб, Өмми Кәмал, Дәрдемәнд һәм кайбер башка татар шагыйрьләре тарафыннан да эшкәртелә.


Әхмәд Ясәви.
Әхмәд Ясәви ("Хуҗа Әхмәд, Кол Әхмәд") — гомумтөрки әдәбият вәкиле.
Ул XI гасырның икенче яртысында Яса (Яссый) дигән төбәктә туган. Аның әтисе — шәйх Ибраһим Мәхмүд углы — иртә вафат була. Булачак әдип Арслан-баб дигән кешедә тәрбияләнә. Бохарада бөтен мөселман дөньясының мәшһүр шәхесе, рухание Йосыф Хамаданиның шәкерте була. Остазы үлгәч, аның урынына шәйх, ягъни суфилар башлыгы булып кала. Изгелеге, таланты, кылган эш-гамәлләре белән Әхмәд Ясәви исән вакытта ук үз чорының атаклы кешесенә әверелә. Үлгәч исә аның популярлыгы тагын да арта; күп санлы легенда-риваятьләр туу, әдәби һәм гыйльми әсәрләр язылу — шуның ачык билгесе. Әдипнең кабере изге урынга әйләнә. Аның өстенә Аксак Тимернең зур корылма төзетүе дә мәгълүм. Еш кына «Мәдинәдә — Мөхәммәд, Төркестанда — Хуҗа Әхмәд» дип йөрткәннәр һәм Әхмәд Ясәви каберенә зиярәт кылуны ярым хаҗга бару белән тиңләгәннәр.
Шагыйрь әдәбиятта барыннан да элек үзенең шигырьләр тупламы — «Диване хикмәт» белән мәшһүр. Казан басмала­рында аның күләме 300 биткә якын. Җыентыкта төрле зурлыктагы 135 шигъри әсәр бар. Алар, нигездә, строфа ахырындагы рифмаларның соңгы хәрефләренә карап, әлифба тәртибендә урнаштырылганнар.
Әхмәд Ясәвинең шәкерте — Сөләйман Бакырганый


Сөләйман Бакырганый.
Сөләйман Бакырганый ("Кол Сөләйман") — гомумтөрки әдәбият вәкиле, Әхмәд Ясәвинең шәкерте.
Гомеренең зур өлешен Харәземдәге Бакырган төбәгендә уздыра һәм 1186 елда шунда ук вафат та була. Шагыйрь әсәрләренең төп өлеше «Бакырган китабы» дип исемләнгән җыентыкта тупланган.
«Бакырган китабы»ндагы күп кенә шигырьләрдә Алла гаделлек, игелек, хакыйкать идеалы, өлгесе рәвешендә карала, һәм кешенең һәр уй-кичереше, һәр эш-гамәле шул идеалга, өлгегә мөнәсәбәттә яктыртыла, бәяләнә.


Мәхмүд Болгари.
Мәхмүд Болгари — Алтын Урда чоры татар әдибе.
Аның тормышы Алтын Урданың Болгар төбәге белән бәйләнешле. Ул биредә якынча 1297 елда туган дип карала. Аның әтисе Гали, ә бабасы Гомәр исемле була. Шуңа күрә әдипне еш кына Мәхмүд бине Гали, кайчак Мәхмүд бине Гали бине Гомәр дип тә йөртәләр. «Нәһҗел-фәрадис» авторының әтисе дә, бабасы да үз дәверенең дәрәҗәле кешеләре, күренекле руханилары булганнар.
Булачак әдип әүвәл Болгарда белем ала (бәлки, үзенең әтисендә дә укыгандыр). Кайбер фактлар аның Урта Азиядә дә белем алуын искәртәләр. Әмма Мәхмүд Болгари үз гомеренең шактыен Алтын Урда башкаласы Сарайда уздыра (Шуңа күрә әдипне Мәхмүд Болгари Сарай дип тә атау бар). Биредә ул дини, гыйльми, тәрбияви, иҗади эшләр белән шөгыльләнә, зур ихтирам, хөрмәт казана. Чыганакларда Мәхмүд Болгарига карата шәехебез, остазыбыз, хуҗабыз, шәригать әләмен кадаучы, халыкның һәм диннең зирәк юл күрсәтүчесе, аятьләрнең асылын ачып бирүче һәм башка шундый сыйфатламалар кулланыла.
«Нәһҗел-фәрадис» авторы 1360 елның 22 мартында Сарай шәһәрендә вафат була.


Бидгать.
Бидгать () — Исламда дингә, аңарда элек булмаган, аның шартларына туры килмәгән, яңа гамәл яки фикер кертү. Бидгать сүзе гарәп телендә диндәге яңалыкны гына билгеләмәсә дә, татар телендә бары тик Ислам белән генә бәйләнеш тапкан һәм Ислам дине, Исламның дингә яңарыш кертүгә мөнәсәбәте кысаларында аңлатыла.
Бидгатьнең төрләре.
Ислам динендә, бидгать, ширктән кала иң зур гөнаһ булып санала
Бидгать (диндәге) ике төргә бүленә. Беренчесе - гакыйдә мәсьәләләрендәге бидгать. Моңа мисал итеп җәхмиләр, муатәззилиләр, шигыйчеләр кебек секталарның дингә яңарыш кертүе. Икенчесе - гыйбадәт кылу йоласына шәригатькә сымаган үзгәреш кертү, яки яңа йола уйлап чыгару.
Бидгать турында хәдисләр.
«Яңалык кертүдән куркыгыз, һәр яңалык — бидгать, ә һәр бидгать утта» Бу хәдиснең төрле вариантларын Абу Дауд («ас-Суннан», 4607), әт-Тирмизи («ас-Суннан», 2676), Ибн Мәҗә («Сунан», 42) китерәләр.


Mozilla Firefox.
Mozilla Firefox (, "татарча әйтелеше". [ˈмазила-фаирфокс]) — ирекле әйләнештә булган браузер. Дөньяда браузерлар икенче урынны, ә ирекле ПТИ арасында беренче урынны били — 2010 елның октябрендә аның сәүдә өлеше 31,74 %, кайбер илләрдә — 45 % кадәр тәшкил итә. Русиядә Firefox популярлыгы буенча беренче - кулланучыларның 33,4 %, июль 2010 ел мәгълүматлары буенча.


Имам Әхмәд.
Әхмәд бин Мөхәммәд бин Хәнбәл Абу Абд`аллаһ әш-Шәйбани — () (780—856) — Ислам диненең фикыһ, хәдисләр, гакыйдә һ. б. өлкәләрендә дан казанган галим, хәнбәли мәзһәбенә нигез салучы.
Ул 780 елда Багдад шәһәрендә туа. Кече яшьтән үк гыйлем җыя башлый һәм вафат булганчы Ислам дине фәннәре белән шөгыльләнә. Муатәзилиләр хакимияткә килеп "михнәт" урнаштыргач хәлифәлектә бердән-бер үзенең фикерен үзгәртмәгән галим була.
Тормыш юлы.
Имам Әхмәд үз дәверенең иң атаклы мүхәддисләреннән санала. Төп игътибарын хәдискә юнәлтеп ул фикыһ һәм башка фәннәрне өйрәнүгә керешә. Аның укытучылары, Әбү Хәнифәнең укучысы, имам Йосыф, имам әш-Шәфигый һәм башка бөек галимнәр булган.
Имам Әхмәд 1 000 000 хәдисне яттан белгән. Имам Әхмәднең дәресләренә кайчак 5 000 артык укучы җыелган иде.


Мәүла Колый.
Мәүла Колый ("Меллагол") — күренекле татар әдибе, XVII йөзнең икенче яртысында иҗат иткән.
Урта гасырның күп кенә әдипләре кебек үк, Мәүла Колыйның да яшәгән еллары төгәл билгеле түгел. Бер шигырендә үзе әйткәнчә, ул XVII йөзнең 70 елларында Болгар тирәләрендә яшәгән булып чыга.
«Мәүла Колый» — әдипнең кушаматы. Бер кулъязмадагы шигырендә автор үзен «Меллагол» дип тә атый.
Шагыйрь мәрсия эчтәлегендәге бер хикмәтен остазы Мелла Мамайга багышлый. Шигырьдә авторның бу олуг затка карата хөрмәт хисләре белдерелә, мәрхүмнең кылган кайбер эш-гамәлләре мактала. Әсәрдән Мелла Мамайның гаять диндар, укымышлы булуы («Гыйлем, хикмәт мәктүпханә»ләр, астанәләр, ягъни гыйбадәтханәләр төзетүе) аңлашыла. «Аның — туган йире шәһре Казан мәкам ирде»,— ди автор. Мелла Мамай — үз дәверенең күренекле суфие, күп дәрвишләрнең, шул исәптән Мәүла Колыйның да рухи җитәкчесе булган. Автор бу хөрмәтле затның хаҗга баруын, кайтышлый вафат булуын искәртә.
Мелла Мамайның мөхтәрәм кеше булуы башка чыганаклар белән дә раслана. Степан Разин Казан татарларына мөрәҗәгатендә аның исемен дә телгә ала. Димәк, әле 1670 елларда Мелла Мамай исән булган. Бу факт та Мәүла Колыйның XVII йөзнең икенче яртысында иҗат итүен раслый.
Аерым исбатлаулар буенча, Мәүла Колыйның чын исеме — Бәйрәмгали Колыев ("Бимкә суфи"). Ул тумышы белән хәзерге Литрәч районындагы Чыты авылыннан. Казан төбәгендә укый. 70 нче елларда шагыйрь бер төркем татар крестьяннары белән Биләр тирәләренә күчеп утыра. Әмма Петр I фәрманы белән 1699 елда аларны яшәгән җирләреннән куып җибәрәләр. Бирегә рус стрелецлары китереп утыртыла. Мәүла Колый исә Шушма буендагы Иске Иштирәк авылына (хәзерге Лениногорск районы) күченеп килә. Димәк, шагыйрь XVII гасыр азакларында — XVIII йөз башларында исән була.


Дәүләт гимны.
Дәүләт гимны — дәүләт символларының берсе, махсус канун буенча аерым очракларда башкарылган музыкаль яки музыкаль-шигъри әсәр. Гадәттә, гимн рәсми чараларда, бәйрәмнәрдә, церемонияләр вакытында башкарыла. Гимнн аякка басып тыңларга гадәткә кергән.


Идарә итү формасы.
Идарә итү формасы - дәүләт хөкүмәтенең нинди төрдә идарә итүен билгеләүче форма, югары дәүләтләр ситемасы органы.
Идарә итү формасы белән дәүләт төзелешен һәм дәүләтнең сәяси режимы белән бутарга кирәкми. Боларның һәрберсе бер-берсен тулыландыра һәм идарә формасын билгели.
Идарә итү фомасы буенча дөнья дәүләтләре харитасы.
*


Гарри Поттер һәм Ут кубогы.
Гарри Поттер һәм Ут кубогы (ингл.) — Гарри Поттер турындагы романнар сериясенең дүртенче китабы. Бөекбританиядә китап 2000 елда басылды. 2001 елда китап «Хьюго» премиясенә лаек булды.


3 декабрь.
3 декабрь — Милади тәкъвимендә уникенче айның өченче көне. Ел ахырына кадәр 28 көн кала.


Ән-Нәвәви.
Имам Мухйи-д-дин Әбу Зәкәрийә бин Шәрәф бин Мурри бин Хәсән бин Хусәйн бин Мухәммәд бин Җумга бин Хизам ән-Нәвәви () — Ислам галиме.
Ул Һиҗри ел исәбе белән 631 елның мөхәррәм аеның беренче яисә икенче декадасында Сүриядә дөньяга килә. Аның әтисе, улында кече яшьтән үк улында гыйлемгә карата мәхәббәт белән тәрбияли, ә һ. 649 елда Димәшкъ шәһәренә илтә. Анда ул башта дини белем ала, соңрак, һ. 655 елда Әшрәфия мәдрәсәсендә укыта. Имам ән-Нәвәви ике тапкыр Хаҗ кыла, гомеренең ахырында туган иленә кайта, анда ул Кодс һәм әл-Хәлил (Хеврон) шәһәрләрендә була. Һ. 676 елда үзенең туган авылында авырудан соң вафат була. Ул шунда ук күмелгән.
Имам ән-Нәвәви алтмыштан артык тәмамланган һәм тәмамланмаган әсәрләр авторы. Шулар арасында әл-Бухари һәм Мөслимнең «Сәхих»ләренә комментарийлар, Әбу Давыдның «Суннан»ына комментарийлар, «Кырык хәдис», «Изгеләр бакчасы» (Рияду-с-салихин). Имам ән-Нәвәви шәфигый мәзһәбендә була.


Ибн Тәймия.
Ибн Тәймия (, тулы исеме, Әбу-ль-Аббас Такиуддин Әхмәд бин Тәймия әл-Хәррани, 1263—1328) — Ислам галиме, ислам метафизикасы һәм бидгате тәнкыйтьчесе
Ибн Тәймия 1263 елда Хәрран шәһәрендә туа. Соңрак аның гаиләсе Дәмәшкка күчеп китә, анда ул Әхмәд бин Хәнбәл мәзһәбе буенча белем ала башлый. Кайбер мәгълүматларга караганда 19 яшендә мөфти була, Коръән һәм фикх укыта башлый..
Монгол явын Мисырга юнәлгән елларда аларга каршы сугышка чыга, халыкны каршылык күрсәтергә чакыра.
Күп тапкыр дини карашлары өчен эзәрлекләнә, берничә тапкыр төрмәгә эләгә, һәм шунда 1328 елда вафат була.
Аның укучылары ислемлегенә ибн Каййим әл-Җәузия, хафиз әз-Зәһәби кебек мәшһүр шәхесләр керә.


Кыздырма.
Аны сыер яки ат итеннән, шулай ук сарык яисә каз итеннән дә әзерлиләр, салкын килеш ашыйлар. Сум итне кузы чикләвеге зурлыгында турыйлар да, тоз һәм борыч сибеп, 3 сәгатькә салкынга куялар. Аннары итне күп итеп салган сыер маенда (туң майда), каз маенда яисә сары майда кыздыралар. Шулай кыздырган итне шактый озак сакларга мөмкин. Моның өчен аны бер яисә ярты литрлы банкаларга тутырып, өстенә туң май эретеп салалар һәм каплап салкынга куялар.


Карта (ризык).
Карта (ат картасы).
Атның юан эчәген — картасын яхшылап юалар да 25— 30 см озынлыгында турыйлар. Һәр кисәкне уклау яисә бармак белән эчәк өстендәге май эчтә калырлык итеп әйләндерәләр. Пешкәндә мае агып чыкмасын өчен, баш-башларын бәйлиләр. Аннары 5 — 6 минутка кайнап торган суга салып алалар һәм бераз суыталар.
Шулай эшкәртелгән эчәкләрне, тактага салып, өске юка катламын бик әйбәтләп пычак белә кыралар. Аннары тагын җылы суда юалар. Шуннан соң эчәкләрне каплап торырлык итеп кастрюльгә су салалар, тоз өстиләр дә ике сәгать пешерәләр. Пешкән картаны суыталар, 2— 3 см киңлегендә түгәрәкләп кисәләр һәм табынга горчица яисә керән белән бирәләр.
Карта (кырык карта).
Кырык картаны кырып чистарталар да салкын су белән берничә кат яхшылап юалар, аннары артык эре итмичә генә турап, салкын суга кастрюльгә салалар һәм тоз өстәп пешерергә куялар. Суытып, вак кына итеп озынча турыйлар, вак тоз һәм төйгән кара борыч сибеп, тәлинкәгә тезәләр. Карта янына катык бирәләр.
Картаны башкачарак та әзерләргә мөмкин. Моның өчен аны рулет кебек төрергә дә югарыда әйтелгәнчә пешерергә, суытып, аркылыга юка гына телемләп кисәргә кирәк.
Картаны матур итеп зур тәлинкәгә тезәләр, өстен яшелчәләр һәм яшел тәмләткечләр белән бизәп, табынга чыгаралар.


Койка.
Койка́ — татар милли ризыгы, шулай ук башка халыкларда да таралган.
Әзерләү ысулы.
Койка әзерләү өчен җилем матдәсенә бай баш-аяк, ирен һәм колак ите алалар.
Терлек аякларын әйбәтләп өтәләр, тоякларын алып ташлыйлар. Аннары пычак белән кыра-кыра җылы суда яхшылап юалар. Аякларны 3—4 сәгать салкын суда тоталар да, яңадан җылы су белән яхшылап югач, кечкенә балта белән аркылыга-буйга чабалар. Ирен һәм колакларны да өтәргә, пычак белән кырып, яхшылап юарга кирәк.
Шуннан соң 1 кг иткә 2 л салкын су исәбеннән барысын бергә кастрюльгә салып, акрын гына кайнаталар, өстендәге күбеген һәм маен җыя торып, 6—8 сәгать пешерәләр. Пешеп җиткәндәрәк шулпага эре итеп турап коры табада кыздырган суган белән кишер, лавр яфрагы салалар.
Ит пешеп җиткәч һәм сөякләрдән җиңел аерыла башлагач, ит белән сөякләрне кастрюльдән алалар, шулпаны тишекле зур чүмеч яисә марля аша сөзәләр. Итне сөяктән аерып, вак кына турыйлар да, яңадан шулпага салып, тоз, борыч өстиләр һәм тагын 45 минут кайнаталар.
Әгәр шулпаның җилеме азрак булса, салкын суда җебеткән желатин салып, кайнатып алалар. Әзер шулпаны ите белән яхшылап болгаткач, махсус савытларга яисә тәлинкәләргә бүләләр һәм салкын урынга яисә суыткычка куялар.
Савытларга бүлгәнче вак кына турап сарымсак өстәсәң, койка тәмлерәк була. Койка янына керән яисә горчица куялар.
Орчык һәм балтыр сөякләреннән дә бик әйбәт койка әзерләргә мөмкин. Аны да югарыда әйтелгәнчә әзерлиләр, тик бераз желатин гына өстиләр. Андый койка майсыз һәм үтә күренмәле була.
"1 кг терлек аягы, колак, ирен ите, тубык сөяге, 50 г кишер, 50 г башлы суган, тоз, борыч, лавр яфрагы, кирәгенчә сарымсак, 1 л суга (шулпага) 40 г желатин."
Тавык койкасы.
Тавыкның башын кайнар суга салып 2—3 минут пешекләргә, йонын йолкып, корытканчы сөртергә, өтеп, каурый төпләрен, күзен алырга, томшыгын чабып ташларга кирәк. Аякларын да пешекләп, өтеп, тиресен салдыралар һәм тырнакларын кисәләр. Канатларын өтеп, каурый төпләрен алалар. Бүтәкәсен ярып чистарталар да эчке тышчасын кубаралар.
Чистартып бетергәч, барысын да яхшылап юалар һәм, салкын су белән кастрюльгә салып, 3 сәгать пешерәләр. 2 сәгать кайнаганнан соң тавык ите өстиләр. Пешереп җиткерү, савытларга салу һ. б. алда сөйләнгәнчә эшләнә, тик монда желатин өстәргә кирәк. Тавык койкасына лавр яфрагы салмыйлар.
"1500—1800 г тавык башаягы, канатлары, муены, бүтәкәсе, 300 г тавык ите, 16—20 г желатин, 50 г кишер, 50 г башлы суган, тоз, борыч."


Лексикология.
Лексиколо́гия (грекча λέξις — «сүз, аңлатма», λόγος — «укыйм») — тел гыйлеменең сүзлек составын, аның үсеш-үзгәрешләрен өйрәнә торган фән.


Калҗа.
Калҗа́ - милли ризык, аны гадәттә татар авылларында терлек суйганнан соң әзерлиләр.
Сөякле кайнар калҗа.
Калҗаны ат, сыер һәм сарыкның түш һәм кабырга итеннән пешерәләр.
Түш яисә кабырга итен сөяге белән бергә 75 —100 г лы кисәкләргә турыйлар, өстенә кайнар су салып кастрюль белән пешерергә куялар. Кайнап чыккач, тоз, борыч сибәләр, пешереп җиткерәләр һәм, лавр яфрагы салып, 2—3 минут кайнаталар. Әзер калҗаны тишекле чүмеч белән алып тәлинкәгә өеп чыгаралар. Ит янына гарнир итеп тозлы кыяр һәм помидор, тозлы кәбестә, маринадлаган башлы суган, горчица, керән куялар.
Калҗа (рулет).
Түш һәм кабырга итен сөяктән кисеп алгач, 2 см калынлыгында калырлык итеп ярыдан һәм беркадәр маеннан арындыралар. Итнең ике ягына да тоз һәм борыч сибеп, 3 сәгать салкында тоталар. Аннары тагын тоз, борыч сибәләр, төйгән сарымсак белән яхшылап ышкыйлар һәм аз гына аш серкәсе өстиләр. Шулай әзерләнгән итне рулет рәвешендә төрәләр дә, колбаса бәйләгән шикелле бау белән бәйләп, пешәр-пешмәс кенә табада кыздыралар. Шуннан соң итне тирән савытка салып шулпа өстиләр, башлы суган белән кишер турыйлар, лавр яфрагы салалар, өстен каплап, томалап пешерәләр.
Калҗаны табынга кайнар килеш тә, салкын килеш тә, колбаса кискән кебек турап куялар.
"100 г калҗа әзерләү өчен: 160 г сарык, яисә 175 г сыер яки ат ите, 20 г сарымсак, 5 г аш серкәсе, кыздыру өчен 10—15 г май, 15 әр г кишер белән суган, кирәгенчә тоз, борыч."


4 декабрь.
4 декабрь — Милади тәкъвимендә уникенче айның дүртенче көне. Ел ахырына кадәр 27 көн кала.


Фәиз Зөлкәрнәев.
Фәиз Мәүлит улы Зөлкәрнәев — татар әдәби тәнкыйтьчесе, СССР Язучылар берлеге әгъзасы (1985 елдан).
Ул 1951 елның 4 декабрендә Башкортстанның Бакалы районы Сөендек авылында туа. 1964 елда Куштирәк урта мәктәбен тәмамлаганнан соң, берничә ел колхозда клуб мөдире, мәктәптә лаборант һәм рәсем укытучысы булып эшли. 1970-1972 елларда Совет Армиясендә хезмәт итә. Армиядән кайткач, башта – колхозда механизатор, аннары Татарстанның Азнакай эшчеләр поселогында янгын сүндерүче хезмәтләрен башкара. 1974–1979 елларда ул – Казан дәүләт университеты студенты. Университетның татар теле һәм әдәбияты бүлеген тәмамлаганнан соң, берникадәр вакыт Татарстан мәдәният министрыгының Фәнни–методик үзәгендә кече фәнни хезмәткәр – социолог, аннары 1980–1983 елларда, республика балалар журналы «Ялкын» редакциясендә әдәби хезмәткәр булып эшли. 1983 елның августыннан ул – Татарстан китап нәшриятының матур әдәбият редакциясендә редактор хезмәтендә.
Фәиз Зөлкәрнәев – 1970 еллар ахырында әдәбиятка килгән яшь тәнкыйтьчеләреннән берсе була. Аның беренче әдәби тәнкыйть әсәре – шагыйрь Равил Фәйзуллинның иҗат портреты – 1977 елда «Идел» альманахында дөнья күрә. Шуннан бирле Фәиз Зөлкәрнәевның яшь һәм урта буын шагыйрьләр иҗаты, хәзерге прозаның торышына багышланган мәкаләләр, эссе һәм рецензияләре республика газета–журналларында даими рәвештә басылып тора. 1984 елда Татарстан китап нәшриятында тәнкыйтьченең «Кешем, асылың кем?» исемле әдәби тәнкыйть мәкаләләре һәм парчалары тупланган җыентыгы чыкты.


11 февраль.
10 февраль — Милади тәкъвимендә икенче айның унберенче көне. Ел ахырына кадәр 323 (кәбисә елларда – 324) көн кала.


Имам әл-Бохари.
Имам әл-Бохари ("Әбу Абдуллах Мухәммәд бин Исмәгыль бин Ибраһим бин әл-Мугыйра әл-Бухари әл-Җу'фи"; 194/810 — 256/870) — мәшһүр Ислам галиме, «Әл-Җамиг әс-сәхих» хәдисләр җыентыгын төзүче.
Ул һиҗри ел исәбе белән 194 елның 11 шәүвәлендә Бохара шәһәрендә туа. Яшли атасыз кала һәм сукырая. Ләкин вакыт уткәч, аның әнисе төшендә Ибраһим галәйһиссәләмне күрә, һәм пәйгамбәр аңа: «Аллаһ синең догаларың сәбәпле улыңа күрү мөмкинлеген кайтарды» - дия. Мөхәммәд ибн Исәмгыйль уналты яшендә Мәккәгә хаҗ кыла, шуннан соң берникадәр вакыт Гарәпстанда яши.
Имам әл-Бохари үзенең хәдисләрен, хәлифәлекнең төрле почмакларында очраткан, меңнән артык шәйхтан китерә. Аның кайбер шәйхлары: Хәммәд бин Шакир, Таһир бин Мәхлид, имам Әхмәд бин Хәнбәл, Гали бин әл-Мәдини, Мәкки бин Ибраһим әл-Балхи, Габдуллаһ бин Муса әл-Абси, Әбу Бәкр әл-Хумәйди, Ибраһим бин Мә'кил, Әбу Тальха бин 'Али әл-Бәради ән-Нәсәфи, Ибраһ бин әл-Мунзир, Әдәм бин Ийас, Абдан бин Усман әл-Мәрвази, Әбу 'Асим әш-Шәйбани һәм Йахйа бин Му'ин. Имам әл-Бохари хәдис җыю өчен ясаган сәяхәтеннән соң үзенең "Сахих"ын туплауга керешә, моңа 16 ел китә. Үзенең әйтүе буенча ул 600 000 хәдис тикшерә.
Имам әл-Бохари үзеннән соң бик күп хезмәтләр калдыра, һәм алар арасында иң атаклысы "Әл-Җәмигъ әс-Сахих". Аннан кала шәйх әл-Бохари "Әл-Әсма' вәл-куна", "әт-Тарих-ул-Кәбир", "Әс-сунан фил-фикһ", "Хальк аф'аль әл-'ибад", "Әл-әдәб уль-Муфрад" һәм "Әл-Кира'а хәлф-ул-имам" исемле китаплар авторы.
Имам Бохари бала чактан ук хәдисләр ятлауга сәләте белән аерылып торган.


Коммунизм.
Урак һәм чүкеч –– коммунизмның эмблемасы
Коммунизм (сүзеннән — «күмәк, уртак») — «һәрнәрсә тулай, һәркем бертигез» утопия идеологиясеннән төзелгән идарә итү формасы. Коммунизмда икътисад иҗтимагый милеккә нигезләнгән.


Казан Кирмәне.
Казан Кирмәне (ингл. "Kazan Kremlin", рус. "Казанский кремль") — Казан шәһәренең тарихи һәм мәдәни мәркәзе, 16—19 гасырлар архитектура ансамбле. Кирмән үзендә Ислам һәм Христианлык элементларын тоташтыра. 2000 елдан башлап ЮНЕСКО мирасы.


Рим Хәсәнов.
Рим Мәхмүт улы Хәсәнов — татар композиторы, шагыйрь, Русия язучылар берлеге әгъзасы.
1973—1978 елларда ул Башкорт академик драма театрында эшли. 1994—1996 елларда Австралиядә яшәп иҗат итә.
Аның «Сиңа килдем, иркәм», «Кичер мине, әнкәй, гафу ит», «Чәчәкләр уяныр», «Дусларыңны онытма», «Син – гомер агышларым», «Өфе юкәләре», «Юкка түгелдер», «Ялгыз аккош күлләрдә» кебек йөзләрчә милли рухлы җырлары халык арасында киң таралу алды.


Роза Хәмидуллина.
Роза Галимулла кызы Хәмидуллина — татар язучысы, шагыйрә.
Ул 1962 елның 14 октябрендә Татарстанның Яшел Үзән районы Мулла Иле авылында дөньяга килә. 1984 елдан бирле Чаллы шәһәрендә яши, Муса Җәлил исемендәге китапханәсендә баш китапханәче вазыйфасын башкара.
Шигырьләр, хикәяләр яза. Чаллыда яшәп иҗат итүче әдипләрнең биобиблиографик күрсәткечләрен төзү белән шөгыльләнә. Дистәгә якын күрсәткеч төзүчесе. 2007 елдан «Ләйсән» әдәби иҗат берләшмәсен җитәкли.


Габделҗаббар Кандалый.
Габделҗаббар Кандалый яки Габделҗаббар Габделмәҗид улы Болгари — күренекле татар шагыйре.
Тормыш юлы.
Ул 1797 елда элекке Самар губернасының Ставрополь өязе (хәзерге Ульянов өлкәсенең Иске Майна районы) Иске Кандал (хәзер Иртуган) авылында мулла гаиләсендә дөньяга килә.
Башлангыч белемне Габделҗаббар үз атасыннан алган. Соңында Чистай якларындагы Мораса, аннары бер-бер артлы Кизләү, Күркәле, Кышкар, Шонталы мәдрәсәләрендә укыган. Мәдрәсәдән мәдрәсәгә күчеп йөрүенең сәбәбе — артык туры сүзле, кайнар холыклы, белемгә омтылуы көчле булуыннан. Моны шагыйрьнең мәдрәсә тәртипләрен вә белемсез муллаларны тәнкыйтьләп язган шигырьләре раслый.
Габделҗаббар яшьтән үк гарәп, фарсы телләрендә укый-яза алган, тормышта кулланырлык хәтле мордва, чуаш, рус телләрен белгән. Бу белемнәре белән, Габделҗаббар, әлбәттә, мәдрәсә программасыннан тыш та күп кенә әдәбиятны үзләштерә. Мөселман Шәркы һәм төрки халыкларның шагыйрьләре, суфилар әдәбияты әсәрләре белән ул бик әйбәт таныш була. Әдәбият укып тәэсирләнүче, үзе дә шигырьләр язучы егеткә мәдрәсәдә укыган вакытында ук гарәп–фарсы телләрендәге әсәрләрне татарчага тәрҗемә итеп язарга тәкъдимнәр килә. Әйтергә кирәк, ул вакытларда татар җирлегендә һәм әдәбиятта суфичылык идеяләре популярлашып киткән була. Мәдрәсә шәкертләре Аллаһияр Суфи, Әхмәт Ясәви, Сөләйман Бакыргани кебек төрки, Җәляләддин Руми, Фәридәддин Гаттар һ. б. фарсы телле шагыйрьләрнең әсәрләре белән кызыксына. Ирексезлек, империядә яңадан баш калкытучы миссионерлык сәясәте әдәбиятта декадентлык, язмышка буйсыну–тәкъвалык, михнәтләргә сабыр итү мотивлары көчәюгә китерә. Шуңа күрә, практик суфичылык татарлар яшәгән Идел-Урал төбәгендә массакүләм төс алмаса да, аның аскетлык, түземлелек, сабырлык идеяләре, әдәби күренеш буларак, киң тарала.
Мәдрәсәдә укыган вакытында, чама белән 1816 елларда Габделҗаббар «Рисалә–ил–иршад» («Туры юлга күндерүче хат») поэмасын яза. Борынгы мөселман әдәбиятындагы дини–дидактик әсәр традициясендә язылган бу поэма — зур күләмле, 28 бүлектән торган катлаулы әсәр. Поэма — нәзирә, ягъни борынгыдан килгән дидактик әсәрләргә ияреп язылган. Анда үсмер егет, иҗтимагый статусына, яшенә карап, үз укучысына вәгазь-нәсихәтләрен җиткерә.
Габделҗаббар Кандалыйның үсмерлек чорында язган икенче бер поэмасы — «Кыйссаи Ибраһим Әдһәм» — авторның искәртүенә караганда, Ибраһим суфи турында татар телендә, аңлаешлы язуын үтенүләргә җавап итеп язылган.
Тарихи шәхес Ибраһим Әдһәм — Шәрык-мөселман әдәбиятында мәгълүм, уңай персонаж. Татар халкында да ул тәхетен ташлап, дәрвишлеккә киткән шаһ, аскет-суфи буларак олы хөрмәткә ия шәхес. Шәкерт Габделҗаббарның поэмасы Ибраһимнең дәрвишлеккә китеп, изгеләр юлында йөргән вакытын үз эченә ала.
Габделҗаббар Кандалыйның баштарак язган әсәрләре гарәп-фарсы сүзләре, архаизмнар күп булуы белән аерылып тора. Олыгайгач, шагыйрь әлеге стилен үзгәртә: ул халыкка якын, аңлаешлы, гади сөйләм телендә яза башлый. Әлеге күчеш, татар әдәбиятында да беренче тапкыр күзәтелгәнгә, күп гасырлык әдәбиятыбызда яңа чор башлануга сәбәпче була. Шуңа күрә татар әдәби теленә нигез салучы итеп ХХ гасыр башы әдибе Габдулла Тукайны түгел, ә ХIX йөз башы шагыйре Габделҗаббар Кандалыйны хаклы рәвештә санарга тиешбез. Чөнки Тукай үзе дә күп нәрсәләргә Габделҗаббар хәзрәт әсәрләрен укып өйрәнгән, дигән фикер туа. Тукай әсәрләрендә Г. Кандалый әсәрләре белән охшаш, тәңгәл килгән урыннар күп булуы бу турыда ачык сөйли.
Кайбер галимнәрнең тар карашлы булуы аркасында Кандалый иҗат иткән матур яңгырашлы, гаҗәеп бай мишәр сөйләме дә «диалектизм» дип кенә кабул ителде. Чынлыкта исә — Габделҗаббар хәзрәт ХIX гасырда язган тел — классик төрки-татар теле, аның хәтта хәзерге төрек теле белән дә уртаклыклары бик күп.
1824 елда Габделҗаббар туган авылына кайта, имам булып халыкка хезмәт итә башлый. Хәзрәт, барлык авылдашлары кебек үк, гадәти тормыш алып барган, авыл кешесенә кирәкле күп кенә һөнәрләр белгән: умарта асраган, мич чыгарган, йозаклар төзәткән, сабын кайнаткан, китаплар төпләгән. Шул ук вакытта әдәби эшчәнлеген, тәрҗемә итүне дә туктатмаган: безнең көннәргә кадәр аның йөзәрләгән шигырьләре, берничә поэмасы килеп җиткән.
1840 елда мәхәллә җыены Габделҗаббар хәзрәтне имамлыктан алу турында сүз кузгата. Хәзрәткә каршы чыгучылар азрак булса да, ул барыбер вазифасыннан китә. 1843 елда үз тарафдарлары оештырган икенче мәхәлләне җитәкли башлый. 1848 елда мөфтият ул мәхәлләгә башка имам билгели, һәм Габделҗаббар хәзрәт вазифасын ташларга мәҗбүр була. Мөгаен, шул чордадыр (төгәл вакыты билгесез), Г. Кандалый ике елын зинданда үткәрә. Сәбәпләре билгеле түгел. Ул чакта халыкта абыз-агайлар хәрәкәте көчәя, ягъни патша тарафыннан билгеләнгән мөфтинең мәхәлләләргә имам билгеләү турындагы боерыкларына буйсынмау очраклары арта. Габделҗаббар хәзрәтнең дә шул хәрәкәттә катнашып, төрмәгә эләккән булу ихтималы юк түгел.
1849 елда Г. Кандалыйга тагын бер хәсрәт килә: аның укымышлы, бәет-шигырь язарга да сәләтле улы Садретдинны 25 елга патша армиясенә алалар. Шагыйрь өчен бу күтәрмәслек кайгы була. Ул бер-бер артлы хәсрәт–сагыш тулы шигырьләрен, бәетләрен, Ходайдан сабырлык сораган мөнәҗәтләрен яза.
Шагыйрь биографиясен язучылар Габделҗаббар хәзрәтне төскә-биткә ямьсез кеше булган, хатын-кыз затын йөз-кыяфәте белән хушландырмаган, диләр. Наив һәм беръяклы караш! (Китаптагы портретларда Пушкин да Аполлон түгел, ләкин аңа карап кына хиссез, коры кеше булмаган ул.) Габделҗаббар хәзрәт өйләнгән, балалар үстергән. Тормыш булгач, аерылырга да туры килгән. Тик кайсы гына шагыйрь тормышында мәхәббәт драмасы булмый калсын соң?! Олыгайгач, ул яшь кыз Сәхибҗамалга гашыйк була. Имам вазифасыннан китү, Садретдинны югалту (улы патша армиясеннән срогын тутырып кайта, ләкин атасы инде ул вакытта вафат була) һәм шушындый шәхси фаҗига... Боларның барысын да берьюлы күтәрү өчен, билгеле, корыч йөрәк кирәк. Габделҗаббар хәзрәтнең бөтен зары, кичерешләре, хәсрәте шигырьләренә чыга, аларда гәүдәләнә. Әсәрләрен игътибар белән, шагыйрь кичергәннәрне күз алдына китереп, аның җанын аңлап укыганда шуңа төшенәсең: Габделҗаббар Кандалый бернинди дә ярлыклар ябыштыруга мохтаҗ түгел! Ул бары тик — күпне күргән, авырлыкларны башыннан һәм йөрәгеннән кичергән, шуңа күрә бәхетле мизгелләр турында хыялланучы шагыйрь.
Шагыйрь хәзрәт 1860 елда вафат була, үз авылында җирләнә. Тик хәзерге вакытта аның җәсәде кайда урнашканлыгын белүче кеше юк — Г. Кандалыйга кабер ташы да чама белән генә куела. Шулай ук шагыйрьдән калган әдәби мирасның төгәл күләме турында әйтеп булмый — аның кулъязмалары халыкка таралган, һәм илнең бөтен төбәкләреннән диярлек табыла торды. Бәлки, Кандалый әсәрләре әле һаман да берәр архивта, йә берәр чормада үз нәүбәтен көтеп ята торгандыр...


Усть-Кут.
Усть-Кут (,) — Иркутск өлкәсенең Усть-Кут районы үзәге, Иркутскидан 510 км ераклыета, Лена елгасы буенда, Кута елгасының тамагы ярында урнашкан. Байкал—Амур магистраль Усть-Кут аша үтә. Шәһәрдә Осетрово елга порты, аэропорт, «Вилюй» федераль автомобиль юлы бар.
Халык саны — 44 832 кеше (2009).
Тарих.
Шәһәргә 1631 елда нигез салына. 1954 елда шәһәр статусын ала.


"Металлург-Енисей" футбол клубы.
«Металлу́рг-Енисей» футбол клубы – Красноярск шәһәренең спорт оешмасы. Русияның Футбол Беренче дивизионында уйный.


"Metallurg-Yenisey" futbol klubı.
right
Metallurg-Yenisey futbol klubı – Krasnoyarsk şәһәrе sport оyışmаsı. Rusiәneŋ Futbol Berençe Ligasında uynıy.


«Кузбасс» футбол клубы.
«Кузба́сс» футбол клубы – Кемерово шәһәре спорт оешмасы. Русияның Футбол Икенче дивизионында уйный.


Енисей хоккей клубы.
"Енисей" хоккей клубы - Красноярск шәһәре спорт оешмасы.


Мөнәҗәт.
Мөнәҗәт (гарәпчәдән) — Шәрык әдәбиятларында һәм фольклорында лирик жанр атамасы, дини–интим эчтәлекле әсәр. Аның асылында ягызлыкта үз-үзең белән сөйләшү, Аллаһ Тәгаләгә мөрәҗәгать итү, ялварып ярлыкауны сорау ята. Шактый борынгы заманнардан ук татар язма әдәбиятының һәм халык иҗатының үзенчәлекле жанры булып формалаша.
Мөнәҗәт — иляһи көчкә юнәлтелгән, әмма чынлыкта үз-үзең белән сөйләшүгә корылган монолог ул. Биредә Аллаһ, изге затлар, гадәттә, максималь югарылыкка куелып тасвирлана, ә лирик герой, киресенчә, кечәрәйтелә.
Мөнәҗәт суфыйчылык шигъриятендә еш очрый. Гомумтөрки шагыйрьләреннән Хәрәзми, Өмми Камал, Мәүлә Колый, Габдерәхим Утыз Имәни һәм башкалар бу жанрны кулланганнар.


Бәет.
Бәет (гарәп теленнән кергән сүз) — ике юллык шигырь. Бәетләр халык иҗатының башка төрләреннән язма әдәбиятка якын торулары белән аерылалар. Бәет — татар халык иҗатының лиро-эпик жанры. Аның нигезендә күпчелек очракларда кайгылы вакыйга ята.
Бәетләр эчтәлекләре буенча тарихи вакыйгаларга һәм шәхесләргә, авыр замана, ирексез хезмәт һәм хатын-кызларның михнәтле язмы­шына, шәхси фаҗигаләргә багышланалар. Мәсәлән, безгә билгеле булган «Казан бәете» һәм «Сөембикә бәете»ндә Казанның руслар тарафыннан алыну вакыйгасы сурәтләнгән. «Рус-француз сугышы», «Җиде кыз», «Урта Тигәнәле», «Ышна», «Сак-Сок» бәетләре шулай ук тормышта булган төрле хәлләргә нигезләнеп чыгарылган.


Әкият.
Әкият — халык иҗатының борынгы жанрларыннан берсе, могҗизалы һәм маҗаралы вакыйгаларга, шулай ук көнкүрешкә бәйләнешне хәлләргә корылган фантастик әсәр, реаль һәм фантастик алымнар белән сурәтләнгән кешеләр, хайваннар, мифик образлар аша халыкның үткән тормышын, киләчәккә карата хыял һәм омтылышларын чагылдыручы чәчмә халык авыз иҗаты әсәре.
Әкиятләр күп халыкларда, нигездә, өч төргә бүлеп карала: хайваннар турындагы әкиятләр, тылсымлы әкиятләр һәм көнкүреш әкиятләре.
Татар халык әкияләре.
Халкыбызның авыз иҗатында әкиятләр иң бай һәм мөһим жанрларның берсе булып тора.
Татар халык әкияләрен шартлы рәвештә өч төркемгә бүләләр: хайваннар турында әкиятләр, тылсымлы әкиятләр һәм тормыш-көнкүреш әкиятләре.
Татар халык әкиятләре арасында хайваннар турындагы әкиятләр күп түгел дияргә була. Мондый әкиятләрнең төп геройлары – кыргый җанварлар, йорт терлекләре, кошлар һ. б. Хайваннар турындагы әкиятләрдә төрле хайваннарга төрлечә бәя бирелә: ат – һәрвакыттагыча, эшчән һәм кешенең якын дусты; кәҗә – тапкыр, бүре – усал һәм аңгыра, арслан – көчле, төлке – хәйләкәр, аю – авыр табигатьле һ. б. Хайваннар турындагы әкиятләрдә иң еш очрый торган киек – төлке. Аннан кала аю һәм бүре. Төлке барлык әкиятләрдә да диярлек хәйләкәр, алдакчы, ялагай итеп сурәтләнә. Аю, бүре – тупас, ахмак буларак тасвирлана.
Хайваннар турындагы күпчелек әкиятләр сыйнфый җәмгыять шартларында төрле төркемнәрнең үзара мөнәсәбәтләрен гәүдәләндерә. Әкият эчтәлегендәге бу хакыйкатьне балаларга ача белү, төшендерү кирәк. Бу төр әкиятләрнең тагын бер мөһим сыйфаты бар: аларда аллегория ярдәмендә гомумән кешеләргә хас кимчелекләр дә тәнкыйть ителә. Бу очракта хайваннарның гадәтләре, йөреш-кыланмышлары кешеләрдә очрый торган тискәре сыйфатларны күрсәтү өчен файдаланыла. Әкиятләрдә ялкаулык, эш сөймәү кебек сыйфатлар аеруча көчле ирония белән сурәтләнә, хезмәт сөймәүчеләр хурлыкка калдырыла, аларга карата тискәре караш тудыра. Яхшылыкның кадерен белмәү, игелекне оныту кебек сыйфатларны да халык кискен гаепли. Кыскасы, бу төркем әкиятләрдә халык әхлагы, аның кагыйдәләре чагылыш таба.
Тылсымлы әкиятләрнең үзәгендә уңай образ – батыр, акыллы, кулыннан һәртөрле эш килә торган егет образы тора. Халыкның көче һәм аның тапкырлыгы менә шул егет образында бирелә. Ул патша, дию пәриләре, аждаһалар яки башка шуның кебек кара көчләргә каршы көрәштә һәрвакыт җиңеп чыга. Әкият герое хезмәт халкының иҗтимагый, әхлакый һәм эстетик идеалларын чагылдыра. Аңа акыл иясе картлар, курку белмәс дуслары, тапкыр һәм сөйкемле сылу кызлар, төрле серле әйберләр, кешегә ияләшкән кыргый хайваннар булышалар.
Тылсымлы әкиятләрнең бер өлеше аталар һәм балалар арасындагы мөнәсәбәтләрне сурәтләүдән башланып китә. Карт ата үләр алдыннан балаларына васыять итеп калдыра ("Һөнәрле үлмәс", "Юләр угыл", "Өч ул" һ. б.). Аталарның васыятен тотмаган, икенче төрле итеп әйткәндә, өлкәннәрнең тормыш һәм хезмәт тәҗрибәләре белән хисаплашырга теләмәгән әкият геройларын халык гаепли, аларны бәхетсезлеккә дучар итә. Аталарының васыятен, киңәшен тоткан уллар исә әкиятләрдә мактала, алар юлларында яңадан-яңа уңышларга ирешәләр.
Тормыш-көнкүреш әкиятләрендә ялкаулык, саранлык, куркаклык һәрвакыт кешеләрдәге иң начар сыйфатлар буларак күрсәтелә.
Татар халкы әкиятләрендә хезмәт ияләре – акыллы, зирәк, ә комсыз байлар исә надан булып сурәтләнә. “Кәкре каен” әкиятендә халыкның зирәклеге комсыз байларның наданлылыгына каршы килә.


Divar.
Divar ("дивар") — рус теленнән татар теленә һәм татар теленнән рус теленә тәрҗемә итүче санак программасы. Программаны Рәвил Әкрәм улы Сабиров һәм Айдар Станислав улы Гәлиәкбәр төзегәннәр.
Башта программа бушлай таратылган иде, ләкин хәзерге вакытта ул 450 сум тора.


Эвенк теле.
Эвенк теле (эвенк. эвэды̄ турэ̄н) — эвенкларның теле, тунгус-манчжур телләргә керә. Рәсәйдә 1929 елдан латин әлифбасы, 1937 елдан кирил әлифбасы кертелә. Кытайда, Монголияда — латин һәм иске монгол әлифбалары.
Эвенк теле балалар бакчаларының әзерлек төркемнәрендә, башлангыч сыйныфларында, факультатив буларак 8 нче сыйныфка кадәр укытыла. Фән буларак Санкт-Петербург, Якутск, Хабаровск, Улан-Удэ, Игарка, Амурдагы Николаевск югары уку йортларында укытыла.
Аралашу теле буларак эвенк теле урта һәм олы яшьтәге эвенклар арасында кулланыла. «Эведы ин» ("Эвенк тормышы") рус-эвенк телле газета нәшер ителә.
Хәзерге вәзгыять.
1989 елгы җанисәп буенча, Русиядә 29 957 эвенк яши иде. Алар арасында эвенк телен тугын тел дип 26,1 % кеше санады. Эвенк телендә 45,1 % кеше иркен сөйләшә алды. Хәзерге вакытта эвенк теле фәкать эвенклар күпләп яшәгән районнарда кулланыла.
Эвенк телендә өч сөйләш аерыла: төньяк, көньяк һәм көнчыгыш.
Әдәби тел 1930 елларда латин әлифбасы нигезендә язуны кертү белән бергә формалаша башлый. Ләкин хәзер дә әдәби тел нормалары тулысынча формалашмаган, диалекталь аерымлыклар күп.


Тофалар теле.
Тофалар теле (тоф. тоъфа дыл) — тофаларларның теле, төрки телләргә керә. Язу — кирил әлифбасына нигезләнгән (1988 елдан).


Идел буе.
Идел буе — Иделгә якын урнашкан, аңа икътисади һәм географик яктан тартылучы җирләрнең атамасы.
Икътисади яктан Идел буе икътисади районына аерыла.


Карачай-балкар теле.
Карачай-балкар теле) - карачайлар һәм балкарларның теле. Төрки телләргә керә. Карачай-Чиркәсия һәм Кабарда-Балкариядә, Урта Азиядә, Төркиядә, Якын Көнчыгыш илләрендә таралган. Гомум сөйләшүчеләр саны якныча 400 мең кеше.


Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесе 2005.
Өченче Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесе 2005 елда Хассельтда (Бельгиядә) үткәрелде.
Беренче урынны Белорусиядән Ксения Ситник яулады.


Паралимпия уеннары.
Парали́мпия уеннары́ – физик мөмкинчелекләре чикләнгән спортчылар өчен уздырылучы халыкара спорт ярышлары. Традиция буенча ярышлар Олимпия уеннарыннан соң, 1992 елдан бирле шул ук шәһәрдә уздырылалар.
Паралимпия уеннары ике төрле була: җәйге (1960 елдан бирле уздырыла) һәм кышкы (1976 елдан бирле уздырыла). Паралимпия уеннары Халыкара Паралимпия комитеты карамагы астында узалар.
Паралимпия уеннарында хәрәкәтләнү мөмкинчелекләре чикләнгән, ампутация кичергән, сукыр яки церебраль паралич авырулы спортчылар катнаша ала. Акыл ягыннан гарип спортчыларга Махсус Олимпия уеннары, ә ишетми торганнарга – Дефлимпия уеннары уздырыла.
Паралимпия төшенчәсе.
“Паралимпия “ төшенчәсенең барлыкка килүе төгәл билгеле түгел. Күпчелек очракта ул сүзне параплегия һәм олимпия сүзләре кушылып барлыкка килгән дип аңлаталар, чөнки беренче уеннарда күбесенчә аяклары хәрәкәтләнми торган спортчылар катнашканнар. Әлеге аңлатма хәзерге Паралимпия уеннарына туры килми, чөнки анда башка авырулы катнашучылар да бар.
Рәсми рәвештә “паралимпия” сүзен грек теленнән παρά бәйлеге һәм Олимпия сүзенән килеп чыккан дип билгелиләр. Παρά бәйлегең мәгънәсе “якын”, “чагыштырмача” һәм Олимпия уеннарына карата параллель рәвештә уздырылуын билгели. Паралимпия төшенчәсе беренче тапкыр Төнъяк Кореяның Сеул шәһәрендә 1988 елда уздырылган ярышларда рәсми кулланышка керә.
Инвалидлар спорты тарихы.
Инвалидлар спорты гасырдан артык тарихка ия. Спортның сәләмәтләндерү өчен уңай тәэсир иткәне инде XVIII-XIX гасырларда ук билгеле булган. Шуннан бирле инвалидлар спортын үстерүгә юнәлгән төрле оешмалар тәзелә. Мәсәлән, 1888 елда Берлинда саңгыраулар өчен беренче спорт клубы оеша.
Беренче һәм икенче дөнья сугышлары миллионлап кешене гарип калдыра.
XX гасырда инде спортны инвалидлар өчен сәламәтләндерү чарасы буларак кына кабул итмиләр. Аны шулай ук ял итү һәм буш вакыт уздыру чарасы буларак та кабул итә башлыйлар. Спорт белән шөгыльләнүдә ярышу теләге дә арта бара.
1948 елда Лондонда узган Олимпия уеннарына багышлап Сток-Мандевиль уеннары () (хастаханә исеме буенча) үткәрелә. Әлеге уеннарда инвалид коляскада йөрүче спортчылар катнаша. Чараны профессор Сток-Мандевиль хастаханәсе эшчесе Людвиг Гуттман оештыра. 1952 елда Стоук Мандевилль уеннары кабат уздырылына һәм аларда британиялеләрдән башка Нидерландлардан да спортчылар катнаша. Ә бу исә ярышларның халыкара спорт чарасына әйләнүе турында сөйли. Уеннарның рәсми атамасы – "Халыкара инвалид коляскада йөрүче спортчылар уеннары" (World Wheelchair Games). Әлеге уеннар Паралимпия уеннарын прообразы ролен үти.
1989 елда Халыкара Паралимпия комитеты () төзелә.
Беренче Паралимпия уеннары 1960 елда Римда уза. Ул чарада 23 илдән килгән 400 спортчы катнаша. Чагыштырыр өчен: Сидней 2000: 123 илдән 4 меңгә якын спортчы.
1976 елда Швециядә беренче кышкы Паралимпия уеннары уздырыла.
Ярышларның бүленүе.
Спорт төренә карап бу категорияләр өстәмә рәвештә берничә төргә бүленә. Бу бүленү спортчыларның допинг куллануга чик кую максаты белән дә кулланылына.
Паралимпия эмблемасы.
Паралимпия уеннарының эмблемасы күпчелек илләрнең байракларында очраучы кызыл, зәңгәр һәм яшел төсләрдән тора. Төсләрнең һәрберсе Agito (латинча “Мин хәрәкәтләнәм”) формасында. Өч Agito уртак нокта тирәли түгәрәкләнә һәм Җир шарының барлык нокталарыннанспортчыларның катнаша алуын билгели.
Паралимпия девизы.
Паралимпия уеннарының девизы: “Җан хәрәкәттә” ().
Паралимпия гимны.
Паралимпия уеннарының гимны булып Тьери Дарнисның "Hymn de l'Avenir" ягъни “"Киләчәк гимны"” тора. Гимн беренче тапкыр рәсми рәвештә 1996 елның уеннары ачылышы вакытында яңгырый.
Уеннар ачу тантанасы.
Паралимпия уеннары ачылу тантанасы вакытында төрле чаралар уза. Гадәттә тантана ярышларны уздыручы илнең байрагын күтәрүдән һәм милли гимнын уйнатудан башлана. Уеннарны уздыручы ил халыкларының гореф-гадәтләрен һәм мәдәниятен яктыртучы җырлы, биюле, музыкаль театральләштерелгән тамаша күрсәтеленә.
Тамашадан соң стадионга илләре буенча төркемнәргә бүленеп спортчылар чыга. Күпчелек очракта атлетларның чыгуы уеннарны уздыручы илнең дәүләт теленең алфавит тәртибе буенча бара. Ярышларны уздыручы илнең төркеме иң соңгы чыга.
Шуннан соң сәхнәдән уеннарның рәсми ачылышы турында сүзләр яңгырый һәм стадионга Паралимпия факелы керә. Уеннарны уздыручы илнең спортчысы факелдан махсус кәсәдә ут яндыргач, уеннар ачык, дип игълан ителә.
Уеннар ябу тантанасы.
Паралимпия уеннарының ябылу тантанасы барлык ярышларның тәмамлануыннан соң уза. Уеннар ябылганда стадионга катнашкан илләрнең байраклары чыгарылына, шуннан соң илләр буенча бүленмичә барлык катнашкан спортчылар чыга. Паралимпия байрагы төшерелә.
Уеннар рәсми рәвештә тәмам дип игълан ителгәч, Паралимпия утын сүнә.
Бу мәҗбүри чаралар узгач, киләсе уеннар уздыручы ил үзенең гореф-гадәтләрен яктыртучы кыска театральләштерелгән тамаша күрсәтә.
Медальләр тапшыру.
Җиңүчеләргә медальләр һәрбер ярышларның тәмамлануына бирелә. Гадәттә беренче, икенче һәм өченче урын яулаган спортчылар махсус пьедесталга басып бүләкләнәләр. Медальләр тапшырылгач, җиңүче спортчыларның дәүләт байраклары күтәрелә һәм алтын медаль алган спортчы иленең гимны яңгырый. Медальләр белән бүләкләү тантанасы ярышлар тәмамланган көнне үк уздырыла алмаса, ахыр чиктә бер көн соңрак узарга мөмкин.


Crawling King Snake.
Crawling King Snake — Америка җырчысы һәм композиторы Джон Хукер тарафыннан язылган җыр. The Doors төркеме дә үз концертларында бу җырны еш башкара, ә 1971 елда бу җырны үзенең "L.A. Woman" дип аталган альбомы составына кертүгә ирешә. Җырны шулай ук Эрик Бердонның 1982 елда чыккан "Comeback" исемле альбомында да табарга була.
Бу җырның кавер-версиясен башкаручылар арасында Tommy Hollins, Junior Kimbrough, Elvin Bishop, Etta James, Big Joe Williams, Buddy Guy һәм George Thorogood та бар.
Җыр исеме белән The Crawling Kingsnakes группасы аталган.


Барселона (спорт оешмасы).
«Барсело́на» (исп. һәм кат. "Futbol Club Barcelona") футбол клубы — Барселона шәһәренең спорт оешмасы. Испаниянең Премьер Лигасында уйный.


Barselona.
Barselona futbol klubı – Barselona şәһәrе sport оyışmаsı. Ispnәneŋ Futbol primyer Ligasında uynıy.


Мәзәк.
Мәзәк — борынгы заманнарда ук туып, безнең көннәрдә дә актив яши һәм үсә торган жанр. Аның төп идея-эстетик кыйммәте тормыштагы төрле тискәре күренешләрне сатира-юмор ярдәмендә фаш кылуы, әдәп-әхлак нормаларын ныгытуга, кешеләрдә, бигрәк тә яшь буында югары рухи сыйфатлар тәрбияләүгә ярдәм итүе белән билгеләнә.
Мәзәкләр, гадәттә, мәҗлесләрдә, күмәк ял вакытларында җыелган кешеләрне бер көлдереп алу, аларның күңелен ачу максатында сөйләнәләр. «Мәзәк — күңел ачкычы» дигән гыйбарә дә жанрның әнә шундый вазифасына ишарә итә.
Октябрь инкыйлабына кадәр мәзәк сүзе урынына күбрәк гарәп «латифа» ("үткен сүз, шаярту") сүзе кулланды.


Реал Мадрид.
«Реал Мадрид» (исп. һәм кат. "Real Madrid Club de Fútbol") футбол клубы — Реал Мадрид шәһәре спорт оешмасы. Испаниянең Премьер Лигасында уйный.


Тамга.
Тамга — төрки һәм кайбер башка халыкларда кабилә, гаилә билгесе. Үз тамганы һөнәрчеләр, игенчеләр, терлекчеләр хезмәт коралларына, җир буйларына, терлекләренә салганнар. Тамгаларның килеп чыгышын рун язмалары белән бәйләп була. Рун язмалары төрки халыкларда VI-IX гасырларда киң таралган язу булган.


Шәҗәрә.
Шәҗәрә — нәсел-ыруның кемнән башланып, ничек тармакланып китүен күрсәткән нәсел агачы, язмасы.


Мәхмүд Остагосманоглу әл-Уфи.
Шәех Мәхмүд Остагосманоглу әл-Уфи, (; 1929 елда туды) — мәшһүр шәех. Хәнәфи мәзһәбе галиме, Коръән Кәрим мөфәссире, Нәкшбәнди тарикатенең мөршиде. Нәкшбәнди-Мөҗәддиди-Халиди тарикатенең алтын силсиләнең 36-нчы шәехе. “Исмаил ага” җәмәгатенең рәисе.
Шәех Мәхмүд Остагосманоглу әл-Уфиның биографиясе.
1929 елда Уф шәһәре янында булган, Миччо авылында (хәзерге Тавшанлы) дөньяга килә. Әтисенең исеме Гали Мостафа улы авылдагы мәчеттэ мөәдзин һәм имам-хатып эшләрен башкара. Әнисе Фатыйма Туфан Ванлыуглы кызы. Кечкенә Мәхмүдкә 10 ел тулгач, әтисе хозурында Коръәни Кәримне ятлый башлый, хафизлык кыла. Башта икешәр, аннары дүртешәр бит ятлап, Коръән хафиз була. Аннан соң Мехмед Рөштү Ашыйк Кутлу хужәсендә таглим дәресләрен (дөрес махраҗ) ала. Сонра Балабан авылында “Әмсилә”, “Бина” дәресләрен Габдельваххаб хуҗадан ала. Шулай ук “Ясин” сүрәсенең тафсирен Мостафа һәм Хасан Ибраһимуглы хуҗалардан ала, ошбу хуҗалар аны Рамазан аенда Кайсери шәһәренә Коръән Кәримне хәтем кылырга җибәрәләр. Анда Мәхмүт әфәнде бер елга кала һәм Тәсбихчизәде Хаҗи Әхмәт әфәнде хозурында фарсы һәм гарәп телләрен өйрәнә. Ошбу ел азагында ул: «Сөбха-и сыбъян», «Тухфа-и Вәхби», «Әвәмиль» һәм «Изхар» китапларын өйрәнә. Кайсеридан кайткач, Чалек исемле, Оф шәһәре янында булган, бер авылга юл тота. Ошбу авылда мәшхүр галим, “Сулеймание” мәдрәсәсен тәмамлаган - Хаҗи Дурсун Фәйзи Гүвән исемле хуҗа-әфәндедә Кавагыйд, Фикх, Тәфсир, Хәдис һәм Гыйльме Каләм фәннәрен өйрәнә.
1952 елда Бөндермә шәһәрендә хәрби хезмәт үтә.
1954—1996 елларда кадәр Истанбулдагы «Исмаил ага» мәчетенең имам хатыйбы вазифасын башкара.


«Зенит» футбол клубы (Санкт-Петербург).
«Зенит» футбол клубы — Санкт-Петербург шәһәренең спорт оешмасы. Русиянең Премьер Лигасында уйный. Такым тренеры — Лучано Спаллетти. Рәсми нигезләнү датасы — 1925 ел.


«Терек» футбол клубы.
«Терек» футбол клубы — Грозный шәһәренең спорт оешмасы. Русияның Премьер Лигасында уйный. Такым тренеры — Анатолий Байдачный. Рәсми нигезләнү датасы — 1925 ел.


«Анжи» футбол клубы.
«Анжи» футбол клубы — Махачкала шәһәре спорт оешмасы. Русияның Премьер Лигасында уйный. Такым тренеры — Гаджи Гаджиев. Рәсми нигезләнү датасы — 1991 ел.


Джордж Бернард Шоу.
Джо́рдж Бе́рнард Шо́у (; 26 июль 1856 ел — 2 ноябрь 1950 ел) — британ (ирланд һәм инглиз) язучысы, романист, драматург, әдәбият буенча Нобель бүләге лауреаты. Җәмәгать эшлеклесе (социаль-«фабианист», инглиз язуы буенча реформалар яклы эшлекле). Инглиз театрында Шекспирдан соң икенче урынны били.


«ЦСКА» футбол клубы (Мәскәү).
«ЦСКА» футбол клубы — Мәскәү шәһәренең спорт оешмасы. Русиянең Премьер Лигасында уйный. Такым тренеры — Леонид Слуцкий. Рәсми нигезләнү датасы — 1911 ел.


Камзул.
Камзул — ир кешеләр киеме.
Рус теленнән «камзол» сүзеннән, беренчен чыганагы итальян теленнән cammiciuola «кечкенә күлмәк». Чуашча камсул, марича камчол татарчадан «камзул» булырга тиеш.
Чыганак.
Рифкать Әхмәтьянов. Татар теленең кыскача тарихи-этимологик сүзлеге. Казан, ТКН, 2001


Рифат Мәүлетов.
Рифат Рәхмәтулла улы Мәүлетов — татар галиме, Русия Фәннәр академиясе әгъза-корреспонденты, техник фәннәр докторы, 100 дән артык фәнни хезмәт, 16 монография һәм дәреслек авторы.
Ул Башкортстанның Бүздәк районындагы Шланлыкул исемле татар авылында туып үсә. Урта мәктәпне бетергәч, Уфа дәүләт авиация институтына укырга керә һәм аны тәмамлагач, шунда мөгаллим булып эшли башлый.
1960—1961 елларда Рифат Мәүлетовны уку һәм укыту эшләре буенча проректор итеп тәгаенлиләр. Аннан соң ул 30 елдан артык ректор вазифаларын башкара. Уфа дәүләт авиация институтын бар Рәсәйгә танытуга ирешә. Үзе дә тынгысыз хезмәте өчен бик күп мактаулы исемнәр һәм гыйльми дәрәҗәләргә лаек була.


Нардуган.
Бу бәйрәмне XVIII гасырдан башлап татарлар арасында Яңа елны рус халкында кабул ителгән Юлиан календаре нигезендә каршы алу гадәте тарала. «Нардуган» сүзе, Яңа елны каршылау йоласына караган бер атама буларак, телгә һәм көнкүрешкә шул вакытларда кергән булса кирәк. Бу сүзнең килеп чыгышы монгол теленә бәйләп карала. Монгол телендә "нар" кояш дигәнне аңлата. Нар+туган — ягъни кояш туган дигән мәгънәгә туры килә. Чуаш телендә Яңа елны каршылау бәйрәмен "Нартаван" дип йөртәләр.
Нардуган декабрь ахырында каршы алына.


Туй.
Туй — төрки халыкларда уртак сүз. Асыл мәгънәсе белән ул мул сыйны, күңел ачуны аңлата. "Туй - җыен, сый да уен" дигән мәкаль бар. Шуның белән бергә туй - хуҗалык акты да. Гаилә-көнкүреш йолаларында иң күренеклесе саналган өйләнешү (никах) туе. Шулай ук "бәби туе", "өй туе" дигән йолалар бар. Татар һәм башкорт халыкларында Сабан туе дигән язгы милли бәйрәм бар.


Футбол тарихы.
Футбол (ингл. тел. Foot - аяк, ball - туп: Football) - катнашучылар тәннәренең төрле өлешләрен (нигездә аякларын) һәм тупны кулланып уйналучы уен. Спортның бу төре ирләр һәм шулай ук хатыннар арасында популяр. Футбол, мөгаен, бүгенге көндә такымлы спорт төрләре арасында иң мәшһүре.
Борынгы халыкларда туп уеннары.
Футболга охшаган уеннар төрле халыкларда элек-электән булган. Хәтта Борынгы Мисыр һәм Борынгы Кытайда да хәзерге футболга охшаган уеннар уйнаганнар.
Күннән эшләнгән туплар Мисырда һәм Грециядә казу эшләре барышында табыла. Ул күбесенчә ритуаль уен буларак саналган. Ритуалга карап ул Кояшның, Айның, Җирнең һәм хәтта төньяк балкышының тасвирламасы була алган.
Кытайларда цуцзю () дип аталучы уен булуы мәгълүм. Цуцзю турында беренче искә алулар б.э.к. II гасырга карый. 2004 елда ФИФА футболның кытай вариантын иң борынгы буларак таный.
Бүгенге көн футболының башлануы.
Футболның туган җире дип Англия санала. Анда 1863 елда Футбол ассоциациясе төзелә.
1908 елда футбол Олимпия уеннары программасына кертелә.
Елизавета I заманында футбол аеруча киң тарала. Кагыйдәләр булмаганга күрә еш кына бу уеннарның азагы аянычлы була.


Виктор Черномырдин.
Виктор Степан улы Черномырдин (рус. "Виктор Степанович Черномырдин"; 1938 елның 9 апреле, Черный Отрог авылы, Чкаловск өлкәсе, РСФСР СССР — 2010 елның 3 ноябре, Мәскәү, Русия) — СССР һәм Русия дәүләт эшлеклесе, Русия Министрлар Кабинеты рәисе (1992—1993), Русия хөкүмәте рәисе (1993—1998), Русия президенты киңәшчесе (2009—2010).
Авырудан соң 2010 елның 3 ноябрендә вафат булды.


Статистика.
Стати́стика — масса-күләм микъдарлы мәгълүматны туплау, үлчәү һәм тикшерү нигезләрен бәян итүче һәм өйрәнүче фән тармагы.
«Статистика» сүзе берәр әйбернең халәте мәгънәсендәге сүзеннән килеп чыккан.


АКШ президентлары исемлеге.
АКШ президентлары 1789 елдан башлап сайлана. Бер-бер артлы барган президентлык сроклары гадәттә бер президентлык дип билгеләнә. Франклин Рузвельт — АКШ тарихында дүрт тапкыр президент булып сайланган бердәнбер кеше.
Искәрмәләр.
*


Гомәр Хәййам.
Гыясетдин Әбүлфатих Гомәр ибне Ибраһим әл-Хәйям Нишапури (), Гомәр Хәйям (якынча 1048 ел, Нишапур — 4 декабрь 1131 ел) — данлыклы фарсы телле шагыйрь, математик, астроном, фәлсәфәче, табиб.
Бөтен дөньяга үзенең «робагый» дип аталган дүрт юллык шигырьләре белән билгеле. Алгебрада өченче дәрәҗә тигезләмәләренең классификациясен төзи һәм аларны конуссыман кисемнәр ярдәмендә чишү ысулын тәкъдим итә. Иранда XI гасырдан башлап бүгенгәчә кулланылышта булган календарь төзүе белән мәгълүм.


Ubuntu (LAT).
Ubuntu («убу́нту» dip äytelä) – belemle Linux distributivlarnıñ berese.
Debian GNU/Linux proyekttan çıqqan. (berençe Ubuntu relizı 20 oqt. 2004)
Azaqqı Ubuntu-nıñ relizı 8.10 (Jaunty Jackalope) 23 apr. 2009 (2009.04.23) bulğan ide.
Relizlar yıl saen 2 tapqır çığa
Ubuntu-nıñ töp oyeştıruçı häm sponsorı — Mark Shuttleworth-nıñ Canonical Ltd.
Eşläw öçen 256 mb RAM häm 3 Gb diskta kiräk.
Distributivqa OpenOffice.org ofis paketı, browser Mozilla Firefox häm grafik redaktor GIMP birelä. Live-CD (sanaqqa quymíçä eşlärgä bula) texnolofiya belän oeştırıla.


Пәрәнҗә.
Пәрәнҗә (фарсы теленнән) - шәригать кушуы буенча Урта Азиядә балигъ булган мөселман хатын-кызлары кия торган өске кием. Ул башлыклы халат-сыман, хатын-кызны башыннан аягына чаклы каплый. Гадәттә, пәрәнҗә чачван дигән күз бәйләгеч өстәлә.


Чалма.
Чалма (төрки сүз) - руханиларның баш киеме; ул фәс яки түбәтәйгә озын ак тукыманы чорнап эшләнә. (чалма чалу). Шәрыктагы феодал дәүләтләрдә гади мөселманнар да чалма кигәннәр. Хәзер ул илләрдә кешеләр аурупача киенә. Чалманы муллалар да мәчеткә гыйбадәт кылганда гына кияләр.


McDonald’s.
McDonald’s Corporation ("Макдо́нальдс") — АКШ ширкәте, дөньяда иң зур «тиз ризык» рестораннар челтәре. 2009 елның Fortune Global 500 исемлегенә керә (388 нче урын). Штаб-фатиры Чикаго янында булган Оук-Брукта урнаша.
Тарих.
Ширкәтне 1940 елда бертуган Дик һәм Мак Макдоналдлар нигезлиләр. 1948 елда беренче тапкыр «тиз ашау» принцибы уйлап чыгарыла. Беренче ресторан исә Сан-Бернардинода (Калифорния) ачыла.
1954 елда Рей Крок Макдоналд бертуганнардан франчайзинг буенча агент булу хокукын сатып ала. 1955 елда ул Иллинойс штатында урнашкан Дес-Плейнз шәһәрендә үзенең беренче McDonald’s ресторанын ача (хәзерге вакытта бу ширкәт музее). 1955 елда Крок McDonald’s System, Inc ширкәтен терки (1960 елда исеме McDonald’s Corporation-га үзгәртелә).
Хәзерге эшчәнлек.
2009 елның июненә McDonald’s маркасы астында 118 төрле илдә урнашкан 32 060 ресторан эшләде. Рестораннарның төп ассортименты — гамбургерлар, сэндвичлар, бәрәңге фри, десертлар, эчемлекләр һ. б. Кайбер илләрдә сыра сатыла.
2008 ел да ширкәттә 400 мең кеше эшләде. Шул ук елда ширкәт табышы $23,5 млрд тәшкил итте.
Русиядә ширкәт хәләте.
Ширкәтнең Русиядәге беренче рестораны 1990 елның 31 гыйнварында Мәскәүдә ачылды. Бу чын сенсация булды, чөнки ресторанга эләгер өчен берничә сәгать чиратта басып торырга туры килде. Ачылу көнендә ресторанда 30 мең кеше булды. 1996 елда McDonald’s Санкт-Петербург шәһәрендә дә ачыла.
Татарстанга килгәндә исә, Казанда 9, Яр Чаллыда 2, Түбән Камада һәм Әлмәттә 1 McDonald’s бар.
Тәнкыйть.
Хәзерге вакытта McDonald’s ширкәте зур тәнкыйть астына дучар була. «Super Size Me» документаль фильмында төп каһарман 20 көн дәвамында фастфудны гына ашаган иде, шул исәптән көненә кимендә бер тапкыр McDonald’s-та ашарга тиеш иде. Эксперимент тәмамлангач, сәламәтлек өчен нәтиҗәләр шаккатыргыч иде (мәсәлән, авырлык 12 кг-га артты).
McDonald’s-ны күп химик маддәләрне, канцерогеннарны кушуда гаеплиләр. Шулай ук «Макдоналдс» ширкәтен еш кына глобализациянең тискәре нәтиҗәсе буларак атыйлар.


Авраам Линкольн.
Авраа́м Ли́нкольн (, 1809 елның 12 феврале — 1865 елның 15 апреле) — АКШ дәүләт эшлеклесе, АКШның 16 нчы президенты, республикан фиркасеннән беренче президент, Америка колларын азат итүче, АКШ халкының милли каһарманы.
Хәерче крестьяннар гаиләсендә дөньяга килә. Гаиләнең авыр хәле сәбәпле мәктәпкә бер ел гына йөри, ләкин укырга өйрәнә. Бәлигъ булгач, ул аерым тормышны башлый, имтиханнарны тапшырып, адвокат булырга рөхсәт ала. Иллинойста булган индеецлар инкыйлабы вакытында ополчениегә керә, монда ул капитан булып сайлана. Соңрак Иллинойсның канун чыгару органы, АКШ конгрессы әгъзасы була. 1858 елда АКШ сенатына кандидат була, ләкин сайлауларда оттыра.
Коллыкка каршы чыккан кеше буларак, ул Республикан фиркасенә нигез сала, шушы фирка исеменнән АКШ президентына кандидат була һәм 1860 елда сайлауларда җиңә. Ул сайланган көньяк штатлар илдән аерыла. Граждан сугышы башлана.
Линкольн сугыш вакытында җиңү яулый. Аның президент эшчәнлеге АКШта коллыкны бетерүгә китерә. Шулай ук ул Бөекбритания һәм башка илләрне интервенциядән тотып калды. 1865 елның 14 апрелендә театрда аны яралылар, киләсе көнне ул вафат була. АКШ тарихында ул беренче үтерелгән президент.
Кабул ителгән караш һәм социаль сораштырулар буенча, Авраам Линкольн элеккечә Американың иң яхшы һәм яраткан президент булып кала.


Тизләнеш.
a>нең вакытка бәйлелеге графигын төзеп була. Бу очракта билгеле ноктадагы тизләнеш зурлыгы графикка орынма сызыкның авышлык почмагы тангенсына тигез була.
Тизләнеш (гадәттә formula_1, Теоретик механикада formula_2 аркылы билгеләнә) - тизлекнең вакыт буенча чыгарылмасы, тизлек векторының вакыт берәмлеге эчендә үзгәрешен билгеләүче вектор зурлык.
СИда тизләнеш үлчәү берәмлеге булып секундына метр/секунд хезмәт итә (м/с2).


Борис Ельцин.
Борис Николай улы Ельцин (рус. "Бори́с Никола́евич Е́льцин", 1931 елның 1 феврале — 2007 елның 23 апреле) — СССР һәм Русия дәүләт эшлеклесе, Русиянең беренче президенты. Президент булып ике тапкыр сайланган иде — 1991 елның 12 июнендә һәм 1996 елның 3 июлендә.
Ул тарихка Русиянең беренче сайланган президенты, ГКЧПга каршы чыгучы хәрәкәтнең оештыручысы, Русиянең иҗтимагый-сәяси һәм икътисади тормышны үзгәртүче буларак керде. Шулай ук аның эшчәнлегенә КПССны тыю, СССР Югары Советын тарату, Русия Совет Йорты штурмы, беренче чечен сугышы алып бару һәм икенче чечен сугышына китергән 1999 ел вакыйгалары керә.
Борис Ельцин 2007 елның 23 апрелендә Мәскәүдә вафат булды.


Gaudeamus.
«Гаудеа́мус» (— "шатланыйк") — латин телендә язылган бөтендөнья студентлар гимны. Җырның чын исеме — "De brevitate vitae" ("дөньяның тиз агымына"), ләкин гадәттә аны беренче сүзе буенча «Gaudeamus» дип атыйлар.
Җыр XIII яки XIV гасырда Гейдельберг яки Париж университетында языла. Һәрхәлдә, Себастьян Брант 1267 елда «Gaudeamus igitur» исемле гимны телгә ала.
Басма вариантында Gaudeamus 1776 елда барлыкка килә. Җырның мотивын Йоханнес Окегем иҗат итте дип санала.


Корыч.
Корыч — тимер белән углеродның (шулай ук башка элементлар) чүкелүчән эретмәсе. Углеродның авырлык буенча өлеше корычның төренә карап 0,2%тан 2,1%ка кадәр тәшкил итә. Углерод тимер эретмәләренең ныклыгы һәм катылыгын арттыру, сыгылмалылыгын азайту максаты белән кушыла.
Корыч — машина төзүдә, транспортта, төзүчелектә һәм халык көнкүрешенең башка өлкәләрендә иң мөһим конструкцион материал булып тора.
2008 ел.
2008 елда аңа кадәрге 11 ел эчендә еллык корыч җитештерү күләме кими. 2008 елда дөньяда 1 млрд 329,7 млн т. корыч җитетерелә, бу 2007 ел белән чагыштырганда 1,2% азрак.
2009 ел.
2009 елның беренче алты айлык нәтиҗәсе буенча бөтендөнья корыч кою тармагында туплам өлеше 98% булган 66 илнең алдагы елның шушы ук дәверенә карата корыч җитештерүе 21,3%ка кими (World Steel Association статистикасы буенча 698,2 млн тоннан 549,3 млн тоннга кадәр).
Кытай 2008 елның шушы ук дәверенә карата җитештерүне 1,2% ка (266,6 млн тоннга кадәр), Һиндстан 1,3%ка (27,6 млн тоннга кадәр) арттыра.
АКШда җитештерү 51,5%, Япониядә — 40,7%, Көньяк Кореядә — 17,3%, Германиядә — 43,5%, Италиядә — 42,8%, Франциядә — 41,5%, Бөекбританиядә — 41,8%, Бразилиядә — 39,5%, Россиядә — 30,2%, Украинада — 38,8%ка кими.


Марилар.
Марилар яки чирмешләр (үзаталышлары "Марий, Мары, Маре, Мӓрӹ") — Русиядә, күбесенчә Марий Эл республикасында яшәүче фин-угор халык. Барлыгы якынча 604 мең мари исәпләнә.
Марий Эл республикасында 324,4 мең мари яши. Халык шулай ук Башкортостанда (105 мең), Татарстанда (19,5 мең), Удмуртиядә (9,5 мең), Свердловск өлкәсендә (28 мең), Пермь өлкәсендә (5,4 мең), Ханты-Манси автоном округында, Киров өлкәсендә, Түбән Новгород өлкәсендә, Кострома өлкәсендә яши. Чит илләргә килгәндә исә, марилар Казакъстанда (12 мең), Украинада (7 мең), Үзбәкстанда (3 мең) яшиләр.
Мариларның өч төркеме аерыла: болын марилары, тау марилары һәм көнчыгыш марилар. Мари һәм Тау мари телләрен кулланалар. Татарстан һәм Башкортстанда яшәүче марилар татар телендә сөйләшәләр. Халыкның күпчелеге православие динендә, шулай ук мәҗүсиләр һәм мөселманнар бар.


Tatar älifbası.
Bügen Tatar telendä yazu öçen Kiril älifbası (räsmi räweştä) häm Latin älifbasınıñ berniçä variantı qullanıla.
Zamanalif.
Tatar telendä yazu öçen täqdim itelgän älifbalarnıñ berse «"Zamanalif"» dip atala.
Tögäl bulğanda, Tatarçada J, V xärefle awazlar yuq, alar yat süzlär öçen genä. F xärefle awaz da Farsí/Ğäräp süzläre aça kergän ide.
Tatar telendä bulğan 10 suzıq kiläse 10 xäref belän bilgelänä: a/ä, o/ö, u/ü, í/i, ı/e.
İskä totarğa kiräk, e xärefe Awrupı tellärendäge awazın tügel, [ı] suzığınıñ yomşaq tören bilgeli, yäğni anı [ï] itebräk uqırğa kiräk. Mäsälän "elek" süze [ïlïk], yäğni [ilik] äytüenä yaqın äytelergä tieş.
Bu «'» (öske öter) bilgese Ğäräp süzlärdä bulğan hämza awazın bilgeläw öçen qullanıla: "Qör'än", "tä'sir", "tä'min"… Monnan tış çit atamadan soñ quşımta aldınınnan da quyıla: "Microsoft'tan inde".
Kitap bastıru eşendä Ä xärefe urınına Ə, Ö urınına Ɵ wä Ñ urınına Ŋ xäreflärne qullanırğa yarí. Sanaqlı eştä isä qanun belän bu xäreflär genä berketelgän ide: Ää, Öö, Ññ.
Á, Â, É, Ó, Ú.
Latínälifle bulğan çit isemnärne (keşe, säwdä, sähär isemen) yazğanda, anı çığanaqta kebek, üzgärtmiçä, bar bulğan xäräkälär belän yazası.
İQTElif.
Aa Bb Cc Çç Dd Ee Ff Gg Ğğ Hh Iı İi Íí Jj Kk Ll Mm Nn Ññ Oo Öö Pp Qq Rr Ss Şş Tt Uu Üü Vv Ww Xx Yy Zz
Östtegí Yañalif dip isímlendírílgen elifbada Í í xeríflerí bílen bilgílengen suzıqlar, İQTElif'te ğayrí-zaruri Î î xeríflerí bílen bilgílene we alar, bügíngí Törkçede de bulğanı kíbík, İi xerífleríne ğadileştíríle ala. Meselen, xoquqî-xoquqi (İdíl-Ural (Qazan) Tatarçası), hukukî-hukuki (Törkçe).
Könbatış alınmalardağı Ee xeríflerí İQTElif'te saqlana, çönki alar Tatarçada İQTElif'tegí Íí awazınnan temamen başqa bír awaznı bilgíli, ki bu awaz 20nçí ğasırdağı elifba üzgertüleríne möxtemelen seyesi sebepler bílen Ee bularaq tírkeldí. Meselen: modemneríbízníñ.
'tegí EE we Íí awazları Tatarça'da iñ yış qullanılğan suzıqlar we şuña küre alarnı bilgílegen xerífler böyök ehemiyetke iye.


Мамык.
Мамык — "Gossypium" үсемлек төреннән булган мамык куагының тартмачыкларыннан алынган сүс.
Өлгергәч мамык куагының тартмачыгы ачыла. Орлыклар белән катнаш сүс мамык кабул итү нокталарында туплана һәм аннан мамык чистарту заводларына җибәрелә. Бу заводларда сүсләрне орлыклардан аералар. Аннары җепселләрне озынлык буенча аералар: озыннары (20-25 ммдан артыклар) "мамык сүсе" дип атала, кыскараклары исә "линт" атамасын йөртәләр. Линтны гади мамык һәм шартлагыч матдәләр җитештерүдә кулланалар.


Луи де Фюнес.
Луи де Фюнес (, тулы исеме Луи́ Жерме́н Дави́д де Фюне́с де Галарса,; 1914 елның 31 июле, Курбевуа — 1983 елның 27 гыйнвары, Нант) — мәшһүр француз киноактеры, комик, режиссер, сценарист.
Балачакта дуслары аны «Фюфю» дип атаганнар. Француз, испан һәм инглиз телләрен яхшы белгән. Балачагында рәсемнәр ясау һәм пианинода уйнау белән шөгыльләнде.
Икенче бөтендөнья сугышы тәмамлангач, кинематограф өлкәсендә үзен сыный башлый.


Казан Хан Башлыгы.
Казан Хан Башлыгы - искиткеч бай бизәлгән, якынча 1553 елларда ясалган дип уйлыйлар. Аны шулай ук татар зәркәнчеләре урыс патшасы Явыз Иван өчен ясалган диләр.
Manamax Başlığın da Tatarlar yasağannar dilär.
Геральдикада тоткан урыны.
Хәзергесе вакытта Казан Хан Башлыгы Казан гербында һәм Русия империясенең бөек гербында куллпна.


АКШ доллары.
Америка Кушма Штатларының доллары () — АКШ акча берәмлеге, дөньяның төп резерв акча берәмлекләренең берсе. 1 доллар = 100 цент. Гадәттә $ яки USD дип билгеләнә. Акча эмиссиясен башкару АКШ федерал резерв системасы () хокукы, ул АКШта үзәк банк вазифаларын үти.
Шулай ук АКШ доллары башка илләрдә дә акча берәмлеге булып йөри (мәсәлән, Маршал утраулары, Сальвадор).
Номиналлар.
1861 елдан башлап чыгарылган банкнотлар канунлы түләү ысулы булып санала.
Шулай ук $500, $1000, $5000, $10 000, $100 000 номиналлы банкноталар бар. Ләкин алар бик сирәк кулланыла, һәм күбесе күптән чыгарылмый.


Гренландия.
Гренла́ндия (,) — Атлантик һәм Төньяк Боз океаннар тарафыннан юылучы утрау, дөньяның иң зур утравы. Дания дәүләтенә, аның Гренландия административ берәмлегенә керә. Утрау мәйданы — 2 130 800 км².
Гренландиянең көнбатышында урнашкан Нуук шәһәре — утрауның иң зур торак пункты (2009 елда халык саны — 15 105 кеше).
Утрауда диңгезле, субарктик һәм арктик климатлары хасил итә. Утрауда еш куәтле җил белән циклоннар булалар. Гыйнвар аенда уртача температура −7 °C (көньякта), −36 °C (төньякта), июль аенда 10 °C (көньякта) һәм 3 °C (төньякта).


Бискай култыгы.
Иярчен төшергән Бискай култыгының фотосурәте
Биска́й култыгы (,,) — Пиреней ярымутравыннан төньякта урнашкан Атлантик океан өлеше. Испания һәм Франция ярларын юа, Галисиядән Бретаньга кадәр сузыла.
Култык исеме Бискайя басклар провинциясеннән барлыкка килде. Испаниядә култыкны Кантабрий диңгезе ("Mar Cantábrico") дип атыйлар.
Төп портлар белән култык харитасы
Култык өчпочмак формасын хәтерләтә. Гомуми мәйданы 223 мең км², озынлыгы 400 км, уртача тирәнлеге 1715 м, иң тирән урыны — 4735 м.
Бискай култыгының коючы елгалары: Гаронна, Дордонь, Луара, Адур һәм Бидасоа.


Гарәп язуы.
Гарәп язуы (әлифбасы) — дөньяда киң таралган язуларның берсе. Беренче нәүбәттә ул — гарәп телле халыкларның милли әлифбасы. Бу тел 22 илдә (Алжир, Бәхрәйн, Берләшкән Гарәп Әмирлекләре, Иордания, Гыйрак, Кувәйт, Ливан, Ливия, Марокко, Мисыр, Оман, Сүрия, Судан, Согуд Гарәбстаны, Тунис һ.б.) рәсми дәүләт теле булып санала. Төп гарәп илләреннән тыш, гарәп әлифбасы фарсы телле Иранда, урду телле Пакьстанда, пушту һәм дари телле Әфганстанда, өлешчә Һиндстанда милли әлифба буларак кабул ителгән. Шулай ук ислам дине киң таралган илләрдә актив кулланышта йөри.
XX гасырның утызынчы елларына кадәр, латин графикасына алыштырганчы СССРдагы төрки халыкларның һәм Төркиядә милли язулары да шушы әлифбага нигезләнгән иде.


62-нче армия.
62-нче армия (62 А) – Бөек Ватан сугышы вакытында СССР Кораллы көчләренең составында оператив хәрби берләштеру (бөтен гаскәр армиясы).
1942 елның 2 сентябрендә генерал Ф.Паулюсның 6-нчы армиясе Сталинград янына килеп җитә. Аңа генераллар В.И.Чуйков (1900-1982) һәм М. С.Шумилов (1895-1975) җитәкчелегендәге 62-нче һәм 64-нче армияләр каршы тора.
Тарих.
62-нче армия – 1942 елның 10 июлендә оештырылган.


Җырлыйк әле.
Җырлыйк әле — «Яңа гасыр» телерадиокомпаниясенең тапшыруы. Тапшыруны музыкаль һәм әдәби тапшыруларның баш редакциясе әзерли.
Тапшыруның авторы һәм мөхәррире Нәҗип Бәдретдинов, алып баручылары Айдар Фәйзрахманов һәм Зәмирә Гәрәева, баш редакторы Зөлфия Әсәдуллина, режиссеры Гүзәл Вәлиәхмәтова.
Тапшыру концерт-конкурс формасында уза, катнашучылар татар халык җырларын һәм заманча җырларны башкаруда ярыша.
Тарих.
Тапшыру беренче тапкыр эфирга 2000 елның 26 ноябрендә чыкты. Аның беренче варианты музыкаль табышмак һәм ребуслардан гыйбарәт иде. Уенчыларның авторларны белмәве, репертуарлары чикле булуы тапшыру саен бер үк җырларның кабатлануына китерде. 2004 елдан бу тапшыру концерт-конкурс формасында дәвам итте.
Тапшыруның роле.
“Җырлыйк әле” җиңел карала торган күңел ачу тапшыруы, тик шулай да аның тәрбияви функциясе дә зур. Бүгенге көндә татарны, милләт итеп саклаган төп чараларның берсе – ул татар җыры. Тик татар җыры дип, тел белмәгән авторлар чыгарган рус һәм чит ил популяр музыкасын хәтерләткән мескен, зәгыйфь пародияләр түгел, ә милли үзенчәлеге булган, халкыбызга, туган җиребезгә, татарга гына хас булган тыйнаклыкка һәм саф мәхәббәткә дан җарлаган әсәрләрне генә атарга мөмкин. Ә андыйларны фәкать татар рухында тәрбияләнгән һәм милли горурлыгы булган шәхесләр генә иҗат итә ала. “Җырлыйк әле”нең башкаручылары гади хезмәт ияләре. Шуңа күрә дә тапшыруда радио-телевидение аша көн-төн әйләндергән җырлар түгел, ә фәкать халык күңеленә барып җиткән җырлар гына яңгырый. Шуңа күрә дә аның популярлыгы көннән-көн арта гына бара. Нәкъ шундый әсәрләрне пропагандалау максаты белән “Җырлыйк әле” тапшыруы сәнгать һәм музыка уку йортлары белән тыгыз элемтәдә эшли, чөнки анда укучылар татар музыкасының классик үрнәкләре булган җырларны алып киләләр.
Республикабыз районнарында яшәүче үзешчәннәр “Җырлыйк әле”не иҗади отчет итеп кабул итәләр. Аларның чыгышлары туган якларына дан җырлау һәм шул төбәктә яшәүче авторларның иҗатына нигезләнә. Ә чит төбәктә яшәүче милләтәшләребез үзенчәлекле җырлары белән генә түгел, ә безгә таныш булган җырларны яңача башкарулары белән тамашачыда кызыксыну уята.
Соңгы елларда төрле һөнәр ияләренең профессиональ бәйрәмнәрен безнең тапшыру кысаларында билгеләп үтүләре матур традициягә әйләнде. Мисал итеп Эчке эшләр министрлыгы ЮХИДИ хезмәткәрләре, нефтехимия өлкәсендә эшләүчеләр, урман хуҗалыгы, “Татэнерго” берләшмәсе, Мәгариф министрлыгы белән берлектә оештырылган тапшыруларны әйтергә мөмкин. Мондый тапшыруларны халык иҗат төркеменең гади хезмәт кешесенә ихтирамы дип кабул итә.
Бүгенге көндә “Җырлыйк әле” күпкырлы иҗади юнәлештә эшли. Бу тапшыру кысаларында халык җырчылары белән генә түгел, ә аерым авторларның иҗаты белән тирәнрәк танышырга мөмкин. Соңгы елда гына да шагыйрьләр Мансур Шиһапов, Разил Вәлиев, композиторлар Мәсгут Имашев, Т.Вәлиев, Ганс Сәйфуллин, И.Хисматуллин һәм башка авторларның әсәрләренә нигезләнгән тапшырулар халыкта зур кызыксыну уятты.
“Җырлыйк әле” ул халык иҗатының иҗади лабораториясе дип әйтергә мөмкин. Килгән башкаручыларның репертуарына, башкару осталыгына карап, теге яки бу районда житәкчелекнең сәнгаткә карата булган игътибары ни дәрәжәдә икәнен чамаларга мөмкин. Ә балалар белән оештырылган тапшырулар бу төбәктә эстетик музыкаль тәрбиянең нихәлдә икәнең ялгышсыз әйтеп бирә.


Япон теле.
Япон теле (үзатамасы 日本語, "нихонго") — японнарның теле, Япониянең фактик дәүләт теле. 140 миллионга якын кеше япон телендә ирекле аралаша, 125 млн кеше өчен исә ул туган тел (дөньяда 9 нчы урын).
Башка телләр арасында япон теленең аналогы юк, иң якын булу сәбәпле аны Алтай телләренә кертәләр.
Япон теле — идеография һәм иҗек фонографиясен берләштергән оригиналь язулы агглютинатив тел.
Таралу географиясе.
Японтеллеләрнең күпчелеге Япон архипелагында яши. Элек Япония яулаган җирләрдә дә япон теле кулланыла (Корея, Тайвань, Кытай өлеше). Төньяк һәм Көньяк Америкада япон эмигрантлары әлеге телдә аралаша. Шулай ук телне Азия һәм Океанлык мәктәпләрендә өйрәнәләр.
Аниме дип аталган жанр тәэсирендә бөтен дөньяда япон теле зур популярлык яулады һәм актив рәвештә өйрәнелә.
Диалектлар.
Япониянең географик үзенчәләкләр сәбәпле япон теленең дистәләп диалекты бар. Алар сүзлек составы, морфология, кайбер очракларда сөйләм буенча аерыла. Иң киң таралган диалектлар арасында кансай-бэн (関西弁), тохоку-бэн (東北弁) һәм канто-бэн (関東弁) кебек диалектларны атап була.
Һәр япон стандарт япон телен белә, ләкин ерак диалектлар вәкилләре бер-берсен аңламаска мөмкин.
Сылтамалар.
*


Имам Мөслим.
Имам Мөслим яки Мөслим ибнел-Хәҗҗәҗ (гарәп. أبو الحسين مسلم بن الحجاج القشيري النيشابوري‎‎), (һ. 204—261 еллар, милади 821 — 875 еллар) — мәшһүр ислам эшлеклесе, танылган хәдисләр җыентыгы - Мөслим Сәхихе (Әс-Сәхих) авторы. Тулы исеме - Әбу әл-Хөсәен Мөслим ибн әл-Хәҗҗәҗ ибн Мөслим ибн Вард әл-Кушәйри ән-Нишәбури.
Тормыш юлы.
Мөслим ибнел-Хәҗҗәҗ һ. 204 елда Нисабур (Нишапур) шәһәрендә туа. Аның әтисе хәдисләр тапшыручы (равий) була, шуңа күрә Мөслим кечкенәдән хәдисләр өйрәнә башлый. Хиҗаз, Сүрия һәм Мисырда белем ала. Аннары Бәгъдадта хәдисләрне өйрәнүне дәвам итә. Аның укытучылары арасында Бухари, Габдулла ибн Мәсләмә әл-Канәби, Хармала ибн Яхъя Сахиб Шафигый, Әхмәд ибн Йоныс кебек мөхәддисләр була. Мөслим ибн Хәҗҗәҗ шулай ук равий да була. Аңардан Әбү Авана Йакуб ибн Исхак әл-Асфараини, Тирмизи, Әхмәд бин Хәнбәл хәдис белемен алалар.
Имам Мөслим һ. 261 елның 2 раҗәбендә туган шәһәрендә вафат була.
Хезмәтләре.
Мөслимнең язган күп хезмәтләре арасында иң мәшһүре булып «әс-Сәхих» хәдисләр җыентыгы тора. Әлеге җыентык имам Бухари җыентыгы белән берлектә исламның иң абруйлы китапларыннан санала (әлеге ике җыентыкны «Сәхихәйн», ягъни "Ике сәхих" дип атыйлар). Әс-Сәхих Кутубус-Ситтага керә.
Мөслим Сәхихендә 300 000 хәдис арасыннан үзенең ысулы нигезендә сайлаган 3033 кабатланмаучы хәдисне җыя. Кабатланучы хәдисләр белән бергә җыентыкта 7275 хәдис. Хәдисләр җыентыкта билгеле бер темалар буенча бүленгәннәр: барлыгы 52 бүлек. Имам хәдисләрнең иснәденә һәм аларның сүзгә-сүз тапшырылуына зур игътибар биргән.


Кыпчаклар.
Якынча 1200 елларда кыпчаклар яшәгән җирләр
Кыпчаклар - Дунайдан Иртешкә кадәр җәелгән һәм борынгы гарәп һәм фарсы чыганакларында Дәшт-и Кыпчак дип аталучы җирләрдә яшәгән төрки халыкның атамасы. Көнбатыш тармагы команнар дип аталган.
Телләре һәм мәдәниятләре.
Кыпчакларның теле төрки була. Иң мөһим истәлек буларак XIII гасыр ахырында төзелгән һәм Codex Cumanicus дип аталучы кыпчак-латин теле сүзлеге санала.
Кыпчаклар бары тик күчмә халык булмаганнар, шулай ук шәһәрләрдә яшәгәннәр. Кыпчак шәһәрләре: Саксин, Таматархан, Барчынлыкәнт, Шарухан һ.б.
Бүгенге көн.
Бүгенге көндә төрки телләрнең төньяк-көнбатыш тармагы кыпчак төркеме дип атала. Кыпчак төркеменә татар-башкорт, казакъ, каракалпак, ногай, комык, карачай-балкар, кырым телләре һ.б. керә.


Казый.
Казый - гарәп телендә хәл кылучы, карар чыгарганда соңгы сүзне әйтүче мәгънәсендә.
Шәригать буенча каза (җәза) бирүче. Казый – халык судьясы. Алар билгеле бер җирлектә шаригать кануннары буенча төрле низагларны хәл иткәннәр.


Енисей телләре.
XVII гасырда (сызыклы өлкә) һәм XX гасыр ахырында (тоташ буялган өлкә) енисей телләренең таралышы.
Енисей телләре — берничә гасыр элек үзәк Себердә Енисей елгасы буенда таралган булган, бүгенге көндә үлеп бетә язган телләр гаиләсе.
Билгеле енисей халыклары - ариннар, ассаннар, кетлар, коттлар, пумпоколлар һәм юглар.


Мәкаль.
Мәкаль - сөйләшкәндә сүзгә ямь һәм куәт бирү өчен, көнкүрештә күп сыналган дәлил яки шигъри бер мисал урынында әйтеп йөртелә торган, кыска, ләкин гомуми бер, тирән мәгънәне эченә алган төгәл җөмләле халык хикмәте әсәре.
Мәкаль кыска һәм тирән мәгънәле булганга, аны халык хикмәте дип атау барлык халык фольклорында бик таралган, Моннан ике мең ярым ел элек Аристотельнең мәкальләрне үзеннән күп мең еллар борынгы философларның әсәрләреннән калма өзекләр булып, шулар грекларга килеп җиткәннәр, мәкальләр булмаса, борынгы халык хикмәтләре безгә килеп җитмәгән булыр иде, бу фәлсәфә-хикмәт әсәрләре борынгы халыклар белән бергә югалган булыр иде дип әйткән сүзләрендә дә мәкальләргә карата иң борынгы халык хикмәте дигән караш ята...
Мәкаль нигездә сүзгә дәлил, тормышта кагыйдә, киңәш һәм шул ук вакыт телдә тапкыр әйтелгән гүзәл бер мисал булып тора.
«Мәкаль» сүзе безгә гарәпчәдән кергән. Аның мәгънәсе - тиешле урынында әйтелгән сүз.
Төрки халыкларның кайберләре аны борынгылар сүзе, кайберләре — аталар сүзе, картлар сүзе дип атыйлар, чувашларда ваттисем калани — картлардан калган сүз дип йөртәләр.


Табышмак.
Табышмак — күмәк эчендә берең әйткәннең мәгънәсен икенче кешедән чишелешен таптыру өчен генә башкарыла торган фольклор.


Долган теле.
Долган теле — долганнарның теле. Төрки телләргә керә. якут теленең бер сөйләме буларак санала. Эвенклар теле тәэсире астында үзгәрешкә дучар булган. Красноярск краеның Таймыр районының көньягында һәм көньяк-көнчыгышында таралган. Шулай ук Якутиянең Анабар олысында сөйләшүчкләр бар. Тулаем сөйләшүчеләр саны якынча 5 мең кеше.


Джордж Уокер Буш.
Джордж Уокер Буш () — АКШ сәясәтчесе, республикан фиркасе әгъзасы, АКШның 43 нче президенты. Шулай ук 1995—2000 елларда Техас штаты губернаторы.
Ул Коннектикут штатының Нью-Хэйвен шәһәрендә 1946 елның 6 июлендә туган. АКШның 41-нче президентның Джордж Герберт Уокер Бушның улы. Шулай ук "Джордж Буш кече" исеме белән танылган.


Европеоид расасы.
Европеоид расасы (шулай ук кавказ, кавказоид, Ауразия расасы) – Бөек географик ачышларына кадәр Аурупада, Көньяк-көнбатыш Азиядә, Төньяк Африкада һәм Төньяк Һиндстанда, ә аннан соң бөтен континентларда таралган раса.


Иван Бунин.
Иван Алексей улы Бунин (рус. "Иван Алексеевич Бунин", 1870 елның 10 (22) октябре, Воронеж  — 1953 елның 8 ноябре) — рус шагыйре, язучысы, академик (1909), Нобель бүләге лауреаты.


РСФСР.
Русия Совет Федератив Социалистик Республикасы (рус. "Российская Советская Федеративная Социалистическая Республика") — дөньяның беренче социалистик дәүләте.


Колизей.
Колизей () — Рим шәhәрендә урнашкан мәшһүр тарихи бина. Ул борынгырим амфитеатрларының иң зурысы. Элек "Флавийлар амфитеатры" дип аталган иде. Бина 8 ел төзелгән иде.


Дөнья җәмгыяте.
Дөнья жәмгыяте — дөньяның барлык кешеләр җәмгыяте. Аңа дөньяның бөтен дәүләтләр, континтентлар кешеләре керә.
Соңгы вакытларда ул фән җәмгыятьләрендә глобаль җәмгыять дип аталга башлады. Глобаль җәмгыяте үзе дәүләт локаль җәмгыятьләренә бүленә.
Инглиз телендә глобаль җәмгыяте "global society" дип әйтелә.
Тарих.
Моңа охшаган фикерләр борыңгы җәмгыятьләрдә дә булган. Мәсәлән, грек фәлсәфәчесе Диоген космополит терминын файдаланган. Ул «дөнья ватандашы»н аңлаткан иде. Христианлык динендә кеше туулары, христиан кешелеге төшенчеләре булган.
Ислам динендә дә охшаш фикерләр бар - дөнья кешеләр җәмгыяте фикере hәм дөнья мөселманнар жәмгыяте фикере. Мөхәммәт пәйгамбәр hәм Гайсә беренче глобалистлардан берсе иделәр. Бүген дөньядә күп атеистик глобалистлар бар.


Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесе 2010.
Сигезенче Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесе 2010 елда Минскта (Белорусиядә) үткәрелде. Үткәрелү вакыты - 2010 елның 20 ноябре
Бәйге барышы.
Бәйгене былтыргы елларда җиңгән Ксения Ситник һәм Алексей Жигалкович ачканнар. Соңыннан сәхнәгә Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесенең барлык җиңүчеләре чыгып, бер "Попурри-микс" җырлаганнар.
Тавыш бирү вакытында Евгений Олейникның "Йолдызлык" җыры җырланган.


Веб-бит.
Веб-бит () — интернетның веб-браузер ярдәмендә керә торган документы.
Веб-битләр HTML яки XHTML сызымында ясала һәм икенче биткә күчер өчен гиперсылтама


Кыйсса.
Кыйсса (гарәпчәдән — хикәя, тарихи вакыйга, риваять) — мөселман Шәрык халыклары фольклоры һәм әдәбиятындагы дастанга якын булган эпик, кайвакыт лироэпик жанр. Гарәп, фарсы һәм төрки телләрдә «кыйсса» атамасы белән хикайәт, повесть, әкият, риваять һ.б. жанрларны атыйлар.
Кыйссада, гадәттә, нинди дә булса гадәттән тыш, кызыклы, мавыктыргыч, драматик, гыйбрәтле вакыйгалар, хәлләр хикәяләнә, бәян ителә. Сюжет үстерелеше кайвакыт лирик кичерешлэр, төрле уйланулар белән кушып бирелә. Кыйссада конфликт кискенлеге кайвакытта трагик характерда булуы белән аерылып тора.
Татар әдәбиятында кыйсса жанрындагы әсәрләр XIII гасырдан ук билгеле — Кол Галинең «Кыйссаи Йосыф» әсәре.


Эйфель манарасы.
Э́йфель манарасы () — Парижның иң танылган архитектур истәлекле бинасы, бөтендөньяда Франция симоволы буларак танылган манара. Аны конструктор Густав Эйфель проекты буенча төзегәннәр. Үзе Эйфель аны 300 метрлы манара дип атаган иде.
Манара тарихында аны барлыгы 236 445 812 кеше зыярат итте. Ягъни Эйфель манарасы дөньяның иң популяр туристик объекты.
Манараны төзү процессы 1887 елның 28 гыйнварыннан 1889 елның 31 мартына кадәр дәвам иткән.


Луара Айрапетян.
Луара Айрапетян (әрм. "Լուարա Հայրապետյան"; ингл. "Luara Hayrapetyan") — җырчы.
Биография.
1997 елның 29 сентябрендә Әстерханда туган.
Луара дүрт яшеннән вокал белән шөгыльләнә. Кече яшенә карамастан, ул берничә тапкыр халыкара һәм Бөтенрусия бәйгеләрендә җиңүгә ирешә.
2003 елда Волгоградта узган "Салават күпере" халыкара фестивалендә "Кечкенә..." номинациясендә Гран-при яулый. 2006 елда Туапсе шәһәрендә узган Бөтенрусия җыр бәйгесендә шулай ук Гран-прига лаек була.


Билл Клинтон.
Би́лл Кли́нтон (; тулы исеме Уи́льям Дже́фферсон Кли́нтон,; 1946 елның 19 августында, Хоуп ("Hope"), Арканзас штатында туган) — АКШ сәясәтчесе, Демократик фиркадан АКШның 42 нче президенты (1993—2001). Шулай ук ике тапкыр Арканзас штаты губернаторы булып сайланган иде. «Time» журналының «Ел кешесе».
Уильям Джефферсон Блайт III 1946 елның 19 августында АКШның Арканзас штаты Хоуп шәһәрендә туа. Балачагында тәрбия белән күбесенчә дәү әтисе һәм дәү әнисе — Элдридж һәм Эдит Кэссиди шөгыльләнде. 15 яшендә Билл отчим фамилиясен ала. Мәктәпне тәмамлагач, Билл Вашингтонның Джорджтаун университетында, Оксфордның Университет көллиятендә, Йель университетында укый. Гаиләсендә күп акча булмау сәбәпле, Билл укыганда өч эштә эшли, югары стипендияне ала. Йель университетында ул Һиллари Родэм белән таныша, 1975 елның 11 октябрендә аңа өйләнә.
1978 елда Арканзас штатының губернаторын сайлауларда җиңү яулый. 11 ел эчендә ул штатның дәрәҗәсен күтәрә, популяр булып китә. 1991 елның 3 октябрендә үзен президент намзәтенә тәкъдим итә, сайлауларда җиңү яулый. Аның инаугурациясе 1993 елның 20 гыйнварында була.


Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесе 2004.
Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесе 2004 — Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесенең икенчесе. Ул 2004 елда Лиллехаммерда узган.


Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесе 2006.
Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесе 2006 — Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесенең дүртенчесе. 2006 елның 2 декабрендә Бухарестта узган.
Бәйгедә Русиядән булган Толмачевлар бертуганнар җиңү яулаганнар.


Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Португалия.
Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Португалия ике тапкыр катнашты. Иң яхшы нәтиҗә - 2006 елда, иң начары - 2007 елда булды. 2008 елдан бәйгедә катнашмый.


Джон Кеннеди.
Джон Фицдже́ральд «Джек» Ке́ннеди (, шулай ук JFK; 1917 елның 29 мае — 1963 елның 22 ноябре) — АКШ сәясәтчесе, АКШның 35 нче президенты (1961 — 1963. Кеннеди — АКШның беренче католик президенты, XX гасырда туган беренче президент. Кеннединың икеелык президентлыгы вакытында Кариб кризисы, негрларның хокуклары киңәю, Аполлон космик программа башлану кебек вакыйгалар була.
Гарвард университетында укый. Икенче бөтендөнья сугышында катнаша, бөтен гомеренә җәрәһәт ала.
1947 елдан 1953 елга кадәр — АКШ конгрессы әгъзасы. Аннары Сенатка уза. 1960 елның ноябреннән — АКШның 35 нче президенты. Ике ел эчендә күп кенә җитди адымнар ясый, реформалар үткәрә.
1963 елның 22 ноябрендә Даллас шәһәрендә билгесез кеше тарафыннан ату нәтиҗәсендә вафат була. Полиция җинаятьче дип уйлаган Ли Харви Освальд шулай ук үтерелә. Аның үлеме турында һаман ачыклык юк.


«Тылсымлы микрофон» дуэты.
«Тылсымлы микрофон» дуэты - 2010 нчы елда Рәсәйдән Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә катнашкан дуэт. Ул Александ Лазиннан һәм Елизавета Дроздтан тора.


Елизавета Дрозд.
Елизавета Дрозд (1999 елның 18 сентябре, Красноярск, Красноярск өлкәсе, Рәсәй) — Балалар өчен Евровидение 2010 җыр бәйгесендә Рәсәйдән җырчы.
Биографиясе.
Унтугызынчы лицейның 4 "А" сыйныфын яхшы бетерде. Шулай ук 15 нче балалар сәнгать мәктәбендә 3 нче сыйныфны яхшы бетерде.


Джордж Герберт Уокер Буш.
Джордж Ге́рберт Уо́кер Буш () (1924 елның 12 июнендә, Милтон, Массачусетс, АКШта туган) — АКШ сәясәтчесе, АКШның 41 нче президенты (1989—1993), Рональд Рейган президентлыгы вакытында вице-президент (1981—1989), сенатор, дипломат, CIA мөдире.


Лесото.
Лесо́то (, сесото "Lesotho"), рәсми исеме Лесо́то Корольлеге (, сесото "Muso oa Lesotho") — Африканың көньягында урнашкан дәүләт-анклав, бөтен территориясе Көньяк Африка Җөмһүрияте тарафыннан уратылган. Башкаласы — Масеру шәһәре.


Тугра.
Тугра - шәхси билге. Тугралар төрек солтаннарыннан тарала башлый. Алар аны купшы композиция итеп ясаганнар. Бу ул вакытта ук гади генә тамга булмый, анда Коръән аятьләре, төрле гыйбарәләр дә языла. Ул бөтен кешедә түгел, ә аеруча бай, зур шәхесләрдә генә булган. Татарлар туграны мөһерләрдә XIX гасырда гына куллана башлый. Шиһабетдин Мәрҗәнинең үз туграсы була, Каюм Насыйриның да тугра стилендә ясалган металл мөһере бар музейда.


Азәрбайҗан.
Азәрбайҗан яисә Әзербайҗан, рәсми исеме Азәрбайҗан Республикасы (аз. "Azərbaycan Respublikası") – Кавказ арты регионының көнчыгыш өлешендә, Каспий диңгезенең көнбатыш ярында урнашкан дәүләт.
Төньякта Россия (Дагъстан) һәм Грузия (Квемо-Картли һәм Кахети) белән, көнбатышта Әрмәнстан һәм көнькта Иран белән чиктәш. Азәрбайҗанның эксклавы булган Нахчыван Автоном Республикасы төньякта Әрмәнстан, көньякта Иран һәм көнбатышта Төркия белән чиктәш.
Азәрбайҗан территориясенең бер өлеше танылмаган Таулы Карабах Җөмһүрияте, бер өлеше (Кәрки, Бархударлы, Югары Әскипара) Әрмәнстан контроле астында. Үз чиратында Азәрбайҗан Әрмәнстан территориясендәге Арцвашен эксклавын контроль астында тота.


Kulish.
Kuliş - İrkutsk ölkäseneñ Çunsk rayonında urnaşqan tatar awılı. Bu awıl 1912 yılda nigez salınğan, Kuliş isemle uçastok urınında. Awıl Stolıpin agrar reforması barğanda nigez salına. Küçep kilüçe tatarlar Ufa guberniäsennän bulalar. Kuliş awılı Veselovski awıl cirlegenä kerä. Qırında 3 kilometr çaqrımnan Tareia isemle tatar awılı bar.


Alkino.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 179 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 619 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 94%;


Idrisovo (selsovet Alkino).
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 185 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 618 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 99%;


Novye Karatavly (selsovet Alkino).
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 186 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 614 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 99%;


Yulaevo.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 176 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 618 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 99%;


Yunusovo (selsovet Alkino).
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 178 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 620 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 99%;


Arkaulovo (Salavat rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 177 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 606 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 78%;


Beshevliarovo.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 178 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 605 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 95%;


Kuseliarovo.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 173 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 609 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 98%;


Makhmutovo (selsovet Arkaulovo).
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 173 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 608 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 93%;


Yaubuliakovo.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 179 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 605 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 91%;


Ishimbaevo (Salavat rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 172 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 625 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 97%;


Mindishevo.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 169 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 626 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 98%;


Radio (Salavat rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 175 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 623 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 97%;


Yakhia (Salavat rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 178 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 622 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 97%;


Mursalimkino.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 218 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 612 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."


Novo Siuriukaevo.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 223 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 612 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 98%;


Bash-Ilchikeevo.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 213 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 612 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 96%;


Karagulovo.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 213 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 613 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 98%;


Russkoe Ilchikeevo.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 212 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 611 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 69%; bashkort - 29%;


Lagerevo.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 215 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 604 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 97%;


Chebarkul (Salavat rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 211 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 607 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 94%;


Shariakovo.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 218 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 605 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 96%;


Yazgi-Yurt.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 208 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 603 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 91%;


Urmanchino.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 220 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 610 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 96%;


Tatarsky Maloyaz.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 188 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 611 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 62%; bashkort - 33%;


Bychkovka.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 189 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 608 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 92%;


Gusevka (Salavat rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 185 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 609 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 96%;


Novo Mikhailovka.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 183 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 614 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 28%; tatar - 36%; bashkort - 29%;


Pokrovka (Salavat rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 186 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 610 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 99%;


Cherepanovo (Salavat rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 186 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 610 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 81%;


Mechetlino.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 186 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 600 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 97%;


Akhunovo (selsovet Mechetlino).
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 185 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 604 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 99%;


Kusepeevo.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 179 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 606 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 100%;


Metchegarovo.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 201 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 583 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 77%;


Elanysh (selsovet Metchegarovo).
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 201 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 588 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 91%;


Sargamysh.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 191 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 593 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 31%; bashkort - 40%;


Sharipovo.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 200 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 579 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 88%;


Nasibash.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 203 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 609 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 72%; bashkort - 26%;


Pervomaysky (Salavat rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 233 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 610 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."


Maloyaz.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 188 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 612 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 60%;


Kalmaklarovo.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 193 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 611 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 81%;


Kyzyrbak.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 165 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 621 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 27%; bashkort - 60%;


Taimeevo.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 175 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 603 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 76%;


Idelbaevo 1.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 170 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 611 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 100%;


Idelbaevo 2.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 170 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 611 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 100%;


Urmantau.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 165 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 613 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 31%; bashkort - 45%;


Tashaulovo.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 166 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 611 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 97%;


Ust Atavka.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 165 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 613 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 51%; bashkort - 35%;


Termenevo.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 226 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 611 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 98%;


Svoboda (Salavat rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 224 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 611 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 97%;


Ayskaya.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 213 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 591 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 70%;


Elgildino.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 207 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 598 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 86%;


Turnaly.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 201 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 596 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 11%; bashkort - 62%; tatar - 27%;


Yangantau (Salavat rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 193 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 597 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 63%;


Iltaevo.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 189 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 605 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 91%;


Komsomol (Salavat rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 189 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 605 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 77%;


Musatovo.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 194 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 605 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 97%;


Urdaly.
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 195 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 605 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 44%; bashkort - 49%;


Chulpan (Salavat rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ural Tau site. Ufa dan 187 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Salavat municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -16 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 605 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 36%; bashkort - 51%;


Кече Барханчак.
Кече Барханчак () - Ставрополь краеның Ипатово районында урнашкан татар авылы. Бу авылны Екатерина Икенче указы буенча Вятка һәм Казан губерниясыннан килгән ясак һәм служив татарлары нигез салган. 2008 елда 1230 кеше яши. Кече Барханчак Кече Барханчак авыл советының (Мало-Барханчакский сельсовет) үзәге (барлыгы дүрт авыл).


Югары Барханчак.
Югары Барханчак () — Ставрополь краеның Ипатово районында урнашкан авыл. 1863 елда төрекмән халкы авылны нигезләнгән. 2002 елгы халык санын алу нәтиҗәләре буенча 500 кеше яши. Кече Барханчак авыл советына (Мало-Барханчакский сельсовет) керә.


Эл Серрито.
Эл Серрито (ингл. "El Cerrito") — Колумбиянең Валье-дель-Каука вилаятендә урнашкан муниципалитет-шәһәр. Ул вилаятнең 42 муниципалитетларының берсе.
Муниципалитет һәм шәһәр исеме чыгышы белән испан теленнән. Татар телендә мәгънәсе — «"кече тау"».
1797 елда әлеге вилаять территориясендә урнашкан авылга нигез салына.


Лезгиннар.
Лезгиннар (үз аталышы: "лезги", күплек санда "лезгияр") — Кавказның җирле халыкларының берсе, борынгыдан бирле бүгенге Дагстан һәм Азәрбайҗан территорияләрендә яшиләр.
Саннары якынча 700 мең кеше. Тугандаш табасаран, агул, рутул, цахур һ.б. телләр белән беррәттән лезгин телләре төркеменә керүче лезгин телендә сөйләшәләр.
Кавказ этник картасында лезгиннарның яшәү җирләре
Тарихи ватаннарыннан тыш шулай ук Казакъстанда (20 мең), Кыргызстанда (14 мең), Төркиядә (25 мең) яшиләр.


Лаклар.
Лаклар (үз аталышы "лак") — Дагстанның җирле халыкларының берсе. Лакларның Дагстанның Лак һәм Кули районнарында тыгыз булып яшиләр. Лакларның башкаласы - Кумук авылы.
Тарих.
Лакларның иң борынгы дәүләте булып Гумик кенәзлеге санала. Бу дәүләт турындагы беренче истәлекләр б.э. VI гасырына карый. Урта гасырларда эре сәүдә үзәге булып тора.
Телләре.
Төньяк-көнчыгыш Кавказ телләре төркеменә керүче лак телендә сөйләшәләр. Язуда 1928 елга кадәр гарәп әлифбасын, 1928 - 1938 елларда латин, аннары кирилл әлифбасын кулланалар.
Лак авыллары.
Дагстанның Лак районы: Кумук, Гуйми, Гущи, Чукна, Куба, Кукни, Чара, Ккуркли, Кума, Кунды, Палисма, Камахал, Ницовкра, Караша, Унчукатль, Хуна, Лахир, Хури, Хуты, Читтур, Кубра, Ури, Шовкра, Щара, Хурхи, Хурукра, Кулушац, Чуртах, Хулисма, Бурши, Шахува, Шуни, Мукар.
Дагстанның Кули районы: Кани, Вихли, Кули, Хайхи, Цыйши, Вачи, Кая, Сумбатль, Цушар, Цовкра-2, Хосрех, Цовкра-1.
Дагстанның Яңа Лак районы: Тухчар, Гамиях, Новочуртах, Дучи, Новокули, Новолакское, Чапаево.
Дагстанның башка районнары: Балхар, Уллучара, Кули, Цуликана, Аракул, Шадни, Шалиб, Советское.


Шәриф Хаҗитархани.
Шәриф Хаҗитархани, Шәрифи — Казан ханлыгында иҗат иткән татар шагыйре.
Шагыйрь безгә, иң беренче чиратта, «Зафәрнамәи вилаяти Казан» («"Казан мәмләкәтенең җиңүе"», «"Казан вилаятенең җиңү язмасы"») әсәре аша мәгълүм. 1550 елда иҗат ителгән бу әсәрнең ахырында автор үзен «Шәриф Хаҗитархани» дип атый. Димәк, ул билгеле бер дәрәҗәдә Хаҗитархан (Әстерхан) шәһәре белән дә бәйләнешле: әдип яисә анда туган, яисә шул калада яшәп алган. Кайбер галимнәр бу затның Мөхәммәдшәриф (Мөхәммәд Шәриф) исемле булуын да искәртәләр. Галим Марсель Әхмәтҗанов фикеренчә, Колшәриф белән «Зафәрнамәи вилаяти Казан» авторы — икесе бер үк зат.
Шәрифи әсәренең нигезенә Мәскәү патшасы Иван IVнең 1550 елның февралендә Казанга ясаган һөҗүменә мөнәсәбәтле вакыйга-хәлләр салынган. Казанлылар дошман яуларына каршы искиткеч ныклык күрсәтеп көрәшәләр. Шуның нәтиҗәсендә шәһәр ике атнага сузылган камалыштан котыла, һәм Иван IV, чигенеп, Мәскәүгә кайтып китәргә мәҗбүр була.
Әсәрдә Сафагәрәй, Бибарс (Бәйбарс), Мамай, Нургали, Килдебәк һәм башка тарихи затлар телгә алына. Казан мәмләкәте белән рус гаскәрләре арасындагы каты сугыш шактый җентекле тасвирлана, мәскәүлеләр тарафыннан туплар кулланылуы, аларның кешеләргә ничек тәэсир итүе сурәтләнә.
Галимнәр күрсәтүенчә, «Зафәрнамәи вилаяти Казан»ның бер нөсхәсе XVI йөзнең урталарында төрек солтаны Сөләйман Канунига җибәрелә. Хәзер ул Төркиядә саклана.


Габди.
Габди — XVII һәм XVIII гасыр әдәбиятларын тоташтыручы, Мәүла Колыйдан алган шигъри эстафетаны үзеннән соң килгән әдипләргә, иң беренче чиратта, Габдессәламгә, Утыз Имәнигә җиткерүче шагыйрь.
«Габди» — әдипнең тәхәллүсе. Аерым шигырьләрендә ул үзен «Мескен Габди» дип атый.
Шагыйрьнең тормыш юлы хакында мәгълүматлар бөтенләй юк диярлек. Шуңа күрә без аның кемлеге хакында әсәрләренә таянып кына фикер йөртәбез. Бер шигырендән аңлаганча, авторга 30 яшь тулган була. Шуңа карап аның туган елы 1679 ел дип билгеләнә. Ә үлгән елы билгеле түгел.
Әсәрләреннән Габдинең Казан белән бәйләнешле булуы аңлашыла: «Шәһрең булгай һәм Казан», «Шәһре — Казан, теле — төрки» һ. б.
Шагыйрь — үз чорының укымышлы, билгеле кешесе.
Габдинең безгә билгеле иҗат мирасы зур түгел: 60 тан артык кыска-кыска лирик шигырьләр. Жанр ягыннан алар төрле: хикмәт, робагый, мәдхия, мөнәҗәт һ. б. Бу шигырьләр «Тәгърифнамә» исеме астында бирелгәннәр.
Габди дә, нәкъ Мәүла Колый кебек, үзенең уй-кичерешләрен Ислам дине белән тыгыз бәйләнештә белдерә. Чор күренешләрен, кешеләрнең холык-фигыльләрен, эш-гамәлләрен дә ул нәкъ әнә шул тәгълиматка, дини әхлакка таянып бәяли.
Шагыйрь яшәгән чор — татар тормышының иң авыр, иң катлаулы еллары. Габди дә кыенлыкны күрә, җәбер-золымда яшәгән халыкка кызгану, теләктәшлек тойгысын белдерә, әмма сабыр итәргә, түзәргә чакыра. Шагыйрь өчен кешеләрнең үзара тату булып, килешеп яшәве мөһим.
Габди, үз элгәрләре Мөхәммәдьяр, Мәүла Колый традицияләрен дәвам итеп, кешеләрдә булырга тиешле матур әхлакый сыйфатларны, күркәм эш-гамәлләрне тасвирлауга зур урын бирә. Кешене бизи торган сыйфатларның иң изгесе — «сәхилек», ягъни юмартлык, ди ул.
Шагыйрь тәкәбберлек, масаю, хәрам мал җыю, кешене рәнҗетү, саранлык кебек күренешләрне кискен тәнкыйтьләп, аларга тыйнаклык, әдәплелек, юмартлык кебек матур сыйфатларны каршы куя.


Nizhny Allaguvat.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 178 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 569 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 98%;


Verkhny Allaguvat.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 180 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 569 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 96%;


Karayar (selsovet Allaguvat).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 173 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 566 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 90%;


Mustafino (selsovet Allaguvat).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 174 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 571 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 97%;


Oktyabrevka.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 172 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 566 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 90%;


Aydarali.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 178 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 547 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 93%;


Artyukhovka (Sterlibash rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 176 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 544 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 82%;


Ivanovka (Sterlibash rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 173 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 539 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 100%;


Rodionovka (Bashkortostan).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 173 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 536 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 86%;


Bakeevo (selsovet Bakeevo).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 167 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 533 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 88%;


Borisovka (Sterlibash rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 170 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 549 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 74%;


Niznie Karamaly (selsovet Bakeevo).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 164 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 556 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 72%;


Novo Nikolaevka (Sterlibash rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 168 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 545 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 88%;


Buzat.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 205 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 571 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 94%;


Galey Buzat.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 206 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 569 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 93%;


Karamaly-Buzat.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 209 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 571 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 100%;


Maly Buzat.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 199 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 569 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 94%;


Staro Lyubino.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 205 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 569 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 76%;


Uchugan-Asanovo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 205 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 571 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 97%;


Kabakush.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 178 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 553 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 98%;


Novy Mir (Sterlibash rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 176 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 549 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 72%;


Raevka (Sterlibash rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 178 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 559 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 90%;


Karagush.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 177 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 542 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 90%;


Bakhcha (Sterlibash rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 177 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 543 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 93%;


Kuganakbash.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 145 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 540 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 90%;


Novo Ivanovka (Sterlibash rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 150 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 523 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 73%; tatar - 27%;


Yumaguzino (selsovet Kuganakbash).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 150 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 516 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 78%;


Kundryak (selsovet Kundryak).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 175 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 562 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 27%; bashkort - 57%;


Sergeevka (Sterlibash rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 169 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 553 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 84%;


Tabulda.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 174 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 559 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 97%;


Elimbetovo (selsovet Saraysino).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 160 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 577 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 97%;


Bulyak (selsovet Saraysino).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 164 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 571 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 100%;


Verkne Shakarovo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 172 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 566 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 98%;


Nizhne Shakarovo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 169 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 568 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 97%;


Saraysino.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 163 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 572 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 98%;


Umetbaevo (selsovet Saraysino).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 158 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 580 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 97%;


Stary Kalkash.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 154 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 525 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 97%;


Baimovo (Sterlibash rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 148 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 564 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 92%;


Dmitrievka (Sterlibash rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 155 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 548 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 76%;


Korneevka (Sterlibash rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 153 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 556 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 54%;


Lugavushka.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 151 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 559 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 42%;


Novy Kalkash.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 152 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 547 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 95%;


Pokrovka (Sterlibash rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 152 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 546 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 78%;


Chegodaevka.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 153 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 557 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 54%;


Sterlibashevo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 160 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 462 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 71%;


Bulazh.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 171 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 519 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 52%; украинцы - 27%;


Ibrakaevo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 156 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 511 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 99%;


Kordon Lesnoy.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 167 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 503 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 29%; bashkort - 53%;


Maksyutovo (Sterlibash rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 159 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 492 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 86%;


Mukhametdaminovo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 167 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 499 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 85%;


Pervomaysky (Sterlibash rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 156 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 543 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 33%; bashkort - 44%;


Gumbazy.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 167 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 499 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 90%;


Murtaza (Sterlibash rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 156 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 477 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 88%;


Nikolskoe (Sterlibash rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 157 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 475 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 55%;


Tyaterbash.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 159 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 479 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: chuvash - 91%;


Tyater-Araslanovo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 186 kilometer avlag zere zur tatar telle avil. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia. Tatarcha heitu: Tater-Arslan ("Tater" - hidronim, "Arslan" - antroponim). Eilig Orenburg cancelaria da tatar telmatch Arslan Bikmetov bar ide. Archiv document buyencha Tater-Arslan eer teelen eiase. Telmatch careera dan son Seit besita da torgan ide (Kargaly, Orenburg site). Bar eialigen 1755 yel da 3 ulyna teelde: Usman ga - 15 bonda crestian; 3 eashle Habibulla ga - 5 bonda crestian, Kargaly eurtyn 2 tegermen belan; 6 eashle Saifulla ga - 5 bonda crestian, Tater siten dagy genagat zur hutar 2 tegermen, curmysh hem teereglig belan. 1816 yel da utgan 6the revisia ga Arslan eialige Tater-Arslanovo heitlig avil statusyn errishte (4 huzhalygyn da 31 guma bar ide). Tater-Arslan Russia ga 2 professor birde.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 557 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 86%;


Khalikeevo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 170 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 515 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 82%;


Akchishma.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 177 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 536 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 93%;


Amirovo (selsovet Khalikeevo).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 175 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 531 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 88%;


Sary-Elga.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 171 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 522 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 91%;


Yangurcha.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 154 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 524 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 73%;


Verkhny Gulyum.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 158 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 530 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 88%;


Karanaevo (selsovet Yangurcha).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 148 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 534 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 87%;


Turmaevo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 157 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 497 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 82%;


Bankovka.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 154 kilometer avlag eston telle avil. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia. 1895 yel da Sterle sitena Latvia dagy Vaumer dan eston telle fermer Valdemar Lainasar (Vladimir Lainasar) kelde. 5 yel dan son (1900) ul avil ga nieth saldy. Ale avil da 9 huzhalyg 29 guma belan (2009).
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 505 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: rus - 31%; eston - 35%;


Yasherganovo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 191 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 564 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 96%;


Aytugan (selsovet Yasherganovo).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 196 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 565 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 29%; bashkort - 70%;


Kyzyl Yar (Sterlibash rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 196 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 568 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 86%;


Nizhne Ibraevo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 195 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlibash municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 565 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2009 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 96%;


Осетия.
Төньяк һәм Көньяк Осетия картасы
Осе́тия (, яки "Ир") — Кавказ тауларының төп сыртының ике ягында да урнашкан нигездә осетиннар яшәгән үзәк Кавказдагы өлкә. Бүгенге көндә бу өлкәнең Кавказ сыртыннан көньяктарак ятучы өлеше өлешчә танылган Көньяк Осетия Республикасы буларак, төньякта ятучы өлеше исә Россиягә керүче Төньяк Осетия — Алания буларак билгеле.
Гомум мәйданы якынча 11 900 км2 тәшкил итә.


Бибинур.
«Бибинур» (Татарстан, 2010 ел) — татар һәм рус телләрендәге нәфис фильм. Аяз Гыйләҗевнең «Җомга көн кич белән» әсәренә нигезләнеп төшерелгән.


Буркина Фасо.
Буркина́ Фасо́ (; 1984 елның августына кадәр — Югары Вольта) — Көнбатыш Африкада урнашкан дәүләт. Төньякта Мали, көнчыгышта Нигер, көньяк-көнчыгышта Бенин, көньякта Того һәм Гана, көньяк-көнбатышта Кот-д'Ивуар белән чиктәш. Диңгезгә чыгышы юк.
Ил исеме «намуслы кешеләр ватаны» дип тәрҗемә ителә. Башка тәрҗемә версиясе — «лаеклы кешеләр иле».
Дәүләт мәйданы — 274,2 мең км², халык саны — 15,75 млн кеше (2009). Башкаласы — Уагадугу шәһәре.
Административ-территориаль бүленеш.
Буркина Фасо 13 өлкәгә, 45 провинциягә, 301 департаментка бүленә.


Томас Эдисон.
То́мас А́лва Э́дисон (; 1847 елның 11 феврале, Майлан, Огайо — 1931 елның 18 октябре, Вест Оранж, Нью-Джерси) — дөньякүләм танылган уйлап табучы, эшмәкәр. АКШта ул 1893 патент алган, бөтен башка илләр буенча якынча 3 мең патент. Эдисон телеграфны, телефонны, киноҗиһазларны камилләштергән, электроникага һәм күп кенә электро-җиһазларны уйлап чыгарган, фонографны ясаган. Шулай ук ул телефон сөйләшүе башында «алло» сүзен кулланырга тәкъдим иткән.
1928 елда ул АКШның иң югары бүләге — АКШ Конгрессы милли медале белән бүләкләнә.
Балачакта Томас Эдисон авырулы бала булган иде. Аңа 7 яшь булганда, гаиләсе белән Порт-Гурон-га күчкән. Юл вакытында скарлатина белән авырып киткән, нәтиҗәдә колаклары начар ишетә башлаган.
Мәктәптә Томас Эдисон авыр бала булып саналган. Укытучы аңа хәтта «аңгыра» дип әйткәне билгеле. Өч ай мәктәптә укыганнан соң, әнисе аны мәктәптән алып, үзе укыта башлады.
1860 елдан башлап, Томас сатучы булып эшли башлый. Аннары ул телеграфист буларак эшли, монда ул үз җиһазларын куллана башлый. 22 яшьтә ул үз ширкәтен нигезли, профессиональ рәвештә шөгыльләнә башлый.


Мәскәү.
Мәскә́ү (рус. "Москва") — Рәсәй Федерациясенең башкаласы.
Мәскәүне 6 аэропорт хезмәт күрсәтәләр. Анда 9 тимер юл вокзаллар һәм 3 елга портлары эшлиләр. Бирле 1935 ел башкалада метрополитен эшли.
Халык.
Мәскәү — Россиядә һәм Аурупада халык саны буенча иң зур шәһәр. Статистик буенча, шәһәрдә 1 июль 2009 елда 10 миллион 527 мең кеше яшәгән иде. Бу сан өзлексез яшәгән шәһәрчеләр гына хисапка ала. Мәскәүдә тагын 1 миллион 800 мең артык мигрантлар, гастарбайтерлар, һәм төрле нелегаль иммигрантлар яши.
Анда 168 075 татар, 94 542 әзәри яши (2002). Анда руслар күплектә - халыктан 80% алалар, яисә 8 миллион 908 мең 864 кеше яши.
Тарихи татарлар яшәгән урыны Мәскәүдә - Татар бистәсе Мәскәү елга арты (Замоскворечье) районда.


Эстония.
Эстония ()), рәсми атамасы Эсто́ния Җөмһүрияте () — Аурупада урнашкан дәүләт.
Аурупа берлегенә керә.


Аурупа.
Аурупа "(ингл. Europe, русча Европа)" — Ауразия кыйтгасында урнашкан дөнья кисәге. Азия белән Ауразия кыйтгасын төзи. Аурупа мәйданы 10 млн км² һәм халык саны якынча 733 млн кеше.
Этимология.
Кыйтга аталышы кебек «Аурупа» () безгә грек мифологиясеннән кергән. Миф буенча, Аурупа финикия дәүләтенең патша кызы булган, аны Зевс урлаган һәм Крит утравына алып киткән.
Чикләр.
Борынгы греклар Аурупа белән Азия аерым кыйтгалар дип уйлаганнар иде. Аларның фикеренчә Азия белән Аурупа арасын Эгей һәм Кара диңгезләр аердылар. Аурупа зур кыйтганың кечкенә өлеше булуын белгәч, борынгы авторлар Аурупа чикләрен Дон елгасы белән аердылар.
1720 елда Татищев исемле урыс галиме Аурупаның Көнчыгыш чикләрен Уралга кадәр озынайтырга тәкъдим итте. Яңа чикләрне башта Рәсәйдә, соңарак барлык Аурупада кабул иттеләр.
Аурупага шулай ук якында яткан утраулар керә.
Географик мәгълүмат.
Аурупа Төньяк Боз океаны белән Атлантик океан юыла.
Утрау мәйданы 730 км² артык. Ярымутраулар кыйтганың ¼ кисәген ала.
Урта биеклеге - 300 м, югары нокта - Эльбрус: 5642 м, хәзерге вакыттагы түбән нокта - Каспий ягында төше: -27 м.
Аурупа дәүләтләре.
" "Төп мәкалә: Аурупа дәүләтләре'
Аурупа территориясендә иң зур (Русия) һәм иң кечкенә (Ватикан) дәүләтләр урнашкан.


Бурунди.
Буру́нди (), Буру́нди Җөмһүрияте (,) — Үзәк Африкада урнашкан зур булмаган дәүләт, дөньяның иң фәкыйрь илләренең берсе. Төньякта Руанда, көнбатышта Конго Демократик Җөмһүрияте, көнчыгышта һәм көньяк-көнчыгышта Танзания белән чиктәш. Диңгезгә чыгышы юк. Көньяк-көнбатышта Танганьика күле белән чиктәш.
Дәүләтнең бәйсезлеге 1962 елның 1 июлендә игълан ителде. Бәйсезлек көненнән соң илдә күп конфликтлар, граждан сугышы була. Соңгы елларда халыкара көчләрнең илдә булу сәбәпле дәүләттә чагыштырмача тынычлык хасил итә.
Илнең мәйданы 27 830 км² тәшкил итә. Чикләр озынлыгы — 974 км. Климат күбесенчә тропик. Уртача температура 20 °C.
Административ яктан дәүләт 17 провинциягә бүленә. Алар, үз чиратында, 117 коммунага бүленә.
Халык саны — 8 856 000 кеше. 80,9 % — хуту милләтеннән, 15,6 % — тутси, 1,6 % — лингала, 1,0 % — пигмейлар. Халык саны — 323,4 кеше/км². Шәһәрләрдә халыкның 10,0 %-ы яши.


Шерлок Холмс телесериалы.
«Шерлок Холмс» () — BBC Wales өчен «Хартсвуд филмс» телеширкәте тарафыннан төшерелгән британ сериалы. Сюжет Артур Конан Дойльның әсәрләренә нигезләнгән, әмма вакыйгалар хәзерге вакытта бара.
Өч сериядән торган беренче сезон BBC One каналында 2010 елның 25 июленнән 8 августына кадәр күрсәтелде. Икенче сезон 2011 елның көзендә чыгачак дип көтелә. Фильм Лондонда һәм Кардиффта төшерелде.


Берлин.
Берли́н () — Алманиянең башкаласы, халык саны һәм мәйдан зурлыгы буенча иң зур шәһәре. Лондоннан соң Берлин Аурупа Берлегенә кергән шәһәрләр арасында халык саны буенча икенче, ә мәйдан зурлыгы буенча бишенче урында тора.
Берлинның халыкка хезмәт күрсәтүче ике төп аэропорты бар: Шёнефельд һәм Тегель.
Берлин Алмания Федератив Республикасының составына кергән 16 җирнең берсе. Шәһәр Шпрее елгасы (моның белән Берлинның «Spree-Athen» ягъни «Шпрее Афинары» кушаматы бәйле) һәм Хафель елгасы ярларында урнашкан.
1200 елга кадәр хәзерге заман Берлин шәһәре урынында Кёльн һәм Берлин исемле ике сәүдә итү торак урыны булган. Аларның шәһәр исеме алу датасы төгәл билгеле түгел. Кёльнның беренче тапкыр шәһәр буларак искә алынуы 1237 елда, ә Берлинның 1244 елда теркәлгән. 1307 елда ике шәһәр берләшә һәм гомуми шәһәр идарәсе оештырыла. 1400 елда Берлинның халык саны 8 000 кеше тәшкил итә. Тарихи «Кёльн» исеме хәзерге заманда Берлинның «Нойкёльн» районында чагылыш таба.
Берлин 1417 елдан Бранденбург маркграфлыгының/курфюрлыгының башкаласы һәм Бранденбург белән Пруссия герцоглыгы кушылгач Пруссия башкаласы була. Соңрак Германия империясе оешкач аның башкаласы була.
Икенче бөтендөнья сугышы тәмамланганнан соң, Берлин Алманиянең совет оккупациясе зонасында урнашуына карамастан, Ялта конференциясе нәтиҗәсендә сугышта җиңүче 4 ил арасында оккупация секторларына бүленә. Соңрак 3 оккупация секторлары Көнбатыш Берлинга берләшә. Көнбатыш Берлин аерым дәүләт оешмасы статусын алса да, АФР белән тыгыз элемтәдә тора. Берлин секторлары арасында күчеп йөрү озак вакыт ирекле була, әмма Алмания Демократик Республикасы хөкүмәте халык санын киметмәү максаты белән Берлин диварын төзергз карар кыла. Бу дивар 1961 елның 13 августыннан Көнбатыш Берлинны урап ала. Салкын сугышның символларының берсе булган Берлин дивары 1989 елга хәтле тора. 1990 елда Алмания кушылгач аның башкаласы булып Берлин шәһәре була. 1994 ел ахырына кадәр Боннан Берлинга бундестаг, президент һәм федераль канцлер администрацияләре күчерелә.
Бүгенге көндә Берлин сәнәгый, фәнни һәм мәдәни үзәкләрнең берсе булып тора. Берлинда велосипедта йөрү киң таралган. Күп кенә юлларда велосипедчылар өчен махсус өлешләр калдырылган, аларда йөрүләрне аерым светофор секцияләре тәртипли.
География.
Берлин Алманиянең көнчыгышында, Польша чигеннән 70 км ераклыкта урнашкан. Берлин тулаем Бранденбург федераль җирендә урнашкан, ләкин үзе федераль җир хокукларына ия. Шәһәрнең тарихи үзәге уйсу җирдә Шпрее елгасы тугаеның Барним һәм Тельтов калкулыклары арасында урын алган. Хәзерге заманда да шәһәрнең шактый зур өлеше шул ике калкулыкта урнашкан: Барнимда Райникендорф һәм Панков районнарының зур өлеше, ә Тельтовта Шарлоттенбург-Вильмерсдорф Штеглиц-Целендорф, Темпельхоф-Шёнеберг районнарының күпчелек өлеше.
Климат.
Шәһәр уртача климат зонасында урнашкан. Елның уртача температурасы +9,2 °C тәшкил итә. Иң җылы айлар булып тәүлек буена уртача +16,6 дан +18,4 °C белән июнь, июль, август айлары, иң салкыннары -0,5 тән +1,8 °C белән декабрь, гыйнвар һәм февраль айлары торалар.
Барлыкка килү.
Берлин кушма Берлин-Кёльн шәһәреннән барлыкка килә. Кёльн Шпрее елгасының утравында, ә Берлин аңа каршы көнчыгыш ярда урнашкан була. Кёльн беренче мәртәбә 1237 елда (28.10), ә Берлин — 1244 елда (26.01) искә алына. 1307 елда шәһәрләр кушылып уртак ратуша төзи. «Берлин» сүзенең килеп чыгуы турында төрле фикерләр йөри: сүз полаб теленең berl/birl сүзеннән («сазлык») барлыкка килгән дигән версия бар. Әмма Алманиянең үзендә башка фикер йөртәләр. Мәсәлән, Теодор Целль (Theodor Zell) шәһәр исемен «аю» () сүзеннән килеп чыккан дип саный. Шулай ук кимендә 1280 елдан бирле аюның Берлин шәһәренең символы булуы да билгеле.
Курфюрстлар резиденциясе булган шәһәр.
1415 елда курфюрст Фридрих I Бранденбург маркграфлыгын нигез сала һәм 1440 елга кадәр аны җитәкли. Шул чактан башлап Гогенцоллерннар династиясе әгъзәләре Берлинда 1918 елга кадәр баштан Бранденбург җире маркграфлары буларак, соңрак Пруссия патшалары буларак һәм, ниһаять, алман императорлары (кайзерлар) буларак идарә итәләр. Шәһәр халкы идарәдәге үзгәрүләрне гел уңай яктан кабул итми. Мәсәлән, 1448 елда Тимер Фридрих IIнең курфюрст замогын төзүгә каршы халыкның дулкынлануы билгеле. Әмма бу протест уңышка китерми һәм шәһәр халкы, үз чиратында күп кенә икътисадый һәм сәяси ирекләреннән мәхрүм ителә. 1451 елда Берлин бранденбург маркграфлары һәм курфюрстлары шәһәр-резиденциясе дип игълан ителә һәм ирекле сәүдә шәһәре статусын югалта. 1618 елдан алып 1648 елга кадәр барган Утызъеллык сугыш шәһәргә зур зыян ясый: биналарның өчтән бер өлеше җимерелә, халык саны яртылаш кими. 1640 елда Бөек Бранденбург курфюрсты дип танылган Фридрих Вильгельм әтисеннән соң идарә итә башлый. Аның сәясәтенә иммиграцияне яклау һәм дини түземлелек хас була. Хаким итүенең икенче елында ук ул Фридрихсвердер, Доротеенштадт һәм Фридрихштадт бистәләренә нигез сала. 1671 елда Фридрих Вильгельм Австриядән килгән 50 яһүд гаиләләрен үзенең җирендә сыендыра. 1685 елда Потсдам эдикты белән ул Бранденбургка француз гугенотларын чакыра. 15 000 француз килә һәм 6 000 Берлинда яшәп кала. 1700 елларда Берлин халкының 20 % французлар тәшкил итә, Франциянең мәдәни тәэсире гаять зур була. Шулай ук шәһәрдә Богемиядән, Польшадан һәм Зальцбургтан килгән иммигрантлар саны да шактый зур була.
Патша башкаласы.
1701 елда узган Фридрих I коронациясе нәтиҗәсендә Берлин Пруссиянең башкаласы дип игълан ителә. 1709 Берлин, Кёльн, Фридрихсвердер, Доротеенштадт һәм Фридрихштадт шәһәрләрекушыла. Ләкин алар инде күптәннән Берлин шәһәренең өлешләре дип саналып килгән була. 1760 елның 9 октябрендә Җидееллык сугыш (1756 – 1763 еллар) вакытында Берлин генерал граф З.Г. Чернышев җитәкчелегендәге рус корпусына бирешә. Әсирлеккә 4500 солдат алына. Ганимәт (трофей) буларак руслар 143 корал, 18000 мылтык һәм пистолет, контрибуция буларак 2 миллионга якын талер акча алалар. Шул вакытта рус генералына бирелгән Берлинның символик ачкычы әле дә Санкт-Петербургның Казан соборында саклана. Берлинда дүрт көн торганнан соң, Чернышев дошманның шәһәргә якынаюы турында хәбәр ала һәм корпусын кышкы фатирларга күчерә.
1806 елның 14 октябрендә Йен һәм Ауэрштедт тирәсендә узган Наполеон гаскәрләренә каршы сугышта Пруссия җиңелә. Бу прусс дәүләте үсешендә мөһим роль уйнаган реформаларга китерә. «Прусс реформалары» икътисад һәм мәгариф үсешенә зур этәргеч була. 1806 елның ноябрендә француз гаскәрләре Берлинга керә. 1806 елның 21 (9) ноябрендә Наполеон Англиягә каршы континенталь блокада игълан итә. Наполеон армиясенең калдыкларын куганда, 1813 елның февралендә рус гаскәрләре кабат Берлинны ала. 1861 елга Берлинга Веддинг, Моабит, Темпельхоф һәм Шёнеберг бистәләре кушыла.
Империя башкаласы.
1871 елда Берлин янә оештырылган Алман империясенең башкаласына була.
1918 елда Беренче бөтендөнья сугышы тәмамлангач Берлинда алман республикасы төзелүе игълан ителә. 1920 елда Зур Берлин турында канун чыга. Ул Берлин янындагы барлык шәһәрчекләрне, бистәләрне, төрле җирләрне бер шәһәргә куша. Монардан соң Берлинның халык саны арта һәм 4 миллион кешене тәшкил итә башлый.
Өченче рейх башкаласы.
1933 елда хөкүмәт башына национал-социалистлар килү сәбәпле, Берлин Өченче рейх башкаласы дип таныла башлый. 1936 елда шәһәрдә җәйге Олимпия уеннары уза һәм нацистлар аларны үзләренең пропаганда максатлары белән дә куллана. Альберт Шпеер җитәкчелегендә Берлинның булачак «Алмания дөньясы башкаласы» төзелеш буенча генераль планы булдырыла. Бу планның тормышка ашуын Икенче бөтендөнья сугышы боза.
Таркалудан бердәмлеккә.
a>ннан соң Берлин (Потсдам мәйданы, 1945 ел)
1945 елда сугыш тәмамлангач Берлинның шактый зур өлеше җимерек хәлдә була. Кызыл армия шәһәрне алгач, Алмания тулы һәм берсүзсез капитуляция игълан иткәч, Берлин, бөтен Алмания кебек, чит ил идарәсе астында булган өч секторга бүленә. Көнбатыш союздашларның (АКШ, Бөек Британия) секторлары шәһәрнең көнбатыш өлешен, ә Советлар Берлегенең секторы шәһәрнең көнчыгыш өлешен ала. 1945 елның 26 июлендә шәһәрдә шулай ук француз секторы булдырыла.
Көнбатыш союздашлар белән Советлар Берлеге арасында булган каршылыклар 1948-1949 елларда Көнбатыш Берлинның икътисадый блокадасына китерәләр. Аны узар өчен һава күпере дип аталган халыкны тәэмин итү юлы оештырыла.
Бу каршылыклар ахыр чиктә оккупацияләнгә җирләрдә ике алман дәүләте оештыруга китерә: алдан көнбатыш зонада Алмания Федератив Республикасы, соңрак көнчыгышта — Алмания Демократик Республикасы (икесе дә 1949 елда).
1953 елда Көнчыгыш Берлинда хөкүмәткә каршы массакүләм халык дулкынлануы уза. Ул Советлар Берлеге гаскәрләре тарафыннан басыла.
Көнбатыш Алмания үзенең башкаласы итеп Бонн шәһәрен сайласа, Көнчыгыш Алманиянең башкаласы булып Берлин шәһәре кала. Берлинның көнбатышы һәм көнчыгышы арасында булган конфликтлар шәһәрне бүлеп стена төзүгә китерә. Аның инициаторы булып социалистик Көнчыгыш Алмания чыга. Гражданнарның бер яктан икенче якка күчү чик контроль үткәрү урыннары аша гына рөхсәт ителә. 1971 елда Көнбатыш Берлинның статусын раслый торган Дүртъяклы килешү имзалана.
1949 елдан соң көнчыгыш һәм көнбатыш Берлин архитекторлары сәяси чынбарлыкны санга сукмау күзәтелә. Мәсәлән, 1965 – 1978 елда көнчыгышта эшләнгән «Көнчыгыш Берлин территориясен куллану планы»нда демография һәм транспорт мәсьәләләре бөтен Зур Берлин территориясен күзгә ала. Әлеге планның 1984 елда чыккан планның яңа редакциясендә әлеге хаталар булмый.
Көнчыгыш Берлинның генераль планын төзүдә шундый ук тенденция күзәтелә. 1949 елдан ук төзелә башланган әлеге планда шулай ук бөтен шәһәр районы турында сүз бара.
Көнчыгыш Алманиянең халкы басымы аркасында һәм Советлар Берлегенең АДР эчке эшләренә тыгылмавына нәтиҗәсендә Берлин стенасы 1989 елда ишелә.
1990 елның 3 октябрендә Алмания Демократик Республикасы Алмания Федератив Республикасының төп канунына буйсына. Алмания бердәм ил була. 1991 елда бундестаг, Алмания хөкүмәтенең кайда урнашуы турында бәхәскә нокта куеп, Берлинга күчүенә карар чыгара. 1999 елның 1 сентябрендә Алманиянең хөкүмәте һәм парламенты үзләренең эшләренә Берлинда керешә.
Административ бүленеш.
Берлин Алманиянең 16 җиренең берсе. Ул үзе 12 административ округка () һәм аларга кергән 95 районга (алман. Ortsteil) бүленә.
Районнарга статистик максатлар белән дүртсанлы идентификация саннары бирелгән. Беренче ике саны округны билгели.
Районнардан тыш Берлин шулай ук «статистик территория»ләргә () бүленгән. Алар торак районнарга тиң һәм өч санлы номер белән билгеләнәләр. Мисал өчен Шёнеберг районында урнашкан Бавария кварталын китереп була (районның күпчелек урамнары Бавария шәһәрләре исемен йөртә). Статистик территорияләр шәһәр районнарына туры килмәскә дә мөмкин. Мәсәлән, Рудов статистик территориясе Рудов һәм Громиусштадт районнарын ала.
Халык.
Берлин метрополиясендә 5370 квадрат километрда 3 950 887 кеше яши (2005 елның 1 гыйнварына). Халыкның тыгызлыгы бер квадрат километрга 736 кеше тәшкил итә, шәһәр тирәсендә бу күрсәткеч — 123.
Берлинлының уртача яше — 41,7 (2004 ел).
2004 елның декабрендә Берлинда якынча 185 илдән 450 900 чит ил кешесе яшәгән. Бу халыкның 14 % дигән сүз. Шуларның 36 000 Польшадан, 119 000 Төркиядән.
2005 елгы статистика документлары буенча Белинның 60 % халкы бернинди дә дини оешмага керми, 22 % — евангелие христианнары, 9 % — католиклар, 6 % — мөселманнар.
Хатын-кызлар саны ир-атларга караганда бераз күбрәк. 50 % берлинлылар гаиләсез торалар. Рәсми рәвештә теркәлмичә бергә яшәү киң таралган. Гаилә корып, ләкин бергә яшәмәү очраклары да байтак.
Шуны да әйтәсе килә, кафе, һәм башка чәйханә сыман урыннарда өлкән буын вәкилләрен еә очратып була. Аларга төрле оешмалар страховка нигезендә өйдә яки картлар йортында да хезмәт күрсәтәләр. Мәсәлән, массаж, педикюр, чәчтараш һ.б. Пенсионерлар башка оешманы сайламасын өчен, әлеге оешмалар эшләрен сыйфатлы башкарырга тырышалар.
Мәдәният һәм күренекле урыннар.
Шәһәр үзенең урта гасырда төзелгәнгән кайбер элементларны саклап кала алган. 18-19 гасырларда дөрес сызыклы мәйданнар (мәсәлән, Жандарменплатц), киң урамнар (Унтер-ден-Линден), барокко стилендәге биналар төзелә.
20 гасыр башында төзелеш аеруча зур үсеш ала. 1920 елда «Шәһәр төзүнең төп принциплары» исемле күргәзмәдә Ауропа шәһәре үрнәге һәм Берлиның омтылышы чагылыш таба. Икенче бөтендөнья сугышы тәмамлангач шәһәрне җимерелгән тарихи урыннары, һәйкәлләре кабат торгызыла. Шулардан тыш яңалары да өстәлә: көнчыгышта Лихтенберг һәм Марцан районнары, көнбатышта Меркишес Фиртель районы. Иске төзелешләрдән Берлинда Опера театры, Кызыл ратуша, Бельвю Сарае, Бранденбург капкалары, Изге Мария чиркәве, Рейхстаг (1999 елда яңадан төзелә) сакланганар.
Брайтшайдтплатц мәйданында Император Вильгельм чиркәве хәрабәләре сугыш турында искәртмә һәйкәл буларак сакланган. Трептов паркта Берлин өчен көрәштә һәлак булган Совет армиясе сугышчыларына багышланган тарихи мемориаль зират урнашкан. Анарда шулай ук мавзолей һәм Азат итүче сугышчыга һәйкәл дә бар (скульпторы Е.В. Вучетич). Сугыштансоңгы яңа төзелешләрдгә төрле милләтле архитекторлар коллективы тарафыннан төзелгән Ганза кварталын, Олимпия стадионы янындагы торак квартал (архитекторы Ле Корбюзье), Карл-Маркс-аллее, Берлин филармониясе, Яңа милли галереяне һ.б. керә.
Берлин парклары.
Шәһәрнең көнбатышында һәм көньяк-көнчыгышында киң урманнар урнашкан. Каланың һәр урамы диярлек агачлар белән бизәлгән. Шулай итеп Берлинны Алманиядәге иң яшел метрополия дип атап була. Берлинда 2500 артык парклар һәм ял итү урыннары бар. Аларның гомуми мәйданы 5500 гектар. Парклар, урманнар, елгалар, күлләр һәм каналлар шәһәр мәйданының 30 % җирен били.
Шәһәр уртасында Тиргартен паркы урнашкан. 5 гасырдан артык вакыт дәверендә ул шәһәрнең иң иске һәм зур (210 гектар) паркы. Элек Тиргартен шәһәр капкалары алдындагы урман булган. Аны каланың аксөякләре атта йөрү һәм аучылык өчен кулланганнар. Соңрак шәһәр үсеп урманны биләп алган.
Тиргартен паркыннан тыш Трептов-парк та зур мәйдан алып тора. Ул 1876-1882 елларда Берлинның беренче бакча төзелеше директоры Иоганн Генрих Густав Мейер җитәкчелегенә төзелә. 1896 елда Трептов-паркта һөнәрләр күргәзмәсе үтә.
Берлин ботаника бакчасы аерым игътибарга лаек. Ул шәһәрнең көньяк-көнбатышында урнашкан һәм шәһәрдәшләр арасында ял итү урыны буларак популяр.
Шуннан тыш Берлинда 2 зоопарк бар: Берлин зоология бакчасы һәм Фридрихсфельде. 1844 елда нигезе салынган Берлин зоопаркы Алманиядә иң искеләрдән санала һәм ул иң зур коллекциягә ия (14000 хайван, 1500 төр). Икенче зоопарк Көнчыгыш Алманиядә төзелә һәм Аурупада мәйданы буенча иң зур зоопарк булып санала (160 гектар).
Музейлар.
Берлин — музейлар шәһәре. Аларның тарихы Алманиянең тарихына бәйле. Элекеге Пруссия патшалары җыелмасы сугыш вакытында өлешчә эвакуацияләнә, өлешчә качырыла. Сугыш тәмамлангач коллекциянең бер өлеше Көнчыгышта, икенчесе Көнбатышта булып чыга. Хәзерге Берлинның берничә музейлар үзәкләре бар. Беренче чиратта, үзенә Иске милли галереяне, Боде һәм Пергам музейларын сыйдырган, Көнчыгышта урнашкан Музейлар утравы. Көнбатыштагы музейлар исә аурупа рәсем сәнгате һәм башка әсәрләрнең байлыгы белән дан тота. Мисыр музее, Далем-Дорфада урнашкан Далем музейлары (этнология музее, Һиндстан сәнгате музее һ.б.) шулай ук игътибарга лаек.
Музейлар сугыштан күп зыян күрә, тик төп коллекция сакланып калына.
Берлин дәүләт музейларының үзенчәлеге: һәр пәнҗешәмбе 16:00 дан 20:00 кадәр керү бушлай.
Театрлар.
Театр тормышы Берлинда бер дә туктап тормый. Аны сәяси вакыйгалар да, сугыш та өзә алмый. Ул, хәтта, бүленгән шәһәрне берләштерүче булып та тора. Берлин театрлары: Немец операсы, Берлин дәүләт операсы, Комише Опер, Шиллер исемендәге театр, Курфюрстендаммдагы театр, Берлин ансамбле, Фридрих-штадт-палас, Халык театры, Метрополь театры, бик күп варьете һәм кабаре һ.б. Үз вакытында Вильгельм Фуртвенглер һәм Герберт фон Караян дирижер булган Берлин филармония оркестры бөтен дөньяга танылган.
Инфраструктура.
Берлин — зур транспорт үзәге. Каналлар челтәре шәһәрне Эльба һәм Одер елгалары белән тоташтыра. Тегель — Берлинның халыкара аэропорты. Берлинның үзәк вокзалы — Аурупадагы иң зур вокзал. Шәһәр транспорт челтәре төрле транспорт (S-Bahn, U-Bahn, трамвай, автобус) белән күрсәтелгән. Велосипедта йөрү дә зур үсеш алган.
Мәгариф һәм фән.
Берлинның Пруссия, соңрак Алман империясе башкаласы булуы, аның фәнни үзәккә әверелүен алдан ук билгели. Икенче бөтендөнья сугышы тәмамлангач, белгәнебезчә, шәһәр бүленә. Көнчыгыш өлешендә зур фәнни оешмалар яңадан торгызыла. Шулар арасында Алмания фәннәр академиясе, Гумбольдт исемендәге Берлин университеты, Берлин техник университеты, Берлин сәнгать университеты бар. Көнчыгыш Берлинда Ирекле университет һәм Макс Планк җәмгыяте һәм башка фәнни үзәкләр ачыла. Алмания берләшкәч, Берлин Аурупаның алдынгы фәнни үзәкләрнең берсе булган статусын кире кайтара. Хәзер Берлин студентлары саны якынча 140 000 кеше тәшкил итә.


Кавказ.
Кавказ таулары — Аурупа һәм Азия чикләрендә урнашкан таулар. Кара, Азак һәм Каспий диңгезләре арасында урнашкан.
Гадәттә Кавказ өч регионга бүленә: Кавказ яны, Төньяк Кавказ һәм Кавказ арты. Кавказ территориясе дүрт дәүләт арасында бүленгән: Русия, Әрмәнстан, Грузия (шул исәптән Абхазия һәм Көньяк Осетия) һәм Азәрбайҗан.
Дин.
Төп диннәр булып ислам (сөнни һәм шигый) һәм христианлык (православие һәм Әрмән апостол чиркәве) булып тора. Иудаизм (ашкеназлар, лахлухлар, тау яһүдиләре) һәм езидлык (көрдләрнең бер өлеше) динен тотучы халыклар да бар.


Башкортлар.
Башкортлар () — төрки халыкларның берсе. Халык Башкортстанда, Челәбе өлкәсендә һәм башка Русия регионнары яши. Телләре — башкорт теле, диннәре — Ислам.


Мөхәммәт Закиров.
Мөхәммәт Тәфтизани улы Закиров — Башкортстанда яшәүче татар шагыйре, журналист.
Башкортстанның татар телендә чыгучы «Кызыл таң» газетасының әдәбият һәм сәнгать бүлегендә хезмәт итә.
Аның «Кылычка кунган сандугач», «Туган йорт» исемле шигырьләр җыентыклары дөнья күрде.


Мидхәт Гайнуллин.
Мидхәт Фазлый улы Гайнуллинны — татар галиме, филология фәннәре докторы, профессор, язучы, әдәбият белгече.
Ул Башкортстанның Бүздәк районы Бәләкәй Өчтүбә татар авылында туып үсә. 17 яшендә, үз теләге белән, Чиләбе авиамеханиклар училищесына укырга керә. Аннан соң фронт юлларын үтә. Җиңүне ул Алмания җирендә каршылый. 1946 елда гына ул сугыштан әйләнеп кайта. 1947 елда Башкортстан дәүләт педагогия институтының филология факультетына укырга керә. Аннан соң СССР Фәннәр академиясенең Максим Горький исемендәге Дөнья әдәбияты институтының аспирантурасына кабул ителә һәм аны уңышлы тәмамлый.
Атаклы галимнең бар хезмәт юлы Башкортстан дәүләт университеты белән бәйле. Биредә ул филологларга һәм журналистларга белем биреп кенә калмый, ә 30 ел буе ректорның уку-укыту эшләре буенча урынбасары булып эшли. Шул ук вакытта фәнни һәм әдәби эшчәнлек белән шөгыльләнергә дә вакыт таба.


Әл-Бируни.
Әбү Рәйхан Мөхәммәт Әл-Бируни (ابوریحان محمد بن احمد بیرونی‎, 973 елның 4 сентябре, Кят, Хорезм, — 1048 елның 4 декабре) — бөек төрки-фарсы галиме, тарих, география, тел белеме, астрономия, математика, геодезия, минералогия, геология буенча күп хезмәтләр авторы. Үз вакытның бөтен фәннәрне диярлек белгән. Шулай ук шагыйрь буларак танылган. Грек, гарәп, санскрит телләрен бик яхшы белгән.


Нил.
Нил ("an-nīl", яки, (p(h)iaro)) — Африкада аккан елга, озынлыгы буенча дөньяның ике иң озын елганың берсе. «Нил» сүзе елганың «Нейлос» () грек атамасына тоташа. Греклар шулай ук елганы Эгиптос» () дип атаганнар.
Елга Көнчыгыш Африкадан ага башлый, ул Урта диңгез белән тоташ. Элек Нилны дөньяның иң озын елгасы дип атаганнар, хәзерге фәнгә исә мәгълүм булганча, дөньяның иң озын елгасы — Амазонка (9750 км).
Төрле мәгълүматларга караганда, елга бассейны мәйданы — 2,8—3,4 млн км².


Бөек Кытай дивары.
Бөек Кытай дивары () — дөньяның җиде могҗизаларының берсе, архитектур ядкарь. Төньяк Кытай территориясендә 8851,8 км-га сузылган.
Тарих.
Диварның беренче өлеше хуннар күчмә кабиләсенең һөжүменнән сакланылу максатыннан император Цинь Ши-хуанди әмере буенча 475—221 елларда (б. э. к.) төзелә. Төзелештә халыкның биштән бер өлеше, ягъни миллионнан артык кеше катнаша.


Касыйм Йосыпов.
Касыйм Мөхәммәтназиф улы Йосыпов — татар галиме, икътисад фәннәре докторы, профессор, Русия Табигый фәннәре академиясенең хакыйкый әгъзасы, Русиянең, Татарстанның һәм Башкортстанның атказанган фән эшлеклесе.
Касыйм Йосыпов Башкортстан дәүләт университетының милли икътисад кафедрасы җитәкчесе. Шулай ук ул Русия Фәннәр академиясенең Уфа гыйльми үзәгендә докторлык диссертацияләре яклау шурасының төбәк икътисад секциясен җитәкли. Күптомлы «Башкорт энциклопедиясе»н һәм «Татар энциклопедиясе»н әзерләүгә зур өлеш керткән.
Касыйм Йосыповның татар телендә публицистик һәм әдәби китаплары да бар.


Мияссәр Басыйров.
Мияссәр Мәсәгуть улы Басыйров — Башкортстанда яшәп иҗат иткән татар язучысы.
Ул Башкортстанның Бакалы районындагы Иске Балыклы татар авылында туып үсә. Җиденче сыйныфны тәмамлагач, колхозда эшли. 1948 елда ФЗОга укырга керә. Бер ел Иркутски өлкәсендә шахтада эшли. 1949—1952 елларда Башкортстан театр училищесында белем ала. Ә 1959 елда Башкортстан дәүләт университетының филология факультетын тәмамлый. Аннан соң Мияссәр Басыйровның бар тормышы журналистика һәм язучылык эше белән бәйле була.
Мияссәр Басыйров яшьтән үк әдәби иҗатка тартыла, 1960 нчы еллардан бер-бер артлы яңа әсәрләрен яза. Аның «Мин синеке, тормыш», «Бөркет күтәрелер үргенәм», «Йөрәгем – гомер сәгатем», «Багышлау», «Елларым – җилкәннәрем» исемле шигырь җыентыклары дөнья күрә. Аннан соң ул үзенең атаклы якташы, күренекле татар шәхесе, Чехословакиянең Милли батыры Даян Мурзин хакында “Кара сакаллы генерал” дигән документаль повесть иҗат итә. Мияссәр Басыйров шулай ук әдәби тәрҗемә өлкәсендә дә эшләде.


Шәмаил.
Шәмаил — татар сәнгатенең үзенчәлекле, специфик төре.
Бер үк вакытта шәмаил халык аңында Аллаһ Тәгаләгә ышану билгесе буларак та кабул ителә. Татарларда борынгыдан ук гарәп язуы белән язылган Коръән сүрәләре, догалар кәгазьләр китап киштәләрендә яки стенада эленеп торган махсус букчаларда сакланган. Шәмаилләргә беркайчан да табынмаганнар, алар ислам дине иконалары түгел. Алар Аллаһы Тәгаләгә барлыгын искә төшереп торган.


«Бәхетле» кибетләр челтәре.
Мәскәүнең Алтуфьев шоссесында урнашкан «Бәхетле» кибете
«Бәхетле» кибетләр челтәре — ашамлыклар тәкъдим итүче Татарстан кибетләр челтәре. Шулай ук Мәскәү шәһәрендә дә 5 кибет бар. Барлыгы 17 супермаркет һәм 1 гипермаркет иясе.
1991 елда андый исемле кечкенә кибет ачылса, 1998 елда инде беренче супермаркет эшли башлый.
Ширкәттә 5000 меңнән артык кеше эшли. Ширкәтнең генераль мөдире — Мөслимә Латыйпова.
Сылтамалар.
Бәхетле
Бәхетле


Мишәрләр.
Мишәрләр — татар халкының этник төркеме. Туган теле — татар теленең көнбатыш диалекты, үзе дә ике диалектка аерыла: ц- һәм ч- диалектларына. Диннәре - ислам.
Төньяк Урал якларда 1798 - 1855 елларда шул үк аталыш белән Башкорт-Мишәр Гәскәре (Рус.: Башкиро-Мещерякское Войско) хәрби әгъзалары булганнар.


Гөл Мирһади.
Гөл Мирһади (чын исеме Гөлнара Зиннәт кызы Шәймөхәммәтова) — татар язучысы, мөгаллим.
Ул 1971 елның 23 апрелендә Башкортостанның Балтач районы Түбән Карыш авылында дөньяга килә. Көмеш медаль белән мәктәпне тәмамлап, Казан педагогика институтына башлангыч сыйныфлар укытучысына укырга керә. Аны тәмамлагач Югары Карыш мәктәбендә укыта.
2006 елда Гөл Мирһадинең «Алмалы үләннәрем» шигырьләр һәм җырлар җыентыгы чыга.


Ренат Харис.
Ренат Харис (тулы исеме Ренат Мәгъсүм улы Харисов) — күренекле татар шагыйре, публицист, әдәби тәнкыйтьче, Татарстанның Габдулла Тукай исемендәге Дәүләт бүләге, Муса Җәлил исемендәге, Башкортстанның Фатыйх Кәрим исемендәге премияләр лауреаты, Татарстанның атказанган сәнгать хезмәткәре.
Ул 1941 елның 6 маенда туа. 1963 елда Казан педагогик институтын тәмамлый, аннан соң Арск педагогик училищесында укыта. 1965—1971 елларда «Татарстан яшьләре» газетасында эшли, аннары «Яшь ленинчы» газетасының җаваплы сәркатибе.
1971—1973 елларда Татарстан язучылар берлегендә җаваплы сәркатиб. 1973—1982 елларда Ренат Харис ТАССР мәдәният министры урынбасары булып эшли. 1982—1989 елларда «Казан утлары» журналының баш мөхәррире.
1990—1995 елларда «Татарстан хәбәрләре» газетасының баш мөхәррире вазифаларын үти. 1995—1999 елларда Татарстан Дәүләт Советы рәисенең урынбасары.
Татар һәм рус телләрендә чыккан 20дән артык китап авторы. Хезмәт Кызыл Байрагы ордены белән бүләкләнгән.


Башкортстанның Бакалы районы.
Бакалы районы (,) — Башкортстанның көнбатышында урнашкан муниципаль район. Административ үзәге — Бакалы авылы.
Район 1930 елның 20 августында төзелә.
2002 ел җанисәбе буенча районда 16 700 татар яшәгән. Әлеге сан нык киметелгән дип санала, галимнәр, журналистлар районда башкортлар санын татарлар хисабына күбәйтелде дип әйтәләр. Аеруча районда яшәгән керәшеннәрне башкортлаштыру күренеше урын ала.


Aygulevo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 144 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 593 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: chuvash - 53%;


Pomryaskino.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 141 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 596 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 80%;


Alatana.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 117 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 621 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 92%;


Zabelskoe.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 117 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 620 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 37%; bashkort - 44%;


Shikhany (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 113 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 621 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 42%; tatar - 32%;


Nikolaevka (selsovet Alatana).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 112 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 625 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 69%;


Yuraktau (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 114 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 622 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 87%;


Belskoe (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 116 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 616 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 42%; tatar - 27%;


Novo Fedorovskoe.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 152 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 586 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 33%; bashkort - 41%;


Vedenovka.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 150 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 588 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 65%;


Grigorievka (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 156 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 583 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 71%;


Maksyutovo (selsovet Ashkadar).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 154 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 586 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 93%;


Ayuchevo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 150 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 590 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 99%;


Murdashevo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 154 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 589 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 100%;


Novo Vasilievka.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 146 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 593 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 27%; bashkort - 54%;


Konstantinogradovka.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 126 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 575 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 51%;


Bogolyubovka (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 122 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 578 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 67%;


Novo Nikolaevka (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 121 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 581 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: ukrain - 73%;


Maksimovka (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 139 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 566 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 62%;


Alga (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 138 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 559 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 81%;


Buguruslanovka.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 131 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 580 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 65%;


Yablunovka.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 141 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 549 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 49%; bashkort - 34%;


Latypovka.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 139 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 554 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 87%;


Petrovka (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 136 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 570 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 88%;


Saratovka (Bashkortostan).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 138 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 567 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 79%;


Burikazganovo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 119 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 601 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 83%;


Petropavlovka (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 116 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 594 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 78%;


Sadovka (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 113 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 600 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: mordvin - 35%; mordvin - 37%;


Talachevo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 114 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 602 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 75%;


Novo Baryatino.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 119 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 605 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 36%; bashkort - 31%;


Asavo-Zubovo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 115 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 607 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 29%; tatar - 45%;


Vostochny (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 116 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 607 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 55%; chuvash - 36%;


Kazadaevka.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 123 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 602 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 71%;


Karmaskaly.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 115 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 605 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 60%;


Marievka (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 123 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 602 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 79%;


Muravey (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 120 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 604 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 56%; bashkort - 33%;


Staro Baryatino.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 116 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 608 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 84%;


Bolshoy Kuganak.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 107 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 624 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 62%;


Pokrovka (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 103 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 634 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 79%;


Berezovka (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 100 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 625 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 41%; chuvash - 41%;


Ust-Zigan.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 101 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 638 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 37%; chuvash - 39%;


Khripunovsky.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 105 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 634 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 80%;


Novy Krasnoyar.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 113 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 615 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 45%;


Kateninovsky.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 111 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 622 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 67%;


Kosyakovka.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 119 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 608 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: chuvash - 68%;


Mikhaylovka (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 113 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 612 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 100%;


Taneevka.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 115 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 612 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 49%; chuvash - 31%;


Cherkassy (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 113 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 612 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: chuvash - 100%;


Chuvashsky Kuganak.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 111 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 614 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: chuvash - 68%;


Naumovka (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 139 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 598 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 33%; tatar - 28%; bashkort - 28%;


Vasilievka (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 139 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 598 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 40%;


Zalivnoy (Bashkortostan).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 139 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 598 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 34%; bashkort - 33%;


Kantyukovka.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 147 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 594 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 74%;


Novo Nikolaevsky (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 144 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 595 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 93%;


Ozerkovka.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 150 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 592 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 82%;


Pokrovka.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 135 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 600 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 41%; chuvash - 36%;


Nikolaevka (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 144 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 573 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 73%;


Preobrazhenovka (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 136 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 592 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 41%; bashkort - 41%;


Kunakbaevo (selsovet Nikolaevka).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 135 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 594 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 90%;


Novo Otradovka.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 131 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 602 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 44%;


Ashkadar (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 135 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 598 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 76%;


Mariinsky (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 126 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 601 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 27%; tatar - 31%; bashkort - 31%;


Bayrak (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 134 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 600 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 70%;


Zagorodny (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 130 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 603 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 46%; tatar - 26%;


Oktyabrskoe (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 113 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 585 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 47%; tatar - 27%;


Veseoly (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 136 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 595 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 30%;


Kononovsky.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 139 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 585 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 32%;


Ranny Rassvet.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 132 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 596 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 32%; tatar - 28%; bashkort - 35%;


Severnaya (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 132 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 586 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 26%;


Yuzhny (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 138 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 582 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 38%;


Pervomayskoe (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 116 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 582 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 29%; tatar - 29%;


Begenyash.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 115 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 590 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 49%; bashkort - 30%;


Konstantino-Aleksandrovka.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 108 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 588 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: ukrain - 37%;


Krasnoarmeyskaya (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 110 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 583 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: chuvash - 28%; bashkort - 33%;


Abdrakhmanovo (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 115 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 583 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 50%;


Novo Abdrakhmanovo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 109 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 588 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 96%;


Kuzminovka (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 115 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 590 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: chuvash - 53%;


Matveevka (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 110 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 590 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 32%;


Dergachevka.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 113 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 588 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: chuvash - 43%;


Vladimirovka (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 115 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 588 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: mordvin - 26%; mordvin - 41%;


Sokolovka (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 111 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 590 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: chuvash - 92%;


Fedoro-Petrovka.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 117 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 583 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 87%;


Podlesnoe (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 107 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 612 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: chuvash - 67%;


Ishparsovo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 107 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 614 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: chuvash - 88%;


Mikryukovka.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 107 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 614 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 100%;


Markovsky (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 107 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 614 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 60%; chuvash - 40%;


Novo Aleshkino.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 99 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 618 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: chuvash - 77%;


Bolshoe Aksakovo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 104 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 611 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 49%; chuvash - 36%;


Solovievka (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 100 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 615 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 92%;


Strelkovka (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 102 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 618 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."


Talalaevka (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 106 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 618 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 51%;


Valentinovsky.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 105 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 623 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 100%;


Vedernikovsky.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 109 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 617 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 60%; bashkort - 40%;


Spasskoe (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 105 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 620 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 35%; ukrain - 50%;


Rotchinsky (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 115 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 608 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 27%; tatar - 27%;


Ryazanovka (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 125 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 598 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 79%;


Eslevsky.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 123 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 597 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 96%;


Kucherbaevo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 125 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 592 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 93%;


Marshanovka.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 125 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 595 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 98%;


Novo Mukatovka.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 120 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 599 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: mordvin - 42%; mordvin - 41%;


Rybkinsky.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 130 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 591 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 100%;


Tyuryushla.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 150 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 579 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 44%;


Pokrovka-Ozerki.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 145 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 584 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 40%; kazakh - 36%;


Zolotonoshka.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 156 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 566 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 35%; ukrain - 57%;


Verkhnie Usly.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 122 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 588 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 59%; bashkort - 32%;


Nizhnie Usly.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 124 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 588 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 65%; bashkort - 33%;


Sungur.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 121 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 594 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 57%; bashkort - 38%;


Chulpan (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 125 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 583 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: tatar - 34%; bashkort - 66%;


Churtan.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 124 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 582 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 35%; tatar - 30%;


Lyubovka (Sterlitamak rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 123 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 581 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: chuvash - 98%;


Uslybash.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 119 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Sterlitamak municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 588 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: chuvash - 90%;


Кайнозой.
Кайнозо́й эрасы — Җирнең геологик тарихынңа булган эра. Ул моннан 66 млн ел чамасы элек башланган һәм хәзерге көнгә кадәр дәвам итә.
Кайнозой өч чорга бүленә — палеоген, неоген һәм антропоген. Болар Җир тарихында иң кыска чорлар: палеоген 40 млн ел чамасы, неоген 23,5 млн ел дәвам итә. Соңгы чор - антропоген - 1,5 млн ел элек башланган.
Кайнозой чорында кыйтгалар хәзерге хәләткә килгәннәр.


Пэлем Вудхауз.
Сэр Пэ́лем Грэ́нвил Вудха́уз (; 1881 елның 15 октябре — 1975 елның 14 феврале) — күренекле инглиз язучысы, драматург. Британ империясе ордены рыцаре. 1915 елдан бирле Пэлем Вудхауз әсәрләре, аеручы комедияләре, зур уңышлыкка ирешкәннәр, күп авторлар аның иҗатын югары бәяләделәр (шул исәптән Редьярд Киплинг һәм Джордж Оруэлл).


Кырмыскалы.
Кырмыскалы (рус. "Кармаскалы") — Башкортстанда урнашкан авыл, Кырмыскалы районының үзәге. Уфадан көньякка 50 километр ераклыкта урнаша. Почта индексы — 450020.
2002 ел җанисәбе буенча Кырмыскалыда 7843 кеше яши. Башлыча татарлар (53,6%), башкортлар (30,6%), урыслар (8,5 %) һәм чуашлар (4,2%) яши.
Тарих.
Язма мәглүматлары буенча авылга 1758 елда мишәрләр нигез салалар. XIX гасыр ахырында авылда 3 мәчет, 3 мәдәрәсә булган.
Авылда атаклы совет сәясәт һәм дәүләт эшлеклесе Мирсәет Солтангалиев туган.


«Алнас» футбол клубы.
Алнас — Әлмәт шәһәренннән Русиянең Икенче дивизионында уйный торган футбол клубы. 1967 елында нигезләнгән.


Суфиян Сафуанов.
Суфиян Гаяз улы Сафуанов — татар галиме, әдәби тәнкыйтьче, филология фәннәре кандидаты, профессор, Башкортстанның атказанган фән эшлеклесе
Ул Башкортстанның Туймазы районындагы Бикмәт авылында туып үсә, мәктәпне тәмамлагач, Бөгелмә педагогия училищесында укый. Аннан соң, 1950—1954 елларда, Казан дәүләт педагогия институтында, Хисам Камалов, Илдар Юзеев, Суфиян Поварисов, Ләбиб Айтуганов кебек билгеле шәхесләр белән бергә, татар теле һәм әдәбияты бүлегендә белем ала. Шул елларда ук әдәби иҗат белән дә шөгыльләнә.
Студент елларында ук фәнгә ныклы тартыла, институтта аспирантурада укырга кала. Ә 1957 елда Уфага кайтып, СССР Фәннәр академиясенең Тарих, тел һәм әдәбият институтында гыйльми хезмәткәр булып хезмәт юлын башлый. 1960 елда яшь галимнең «Али Карнай. Тормыш һәм иҗат юлы» исемле беренче монографиясе басылып чыга. 1962 елда Суфиян Сафуанов кандидатлык диссертациясен уңышлы яклый.
1952 елдан башлап галим әдәби тәнкыйть белән җитди шөгыльләнә башлый. Башкортстан һәм Татарстан матбугатында әдәбият тарихы, әдәби бәйләнешләр, заман прозасы хакында һәрдаим мәкаләләре басылып тора аның. 1966 елда Суфиян Сафуанов Башкортстан сүз осталарының Габдулла Тукайга багышланган әсәрләре, алардан өзекләр тупланган «Тукай Башкортстанда» дигән җыентык чыгара. Аннан соң да танылган галимнең дистәдән артык китабы, төрле монографияләре дөнья күрә.
1963 елдан Башкортстан Язучылар берлеге әгъзасы буларак, иҗади оешманың эшчәнлегендә дә актив катнашып килгән иде. БР Язучылар берлеге каршындагы татар язучылары берләшмәсе идарәсе әгъзасы да булды. Башкортстан дәүләт педагогия университетында татар студентларына дәресләр биргән иде.
Ул, үзенең васыяте буенча, туган ягы Туймазы районының Бикмәт авылында җирләнгән.


Рәмзи Илялов.
Рәмзи Ибраһим улы Илялов (1923 елның 13 декабре — 2009 елның 11 августы) — татар язучысы, публицист, Бөек Ватан сугышы ветераны, Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы.
Ул 1923 елның 13 декабрендә Башкортстанның Баймак районы Тимәс авылында дөньяга килә. 1940 елда Яңавыл урта мәктәбенең 10 сыйныфыннан Ташкентка, укчы-бомбардировщиклар авиамәктәбенә укырга китә. 1942 елда штурман итеп фронтка җибәрелә. Унсигез сугышчан очыш ясый. Смоленск өлкәсе Котовичи станциясе янында дошман һөҗүменә дучар була, контузия ала. Ул сәбәпле 11 нче мотоукчылар бригадасына күчерелә. 1942 елның 7 июлендә тагын җәрәһәтләнә, байтак еллар һәлак булганнар исемлегендә йөри. Сугышчан юлы 1945 елның маенда НКВД гаскәрләрендә тәмамлана. Рәмзи Иляловка I дәрәҗә Ватан сугышы Ордены, III дәрәҗә Дан Ордены бирелә.
Сугыштан соң НКВДның Уфадагы район бүлегендә эшли.
Экстерн тәртибендә ике ел укып, 1947 елда Казан педагогия институтының тарих-филология факультетын, 1949 елда СССР Тышкы эшләр министрлыгының Югары дипломатия мәктәбен тәмамлый.
1949 елдан 1968 елга чаклы «Учительская газета», «Советский спорт», «Советская торговля», «Советский патриот» газеталары хәбәрчесе булып эшли.
1968 елда Совет гаскәрләренең Чехословакиягә бәреп керүенә ризасызлык белдергәне өчен партиядән чыгарыла. 21 елдан соң яңадан кабул ителә.


Төньяк Ирландия.
Төньяк Ирла́ндия (,) — Бөекбританиянең административ-сәяси өлеше. Ул Ирландия утравының төньяк-көнчыгышында урнаша. Башкаласы һәм иң зур шәһәре — Белфаст. Төньяк Ирландияне Ольстер белән бутарга ярамый.
Төньяк Ирландиянең үзәгендә Бөекбританиянең иң зур күле Лох-Ней урнаша (392 км²). Административ берәмлекнең иң югары ноктасы — "Слив Донард" (; биеклеге 848 м).
Административ яктан Төньяк Ирландия 6 графлык һәм 26 районга бүленгән. Ирландия утравы дүрт тарихи регионга бүленгән — Ольстер, Манстер, Лейнстер һәм Коннахт. Ольстерның алты графлыгы Төньяк Ирландия составына керә, өчесе — Ирландия Җөмһүриятендә.
Шулай ук кара.
*


Типтәрләр.
Типтәрләр - хәзерге Башкортстан һәм Көнчыгыш Татарстанда яшәп торган татарларның төркеме.
1790 - 1855 елларда ике типтәр иррегуляр полк булган иде. 1812 е. Ватан Сугышы вакытта 1-енче Типтәр полк (майор Темиров юлбашчы) генерал Платов партизан берләшмәдә сугышкан.
1755 - 1855 елларда Башкорт-Мишәр Гәскәре (Рус.: Башкиро-Мещерякское Войско) һәрби әгъзалары.


Алманнар.
Алманнар яки немецлар () — герман халкы, Алманиянең төп милләте. Телләре — алман теле.
Алманиядән башка Австрия, Швейцария, Лихтенштейн, Люксембург, Бельгия, Дания, Франция, Италия, Польша, Чехия, Словакия, Венгрия, Румыния, Русия, Казакъстан, Бразилия, Намибия, АКШ илләрендә күпләп яшиләр.


Руанда.
Руа́нда Җөмһүрияте (,) — Үзәк Африкада урнашкан дәүләт. Көнбатышта Конго Демократик Җөмһүрияте, төньякта Уганда, көнчыгышта Танзания, көньякта Бурунди белән чиктәш. Әлеге ил дөньяда киң танылышны 1994елгы геноцид вакытында ала.
Руанда Африканың үзәгендә урнаша. Экватордан ерак түгел. Конго Демократик Җөмһүрияте белән булган чиктә Киву күле (крокодиллар яшәмәгән бердәнбер Африка күле) һәм Русизи елгасы урын ала. Илнең үзәгендә аның башкаласы Кигали урнаша.
Халык саны якынча 11,1 млн кеше. Уртача гомер озынлыгы ир-кешеләрдә 49 ел, хатын-кызларда 52 ел. Шәһәрдә торучылар халыкның 18 % ын тәшкил итәләр.


Танзания.
Берләшкән Танзания Җөмһүрияте () — Африканың көнчыгышында урнашкан дәүләт. Төньякта Кения һәм Уганда, көнбатышта Руанда, Бурунди һәм Конго Демократик Җөмһүрияте, көньякта Замбия, Малави һәм Мозамбик белән чиктәш. Илнең көнчыгыш чигендә Һинд океаны урнаштыра.
Танзаниянең ике башкаласы бар: административ үзәк булып Дар-эс-Салам санала, парламент исә Додомада урнаша.
Ил территориясендә Африканың зур күлләре урнаша — төньякта Виктория күле, көнбатышта Танганьика күле (аны еш Байкалның игезәге дип атыйлар), һәм көньякта Ньяса күле урнаша.
Танзаниядә Африканың иң югары ноктасы — Килиманджаро (5895 м) урын ала.


Сомали.
Сомали́ (, "әл-Сумал", рәсми атамасы — Сомали́ Җөмһүрияте) — Африкада урнашкан дәүләт. Гражданнар сугышы һәм сепаратистлар эшчәнлеге нәтиҗәсендә ил өч өлешкә бүленгән диярлек.
Сомалиның Вакытлы Федераль Хөкүмәте халыкара җәмгыять тарафыннан реаль хөкүмәт дип таныла, ләкин чынбарлыкта ул илнең бары тик кайбер районнарын гына контроль астында тота. Сомалиның көньягы «Әш-Шабааб» һәм «Хизб-үл-Ислаами» исламчыл хәрәкәтләре контроле астында тотыла. Илнең төньягы танылмаган Сомалиленд Җөмһүрияте тарафыннан идарә ителә. Аның өчендә дә сепаратистик регионнар бар.


Мольер.
Мольер (, чын исеме Жан Батист Поклен;; 1622 елның 15 гыйнвары, Париж — 1673 елның 17 феврале, шунда ук) — француз язучысы, комедиограф, классик комедиягә нигез салучы, актер, театр мөдире.
Мольер Клермон көллиятендә белем ала, монда ул тирәнтен латин телен өйрәнә, шуңа күрә Рим язучыларның әсәрләрен оригиналда укый. Көллиятне тәмамлагач, Орлеанда хокук белеме лиценциаты исемен ала, ләкин аннары актер һөнәрен сайлый. 1643 елдан «Illustre Théâtre» театрын җитәкли. Монда ул «Мольер» тәхәллүсен ала, трагик геройларны уйный. Труппасы таркалгач, ул Шарль Дюфрен җитәкләгән гизүче комедиантлар төркеменә кушыла. 1650 елдан башлап ул әлеге труппаны җитәкли башлый. Төркем репертуары бай булмау сәбәпле, драматург эшчәнлегенә керешә. Шушы чорда иҗат иткән әсәрләренең күпчелеге югалган.
1658 елның 24 октябрендә Мольер труппасы Лувр сараенда Людовик XIV каршында чыгыш ясый. «Гашыйк булган табиб» фарсы бик популяр булу сәбәпле, король үз Пти-Бурбон театрында чыгыш ясарга рөхсәт итә. 1661 елда театр Пале-Рояльгә күчә, монда труппа Мольер үлеменә кадәр чыгыш ясый.
Парижда яши башлагач, Мольер драматургия өлкәсендә эшчәнлеген дәвам итә. Язучы 1673 елда туберкулездан вафат була.


Фредерик Шопен.
Фредери́к Франсуа́ Шопе́н ([ʃɔpɛ̃]; [ˈʂɔpɛn̪], Фриде́рик Франци́шек Шо́пен, [`ʃopæn, ʃo`pæn; ˋʃoupæŋ, ˋʃɒpæ:]; 1810 елның 22 феврале — 1849 елның 17 октябре) — поляк композиторы, пианочы-виртуоз. Фортепиано өчен күп музыкаль әсәрләр авторы. Поляк музыкаль сәнгатенең иң зур вәкиле. Күп жанрларга яңача караш тәкъдим иткән: романтик нигездә прелюдияләрне торгызган, фортепиан балладаларны язган һ. б.


Лиана Әмирханова.
Лиана Рәсим кызы Әмирханова — татар шагыйрәсе, Башкортстанның Фатих Кәрим исемендәге әдәби бүләк иясе (1995), Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы (1999 елдан).
Ул 1980 елның 11 мартында Казан шәһәрендә туа. Казанның 72 нче номерлы алман телле мәктәбендә белем ала, аны тәмамлагач, 1997 елда Казан дәүләт педагогия университетының чит телләр факультетына укырга керә. 2001-2002 елларда укуын стажировка рәвешендә Алманиядә дәвам итә. Аннан соң Татарстан Республикасы Министрлар Кабинетының Яшьләр һәм спорт эшләре министрлыгында әйдәп баручы белгеч булып эшли.
Әдәби сәләте бала чагыннан ук ачыла башлый, сигез-тугыз яшьләрендә инде аның исеме балалар матбугаты битләрендә күренә башлый, туксанынчы елларда «Салават күпере» журналы һәм «Сабантуй» газетасы һәм башка матбугат басмалары оештырган иҗади конкурсларда катнашып, беренче урыннарны яулый. Аның шигырьләре «Ялкын», «Салават күпере», «Сабыйга», «Сөембикә» журналларында, «Сабантуй», «Мәгърифәт», «Татарстан яшьләре» газеталарында еш басыла, төрле нәшриятлар тарафыннан нәшер ителгән «Сабантуй» (1993), «Күгәрченем, син дә гөрлә» (1994), «Тургай» (1994-2002), «Сине сөйдем, гүзәлем» (2002), «Балалар бакчалары өчен җырлар» (2003), «Зонтик» (Төмән, 2006) кебек күмәк шигырь һәм җыр китапларына кертелә. 1998 елда «Мәгариф» нәшрияты инглиз телендә чыгарган («Татар әдәбияты бүген») җыентыгына да яшь каләмнең шигъри иҗатыннан үрнәкләр урнаштырыла.
Лиана Әмирханованың өч дистәдән артык шигыре үзешчән һәм профессиональ композиторлар тарафыннан көйгә салына. Аның «Чулпы җыры», «Изге сүз» (И. Сафин музыкасы), «Үсәсем килә» (М. Имашев музыкасы), «Бабамның медальләре» (Т. Вәлиев музыкасы), «Изге җирем, бөек Болгарым» (Г. Сабирова музыкасы) кебек җырлары балалар башкаруында Татарстан радиосы фондында саклана.
Туксанынчы елларда Лиана Әмирханова Татарстан радиосы белән тыгыз хезмәттәшлектә балалар өчен радиодан тапшырулар алып бара, яшүсмерләргә багышланган күп кенә радиотапшыру программаларын төзүче буларак та үзенең оештыру сәләтен күрсәтә.
Ул ике китап авторы. Иҗат өчен аңа киң мәйдан ачылган, татар шигърияте аңардан әле зур әдәби казанышлар өмет итә.


Рөстәм Фәйзуллин.
Рөстәм Габдрахман улы Фәйзуллин, әдәби тәхәллүсе Акъегет (1951 елның 5 мартында туган) — татар шагыйре, журналист, Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре (1987), Татарстан Язучылар берлегенең Гаяз Исхакый исемендәге әдәби бүләге иясе (2007), Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы (1991 елдан).
Ул 1951 елның 5 мартында Татарстанның Балык Бистәсе районы Балтач ("Юлсубино") авылында хезмәткәр гаиләсендә дөньяга килә. Берничә елдан аларның гаиләсе хәзеp шул районга кергән Котлы Бөкәш авылына (1935-1959 елларда Кызыл Йолдыз районы үзәге) күчә. Рөстәм беренче сыйныфны инде бүген тәмам юкка чыккан Түләк дигән татарча исемле рус авылында тәмамлый. Аннары, Балык Бистәсенең рус мәктәбендә тагын берничә ел укыганнан соң, гаиләләре Казанга күчү сәбәпле, урта белемне шәһәрнең Әмәт тавы тирәсендә урнашкан 81 нче мәктәбендә алып чыга. Елга якын Казанның агач эшкәртү комбинатында эшләгәннән соң, 1969 елда ул Казан дәүләт университетының филология факультетына — рус-татар бүлегенә укырга керә. 1974 елда укуын тәмамлап чыкканнан бирле Рөстәм Фәйзуллин Татарстан радио-телевидение системасында эшли. Бүгенге көндә ул — Татарстан радиосының әдәбият-сәнгать тапшырулары редакциясенең баш мөхәррире.
Акъегет, заманында Сибгат Хәким бер мәкаләсендә әйткәнчә, дан-шөһрәт, әсәрләр саны артыннан кумыйча, күбрәк үз-үзенә бикләнебрәк иҗат итәргә яратучы шагыйрьләр җөмләсеннән. Аның матбугатка чыккан шигъри җыентыклары күп түгел нибары дүрт тупланма: «Ак болыт шәүләсе» (1987), «Төнге сулар» (1991), «Янды бер шәм таңнарда...» (2001) һәм рус теленә тәрҗемәдә «Каруссли осени» (2006) җыентыклары. Шулай булса да, шигырь сөючеләрнең киң даирәсендә ул бүгенге татар шигъриятенә яңа сулыш алып килгән, тирән фәлсәфи үзенчәлекле шагыйрьләрнең берсе буларак билгеле. Шагыйрь төсмерләр белән эш иторго ярата. Укучыга нинди генә җитди фикер әйтергә теләмәсен, аның башына нинди генә саллы уй салырга уйламасын, шагыйрь иң беренче нәүбәттә аның күңелен кузгатырга, әйтәсе сүзен кеше йөрәгендә уянган хис-тойгылары аша җиткерергә омтыла.
Акъегетнең әдәби тәнкыйтькә караган хезмәтләре дә бар. Каләмдәшләре Зиннур Насыйбуллин, Рафикъ Юнысов иҗатына багышланган язмалары шундыйлардан. Акъегет озак еллар буе Татарстан радиосындагы «Тел күрке — сүз» һом телевидениедәге «Туган тел дәресләре» тапшыруларының мөхәррире булып тора. Ул шулай ук үткәндәге рухи-әдәби мирасны халыкка кире кайтару, күренекле шәхесләрнең иҗатына, иҗтимагый эшчәнлегенә кагылышлы документларны, төрле газета-журналларда чәчелеп яткан яки совет заманында идеологик сәбәпләр аркасында матбугатка чыкмый калган истәлек-хатирәләрне, радио-телевидение фондларында сакланган чы-гыш-язмаларны эзләп табу, бергә туплау һәм матбугатка, укучыларга тәкъдим итү юнәлешендә дә күп еллардан бирле максатчыл эш алып бара. Ул төзегән һәм 2006 елда Татарстан китап нәшриятында дөнья күргән «Тукай...» исемле җыентык шундый басмаларның берседер. 2007 елда Акъегет тырышлыгы белән шундый ук характердагы хезмәт Галимҗан Ибраһимов турында да нәшер ителә. Соңгысы ике томнан тора. Беренче томның эчтәлеген истәлекләр, документлар, соңгы елларда галимнәр тарафыннан әдип I урында объектив күзлектән чыгып язылган мәкаләләр тәшкил итсә, икенче томда укучыларга киң билгеле «Алмачуар», «Кызыл чәчәкләр», «Казакъ кызы» әсәрләре белән беррәттән моңарчы (совет чорында) тугыз томлык осәрләре җыелмасыннан да төшереп калдырылган «Адәмнәр» исемле атаклы повесте да урын алган.


Азалия Бадюгина.
Азалия Исмәгыйль кызы Бадюгина — татар тәрҗемәчесе, СССР Язучылар берлеге әгъзасы (1984 елдан).
Ул 1933 елның 29 маенда Казакъстанның Алма-Ата шәһәрендә хезмәткәр гаиләсендә дөньяга килә. Бала чагы һәм мәктәп еллары Казанда уза, шунда урта мәктәпне тәмамлап, 1952—1957 елларда Казан дәүләт университетының рус филологиясе бүлегендә югары белем ала. 1957—1958 елларда Әлмәт шәһәрендә «Знамя труда» газетасы редакциясендә әдәби хезмәткәр, 1962—1964 елларда Санкт-Петербург мәктәпләренең берсендә педагог-тәрбияче булып эшли. 1964 елның ноябреннән бирле ул — Татарстан китап нәшриятының матур әдәбият редакциясендә редактор хезмәтендә. 1973 елдан КПСС әгъзасы.
Азалия Бадюгина татар язучыларының проза әсәрләрен русчага тәрҗемә итү белән шөгыльләнә. Беренче тәрҗемә үрнәкләре (Әмирхан Еники, Гомәр Гали, Ләбибә Ихсанова хикәяләре) 1963 елда Мәскәүдә һәм Казанда чыккан күмәк җыентыкларда дөнья күрә. Азалия Бадюгинаның күләмлерәк тәрҗемәләреннән Г. Гобәйнең «Без үскәндә» («Когда мы росли», 1964) повестен, Хәйретдин Мөҗәйнең «Сугыш елъязмасы» («Летопись войны», 1978) китабын, Әмирхан Еникинең «Повесть һәм хикәяләр»ен («Повести и рассказы», 1982), Шәриф Камалның «Таң атканда» («На заре», 1983) романын күрсәтеп үтәргә мөмкин. Аның тәрҗемәләре арасында шулай ук Каюм Насыйри, Фатих Әмирхан, Әхмәт Фәйзи, Гомәр Бәширов, Р. Төхфәтуллин, Г. Минский, Фәнис Яруллин кебек төрле буын татар прозаикларының аерым әсәрләре һәм татар халык әкиятләре дә бар.


Радио.
Ра́дио (лат. "radius" — нур, "radio" — нур чәчәм) — чыбыксыз элемтә төре. Сигналны ташучы ролен радиодулкыннар башкара.
Шартлы рәвештә дулкыннарны озын, урта, кыска һәм ультракыскаларга бүләләр.


WikiLeaks.
WikiLeaks () — халыкара социаль интернет-проект. Проектның максаты булып "саркып югалу нәтиҗәсендә киң җәмәгатьчелеккә ачылган документларны нәшер итү һәм тарату" санала. Җәмәгатьчелек арасында проектка бердәм караш юк, аны АКШ хөкүмәтенең мәгълүмат сугышындагы яңа бер адымы дип санаучылар да бар.


Габдулла Шамуков.
Габдулла Рухулла улы Шамуков (1909 елның 11 декабре — 1981 елның 21 сентябре) — татар театры артисты, тәрҗемәче, ТАССРның халык артисты (1950), БАССРның атказанган артисты (1943), РСФСР халык артисты (1957), СССР халык артисты (1980).
Ул 1909 елның 11 декабрендә Сембер губернасының Асан авылында дөньяга килә. 1930 елны Башкортстан сәнгать техникумын тәмамлый һәм Башкортостан академия театры труппасына керә.
1946 елдан башлап соңгы көннәренә кадәр Габдулла Шамуков Камал театры артисты була. 1952 елны ул Казан педагогия институтының тарих һәм филология факультетын тәмамлый.
Актер 1981 елның 21 сентябрендә Казанда вафат була.


Нәҗибә Әминева.
Нәҗибә Әминева — татар шагыйрәсе.
Башкортстанның Кушнаренко районының Әхмәт исемле татар авылында туып үсә, Кушнаренкода урта мәктәпне тәмамлый. Аннан соң Башкортстан дәүләт университетына укырга керә һәм филология факультетында белем ала.
Университетта укыган елларында ук Нәҗибә Әминева әдәби иҗат белән ныклы шөгыльләнә башлый. Авылга кайтып мәктәптә укыта башлагач та, үзе дә күп яза һәм мәктәптә төрле сыйныфлардагы укучыларның әдәби түгәрәген дә җитәкли.
Укучылар Нәҗибә Әминеваның «Иртә», «Бәсле тәлгәшләр», «Йөрәккә уйлар уела» дип исемләнгән шигъри җынтыкларын яратып кабул итте. Шулай ук аның 65 яшьлек юбилее уңаеннан Башкортстанның Зәйнәп Биишева исемендәге «Китап» нәшриятында Нәҗибә Әминеваның «Гомер дигән мизгелдә» исемле чираттагы китабы басылып чыкты.


Башкортстанның Кушнаренко районы.
Кушнаренко районы - () Башкортстан Республикасы составындагы муниципаль район. Административ үзәге - Кушнаренко авылы.


Башкортстанның Әбҗәлил районы.
Әбҗәлил районы () — Башкортстан Республикасына керүче муниципаль район. Республиканың көнчыгышында урнашкан. Административ үзәге — Аскар авылы.
Район 1930 елның 20 августында барлыкка килә.
Халык.
Барлыгы 45 791 кеше яши, шуларның 88% башкортлар, 8,4% руслар һәм 2% татарлар.


Башкортстанның Әлшәй районы.
Әлшәй районы () — Башкортстанга керүче муниципаль район. Административ үзәге — Раев авылы.
1935 елның 31 гыйнварында барлыкка килгән.
География.
Муниципаль район Башкортстанның көньяк-көнбатыш өлешендә Дим елгасының урта агымында урнашкан. Мәйданы 2415 км2 тәшкил итә. Төньяктан көньякка 38 кмга, көнбатыштан көнчыгышка 66 кмга сузылган.
Халык.
Барлыгы 44,2 мең кеше яши, шуларның 37% башкортлар, 33,7% татарлар.


Фольклор.
Фолькло́р (— "халык хикмәте, акылы") — теге яки бу халыкның сүз сәнгате, авыл-тел иҗаты. Фольклор халыкның тормышын, карашын, идеалларын чагылдыра. Термин 19 гасырда барлыкка килә, татар дөньясында аны 20 гасырда куллана башлыйлар.
Фольклор телдән иҗат ителүе һәм телдән-телгә күчеп яшәве белән аерыла. Халык иҗаты әсәрләре нәкъ сөйләнгәндә һәм башкарылганда гына җанлы булып, чын үз тормышы белән яши. Фольклорны тудыруда һәм эшкәртүдә күп кенә халык вәкилләре катнаша.


Башкортстанның Аскын районы.
Аскын районы () — Башкортстандагы муниципаль район.
Административ үзәге — Уфадан 213 км ераклыкта урнашкан Аскын авылы.


Риваять.
Риваять (гарәпчәдән "хәбәр, хикәят") — халык фольклорына карый торган прозаик һәм эрик характердагы жанр. Риваятьләр реаль тарихи шәхесләргә һәм тормышта чыннан да булган хәлләргә барып тоташучы, борынгы заман истәлекләрен саклаучы хикәят.
Әлеге жанр үзләре күргән, белгән, шаһит булган вакыйгаларда үзләре катнашкан кешеләр сөйләве җирлегендә барлыкка килгәннәр. Алар телдән-телгә күчкәндә, гомумиләштерүгә, сәнгатьчә эшкәртүгә дучар булганнар.
Риваятьләрне тел-авыз иҗаты рәвешендә сакланып калган халык елъязмасы да дип атыйлар.


Легенда.
Леге́нда (— "укырга тиешле нәрсә") — эпик һәм прозаик жанр. Могҗизалыкка, фантастик күзаллауга нигезләнгән һәм сөйләүче ягыннан да, тыңлаучылар тарафыннан да кайчандыр тормышта булган хәл төсендә кабул ителә торган хикәят.
Риваятьләрдән алар чынбарлыкка нинди мөнәсәбәттә булулары, тарихи мәгълүматны, чынбарлыкны чагылдыру дәрәҗәсе белән аерыла. Әкияттән аермалы буларак исә, легендаларда нигез булып чыннан да кайчандыр булган хәлләр ята.


Җыр.
Җыр — халык лирикасының иң таралган төре, сүз белән көйнең үзара үрелүенә нигезләнгән, җырлап башкарыла торган шигъри-музыкаль әсәр, яки, киң мәгънәдә алганда, шундый төр әсәрләрне белдерә торган жанр. Җырның төп функциясе — халыкның һәм шәхеснең рухи дөньясын, фикер һәм кичерешләрен чагылдыру.
Җырлар әдәби (профессиональ) яки халык җырлары була алалар. Габдулла Тукай халык җырларын «халык күңеленен көзгесе» дип атаган.


Миф.
Миф (, "mythos" — "сүз, хикәят") — борынгыларның дөнья, тирәлек турындагы фантастик күзаллаулары һәм хыялда туган фантастик образлар, персонажлар хакындагы хикәятләре. Мифларның җыелмасы исә мифология дип атала. Әлеге төр хикәятләрне өйрәнү белән шөгыльләнә торган фәнне дә мифология дип атыйлар.
Мифлар фольклорның борынгы катламы дип санала.


Марсель Бакиров.
Марсель Хәернас улы Бакиров — татар галиме, әдәбиятчы, фольклорчы, тюрколог, КДУ профессоры, Татарстанның атказанган фән эшлеклесе, Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре, Кол Гали исемендәге халыкара премия лауреаты.
Ул 1933 елның 10 декабрендә Татарстанның Мөслим районы Мөслим авылында укытучы гаиләсендә дөньяга килә. Марсельгә 3—4 яшь булганда аның әтисе Хәернас ялган донос буенча репрессиягә дучар була.


Сан-Паулу.
Сан-Паулу () – Бразилиядә урнашкан шәһәр. Дөньяның иң зур мегаполисларының берсе. Халык саны 11,037,593 кеше (2009).


Staro Akbulatovo (selsovet Akbulatovo).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 155 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 618 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 96%;


Savaleevo (selsovet Akbulatovo).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 153 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 616 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 99%;


Churguldy.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 156 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 625 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 96%;


Aksaitovo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 181 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 632 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 97%;


Artaulovo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 181 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 623 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 96%;


Biz.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 179 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 620 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 96%;


Zirimzi.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 177 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 631 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 92%;


Ilmetovo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 180 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 638 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 100%;


Novo Chukurovo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 176 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 635 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 94%;


Yusupovo (selsovet Aksaitovo).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 177 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 619 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 90%;


Badryashevo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 180 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 669 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 91%;


Auk-Bulyak.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 178 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 675 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 95%;


Baykibash.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 184 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 655 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 83%;


Belyashevo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 184 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 657 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 94%;


Verkhne Salaevka.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 176 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 674 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 100%;


Staro Soldovo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 176 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 674 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 97%;


Yuda (Tatyshly rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 177 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 679 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: udmurt - 95%;


Bul-Kaypanovo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 174 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 675 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 94%;


Novo Kaypanovo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 177 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 668 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 93%;


Mamataevo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 177 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 653 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 93%;


Karmanovo (Tatyshly rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 184 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 646 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 98%;


Staro Kaypanovo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 180 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 656 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 95%;


Staro Chukurovo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 176 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 645 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 98%;


Verkhnie Tatyshly.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 170 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 709 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 70%;


Nikolsk (Tatyshly rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 168 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 694 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 74%;


Uyadybash.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 165 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 696 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 79%;


Staro Kalmiyarovo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 155 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 642 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: udmurt - 98%;


Asavdy.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 158 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 667 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 89%;


Managaz.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 153 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 647 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 84%;


Petropavlovka (Tatyshly rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 155 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 639 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: udmurt - 99%;


Savkiyaz.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 155 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 652 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 81%;


Kaltyaevo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 168 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 685 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 86%;


Vyazovka.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 165 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 670 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: udmurt - 87%;


Nizhne Kaltyaevo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 167 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 671 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 77%;


Stary Shardak.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 174 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 679 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 93%;


Fanga.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 170 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 667 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 100%;


Verkhne Kudashevo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 171 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 652 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 100%;


Aribashevo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 164 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 662 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 57%;


Aribash.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 167 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 674 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: udmurt - 91%;


Kardagushevo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 170 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 634 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 98%;


Novye Irakty.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 173 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 626 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 100%;


Yanaul 1.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 172 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 630 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 98%;


Stary Kurdym.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 171 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 618 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 97%;


Achu-Elga.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 178 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 609 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 97%;


Burgynbash.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 176 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 613 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 98%;


Zirimzibash 1.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 171 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 623 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 95%;


Zirimzibash 2.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 173 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 616 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 100%;


Sarashtybash.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 174 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 611 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 96%;


Tashkent (Tatyshly rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 180 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 613 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 94%;


Yurmiyazbash.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 169 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 619 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 90%;


Nizhne Baltachevo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 160 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 636 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: udmurt - 89%;


Alga (Tatyshly rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 159 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 643 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: udmurt - 95%;


Bigineevo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 160 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 651 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: udmurt - 95%;


Verkhne Baltachevo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 160 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 640 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: udmurt - 98%;


Dubovka (Tatyshly rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 160 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 642 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: udmurt - 94%;


Ivanovka (Tatyshly rayony).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 165 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 636 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: udmurt - 98%;


Kytki-Elga.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 170 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 634 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 95%;


Stary Kyzyl-Yar.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 165 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 635 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: udmurt - 97%;


Tanypovka.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 167 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 633 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: udmurt - 99%;


Tanyp-Chishma.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 168 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 648 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 60%; udmurt - 40%;


Utar-Elga.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 162 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 649 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: udmurt - 95%;


Novye Tatyshly.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 162 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 677 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: udmurt - 82%;


Maysk.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 157 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 659 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: udmurt - 97%;


Malaya Balzuga.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 161 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 654 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: udmurt - 99%;


Urazgildy.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 165 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 704 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: udmurt - 93%;


Shulganovo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 161 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 615 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 97%;


Garibashevo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 161 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 621 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 92%;


Zilyaktau.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 165 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 618 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 96%;


Kashkakovo.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 157 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 610 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 98%;


Kustarevka.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 166 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 618 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: rus - 69%; bashkort - 31%;


Chishma (selsovet Shulganovo).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 159 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 615 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 95%;


Yalgyz-Narat.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 154 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 635 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 96%;


Bashkibash.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 153 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 625 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: марийцы - 95%;


Novo Kudashevo (selsovet Yalgyz-Narat).
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 160 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 644 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 100%;


Stary Sikiyaz.
__NOTOC__
Geographia.
Ufa dan 156 kilometer avlag. Administrativ territorial teelenu buyencha Tatyshly municipal rayonyna eia.
Climat.
Climat continental: -15 °C (25 decaber - 5 fevral); + 18 °C (25 jun - 5 august). Tully yellyg to'sheme 655 mm*.
"remarka: * - interpolatia Sheppard invers distancia digan metod buyencha."
Etno Statistica.
2002 yel da utgan revisia buyencha: bashkort - 99%;


Мамык хан.
Мамык хан (?-1498/1499), Себер ханзадәсе, Казан ханы (1495-1496). Себер ханы Ибакның энесе. Абыйсы үтерелгәннән соң (1495), Төмәннән куыла. Үзенә тугърылыклы Төмән олысы сугышчылары һәм Нугай гаскәре белән Казанга килә, башында карачыбәк Колмөхәммәд торган аксөякдәр төркеме ярдәмендә ханлык тәхетен яулап ала (1495). Җирле бәк-түрәләрнең иреген кысрыклавы аркасында ул Казан тәхетеннән төшерелә. 1498 елда бертуганы Агалак белән берләшеп яңадан Казанга яу белән килә, ләкин җиңелә. Эчке чуалышларда һәлак була.


Стресс.
Стресс (— басым) — организмның, бигрәк тә нервларның артык киеренкелек хәле.
Медицинада, психологиядә, физиологиядә стрессның уңайлы (эустресс) һәм тискәре (дистресс) формалары аерала.
«Стресс» терминын беренче тапкыр физиологиядә Уолтер Кэннон куллана.


Азимут (геодезия).
Азимут (билгеләнеше: «Аз» яки «Az») - геодезия фәнендә төньякка юнәлеш һәм билгеле бер предметка юнәлеш арасында булган почмак.
Ул 0° - 360° градуслар арасында үлчәнә. Компас ярдәмендә магнит меридианын табу бик җиңел.


Мәхмүд I.
Мәхмүд I - госман империясе солтаны.


Хөсәен Фәезханов.
Хөсәен Фәезханов (1828, Себер губернасы, Сабачай авылы - 1866, шунда ук) — тарихчы-галим, көнчыгыш телләре белгече.
Тормыш юлы.
1828 елда Себер губернасы, Сабачай авылында дөньяга килә. Башлангыч белемне үз авылында ала. 1850 елда Казанга килә. Шиһабетдин Мәрҗанидән дәресләр ала. 1854 елда көнчыгыш телләрне өйрәнә. Петербургка эшкә чакыралар. 1857 елда шунда эшли башлый. 1858 елда фәннәр академиясы, Мәскәүгә тышкы эшләр архивына эшкә җибәрелә. Ул анда Кырым татарларына караган күп кенә материаллар алып кайта. 1864 елда “Материалы по истории крымского ханства” дигән Е.Зерновның хезмәте дөнья күрә. 1860 елда Касыйм шәһәренә археологик экспедицияга бара. 29 мөселман кабер ташларының күчерелмәсен алып кайта. Тарихчы Зернов материалларны файдалану өчен рөхсәт сорый. Касыйм ханлыгы турында яза. Мөселман кульязмаларын төзәтүгә күп көч куя. Татар теле грамматикасы буенча дәреслек, төрки телләр сүзлеге һәм христаматиялар төзи. Бу аның эшчәнлегенең 2 мөһим тармагы. 1862 елда “Краткая татарская грамматика” яза. Грамматикасы сакланмаган. Петербургта 95 битлек 1 нөсхәсе бар. Ул аны Мәхмүтов дәреслегенә нигезләнеп яза. 7 килеш, 3 заман. Ул татар мәгърифәтчесе хәрәкәтенең күренекле вәкиле. 1861-1862 елларда “Чулпан” газетасы чыгару уе белән янып йөри. 1866 елда туган ягы Сабачайда вафат була.


Шамил Аляутдинов.
Шамил Рифат улы Аляутдинов ("Шамил хәзрәт") - Мәскәү Мемориаль мәчетендә имам-хатыйб, күпсанлы китаплар авторы.
Тормыш юлы.
Шамил Рифат улы Аляутдинов 1974 елның гыйнвар аенда Мәскәүдә туа. Ата-анасы чыгышлары буенча Нижгар өлкәсенең Чүмбәли авылыннан.
1992 елдан 1998 елга кадәр Мисырдагы «әл-Әзһәр» Халыкара ислам академиясендә укый.
1997 елдан бүгенге көнгә кадәр Мәскәүнең Мемориаль мәчетендә имамлык кыла.
Абыйсы Илдар Аляутдинов Мәскәү Җәмигъ мәчетендә имамлык кыла.


Эзмә авыл җирлеге тарихы.
Риваятьләргә караганда, Олыяз авылы моннан тугыз йөз ел тирәсе элек, ягъни якынча 1100 елда оеша. Анда Кече Мишә елгасы янына урнашкан Шекше авылыннан аерылып, төньяк-көнбатышындагы урман кырыена, Зәбигә елгасы буена тәвәккәл, акыллы оештыручы Ильяс исемле кеше житәкчелегендә берничә гаилә күчеп утыралар. Авыл атамасы шул кеше исеме белан Ильяс авылы дип йөртелә башлый. Ул соңарак Ильястан Олыяз дип үзгәртелә, — дип сөйли тарих һәм география фәннәрен белүче Хуҗәхмәтов Ризван Хуҗәхмәт улы. Соңыннан Олыяз хәзерге урынга күчә. Авыл исеме олы ачыклык, олы басу дигән магънәне анлата.
Чаллы төбәге тирәсенә бәйле тагын бер хәбәр XIX гасыр миссионеры Е.А.Малов көндәлегендә телгә алына: "1894 елның 12 ноябрендә Сәрдә авылы мулласы Исмәгыйль Мамадыш өязе Букмыш волосте Олыяз авылы янында табылган көмеш акчалар китерде. Әлеге акчаларга "Хан Мөхәммәд бәк Мәхмүд” дип язылган... Табылган урыннан барлыгы 2 поттан артык акча җыеп алганнар. Тирә-як татарлары хәбәре буенча, имеш, әлеге авыл янында кайсыдыр Казан ханының торак урыны булган...” (Миссионерские, 1894, с. 17-18).


Иосиф Сталин.
Иосиф Сталин - совет сәясәт һәм җәмәгать эшлеклесе.


Владимир Ленин.
Владимир Илья улы Ленин (чын фамилиясе Ульянов;) — Русия империясе һәм СССР сәясәт һәм дәүләт эшлеклесе, революционер, большевиклар фиркасен нигезләүчесе. 1917 елның Октябрь инкыйлабын оештыручылардан берсе. Фәлсәфәче, марксист, публицист, Өченче коммунистик интернационалны оештыручы, СССР нигезләүчесе. Фәлсәфә һәм икътисад буенча фәнни эшчәнлек алып барган.


Никита Хрущев.
Никита Хрущев - совет чоры сәясәтчесе, ССКП ҮКнең беренче Генераль секретаре.


Леонид Брежнев.
Леонид Брежнев - совет чоры сәясәт һәм җәмәгать эшлеклесе.


Юрий Андропов.
Юрий Андропов - сәясәт һәм җәмәгать эшлеклесе.


Marat Husnullin.
__NOTOC__


Казакъстан.
Казакъстан Республикасы ("Казакъстан", шулай ук "Казахстан";) — күбесенчә Азиядә урнашкан дәүләт. Русия, Кытай, Кыргызстан, Үзбәкстан, Төрекмәнстан илләре белән чиктәш.
1997 елда Казакъстан башкаласы илнең көньягында урнашылган Алматыдан, исемен Астанага үзгәртелгән, үзәгендәге Акмола шәһәренә күчте. Башкала күчерүенең сәбәпләре арасында киләчәктә Алматыда җир тетрәү көтелүе иде. Моннан тыш, Астанада күбрәк казакълар яшиләр, Алматыда исә руслар саны зур.
Алматы каласы, Акмола өлкәсе (үзәге: Күкчетау), Актөбә өлкәсе, Астана каласы, Атырау өлкәсе, Көнбатыш Казакъстан өлкәсе (үзәге: Урал), Байкоңгыр каласы, Маңгыстау өлкәсе (үзәге: Актау), Көньяк Казакъстан өлкәсе (үзәге: Шымкент), Павлодар өлкәсе, Караганды өлкәсе, Костанай өлкәсе, Кызылорда өлкәсе, Көнчыгыш Казакъстан өлкәсе (үзәге: Өскемен), Төньяк Казакъстан өлкәсе (Петропавел өлкәсе), Җамбыл өлкәсе (үзәге: Тараз).


Әнвәр Сөләйманов.
Әнвәр Сөләйманов — Башкортстанда яшәүче татар журналисты.
Ул Башкортстанның Бишбүләк районында туып үсә. "Башкортстан дәүләт университеты"н тәмамлаганнан соң, гомерен журналистикага багышлый — башта туган районында, аннан соң Уфада, республика матбугат басмаларында хезмәт итә. Бүгенге көндә дә иҗат итә.
2010 елда Башкортстанның Зәйнәп Биишева исемендәге «Китап» дәүләт нәшриятында журналистның «Җирдәге йолдызлар» исемле китабы басылып чыкты. Анда авторның Башкортстанда һәм Татарстанда яшәүче күренекле татар шәхесләре хакында язылган очеркалары, сурәтләмәләре һәм әңгәмәләре урын алган.


Пешка (шахмат).
Пешка (Юникод: ♙♟) — шахмат ташы, шахмат материалын үлчәү чарасы.
Пешка эквивалентында башка фигураларның “авырлыгын” үлчиләр (мәсәлән, бер җиңел фигура 3 пешкага, тура — 5 пешкага тиң).
Ф. Филидор буенча, пешка — «шахмат партиясенең җаны», пешкалар урнашу структурасы бөтен партиянең стратегик рәсемен билгели. Эндшпильдә пешкаларның әһәмияте арта, бигрәктә еракка киткән пешкаларның әһәмияте.
Үзенең көчсезлеге аркасында пешка төшенчәсе метафорик мәгънәдә иерархиядәге түбән хәлне, ярдәмгә мохтаҗны билгели. Мәсәлән, «Минем кулларымда ул бары пешка гына иде».
Пешка белән йөрү тәртибе.
Пешка үзе алдындагы вертикаль буенча буш шакмакка йөри ала.
Беренче тапкыр йөргәндә пешка шул юнәлештә ике шакмакка алга йөри ала.
Пешка көндәш фигурасын отып чиктәш алгы вертикальгә диагональ буенча йөри.
Пешка беренче йөрүе белән ике кырга күчкәндә көндәшнең пешкасы һөҗүм иткән кыр аркылы узса, һөҗүм итүче пешка аны әйтерсең лә бер кырга гына күчкән кебек ота ала. Бу кагыйдәне пешканың ике кырга күчүенә җавап биреп кенә кулланып була. Кагыйдә “узганда алу” дип атала.
Әверелү.
Үзенең башлангыч позициясенә карата каршы урнашкан горизонтальгә барып җиткән пешка уенчы теләге буенча вәзир, тура, фил, яки үз төсендәге атка алмаштырылырга тиеш. Бу — әверелү дип атала.
Пешка төрләре.
"Изоляцияләнгән пешка" — күрше горизонтальләрендә башка үзенең төседәге пешкасыз калган пешка.
"Үтәли йөрмәле пешка" — үзе алдындагы вертикаль кырларда көндәш фигурасыз пешка.
"Якланган үтәли йөрмәле пешка" — үзенең төсендәге башка пешкалар белән якланган үтәли йөрмәле пешка.
"Ерагайган үтәли йөрмәле пешка" — үзенең төсендәге башка пешкаларга караганда шахмат тактасының каршы ягында урнашкан үтәли йөрмәле пешка.
"Бәйләнгән пешкалар" —күрше вертикальләрдә урнашкан ике, яисә күбрәк бер төсле бер-берсен яклый ала торган пешкалар.
"Икеләнгән (өчләнгән) пешкалар" — берүк вертикальдә урнашкан берүк төсле ике (өч) пешка.
"Артта калган пешка" — күрше вертикальләрендә үзенең төсендәге башка пешкалар булуына карамастан, үзе йөри алмый торган пешка (блокланган, яки алдындагы кырлар һөҗүм астында тора).
Изоляцияләнгән, өчләнгән пешкалар — g2, g3, g4.
Бәйләнгән пешкалар — b6, c5, d5.


Ат (шахмат).
Ат (Юникод ♘♞) — шахмат уенында куллана торган таш (фигура). Уен башында ике уенчыга да икешәр ат бирелә. Ак атлар b1 һәм g1 шакмакларына, ә кара атлар b8 һәм g8 шакмакларына урнаша.
Ат белән йөрү тәртибе.
Ат үзенең төсле таш урнашмаган шакмакларга йөри ала. Ул үз йөрүендә баштан вертикаль яисә горизонталь буенча ике шакмакка, аннары шул юнәлешкә карата перпендикуляр бер шакмакка күчә һәм шунда кала. Атның йөргән юлы “Г” хәрефен хәтерләтә.
Башкача аңлатканда ат хәзерге вакытта торган шакмагына караганда горизонталь, вертикаль һәм диагональ буенча тигез урнашмаган иң якын кырга йөри ала.
Шулай итеп ат шахмат тактасы уртасыннан 8 кырга йөри ала.
Ат башка ташлар өстеннән дә сикереп йөри ала торган бердәнбер фигура.
Көч һәм материаль кыйммәте.
Кыйммәте буенча ат филгә яки 3 пешкага тиң. Өч ат якынча бер вәзирне яки ике тураны алыштыра.
Ат бик мобиль булмаса да, фигуралар өстеннән сикереп чыга алуы ябык позицияләрдә аның бәясен арттыра. Шаһ белән фил очрагында кебек шаһ белән ат ялгыз шаһка мат куя алмыйлар, әмма шаһ белән ат һәм фил — алалар. Ике ат һәм шаһ белән ялгыз шаһка каршы уйнап көндәш уенчы тупас хата ясаса гына мат куеп була.
Атның йөрү тәртибе башка фигураларныкыннан нык аерылганга "“ат белән йөрү"” фразеологизмы көтелмәгән кыланыш, яки чишелеш табуны аңлата.


Фил (шахмат).
Фил (кайсыбер вакытта “офицер” дип тә йөртелә; Юникод ♗♝) — шахмат фигурасы. Партияне уенчылар икешәр фил белән башлыйлар. Ак филләр c1 һәм f1, каралар c8 һәм f8 шакмакларына урнаша.
Фил белән йөрү тәртибе.
Юлында фигура тормаган чакта фил диагональ кырлар буенча теләсә нинди шакмакка йөри ала. Шулай итеп һәрбер фил ак яки кара шакмаклар буенча гына йөри ала, шуңа аларны аккырлы фил һәм каракырлы фил дип йөртәләр.
Көч һәм материаль кыйммәте.
Фил шакмакларның яртысы гына үз контроле астында тота алганга турадан көчсезрәк дип санала. Моннан тыш тура буш тактада берьюлы 14 шакмакка һөҗүм итә, ә фил бары тик җидедән (фил такта почмагында) унөчкә кадәр (фил тактаның урта кырларында).
Фил якынча атка тиң. Әмма эндшпильгә якынлашканда пешкалар тактаның ике кырыенда урнашкан очракта фил аттан көчлерәк була башлый, ә пешкалар бер якта гына булсалар ат филдән бераз көчлерәк була. Тактада ике шаһ һәм фил генә калса уртак нәтиҗә игълан ителеп уен тәмамлана. Шул ук вакытта ике төрлекырлы филләр, яки ат, фил һәм шаһ ничек тә мат куя алалар.


Тура (шахмат).
Тура́ (Ладья; Юникод ♖♜) — шахмат фигурасы (ташы). Уенда кыйммәте буенча 5 пешкага тиң. Юлында бер таш та тормаган очракта тура горизонталь яки вертикаль кырлар буенча һәрбер шакмакка йөрергә мөмкин.
Уен башында уенчыларда икешәр тура була, аклар a1, h1 кырларында a8, h8 шакмакларына урнаша.
Уенда тураның әһәмияте бик зур. Уен башында алар актив булмаса да, туралар рокировкада катнашып миттельшпильдә позицион көрәш өчен вертикаль кырларны контрольдә тота алалар. Эндшпильдә туралар еш кына пешкага вәзирлеккә барырга ярдәм итәләр, яки көндәш шаһына йөрергә зур кыенлыклар ясыйлар. Шаһ һәм тураны кулланып мат та куярга мөмкин, әмма бу күренеш сирәк очрый.
Борынгы заманнарда тура дип камау манарасын атаганнар. Тураның юлында ташлар тормаса ул гел 14 шакмакны контрольдә тота.
Тураларны урнаштыру мәсьәләсе.
8 тураны шахмат тактасына бер берсенә һөҗүм иттермичә ничә төрле итеп урнаштырып була? Бу латин квадратын табу мәсьәләсенә аналогия.


Вәзир (шахмат).
Вәзир (ферзь; Юникод: ♕♛) — иң көчле шахмат фигурасы. Вәзирнең материаль кыйммәтлеге 8-9 пешкага тиң дип санала. Шулай итеп ул көче буенча тура һәм җиңел ташлардан көчлерәк, ике турадан көчсезрәк һәм якынча өч җиңел фигурага тиң. Уен башында ак вәзир d1, ә кара вәзир d8 шакмагында тора.
Вәзир белән йөрү тәртибе.
Юлында бернинди таш тормаган очракта вәзир тура һәм фил йөрү мөмкинлекләрен берләштереп горизонталь, вертикаль һәм диагональ буенча һәрбер кырга күчә ала.
Шахмат тактасының үзәк шакмакларында торганда вәзир бер юлы 27 кырга һөҗүм ясап торырга мөмкин, тактаның почмагында – 21 кырга.
Шахмат уенының XI-XII гасырда кулланган кагыйдәләре буенча вәзир горизонталь, вертикаль һәм диагональ юнәлешендә бары бер кырга гына йөри алган.
Вәзир шахмат партиясендә.
Һәрбер уенчы партияне бер вәзир белән башлый. Уен башында вәзирләр d1 һәм d8 шакмакларында урнаштырылалар (үзенең төсендәге кырга).
Уенның дебют өлешендә вәзирне сирәк һәм сак кулланырга кирәк, чөнки аның белән көндәш кырларында актив ияреп, аны оттыру ихтималы зур. Вәзир үзенең мөмкинлекләрен миттельшпильдә һәм эндшпильдә күрсәтә.
Уен ахырында уенчының дөрес уйнавына карап шаһ белән вәзир шаһка һәм җиңел фигурага каршы уйнаганда гел ота, дип санала, шаһка һәм турага каршы уйнаганда — гел диярлек ота, шаһка һәм ике җиңел фигурага, шаһка, турага һәм пешкага – күпчелек очракларда ота. Моннан тыш эндшпильдә төп мәсьәлә булып пешканы соңгы горизонтальгә җиткереп вәзиргә әйләндерү тора. Моны булдыра алу, гадәттә, җиңүгә китерә.
Вәзир шахмат мәсьәләләрендә.
Вәзирне бик күп шахмат мәсьәләрендә очратып була. Шуларның берсе — сигез вәзир мәсьәләсе. Мәсьәләнең төп максаты — шахмат тактасына бер берсенә һөҗүм иттермичә 8 вәзирне урнаштыру. Бу мәсьәләнең математик ысул кулланып 92 чишелеш юлы билгеләнгән.
Сигез вәзир мәсьәләсенең бер чишү мисалы.
Этимология.
Вәзир төшенчәсе татар теленә фарсы теленнән күчкән, ул «киңәшче», «шаһ ярдәмчесе», дип тәрҗемә ителә.
Күпчелек көнбатыш телләрдә (шул исәптән, рус сөйләмендә дә) вәзир "шаһинә (королева)" дип атала (ингл. Queen). Моны аңлаткан версияләрнең берсе — XV гасыр ахырында Испания патшасы Кастилия Изабелласы җитәкчелегендә патша хакимиятенең нык көчәюе.


Шаһ (шахмат).
Шаһ (король; Юникод: ♔♚) — иң көчле булмавына карамастан, иң мөһим шахмат ташы. Шахмат партиясенең төп максаты — көндәшнең шаһына мат игълан итү.
Шаһ белән йөрү тәртибе.
Шаһ теләсә нинди күрше горизонталь, вертикаль яки диагональ буенча урнашкан шакмакка йөрергә мөмкин. Шаһ почмактагы шакмакта торса 3 кырга, такта кырыенда торса 5 кырга, калган шакмакларда торса 8 кырга һөҗүм итә.
Шуны да истә тотарга кирәк, шаһ куркыныч янаган (көндәшнең фигурасы һөҗүм иткән) кырга йөри алмый. Калган фигуралар кебек үзенең төсле фигурасы торган шакмакка да баса алмый.
Рокировка.
"Рокировка" — махсус йөрү ысулы, берүк вакытта шаһны ике шакмакка тура ягына, ә шул тураны шаһ узган шакмакка күчүе. Шаһ флангына ясалган рокировка кыска рокировка дип атала һәм 0-0 дип билгеләнә, вәзир флангына ясалган рокировка — озын рокировка дип атала һәм 0-0-0 итеп билгеләнә.
Шаһка янау.
"Шаһка янау" — көндәшнең фигурасы шаһка һөҗүм итүе. Бер үк вакытта көндәшнең ике фигурасы шаһка һөҗүм ясаса, бу шаһка икеләтә янау дип атала. Әгәр көндәш үзенең бер ташын күчергәч икенче ташы шаһка һөҗүм итсә, бу хәл шаһка ачылган янау дип атала.
Мат.
"Мат" — уенчының шаһына көндәше һөҗүм иткән һәм ул берничек тә үзенең шаһын коткара алмый торган хәл, ягъни «шаһ үлүе». Мат игълан иткән очракларда уен үзенең шаһын коткара алмаган уенчының отылышы белән тәмамлана. Мат куелган очракларда уенчыларның сәгатьләре күпме вакыт күрсәтүе һәм тактада нинди ташлар калуы мөһим түгел. Күпчелек очракларда спорт практикасында уенның мат белән тәмамлануы сирәк очрый, чөнки, уенчылар үзләренең өметсез хәлен сизгәч, гадәттә, уйнамыйча җиңелүгә бирешә.
Пат.
"Пат" — уенчының кагыйдәләрне бозмыйча йөрү мөмкинлеге булмаган һәм шул ук вакытта аның шаһына бернинди фигура да янамаган хәл. Мәсәлән, шаһка янатмыйча гына йөреп булмый, ә башка ташлар йөри алмыйлар, яисә алар бөтенләй юк.
Пат уенның уртак нәтиҗә белән тәмамлануын аңлата.
Шаһ шахмат партиясендә.
Уен башында ак шаһ e1, ә кара шаһ e8 шакмакларына урнаша. Уен дебют өлешендә шаһ гадәттә йөрми, чыгарма булып башка ташларга юл ачыр өчен һәм шаһны үзен яхшырак саклар өчен ясала торган рокировка гына тора. Миттельшпильдә шаһка еш кына һөҗүм ясала һәм уен мат белән тәмамланырга да мөмкин. Эндшпильдә шаһның роле арта, ул пешканы вәзиргә әйләндерүдә булыша, көндәшнең пешкалары вәзирлеккә баруында каршы төшә. Шаһның уенда аерым роле булганга аны башка фигуралар белән сирәк чагыштыралар.


Шахмат.
Ша́хмат — 64 шакмаклы тактада махсус шахмат ташлары (фигуралары) белән ике көндәш арасында уйнала торган үзендә сәнгать, фән һәм спорт элементларын сыйдырган логик уен.
Шахмат атамасы фарсы теленнән таралган: «шахмат» – "«шаһ үлде»" дигәнне аңлата. Шахмат уены гадәттә ике көндәш арасында уйнала. Уенны шулай ук кара-каршы ике төркем дә уйнарга мөмкин. Аларны консультантлар дип атыйлар. Уен билгеләнгән кагыйдәләр буенча уйнала. Ярышлар вакытында алар Халыкара шахмат федерациясе (ФИДЕ) кагыйдәләре белән тулыландырылына.
Шахмат тарихы.
Шахмат уенының мең ярым еллык тарихы бар. Шахмат уены чатуранга уеныннан барлыкка килгән дип санала. Чатуранга уены Һиндстанда VI гасырга кадәр барлыкка килгән. Һиндстаннан уен гарәпләр арасында, соңрак Ауропа һәм Африка халыклары арасында таралган. Вакыт узу белән аның кагыйдәләре үзгәреш кичергән һәм XV гасырга уен камилләшкән, ә XIX гасырда уен кагыйдәләре тәмам стандартлаштырылган. Шул вакыттан бирле систематик рәвештә шахмат буенча халыкара турнирлар уздырыла башлый.
Такта һәм башлангыч позиция.
Уен шакмакларга (кырларга) бүленгән такта өстендә бара. Тактаның зурлыгы 8х8 шакмак. Кырларның вертикаль рәтләре сулдан уңга “а”дан “һ”га кадәр латин хәрефләре белән, ә горизонталь рәтләр астан өскә таба 1дән 8гә кадәр саннар белән билгеләнә. Шулай итеп һәр шакмак хәреф һәм саннан торган билгеле бер исем йөртә.
Шахмат тактасының кырлары ак һәм кара төскә буялганнар (алар шулай ак һәм кара дип аталалар), шуңа күрә вертикаль һәм горизонталь буенча күрше шакмаклар төрле төстә була. Тактаны уенчыга карата кую үзенчәлеге дә бар: аның иң якын урнашкан почмагы уң ак белән уйнаучы уенчыгы карата ак булырга тиеш (аклар өчен ул һ1, каралар өчен – а8).
Уен башында көндәшләр арасында шахмат ташлары тигез итеп бүленә, алар шартлы рәвештә «аклар» һәм «каралар» дип йөртелә. Чынлыкта исә, шахмат ташлары теләсә нинди якты (ак, сары, аксыл-көрән) яки караңгы (кара, кызгылт-көрән, кара зәңгәр) төсләргә буялган булырга мөмкин. Һәрбер шахмат фигуралары комплектына шаһ (), вәзир (), ике тура (), ике фил (), ике ат () һәм сигез пешка () керә. Уен башында «аклар» беренче һәм икенче, ә «каралар» җиденче һәм сигезенче горизонталь рәтләргә, ә аларның пешкалары икенче һәм җиденче горизонтальләргә тиешенчә урнашалар.
Йөрүләр.
Шахмат партиясендә беренче булып «аклар» йөри һәм шуннан башлап көндәшләр бер-бер артлы йөриләр. Һәрбер ташның йөрү мөмкинлекләре түбәндәге диаграммада күрсәтелгән («х» белән ташның хәзерге вакытта кая йөри алуы билгеләнгән).
Әгәр шахмат ташы юлында башка фигура торса (аның төсе мөһим түгел), ул аның өстеннән сикереп чыга алмый. Бары ат гына фигура өстеннән сикереп йөри ала.
Үзеңнең фигураң урнашкан кырга йөрү тыела.
Әгәр ул кырда көндәш ташы урнашкан булса, ул фигура уеннан чыга, бу "“фигураны оту (алу)”" дип атала. Әгәр берәр йөрүе белән көндәш теге яисә бу фигураны ота алса (фигураның булу булмавы мөһим түгел), шул шакмак һөҗүм астында тора дип санала.
Пешка көндәшләрнең ташларын диагональ буенча алга йөреп ала. Фигураны алмыйча пешка бер кырга алга йөри. Әгәр пешка уен башыннан бирле бер тапкырда йөрмәгән булса, ул көндәш фигурасын алмыйча ике шакмакка алга йөри ала.
"«Алга»" юнәлеше - ак ташлар өчен сигезенче горизонтальгә таба, ә каралар өчен беренче горизонтальгә таба юнәлеш.
Әгәр пешка каршыдагы соңгы горизонтальгә барып җитә алса, уенчы аны теләгән шул ук төстәге башка фигурага (шаһтан кала) алмаштырырга мәҗбүр була.
Шаһка янау, мат һәм пат.
Шаһны отылудан берничек тә коткара алмаган очрак "мат" дип атала. Уенның төп максаты көндәшкә мат кую.
Уенчының кагыйдәләр буенча йөрергә бернинди дә мөмкинчелеге булмаган һәм шул ук вакытта аның шаһына отылу куркынычы янамаган хәл "пат" дип атала.
Уен нәтиҗәсе.
Гадәттә уен бер якның отуы яки уртак нәтиҗә белән тәмамлана.
уенчыларның берәрсе вакытка сыешып бетмәгән очракта. Әгәр шул уенчы көндәшенең мат ясарга мөмкинчелеге бар дип табылса, ул җиңүче дип игълан ителә. (“Вакыт күзәтү” бүлеген карагыз)
уенчыларның берәрсе вакытка сыешып бетә алмаган, әмма аның көндәшенең мат куярга җитәрлек ташлары булмаса;
1970-1980 елларда узган компьютер анализлары нәтиҗәләре буенча уен башкача тәмамланса 50 тапкыр йөрү җитеп бетми, шул сәбәпле кодекс тулыландырыла. Ләкин алга таба барлык кисәтмәләр дә бетерелеп, 50 тапкыр йөри алу кагыйдәсе барлык позицияләрдә дә мөмкин дип билгеләнә.
Очко саналу.
Очколар башка система буенча да бирелергә мөмкин, мәсәлән, футбол системасы буенча.
Тигез очколар җыйган уенчыларга карата махсус коэффициентлар кулланылына.
Шахмат теориясе.
Шахмат уеннарының төрле аспектларын өйрәнүче алымнар җыелмасы шахмат теориясе дип атала. Аның актив рәвештә алга китүе XV гасырда башланып китә. Шул вакыттан башлап хәзерге вакытка кадәр шахмат уйнау кагыйдәләре үзгәрмәгән диярлек.
Партия өлешләре.
Шахмат теориясе уенның өч өлешен билгели: дебют, миттельшпиль һәм эндшпиль.
Дебют - партиянең беренче 10-15 йөрүен үз эченә алучы өлеш. Дебют өлешенең төп мәсьәләсе: үз көчеңне мобилизацияләү, көндәш белән очрашу һәм көрәшә башлау. Шахмат уенының дебют өлеше теориядә яхшы өйрәнелгән. Анда ничегрәк уенны башлап җибәрү һәм кайсы йөрүләрне ясамау әйбәтрәк киңәшләре, шулай ук дебют классификацияләре турында өйрәнеп була.
Миттельшпиль – уен уртасы. Бу өлеш дебюттан соң башланып китә. Миттельшпиль – уенның иң кызган һәм иң кызык өлеше дип санала, чөнки уенчылар төп йөрүләрен ясый (партиянең дебют өлешендә мат кую очраклары сирәк очрый). Миттельшпиль уенчылар ягыннан барлык көчләрен шахмат тактасының үзәген яулап алу, атакалар һәм контратакалар, күп фигуралар селкетү белән аерылып тора. Уенчыларның берәрсенең оста комбинация оештыра алган вакытта уен бу өлештә тәмамланырга да мөмкин. Уен тәмамланмаган очракта, фигураларның күпчелеге отылып беткәч, партия соңгы өлешенә күчә.
Эндшпиль – уенның соңгы өлеше. Гадәттә бу өлештә тактада күп таш калмый, шул сәбәпле шаһның һәм пешкаларның дәрәҗәсе арта. Күпчелек очракта көндәшләр төп көчен пешканы каршы якка җиткереп башка ташка алыштыруга юнәлтә. Эндшпиль берәр яның җиңүе яки уртак нәтиҗә белән тәмамлана.
Шахмат тулы мәгълүматлы уен буларак.
Шахмат – тулы мәгълүматлы уен, шуңа күрә уенчыларның берәрсе ягыннан гына булса да партия барышында җиңү яисә уртак нәтиҗә теоретик стратегиясен куллануы гына уенның ахыргы нәтиҗәсен алдан ук билгели ала. Әмма шул теоретик стратегия табылмаган сәбәпле, практика да уен нәтиҗәсен алдан ук әйтеп булмый.
Шахмат спорт буларак.
Шахмат – билгеле бер тәртипле, үзе эченә дәрәҗәләр иерархиясен, регуляр рәвештә узучы ярышлар, милли һәм халыкара лигалар алган спорт төре. Уенның профессиональ дәрәҗәдә алга китүе һәм популяр булуы күптөрле профессиональ спортчылар, тренерлар һәм журналистлар барлыкка китерде.
Халыкара шахмат федерациясе.
Халыкара шахмат федерациясе, ФИДЕ (FIDE,) – 1924 елда оештырылган халыкара шахмат ярышларын уздыруда җаваплы төп орган. Күпчелек илләрдә шулай ук милли шахматистлар оешмалар булуы да билгеле.
Шахмат буеча ярышлар Олимпия уеннарында бер дә үткәрелмәсә дә, Халыкара шахмат федерациясе Халыкара Олимпия комитетының әгъзасы булып тора. Ике елга бер тапкыр аерым Шахмат олимпиадасы уза. Соңгы тапкыр Шахмат олимпиадасы 2010 елда Русиянең Ханты-Мансийск шәһәрендә узды. Җиңүчеләр булып ир-атлар арасында Украина, ә хатын-кызлар арасында Русия билгеләнде.
Профессиональ шахмат ассоциациясе.
1993 елда Гарри Каспаров һәм Найджел Шорт хезмәтләре нәтиҗәсендә Профессиональ шахмат ассоциациясе оештырыла. Бу ассоциациягә ФИДЕ сәясәте белән риза булмаган күпсанлы гроссмейстерлар керә. Ассоциация үзенең шахмат буенча дөнья беренчелекләрен уздыра башлый, әмма 1996 елда спонсор таба алмау сәбәпле ябыла. Профессиональ шахмат ассоциациясе версиясе буенча шахмат чемпионнары хәзерге вакытта "“классик шахмат уены чемпионы”" исемен йөртәләр.
Халыкара язышу аркылы шахмат уеннары федерациясе.
1928 елда "Халыкара язышу аркылы шахмат уеннары берлеге" оештырыла. 1951 елда исеме "Халыкара язышу аркылы шахмат уеннары федерациясенә" үзгәртелә. Бу төр федерациянең үзенең рәсми билгеләнгән дөнья чемпионатлары, милли беренчелекләре уза, шулай ук оешманың шәхси махсус рейтингы, халыкара һәм милли спорт дәрәҗәләре (Федерация гроссмейстры, Русиянең язышу аркылы шахмат уеннары спорт мастеры һ.б.) бар. Хәзерге вакытта йөрүләрне гади почта аркылы гына түгел, ә электрон почта аркылы да җибәреп була.
Шахмат ярышлары.
a>га кадәр — Аурупа шахмат тормышының үзәге.
XVI гасырдан башлап уенчыларны җыеп шахмат партияләрен акчага уйната торган төрле клублар барлыкка килә. 1681 елдан башлап XIX гасырга хәтле «Кафе де ля Режанс» Ауропаның шахмат тормышының үзәге дип санала. Шахмат уенының популярлашып китүе алдагы ике гасырда күпчелек Ауропа илләрендә милли турнирлар оештыруларга китерә. Шахмат уенына багышланган китапларның да киң таралуы көннән-көн арта.
1821 елдан башлап халыкара матчлар, ә 1851 елдан халыкара турнирлар оештырыла башлый. 1851 елда Лондонда узган халыкара шахмат турнирының җиңүчесе Адольф Андерсен була. Аны халыкта «шахмат шаһы» дип йөртә башлыйлар. Әмма 1858 елда Пауль Морфи (АКШ) Андерсенны +7-2=2 исәбе белән җиңә. 1859 елда Морфи шахмат уйнавын ташлый һәм 1866 елдагы турнирда Вильгельм Стейницка җиңелүгә кадәр Андерсен кабат беренче булып саналып килә.
Шахмат буенча дөнья чемпионнары.
Вильгельм Стейниц – рәсми рәвештә билгеләнгән беренче шахмат буенча дөнья чемпионы. Бу горур исемгә ул тарихта беренче тапкыр «дөнья беренчелеге» астында узучы турнирда Иоганн Цукертотны җиңеп лаек була. Шулай итеп шахмат системасы чемпионлыгында мирас барлыкка килә: яңа дөнья чемпионы булып гамәлдә булган чемпионны җиңүче кеше санала башлый. Әмма шунысы мөһим: гамәлдә булган чемпион артында уйнау яки уйнамау, партия шартларын һәм уздыру урынын билгеләү кебек хаклар саклана. Шулай ук кагыйдә буенча җиңелү очрагында гамәлдә булган чемпион матч-реваншка да дәгъва кыла ала һәм анарда җиңгән вакытта аңа чемпион исеме кире кайтарыла.
1948 елда ФИДЕ беренче рәсми дөнья чемпионатын уздыра. Бу чара шул вакытта чемпион булып саналган Александр Алехинның вафаты һәм шул рәвешле шахмат уеннарда сакланган мирас юкка чыгу сәбәпле оештырыла. Советлар Берлегеннән катнашкан гроссмейстер Михаил Ботвинник бу чемпионатта җиңеп чыга. ФИДЕ махсус турнир системасы кертә: сайлап алу этап җиңүчеләре зональ турнирларга, зональ турнирларда җиңүчеләр зонаара турнирларга чыга башлый. Зонаара ярышларда җиңү яулаган спортчылар арасында кандидатлык турнирлары «җиңелгән очракта төшеп калу» системасы буенча көч сынашуда иң оста уенчыны билгеләп, аны хәзерге вакытта гамәлдә булган чемпионга каршы уйнарга җибәрә.
Әмма бүгенге көндә титул өчен уздырылучы матчлар формуласы башкарак: зональ турнирларда җиңүчеләр рейтинг буенча иң көчле дип саналган уенчылар белән көч сынаша һәм шул ярышларда җиңгән спортчы дөнья чемпионаты дип билгеләнә дә инде.
1993 елдан 2006 елга кадәр дөнья чемпионы титулының хуҗасын билгеләүдә төрле каршылыклар булган. Әмма Крамник-Топалов кушылма матчыннан соң ФИДЕ дөнья беренчелекләрен уздыру һәм чемпион исемен бирү монополиясен үзенә кире кайтара. Бу «кушылма» матчта Владимир Крамник (Русия) җиңә. Бүгенге көндә шахмат буенча дөнья чемпионы булып 2007 елда җиңү яулаган Вишванатан Ананд санала. 2008 елда узган Крамник-Ананд матч-реваншында ул үзенең лаеклы исемен саклап кала. 2010 елның апреленда узган Топалов-Ананд матчында Вишванатан Ананд җиңүгә ирешеп кабат дөнья чемпионы була.
1927 елдан бирле дөньякүләм шахмат чемпионатлары хатын-кызлар арасында да уздырыла башлый (шул ук вакытта хатын-кызлар төп титул яулауда да катнашырга мөмкин). Хатын-кызлар арасында беренче дөнья чемпионы булып Бөек Британия спортчысы Вера Менчик санала. Анардан соң 1990 еллар башына кадәр хатын-кызлар арасында дөнья чемпионы исемен бары Советлар Берлеге спортчылары гына йөрткән. 1991 елдан алып 2008 елга кадәр (1996-1999 һәм 2004-2006 еллардан кала) бу титулны бары Кытай хатын-кызлары гына яулый. 2008 елдан башлап бүгенге көндә кадәр хатын-кызлар арасында дөнья чемпионы булып Русия спортчысы Александра Костенюк санала.
Читтән торып шахмат уйнау.
Шахмат яки шашка кебек абстракт уеннарда спортчылар бер берсен күрмичә ерак аралар аркылы уйный ала. Шундый рәвештә компьютерлар популярлашып китү сәбәпле шахмат программалар арасындагы ярышлар уза башлый. Элегрәк язышу аркылы шахмат уйнау киң таралган булса, хәзерге заманда аны Интернет аша онлайн уйнау алыштырып бара. Шулай ук телеграф, телефон яки радио аркылы шахмат уйнау – гадәти хәл.
Язышу аркылы уйнау.
Бу төр уенның беренче тапкыр искә алынуы 1694 елга килеп тоташа. Көнчыгыш гореф-гадәтләрен өйрәнүче инглиз галиме Т. Хайд үзенең «Көнчыгышта күңел ачу турында» китабында Венеция һәм Хорватия алып-сатарлары арасында язышу аркылы шахмат уйнаганнары турында яза. XIX гасырда язышу аркылы Лондон һәм Эдинбург, Мәскәү һәм Петербург шахмат клубларының уенчыларны ярыштырулары гадәти күренеш булган.
1928 елда Халыкара язышу аркылы шахмат уеннары берлеге оештырыла (1951 елда исеме Халыкара язышу аркылы шахмат уеннары федерациясенә үзгәртелә). Дөнья чемпионы титуллары уйнатыла, төркемнәр арасында Олимпиадалар уздырыла башлый. Барлык ярышулар аерым секторларга (Ауропа, Латин Америка, Төньяк Америка/Тын океан илләре һәм Африка/Азия) бүленеп уза. Язышу аркылы узган беренче дөнья чемпионаты 1950 елда оештырыла. 1951 елда елдан башлап 21 чемпионат финаллары уза, шуларның 18 уңышлы тәмамланган. Хатын-кызлар арасында мондый ярышлар 1968 елдан бирле оештырылып килә һәм бүгенге көнгә барлыгы 8 финал булганы билгеле. Язышу аркылы шахмат уеннары Олимпиадасы 1948 елдан бирле уза. Хәзерге вакытка барлыгы 17 Олимпиада узганы төгәл факт. Һәрбер ил төркемендәге ир-атларга 6, ә хатын-кызларга 4 такта бүленә.
Телефон аркылы уйнау.
1970 елдан башлап телефон аркылы шахмат уеннары оештырылуы киң тарала башлый. Иң зур матч булып 1964 елда Мәскәү-Ленинград спортчылары арасында 100 тактада уйналган ярышлар санала. Икенче Бөтендөнья сугышы тәмамланганнан соң шахмат уеннары радио аркылы уздырыла башлый. Радио аркылы уйналган партияләр арасында иң күренекле булып 1945 елда узган СССР - АКШ шахматчылары арасындагы матч санала. Анда Советлар Берлеге уенчылары 15,5:4,5 исәбе белән җиңүгә ирешә.
Шулай ук уенга килә алмаган очракларда спортчы йөрүләрен телефон аркылы билгеләгәне дә булгалаган. Мәсәлән, 1965 елда Роберт Фишерга Куба һәм АКШ арасында аралар бозылу сәбәпле Гаваннада узган чемпионатка керү тыела. Шуңа күрә ул матчларда телефон аркылы катнашырга мәҗбүр була.
Телеграф аркылы уйнау.
1844 елда Вашингтон һәм Балтимор шахмат клублары арасында телеграф аркылы уен оештырыла. 40 елдан соң мондый төр уеннар Лондон - Вена (1884), Петербург - Лондон (1886-1887), Петербург - Париж (1894-1895) шәһәрләре арасында уза. Телеграф аркылы уйнау XX гасырда СССРда популяр була. Русия беренчелендә генә дә 20дән артык төркем катнаша (1948 елдан бирле).
Онлайн-уен.
Интернет челтәренең киң таралуы сәбәпле хәзер шахмат уенын онлайн рәвешле дә уйнап та була. Мондый чакта уенчы теләсә нинди вакытта, теләсә нинди көндәш сайлап уйный ала. Шулай ук онлайн шахматлар кеше белән генә түгел, компьютер программалары белән уйнау мөмкинлекләрен дә бирә.
Турнир кагыйдәләре.
Уеннарны уздыруда профессиональ таләпләр арту сәбәпле барлык турнирларга да кагылган махсус кагыйдәләр булдырылды. Аларны бөтен уенчылар истә тотарга тиеш. Шул кагыйдәләрне кабул итү уенның төп кагыйдәләренә дә кагылды («тотындыңмы-йөре», «узганда алу»).
«Тотындымы – йөре» һәм «кулыңны җибәрдеңме – йөрдең» кагыйдәләре.
Әгәр уенчыларның берсе аңлы рәвештә ташына тотынса, ул шул таш белән йөрергә мәҗбүр була.
Әгәр уенчыларның берсе көндәшенең ташына аңлы рәвештә тотынса, ул шул ташны отарга мәҗбүр була.
Кагыйдәләр буенча йөри алмаган ташка тотыну (үзеңнекенәме, көндәшнекенәме мөһим түгел) бернинди сөземтәгә дә китерми.
Уенчының башка йөрү ясаганда ялгыш берәр ташка тиюе бернинди сөземтәгә дә китерми.
Аңлы рәвештә берничә фигурага тигән очракта, уенчы беренче мәртәбә тигән таш белән йөрергә тиеш.
Әгәр уенчы ипләп кую нияте белән берәр ташка тотынырга җыенса, ул алдан “Рәтлим” дип әйтергә мәҗбүр (ингл. I adjust; фр. J’adoube).
Көндәш уенчы йөргәндә бернинди ташка да тотынырга ярамый.
Рокировка шаһ йөрүе дип санала. Шуңа күрә рокировка ясаганда иң элек шаһны аннан соң тураны күчерергә кирәк.
Әгәр уенчы кагыйдә буенча ташын яңа кырга күчереп ташыннан кулын алса, уенчы йөрде дип санала һәм йөрүен кире кайтара алмый. Пешка соңгы горизонтальгә барып җиткән очракта, ул кагыйдәләр буенча башка фигурага алмашынырга тиеш, аны алмаштыргач кына йөрү тәмам дип санала. Кулын пешкадан җибәргәч, яңадан пешка белән башка урынга йөрергә уенчының хакы юк. Аналогия буенча рокировка тура йөрүе белән тәмамлана. Кулын таштан аермаган булса уенчының фигураны үз кырыны кире кайтарып, шул таш белән башка урынга йөрергә хакы бар.
Вакыт күзәтү.
XIX гасырдан бирле шахмат уенында вакыт күзәтүе кулланыла. Баштангы мәлне ком сәгате кулланганнар. 1883 елда Вильсон механик шахмат сәгатен конструкцияли. Уенда цейтнот, вакыт буенча җиңелү, яхшы уен хәле, әмма вакытка сыешмау очрагында уртак нәтиҗә, блиц кебек төшенчәләр барлыкка килә. Хәзерге вакытта күбесенчә электрон шахмат сәгатьләре кулланалар.
Һәрбер рәсми партияләрдә (шулай ук аерым рәсми булмаганнарда да)вакыт күзәтелергә тиеш. Моның өчен махсус сәгатьләр – шахмат сәгатьләре кулланыла. Уенчы йөргәч, сәгатьнең кнопкасына басып үз вакытын туктата, ә көндәшенекен җибәрә. Турнир кагыйдәләрендә билгеләнгән вакытта партияне башлап ак белән йөрүченең вакытын җибәрә, монда уенчының килү-килмәве, соңга калуы — мөһим түгел. Моннан тыш турнир кагыйдәләре соңга калган уенчыга штраф салырга да мөмкин. Гадәттә аның соңга калган вакытын икеләтәләр. Әгәр уенчы бирелгән вакытының яртысы үткәнче партияне башламаса, аңа техник җиңелү санала.
Шахмат уенында алдан оттырышлы позицияләр бар. Мәсәлән, фил һәм пешкага каршы вәзир — гадәттә вәзир җиңә, бик сирәк очракларда гына җиңелә. Отышлы позицияле уенчы цейтнотка (кискен вакыт җитмәү) эләксә, аның көндәше, отылачагын белеп күрә торып вакыт сузарга мөмкин, чөнки цейтнот тупас хаталарга китерергә мөмкин, мат ясарга вакыт та җитмәве бар.
Ярышлар кагыйдәләре мондый очракларда уенчылар флагчыкка уйнамасын өчен чикләмәләр куярга мөмкин. Мәсәлән, уенчы ялгышты һәм үзенең шаһын отылу куркынычы янаган кырга күчерә, ә бу вакытта көндәшендә цейтнот. Көндәше хөкемдардан өстәмә вакыт (гадәттә – 2 минут) сорый ала. Хаталы йөрүне төзәтәләр.
Партияне кичектерү.
Ярышлар нигезнамәсе буенча уен бер көнне башланып икенче яисә башка көнне уйналып бетәргә мөмкин.
Партияне кичектерү тәртибе: уенны туктатып тору вакыты җиткәч йөрергә тиеш уенчы алдагы йөрүе турында уйлый, әмма ташын күчермичә, ничек йөргәнен махсус бланкка яза һәм бланкны махсус конвертка салып хөкемдарга тапшыра. Шулай итеп уенчыдан кала нинди таш күчереләчәген беркем дә белә алмый. Шуннан соң хөкемдар сәгатьне туктата һәм вакытларын язып ала. Уенны дәвам итәр алдыннан вакытлар һәм фигуралар кире үз позицияләренә кайтарыла, шуннан хөкемдар конвертны ача, бланкта язылганча йөри һәм икенче уенчының сәгатен җибәрә.
Соңгы арада шахмат компьютер программалары популярлашу сәбәпле партияләрне кичектерү күпчелек турнирларда тыелды һәм уен вакытлары кыскартылды.
Партияне язып бару.
Рәсми ярышларда уенчылар үзләренең һәм көндәшләренең йөрүләрен язып барырга тиеш. Бу язмалар махсус бланкта алгебраик нотация буенча тутырыла.
Цейтнот вакытында (уенчының киләсе күзәтүгә 5 минуттан да азрак вакыты калганда һәм һәр йөргән өчен вакыт өстәлмәгәндә) уен кагыйдәләре йөрүләрне флагчык төшкинчә язмаска рөхсәт итә. Әгәр ике уенчы да цейтнотка эләксә арбитр, яисә аның ярдәмчесе булдыра алган хәтле уенны тикшереп, уенчыларның йөрүләрен язып барырга тиеш. Соңыннан уенчы (уенчылар) үзләренең бланкларын көндәшенең, арбитрның яки аның ярдәмчесенең язмаларына таянып тутырып бетерергә тиеш.
Уен кыскартылган вакытка уйналган очракта (блиц яисә тиз шахмат) йөрүләрне язып бару таләп ителми.


Махачкала.
Махачкала́ (,,,) — Россиянең көньягындагы шәһәр, Дагстанның башкаласы, Төньяк Кавказның Россия өлешендәге һәм Төньяк-Кавказ Федераль округының иң эре шәһәре.


Windows 7.
Windows 7 — Windows NT гаиләсенә керүче операцион система, Windows Vista ОС-ның дәвамчысы булып тора. Windows NT тармаклары арасында система 6.1 юрама астында (Windows 2000 — 5.0, Windows XP — 5.1, Windows Server 2003 — 5.2, Windows Vista и Windows Server 2008 — 6.0) йөри. Сервер өчен юрамасы булып Windows Server 2008 R2, кермә системалар өчен — "Windows Embedded Standard 2011" ("Quebec"), мобиль юрамасы — "Windows Embedded Compact 2011" ("Chelan", "Windows CE 7.0") торалар.
2009 елның 22 октябрендә Windows 7 беренче тапкыр сатуга чыгарыла, бу исә Windows Vista чыгудан соң өч ел үткәннән соң була. Volume Licensing лицензиясе булган кулланучылар һәм ярдәмчеләр өчен RTM системасына керх 24 июльдән ук башлана. Бу вакытта бары тик ОСны тикшерү баскычлары гына башлана.
Windows 7 гә Windows Vista дан чыгарылган кайбер үзгәртүләр, интерфейс буенча да бик күп үзгәрешләр кертелә. Windows 7 составыннан шулай ук кайбер уеннар да бетерелә: Inkball, Ultimate Extras; кушымталар, Windows Live (Почта Windows аналоглары, Windows календаре һ.б.), Microsoft Agent технологиясе, Windows Meeting Space; «Башлау» менюсыннан классик бизәлешкә кире кайту бөтенләй юкка чыга.
Blackcomb.
"Blackcomb" кодлы исеме "Windows NT 6.0", юрамасы өчен була, ул планнар буенча Windows XP соң аның икенче ОС була ала иде. "Blackcomb" әлеге ОСның дәвамчысы буларак аны өстәл, сервер өлешләрендә дә алмаштырырга тиеш иде. 2001 елның ахырында "Blackcomb" чыгарылышын 2005 елга билгелиләр, ләкин 2002 елның августында болар арасында юрама буларак Windows Longhorn булырга тиеш атыйлар. Ул бу вакыттагы "Windows NT 5.x" төшенең яңартылмасын үз өченә алырга тиеш була. "Windows Longhorn"ны чыгару барышында "Blackcomb" ның да кайбер функцияләре кертелә һәм 6.0 номеры бирелә. "Blackcomb" бөтенләй дә онытылып китә, моның төп сәбәпләре булып яңа маркетинг планы санала. Бу вакытта аны бөтенләй дә бары тик ОС Windows 6.x ның сервер юрамасы булачагы турында хәбәр итәләр.
Vienna.
2006 елның гыйнварендә Microsoft компаниясе киләчәк кулланучы ОС буларак "Vienna" булачак ди белдерә. Аның чыгу датасы 2010 елга билгеләнә.
Fiji.
2006 елның мартында "Windows Vista"дәвамчысы буларак "Fiji" булачак дип әйтелә, ул 2008 елга чыгачак дип белдерелә.
Windows 7.
2007 елның 24 июлендә Microsoft корпорация рәсми рәвештә "Vienna" кодлы атамасын "Windows 7" дип атый. "Windows 7" NT тармагында — 6.1 (билгеле бер чода бу гаиләлеккә керүче барлык ОС лар да үзенең санын ала: "Windows 2000" — 5.0, "Windows XP" — 5.1, "Windows Server 2003" — 5.2, "Windows Vista" — 6.0, "Windows Server 2008" — 6.0) санын ала.
2008 елның 13 октябрендә исә Microsoft вице-президенты Майк Нэш "Windows 7" кодлы исеме яңа юраманың рәсми исеме булачагы турында әйтә.
Редакцияләре.
Башлангыч редакция (Windows 7 Starter) бары тик яңа санаклар белән генә биреләчәк, ул үз өченә H.264, AAC, MPEG-2 форматларын уйнату буенча кайбер функциональ үзечәлекләр алып торачак. Өйдәге төп юрама — күбесенчә үсеп килүче илләр өчен булачак дип көтелә, аңарда Windows Aero интерфейсының кайбер функцияләре, Peek, Shake, гомуми интернет челтәренә тоташтыру һәм башка функцияләр дә булмаячак. Анарда да башлангыч редакциядәге кебек кайбер чикләүләр дә бар. Һөнәри, корпоративн һәм максималь юрамаларда XP Mode өлеше дә бар (кайбер процессорларда).
Аурупа комиссиясенең таләрләре буенча Аурупадагы сатулар өчен махсус юрама да чыгарылырга тиеш иде. Ул «Е» («Windows 7 Е») индексы белән — аңарда Internet Explorer браузеры булмаска тиеш иде, ләкин ул сатудан чыгарылды.
Сатудан чыгаруның төп сәбәбе булып кайбер партнёрларның һәм OEM-җитештерүчеләрнең башлангыч җиһазландыруда ук браузерның булмавы белән гауга чыгаруы булды.Баштан ук «Е» индексы белән сорау бирүчеләргә яңартулар алу яисә 2009 елның 1 сентябреннән тулы юраманы алырга мөмкинчелек бирелде.
Ләкин шулай да кермә браузер - Internet Explorer киләсе биш елдәа опциональ браузер белән алыштыру күздә тотыла. Хәзергесе вакытта әлеге сорау Аурокомиссия белән килешенә.
Барлык редакцияләр дә,Башлангычтан аермалы буларак, 32-битлы һәм 64-битлы юрамалар да киләләр.
32-битлы юрамалар өчен максималь оператив хәтер 4 Гб белән чикләнгән, Башлангыч редакция 2 Гб ка кадәр алып тора. Ләкин шулай да чынбарлыкта бу саннар азрәк, аппарат чикләүләр аркасында PAE режимының функцияләрен куярга мөмкин түгел. Тагын да күбрәк хәтер күләме 64-битлы юрамал өченкулланыла. Алар 8 Гб («Өйдәге төп»), 16 Гб («Өйдәге киңәйтелгән»), алардан олыраклары 192 Гб оператив хәтер алып торырга мөмкиннәр.
Бушлай 90-көнлек юрама Windows 7 Корпоратив ИТ-белгечләр өчен бирелә, бу күбесенчә оешмалар өчен кирәк.


Сан-Паулу метросы.
Сан-Паулу метросы () — Сан-Паулу шәһәрендәге метрополитен сызыклары системасы.
1974 елның 14 сентябрь ачыла. Метро 4 сызыктан һәм 55 тукталыш-станциядән тора.


Кырымтатар теле.
Кырымтатар теле ("Qırımtatar tili, Къырымтатар тили") - кырым татарларының теле, Украинада таралган. Төрки телләренә керә.


Башкортстанның Миякә районы.
Башкортстанның Миякә районы — Башкортстан составындагы муниципаль район. Административ үзәге — Кыргыз-Миякә авылы.


Синтаксис.
Си́нтаксис — грамматиканың бер тармагы, сөйләм төзелешен өйрәнә торган фән. Синтаксис җөмләнең үзенчәлекләрен, җөмләдә һәм сүзтезмәдә сүзнең урнашу тәртибен, җөмлә төрләрен, гомумән, синтаксис берәмлекләрен өйрәнә.


Сүз төркемнәре.
Сүз төркемнәре — уртак семантик һәм грамматик үзенчәлекләре буенча тупланган сүзләр класслары.


Рафаил Фатыйхов.
Рафаил Фатыйхов — Мирхәйдәр Фәйзи исемендәге Оренбур татар дәүләт драма театрының артисты, Русиянең атказанган артисты.
Урта белемне Рафаил Фатыйхов Оренбурда ала, аннары соң ул Санкт-Петербургта театр, музыка һәм кинематография дәүләт институтының актерлар бүлеген тәмамлый.
1973—1990 елларда ул Оренбур филармониясе каршындагы татар драма коллективында артист булып эшли. Бу елларда ул 30дан артык рольләр башкара, сәхнәдә 10 артык спектакль куя.
1991 елдан бирле Рафаил — Мирхәйдәр Фәйзи исемендәге Оренбур татар дәүләт драма театрында әйдәп баручы актер. Бу театрда гына да ул 40 артык роль уйнады.
Артист 2010 елда вафат була. Сәхнә остасы Оренбурның мөселман зиратында җирләнә.


Армспорт.
Армспорт (шулай ук армрестлинг) — спорт төре, бер кул белән өстәл өстендә махсус кагыйдәләр буенча көрәш.
“"Армрестлинг"” сүзе ике инглиз сүзләре кушылып барлыкка килгән: "arm" — кул, "wrestling" — көрәш.
1997 елдан башлап армрестлинг "армспорт" дип атала, ә армрестлерларны армкөрәшчеләр, кул кәрәшчеләре дип атыйлар.
Армспорт — дөньяда һәм шул исәптән Татарстанда да популяр спорт төре. Армспорт буенча дөнья чемпионатлары, халыкара һәм илкүләм ярышлар уздырыла.
Кыскача кагыйдәләр.
Көрәшчеләр спорт киеменнән кара-каршы махсус өстәл артына басалар (элек армрестлерлар утырып көрәшкәннәр). Аларның өске киемнәре терсәктән кулларын капламаска тиеш, балдаклар, йөзекләр кию, терсәкләргә бинтлар бәйләү тыела.
Рефери кушкач көрәшчеләр терсәкләрен өстәл өстендәге махсус урынга куялар һәм ачык учларын тоташтырып һәм зур бармакларын кысып “йозак” урнаштыралар икенче куллары белән штырьны тоталар. Кулларны тоташтыру зур әһәмияткә ия һәм гадәттә озак дәвамлы.
Спортчылар үзләренә уңайлырак позиция алырга тырышылар.
Рефери шул вакытта көрәшчеләрнең зур бармакларының беренче фалангаларын күренүен һәм спортчыларның берсендә дә өстенлек булмавын тикшерергә тиеш. Катнашучыларның иңнәре өстәл кырыена параллель булырга тиеш һәм контроль сызымнан чыкмаска тиеш.
Шуларның барсына инангач рефери “Селкенмәскә!”, “Реди!”, “Гоу!” бойрыкларын бирә. Көрәшчеләр көндәшләренең кулларын авыштырып “йозак” белән өстәлгә тидерергә тырыша башлыйлар. Гадәттә спортчыларның берсе кинәт ыргылыш ясап җиңә, ләкин озакка сузылган көрәшүләрне карау кызыграк.
Көрәшчеләрнең куллары очкынып китәргә дә мөмкин, мондый очракта хөкемдар спортчыларның кулларын махсус каеш белән бәйли һәм ярышларны дәвам иттерә.
Кагыйдәләрне бозган өчен катнашучыга фол языла. Ике фол алган, яисә отылу хәле алдыннан кагыйдәләрне бозган спортчы көрәшне җиңелү белән тәмамлый.
Җиңүче булып бармаклар, беләкләр белән өстәлдәге валикка тидерә алган, яки алар арасындагы шартлы горизонтальне узган спортчы билгеләнә.
Кәрәш реферинең “Стоп!” бойрыгы белән тәмамлана.
Армспорт буенча ярышлар.
Армспорт буенча ярышлар шәхси, командалы, шәхси-командалы булырга мөмкин.
Шәхси ярышларда катнашучыларның урыны билгеләнә, командалы ярышларда — команда урыннары, шәхси-командалы ярышларда — катнашучыларның да камандаларның да урыннары.


Абиогенез.
Тереклекнең барлыкка килүе яки абиогенез — тере булмаган табигатьнең тере табигатькә күчү процессы.


Mac OS X.
Mac OS Ⅹ (— "мак оу э́с тэн" — дип укыла) —Apple корпорациясенең POSIX-ярашкан операцион системасы. Mac OS 9 дәвамчысы, «классик» Mac OS — 1984 елдан башлап Apple корпорациясенең төп ОСы булганны алмаштыра. Mac OS X Apple'ның OS X операцион системалары рәтенә керә, анда шулай ук кәрәзле телефоннар өчен булган ОС — Apple iOS'ны да кертәләр. Mac OS X та Darwin төше кулланыла, ул Mach микротөшенә нигезләнгән, анда Apple'ның үз коды, шулай ук NeXTSTEP һәм FreeBSD'дан да алынган кодлар бар.
Apple Mac OS Macintosh (Макинто́ш) санакларында PowerPC һәм Intel (10.6 юрамасыннан башлап, Mac OS Ⅹ Mac бары тик Intel процессорларында гына кулланыла) процессорлары нигезендә чыга. Mac OS — үзенең ышанычлылыгы нигезендә икенче урында торучы операцион система. Аның 2010 елның июненә карата базар өлеше (Mac OS X белән берлектә) — 6.8 %.
Сылтамалар.
*


Башкортстанның Нуриман районы.
Нуриман районы () — Башкортстан республикасындагы муниципаль район.
Административ үзәге — Красная Горка авылы.
География.
Район Уфа елгасының түбән агымының сул ярында, Уфа шәһәреннән төньяк-көнчыгышта урнашкан. Башкортстанның Иглин, Благовещен һәм Караидел районнары, көньяк-көнчыгышта Чиләбе өлкәсе белән чиктәш. Районның мәйданы 2 634 км² тәшкил итә.
Тарих.
Район 1930 елның 20 августында барлыкка килә. Үз атамасын район революционер-коммунист Баһаветдин Нуриманов хөрмәтенә ала.


Dana Agisheva.
__NOTOC__


Бала.
Бала — балачак дәверендәге кеше. Төрле мәдәниятләрдә, яшәү цикллары турындагы теорияләрдә һәм хокукый системаларда балаларның яшь чикләре төрлечә билгеләнә. Кыз бала дип хатын-кыз җенесеннән булган, ир бала дип ир-атлар җенесеннән булган бала атала. Балаларның сәламәтлегенә багышланган медицина өлкәсе педиатрия атамасын йөртә.


Физиология.
Физиология (— "табигаь" һәм — "белем") — оешу буенча төрле дәрәҗәдәге биологик системаларның эшләү рәвешләрен, тереклек процесслары нормаларының чикләрен һәм бу нормалардан авырулы тайпылышларны өйрәнүче фән.


Биотехнология.
Биотехноло́гия — технологик мәсьәләләрне чишү өчен тере организмнарны куллану мөмкинчелекләрен өйрәнүче һәм ген инженериясе ярдәмендә кирәкле үзлекләргә ия булган организмнарны китереп чыгаруны максат итеп куючы фән.
Биотехнология буларак еш кына XX–XXI гасырларда ген инженериясен куллануны саныйлар, ләкин бу төшенчә биологик организмнарны үзгәртү буенча ясалма сайланыштан алып гибридизациягә кадәрге процесслар комплексын үз эченә ала.
Биотехнология генетика, молекуляр биология, биохимия, эмбриология һәм күзәнәк биологиясе фәннәренә, шулай ук химик һәм информацион технологияләр, робототехника һ.б. кебек гамәли фәннәргә нигезләнә.


Онкология.
Онкология ( — «шеш» һәм  — «белем») — шешләрне, аларның этиологиясен һәм патогенезын, килеп чыгуларының һәм үсешләренең механизмнарын һәм закончалыкларын, дәвалау методларын өйрәнүче медицинаның бер бүлеге.


«Амкар» футбол клубы.
«Амкар» футбол клубы - Пермь шәһәренең футбол клубы. 1993 елында нигезләнгән. Русиянең Футбол Премьер Лигасында 2004 елыннан уйный. Хәзерге вакытта, авыр финанс ситуациягә сәбәпле, клуб ирекле рәвештә Русиянең Беренче дивизионына чыккан.


SQL.
SQL (;  — «структурлашкан сораулар теле») — реляцион мәгълүматлар базасында мәгълүмат белән эш итәр өчен кулланыла торган универсаль компьютер теле. SQL реляцион алгебрага нигезләнә.


Odelsha Agishev.
__NOTOC__


Табигать.
Табигать () — киң мәгънәдә материаль дөньяны, физик дөньяны аңлатучы төшенчә. Ул үз эченә субатомик дәрәҗәдәге кечкенәләрдән алып космик җисемнәр зурлыгындагы объектларны кертә. Табигать фән тарафыннан төп эзләнү объекты буларак каралып үтә.
Тере булмаган табигать.
Матдә һәм кырлар тере булмаган материяне тәшкил итә. Галәмдәге матдә төрле дәрәҗәдәге системалар буларак оешкан: элементар кисәкчәләр, атомнар, молекулалар, макроҗисемнәр, күк җисемнәре, йолдызлар, галактикалар. Матдә берничә агрегат хәлендә була ала: газ, сыекча, каты халәт һәм плазма.
Тере булган табигать.
Тере табигать — организмнар җыелмасы. Тере табигать гадәттә сигез патшалыкка бүленә: вируслар, протистлар, архейлар, хромистлар, бактерияләр, гөмбәләр, үсемлекләр һәм хайваннар.
Тере табигать биосфераны тәшкил итүче экосистемалар буларак оеша.


Биосфера.
Биосфе́ра (— тереклек ёщм — сфера, шар) — Җирнең организмнар яши торган, алар тәэсиренә дучар булучы һәм аларның яшәеш продуктлары тарафыннан биләнеп торучы тышчасы.
«Биосфера» төшенчәсе биологиягә Жан-Батист Ламарк тарафыннан кертелә, геологиядә исә Австрия геологы Эдуард Зюсс 1875 елда тәкъдим итә.
Биосфера турында тулы тәгълиматны рус биогеохимигы һәм фәлсәфәчесе Владимир Иванович Вернадский төзи.


Экосистема.
Экосисте́ма, яки экологи́к систе́ма ( — торак һәм  — система) — тере организмнар бергәлегеннән (биоценоз), аларның яшәү тирәлегеннән (биотоп), үзара матдә һәм энергия алмашу өчен хезмәт иткән элемтә системасыннан торучы биологик система. Экологиянең иң мөһим төшенчәләренең берсе.
Төшенчә тарихы.
Табигатьтәге бар тереклекнең бергәлеге турындагы фикер борынгыдан бирле яшәп килә. Ләкин бүгенге аңлаешны бу төшенчә XIX—XX гасырларда ала башлый. Немец гидробиологы Карл Август Мёбиус 1877 елда устрицалар банкасын организмнар бергәлеге буларак тасвирлый һәм аңа «биоценоз» атамасын бирә. Бүгенге «экосистема» төшенчәсе инглиз экологы Артур Джордж Тенсли тарафыннан 1935 елда тәкъдим ителә.


Организм.
Организм ((оештырам, тәртипкә китерәм) сүзеннән килеп чыгучы сүзеннән. Латин теленә  — корал сүзеннән күчә) — тере булмаган материядән аерып торучы үзлекләргә ия булган тере җисем.
Организмнар биология өйрәнүче төп әйбер булып торалар. Уңайлы булсын өчен барлык организмнар төрле төркемнәргә һәм категорияләргә бүленәләр. Шул рәвешле тере җисемнәрнең классификациясе килеп чыга. Иң гомуми бүлү критерие булып күзәнәкнең төшкә ия булуы тора. Бу үзлек буенча күзәнәкләре төшле һәм төшсез организмнар аерыла. Шулай ук күзәнәк саны буенча беркүзәнәкле һәм күпкүзәнәклеләргә бүленәләр.


Чабата.
Чабата — Русьта таралган тәбәнәк аяк киеме. Авыл җирлегендә 1930 елларга кадәр кулланылышта йөри. Юкә, карама һ.б. агачларның курысыннан, кайрысыннан яки сүсеннән үрелеп ясала.
Чабатаны язма чыганакларда беренче тапкыр искә алу XII гасырга карый. Чабаталар шулай ук белорусларда, карелларда, финнарда, мордвада, чуашларда, татарларда, украиннарда таралган була.


Доллар.
До́ллар () — күп илләрдә кулланышта булган акча берәмлеге, беренчеләрдән булып АКШта кулланыла. Атамасы «талер» () сүзеннән килеп чыккан дигән теория бар, Аурупа илләрендә тимер акчаларны шулай атаганнар.
Язма һәм сөйләм телләрендә күбесенчә АКШ долларын искә алалар.
Бер доллар 100 центка тиң.


Гуманитар фәннәр.
Гуманитар фәннәр – кешенең рухият, фикерләү, әхлак, мәдәният һәм җәмгыять өлкәсендәге эшчәнлеген өйрәнүче фәннәр. Эзләнү объекты һәм методологиясе буенча җәмгыять фәннәре белән тәңгәл килә яки кисешә, шул ук вакытта табигать фәннәре һәм төгәл фәннәр белән бу критерийлар буенча капма-каршы тора.


Шан Дәүләте.
Шан Дәүләте — Азиядә, Мьянманың төньяк-көнчыгышында урнашкан үз җирләрен өлешчә контроль астында тотучы танылмаган дәүләт. Шанның төньяк-көнчыгышы Ва дип аталучы башка бер танылмаган дәүләт тарафыннан идарә ителә. Төньяк-көнбатышы исә Мьянма хөкүмәт гаскәрләре кулы астында.


Фәлсәфәче.
Фәлсәфәче ( — сүзгә-сүз тәрҗемәдә белем һәм акыллылыкны сөюче, хакыйкатькә омтылучы) - хакыйкатьне эзләү белән шөгыльләнүче кеше. Бар кеше төрле дәрәҗәдә хакыйкатьне эзләгәнгә күрә бу төшенчә бу шөгыльне беренче урынга куючыларга карата кулланыла.
Шулай ук фәлсәфәче дип билгеле бер фәлсәфә юнәлешенә караган, аның фикерәрен кабул итүче һәм/яки шушы фикерләргә тормышын нигезләүче кешене атыйлар.


Биоценоз.
Биоценоз ( — «тереклер» һәм  — «гомуми» сүзләреннән) — коры җирнең яки акваториянең билгеле бер җирендә урнашучы, үзара һәм тирә-як белән бәйләнештә булучы хайваннар, үсемлекләр, гөмбәләр һәм микроорганизмнарның бергәлеге. Башкача әйткәндә Биоценоз ул компонентлары (процудентлар, консументлар, рецудентлар) үзара бәйләнгән хәрәкәтчән, үз-үзен регуляциягә сәләтле система.
Төшенчә Карл Август Мёбиус тарафыннан 1877 елда кертерлгән.


Биотоп.
Биото́п ( — тереклер һәм  — урын) — абиотик факторлар буенча чагыштырмача бөртөрле булган тере организмнар (биоценоз) тарафыннан биләнгән коры җир яки сулыкның өлеше. Биотоп биоценоз белән берлектә бердәм биогеоценоз тәшкил итә.


Хәлил Җәбран.
Хәлил Җәбран, (6 гыйнвар, 1883 ел, Бишари — 10 апрель, 1931 ел, Нью-Йорк) — ливанлы, соңрак американ фәлсәфәче, рәссам, шагыйрь һәм язучы.
Хәлил Җәбранның үзен бөтен дөньяга таныткан һәм шагыйрьнең фәлсәфәсенең югары ноктасы булган китабы — The Prophet (Пәйгамбәр) (1923). 100дән артык телгә тәрҗемә ителгән.
1895 елда Хәлил Җәбран әнисе, абыйсы һәм бертуган кыз кардәшләре белән АКШга күчеп китәләр. Бостон шәһәрендә яшиләр.


Мугалжар.
Мугалжар () — Урал тауларының Казакъстандагы биек булмаган таучыклар рәвешендәге көньяк тармагы. Күпчелек биеклекләр 300 — 400 м дәрәҗәсендә. Иң югары ноктасы — 657 м.
Мугалжардан төньякка Орь, көнбатышка — Эмба елгасы һәм аның кушылдыклары, көнчыгышка Иргиз елгасы ага.
Мугалжар аркылы Кандыагаш — Арыс тимер юл тармагы уза.


2011 елда вафатлар исемлеге.
Бу мәкаләдә 2011 елда вафат булган кешеләр исемлеге.
Искәрмәләр.
*


Георгий Балл.
Гергий Алексндр улы Балл (; 1927 елның 9 июне, Мәскәү — 2011 елның 1 гыйнвары) — рус язучысы, балалар өчен әкиятләр иҗат итүче, Халыкара Пен-клуб әгъзасы.
МГИМОны тәмамлый. 1960 елдан бирле балалар өчен әкияләр, хикәяләр, пьесалар яза (шул исәптән хатыны белән бергә). Шулай ук 1980 елдан башлап үлем, әрнү, өмет, яхшылык, мәхәббәт турында хикәяләре белән дан казана.


Musulman.su.
Musulman.su — Исламга багышланган татар телендә эшләүче веб-сайт. Сайт татартелле мөселманнар өчен актуаль һәм мөһим мәсьәләләр белән танышырга мөмкинлек бирә.


Чыңгызлылар.
Чыңгызлылар — Чыңгызхан нәселеннән булган кешеләр. Генетик эзләнүләр буенча, бүгенге көндә якынча 16 млн кешенең нәселе Чыңгызга барып тоташа.. Чыңгызның олы улы Җүчинең 40 ир баласы була. Кытай белән идарә иткән Хубилайдан соң 22 ир бала кала. Алардан туган кызларның саны бер дә ким булмаска тиеш.


Сулык.
Сулык — дәвамлы рәвештә яки вакытлыча агымсыз яки аз агымлы суның табигый яки ясалма иңкүлекләрдә (күлләр, сусаклагычлар, буалар һ.б.) җыйналып торуы. Сулыкларны өйрәнү белән гидрология шөгыльләнә.
Судагы тозларның химик составы һәм микъдары буенча сулыклар "тозлыларга" һәм "төчеләргә" бүленәләр.


Мүшыл йер.
Мүшыл йер (Диңгез Күзе) ()  — Мари Элда урнашкан күл. Республиканың Шарибоксад авылы янында урнашкан.
Күл үзенең тау итәгендә урнашуы, кечкенә булуына карамастан тирәнлеге һәм гадәттән тыш яшел төсе белән кызыклы.
Килеп чыгуы буенча күл карст күле буларак санала. Әлегә кадәр өйрәнелмәгән җир астындагы бушлыклар белән бәйлелеге бар дип исәпләнә.


Вәсилә Фәттахова.
Вәсилә Разиф кызы Фәттахова (башк.,) — татарча һәм башкортча җырлар башкаручы җырчы. «Туган як» җырын һәм Айдар Галимов белән берлектә «Әйтелмәгән мәхәббәтем» җырын башкаруы белән танылган.
Биография.
Башкортстанның Белорецк шәһәрендә туа. 1999 елда Уфага күчеп килә һәм УГАТУга укырга керә.


Вергилий.
Публий Вергилий Марон () — Борынгы Римның иң күренекле шагыйрьләрнең берсе. Эпик поэманың яңа төренә нигез салучы. «Bucolica» һәм «Георгиклар» дигән поэмалары бар. Зур популярлыкны нәкъ «Энеида» эпосы өчен яулый.
Вергилий 70 елда (б. э. к.) Мантуя янында дөньяга килә. Эпикуреизм белән мавыгуга карамастан, ул әлеге фәлсәфә тарафдарларына кушылмады, аны Платон фәлсәфәсе күбрәк кызыксындыра иде.
«Bucolica», «Георгиклар», «Энеида» поэмаларыннан башка, Вергилийны әле Culet, Ciris, Moretum һәм Сора авторы булып саныйлар.


Кострома татарлары.
Кострома татарлары (, үз аталышлары "нугай") — Костроманың Чернореченск районында (элегрәк Подгорная татар слободасы) яшәүче татарлар.
Саннары 128 кеше (1762 ел), 525 кеше (1902 ел), як. 200 кеше (1996 ел). Телләрер нигездә русча, ышанучылары сөнни мөселманнар. Романовтан (хәзерге Тутаев) 1761 елда Екатерина II әмере буенча куып чыгарылган йомышлы татарлардан килеп чыкканнар.


Кыш бабай.
Кыш бабай - Яңа ел бәйрәменең төп билгесе, әкиятләрнең персонажы. Рус, татар һәм башка халык риваятьләрендә тылсымчы, бүләк итүче кебек гәүдәләндерелә.


Синергетика.
Синерге́тика (бергәлек мәгънәсен аңлатучы алкушымчасыннан һәм  — «эшчәнлек» сүзеннән) — системаларның үз-үзеннән оешу үзлегеннән чыгып табигать күренешләрен һәм процессларын өйрәнүне максат итеп куючы фәнни эзләнүләрнең аерым бер юнәлеш буларак атамасы.
Төшенчәнең килеп чыгуы.
Төшенчә авторы булып АКШ дизайнеры, архитекторы һәм уйлап табучысы Ричард Бакминстер Фуллер тора.


Комплекс сан.
Комплекс сан — комплекс сан дип formula_1 һәм formula_2 реаль саннарының пары атала. formula_1 һәм formula_2 саннары бирелгән тәртиптә языла. Алар тиңдәшле рәвештә "α"=formula_5 комплекс санының "реаль кисәге" һәм "уйланма кисәге" коэффициентлары дип атала. α комплекс саны шулай ук "α"=formula_6 рәвешендә бирелергә мөмкин, биредәге formula_7 "уйланма берлек" атамасын йөртә.
Комплекс саннар күплеге әдәбиятта гадәттә formula_8, кайчак исә formula_9 һәм formula_10 буларак билгеләнә.
Үзлекләре.
Ике комплекс сан бирелгән диик. Беренчесе α = (a,b), икенчесе - β = (c,d). b = d = 0 булган очракта, ике комплекс санга хас булган α + β = (a+c, b+d) һәм α·β = (a·c-b·d, a·d+b·c) тигезлекләреннән α+β = (a+c, 0) = a+c, α·β = (a·c, 0) = a·c тигезлекләре килеп чыга. Димәк, комплекс саннарны кушу һәм тапкырлау гамәлләре белән реаль саннарны кушу һәм тапкырлау гамәлләре арасында каршылык килеп чыкмый.
α = (a,b) = (a,0) + (0,b) = (a,0) + (b,0)(0,1) = a+b·formula_7.


Камил Ларин.
Камил Шамил улы Ларин (10 ноябрь, 1966 ел, Волгоград) — актёр. «Квартет И» көлке театрына нигез салучыларның берсе.
Биография.
Волгоградта туа. Милләте буенча татар. Волгоград энергетик техникумын тәмамлый.
1993 елда ГИТИС эстрада факультетын тәмамлый. Укыган вакытта Александр Демидов, Леонид Барац, Ростислав Хаит һәм режиссер Сергей Петрейков. Нәтиҗәдә «Квартет И» барлыкка килә.
Хатыны — Галина Ларина, улы — Ян Ларин.


Фәрит Бикчәнтәев.
Фәрит Рәфкать улы Бикчәнтәев (21 май, 1962 ел, Казан) — артист, режиссер, педагог. Галиәсгар Камал исемендәге татар дәүләт академия театрының баш режиссеры.
Биография.
Казан шәһәрендә Г.Камал театры артистлары Наилә Гәрәева һәм Рәфкать Бикчәнтәев гаиләсендә туа. 1983 елда Казан театр училищесын (Марсель Сәлимҗанов курсы), 1991 елда Мәскәүдә Театр институтының (ГИТИС) режиссерлык факультетын тәмамлый. Казан театр училищесында укыган вакытта һәм тәмамлагач Татар академия театрында артист булып эшли.
Рольләре: Нәмыйк — «Шәһәрдә җәй көннәре» (Анар), Алмазбулат — «Алмазбулат» (Ю.Сафиуллин), Леандро — «Болан-Патша» (К.Гоцци), Наил — «Туй алдыннан» (Х.Вахит), Гөлүс — «Улыбыз өйләнә, без аерылышабыз» (И.Юзеев), Шәрәф — «Асылъяр» (М.Фәйзи), Идел — «Зифа» (Н.Исәнбәт).
ГИТИСта укыганда 1989 елның октябрендә Академия театрына режиссер итеп алына.
2002 елның 27 мартыннан Г.Камал театрының сәнгать җитәкчесе булган Марсель Сәлимҗанов вафатыннан соң бу вазифа Фәрит Бикчәнтәевкә күчте (16.05.2002).
Ф.Бикчәнтәев куйган спектакльләр: «Бичура», «Казан егетләре», «Тагын Казан егетләре» (М.Гыйләҗев), «Ромео һәм Джульетта» (В.Шекспир), «Асылъяр» (М.Фәйзи), «Боз астында дулкын» (Ә.-Т.Рахманкулов), «Хушыгыз!», «Җанкисәккәем», «Шулай булды шул», «Шәҗәрә», «Галиябану сылуым-иркәм» (Т.Миңнуллин), «Карак» (З.Хәким), «Биюче» (Лопе де Вега), «Җирән чичән һәм Карачәч сылу», «Гөлҗамал» (Н.Исәнбәт), «Кара чикмән» (Г.Хугаев), «Казан сөлгесе» (К.Тинчурин), «Өч сеңел» (А.Чехов) һ.б.
17 ел эшләү дәверендә Ф.Бикчәнтәев 30дан артык спектакль куйды. Алар жанрлары, куелышлары, авторлары һәм стилистика буенча бер-берсеннән бик нык аерылалар. Бикчәнтәев режиссурасына алымнарның, сәнгать чараларының күптөрлелеге һәм һәр пьесаның үз ачкычын табарга омтылу хас.
Режиссер иҗатының лиризмын ача торган «Хушыгыз!» (Т.Миңнуллин) спектакле иң беренче чиратта үтә нечкә психологиягә корылуы, бербөтен сәхнә әсәре булуы, артистларның искиткеч уены һәм үзенең төгәллеге белән тамашачыны әсир итә. 1998 елда Ф.Бикчәнтәев бу спектакль өчен Татарстанның Г.Тукай исемендәге Дәүләт бүләгенә лаек булды.
Уфа «Нур» татар театрында заманында чын театраль вакыйгага әйләнгән күңел җылысына төрелгән, уйланырга мәҗбүр итә торган «Көз» спектакле (Г.Исхакый, инсценировка авторы — И.Мөхәммәтгалиев) режиссерның иҗади индивидуаль йөзе дияргә була. Нечкә, шигъри хисле сәхнә әсәрләре тудыру белән беррәттән, Ф.Бикчәнтәев башка формалар, төрле сәхнә алымнары эзли. Тирән фәлсәфәгә корылган «Җирән чичән һәм Карачәч сылу» (Н.Исәнбәт) масштаблы спектакле - әнә шундый эзләнүләр нәтиҗәсе. «Нәүрүз» Халыкара төрки халыклар театр фестивалендә (1998, 2002) бу ике спектакль «Иң яхшы режиссура эше өчен» номинациясендә җиңүче булды.
Шундый ук киң колачлы спектакльләр рәтенә «Телсез күке» (З.Хәким) әсәрен дә кертергә була.
Соңгы елларда Бикчәнтәев куйган иң үзенчәлекле спектакльләрнең берсе - «Кара чикмән» (Г.Хугаев, 2002). Әсәрдәге җәнлек образлары - символлар аркылы режиссер мәхәббәт һәм хыянәт, намус һәм тугрылык, бурыч һәм мәкер төшенчәләрен бик төгәл күрсәтә. Әлеге спектакль 2005 елда «Нәүрүз» Халыкара төрки халыклар театр фестивалендә Гран-При яулады һәм «Иң яхшы режиссер», «Иң яхшы ирләр ролен башкаручы», «Иң яхшы рәссам»; 2007 елда Бөтенроссия «Музыкальное сердце театра» милли театр фестивалендә «Иң яхшы спектакль», «Иң яхшы режиссер» һәм «Иң яхшы баш рольне башкаручы» номинацияләрендә җиңү яулады.


Ай­дар Ха­физ.
Айдар Хафиз (20 май, 1943 ел, Питрәч районы, Күн авылы) — Галиәсгар Камал исемендәге татар дәүләт академия театры артисты.
Биография.
1970 ел­да Ка­зан те­атр учи­ли­ще­сын тә­мам­лый. Камал театрында эшли башлый, соңрак төр­ле урын­нар­да: 1971-1974 ел­лар­да Ле­нин исе­мен­дә­ге мә­дә­ни­ят са­ра­ен­да — ре­жис­сер, 1974-1975 ел­лар­да Кур­чак те­ат­рын­да — ад­ми­нист­ра­тор, 1975-1976 ел­лар­да фи­лар­мо­ни­я­дә — нә­фис сүз сөй­ләү­че, 1976-1978 ел­лар­да Рес­пуб­ли­ка күч­мә те­ат­рын­да ар­тист бу­лып эш­ли. 1978 елдан — Та­тар ака­де­мия те­ат­рын­да.


Галимҗан Латыйп.
Галимҗан Шакирҗай улы Латыйпов — татар шагыйре, тәрҗемәче, Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы (1951 елдан).
Шагыйрь 1912 елның 20 гыйнварында Башкортстанның Чакмагыш районы Яңа Дөмәй авылында ярлы крестьян гаиләсендә туган. Башлашып мәктәпне тәмамлаганнан соң, хезмәт юлын башлый: авылда кызыл почмак мөдире, китапханәче, соңра налог җыючы, заем таратучы булып эшли, комсомол активисты буларак, яшьләр арасында кичәләр оештыру спектакльләр кую кебек җәмәгать эшләрендә катнаша. 1931 елда районның комсомол оешмасы, яшь егетнең иҗтимагый активлыгын искә алып, аны Бәләбәй шәһәренә укытучылар әзерләү курсларына җибәрә. Анда укып кайткач, Галимҗан бер ел үз районнарындагы Каран авылында башлангыч мәктәптә укыта, ә 1932 елда, ВЛКСМның Башкортстан өлкә комитеты рекомендациясе белән Казанга килеп, Урман техникасы институты рабфагына укырга керә. Аны тәмамлагач, 1935—1939 елларда Казан финанс-икътисад институтында укый. 1939—1940 елларда Совет хәрби диңгез, флотында хезмәт итеп кайтканнан соң, берникадәр вакыт Татарстан радио» комитетында мөхәррир, 1941 елдан 1951 елга кадәр Татарстан республика контроль органнарында дәүләт инспекторы-ревизоры, ә 1951—1960 елларда татар балалар журналы «Пионер» («Ялкын») редакциясендә әдәбият-сәнгать бүлеге мөдире булып эшли.
Галимҗан Латыйп каләмне авылда укыганда ук тибрәтә башлый: авыл сәхнәсе өчен такмаклар, инсценировкалар, скетчлар яза. Матбугатта беренче шигыре 1932 елда Башкортстан республика органы «Коммуна» (хәзерге «Кызыл таң») газетасында басыла, ә «Юл буйлап» исемле тәүге шигъри китабы 1939 елда Казанда дөнья күрә. Үзе исән чагында аның егерме өч шигырь китабы басыла.
Галимҗан Латыйп зурлар өчен дә, балалар өчен дә яза. Шигърияттә аның шагыйрь буларак хис һәм фикер игътибарын даими биләп торган үз темалары бар. Болар — бөек юлбашчы образы, Октябрь, Туган ил, хезмәт, халыклар дуслыгы, тынычлык.
Галимҗан Латыйп поэзиянең төрле жанрларында яза. Аның иҗат багажында лирик шигырьләр белән беррәттән балладалар, әкиятләр, поэмалар, кыска шигырьләр, җыр текстлары да бар. Аның «Беренче тау», «Тургайлар килде», «Бомбалар кирәкми», «Тәгәрмәчләр», «Безнең яшьлек», «Чайкала иген кырлары», «Акбүз атым», «Бөтен гомергә», «Россиям» кебек татар композиторлары тарафыннан музыкага салынган шигырьләре (озак еллар буе) концерт репертуарларыннан төшмичә җырланып киләләр.
Шагыйрь шулай ук тәрҗемә өлкәсендә эшли. Ул Егор Исаевның «Суд памяти» («Хәтер хөкем итә») поэмасын, Демьян Бедный, Сергей Михалков, Самуил Маршак, Александр Прокофьев, Александр Твардовский, Пабло Неруда, Никола Вапцаров һәм башка рус һәм чит ил шагыйрьләренең поэтик әсәрләрен татар теленә тәрҗемә итте.
Галимҗан Латыйп Татарстан Язучылар союзында берничә ел балалар әдәбияти секциясенә җитәкчелек итте, профком председателе булып эшләде, «Ялкын» һәм «Совет мәктәбе» журналлары редакцияләрендә партоешма секретаре ярдәмчесе, Казан шәһәренең Бауман районы судында берничә тапкыр утырышчысы булып сайланды.
Шагыйрь 1986 елның 4 ноябрендә Казанда вафат була.


Татар бугазы.
Татар бугазы — Ауразия белән Сахалин утравы арасында ятучы, Япон һәм Охот диңгезләрен Невельский бугазы, Амур лиманы һәм Сахалин култыгы аркылы тоташтыручы бугаз.
Физик-географик тасвирлау.
Озынлыгы 663 км, көньягыныда киңлеге 324 кмга кадәр җитә, төньягында 40 кмга кадәр, иң тар урыны — 7,3 км, фарватерда иң кечкенә тирәнлеге — 8 м. Боз калынлыгы 1,5 мга кадәр җитәргә мөмкин.


Фәтхулла Абдуллин.
Фәтхулла Абдулла улы Абдуллин — татар язучысы, публицист, драматург, шагыйрь, Татарстан язучылар берлеге әгъзасы (2002 елдан).
Ул 1937 елның 20 декабрендә Татарстанның Мөслим районы Яңа Сәет авылында колхозчы гаиләсендә дөньяга килә. 1952 елда күрше Мари Бүләр авылында җидееллык мәктәпне тәмамлый, аннары соң берничә ел туган авыл колхозында эшли. Соңрак язмыш җиле аны Үзбәкстанга илтә, монда ул тимер юлда эшли, 1961 елда исә Фәтхулла Ташкент тимер юл техникумын тәмамлый. Төзүче-мастер буларак Памир таулары аша автотрасса, Кыргызстан һәм Үзбәкстанда ГЭСлар төзүдә, 1966 елдагы җир тетрәвеннән соң җимерелгән Ташкентны торгызуда катнаша. 1968 елдан башлап Фәтхулла Абдуллин Түбән Кама, Менделеев шәһәрләре төзелешләрендә хезмәт итә.
Мәктәптә укыган чагында ук Фәтхулла Абдуллин әдәбият һәм сәнгать белән кызыксына, шигырьләр яза, Казан һәм Уфа газеталарына хәбәрләр язып тора. Урта Азиядән Татарстанга кайткач, көчен публицистика, драматургия өлкәләрендә сынап карый.
1986—1988 елларда республика күләмендә уздырылган очерклар бәйгесендә аның «Куанычлы мәшәкатьләр», «Көмеш тәңкәле нигез», «Иңнәрендә ил язмышы» исемле язмалары икенче премиягә лаек була.
«Без кешедән киммени?» пьесасы «Клуб утлары» альманахында басыла, «Мал корбаны» исеме астында Минзәлә, Түбән Кама, Зәй, Азнакай һәм башка халык театрлары тарафыннан сәхнәгә куела. Ә «Сау бул дип әйтә алмыйм» пьесасы 1998 елдан башлап Түбән Кама татар драма театрының репертуары исемлегендә.
Фәтхулла Абдуллин «Еракка китеп кара», «Ялгышсыз булмый язмыш», «Әллә нахак, әллә хак», «Тормышка юл ярганда» кебек повестьләр авторы.


Якуб Агишев.
Якуб Хәлил улы Агишев — татар әдәбият галиме, педагог, әдәби тәнкыйтьче. Филология фәннәре докторы (1946), доцент (1950).
Ул 1899 елның 28 июлендә элекке Саратов губернасының Кузнецк өязе (хәзерге Пенза өлкәсенең Кузнецк районы) Пәндәлге авылында игенче дөньяга килә. Башлангыч белемне үз авылындагы мәдрәсәдә ала, 1912 елда исә әти-әнисе аны авылның бер сәүдәгәр кешесенә малайлыкка бирәләр. Яәүсмер шул сәүдәгәр белән бергә төрле шәһәрләрдә була, аңа йомышчы малай булып хезмәт итә. 1917—1918 елларда Якуб Агишев Архангельск шәһәренең приказчиклар клубында һәвәскәр артист булып эшли, 1915—1918 елларда экстерн тәртибендә Архангельск реаль училищесын тәмамлый.
1919—1925 елларда Якуб Агишев туган ягы авылларында балалар укыта. 1926 елда Казанга килеп, Татар телен гамәлгә кертү курсларын тәмамлый. Өч ел «Татстрах» оешмасында икътисадчы булып эшли. 1930—1933 елларда ул Казан педагогика институтында укый, аннары соң анда татар әдәбияты буенча аспирантура тәмамлый. Аннары Татарстан халык мәгарифе кадрларының белемен күтәрү институтында татар теле һәм әдәбияты бүлеге мөдире (1934—1937), Казан педагогия училищесы мөдире урынбасары (1937—1939), аннары Татар теле, әдәбияты һәм тарих фәнни-тикшеренү институтында өлкән фәнни хезмәткәр, гыйльми сәркатип, мөдир урынбасары (1939—1945), ә 1945—1947 елларда Казан театр училищесында укыта. 1946 елда Габдулла Тукай иҗаты буенча Мәскәүдә кандидатлык диссертациясен яклый, 1947—1951 елларда Казан педагогика институтында, 1951—1960 елларда Казан дәүләт университетында укыта.
XX йөз башы татар әдәбиятлары классиклары, аеруча Габдулла Тукай иҗатын өйрәнүгә Якуб Агишев күп көч сала. Аның «Тукай — патриот» (1942), «Габдулла Тукай иҗаты» (1948,1954), «Сайланма әсәрләр» (1954), «Пушкин һәм татар әдәбияты», «Некрасов һәм Тукай» һәм башка хезмәтләре бар.
Якуб Агишев 1972 елның 6 июнендә вафат була.


Джеймс Джойс.
Джеймс Августин Алоизиус Джойс (,) — ирланд язучысы, шагыйрь, модернизм вәкиле.
Джеймс гаиләсе хәерче яшәгән, еш күченергә туры килгән. Шуңа карамастан Джеймска яхшы белем бирелә. Балачак тәэсирен аның «Рәссамның балачак портреты» һәм «Улисс» романнарында күреп була. 6 яшендә ул "Клонгоуз Вудс" иезуит көллиятенә укырга керә, 1893 елда аны "Бельведер" Дублин көллиятенә бирәләр. 1897—1902 елларда ул Дублин университетында укый.
1900 елда Дублин газеталарының берсендә аның беренче публикациясе чыга. Шул ук вакытта ул лирик шигырьләр яза башлый.
Аңа 20 яшь булганда, Джеймс Парижга китә. Монда ул журналист, укытучы булып эшли. Өйләнгәч, ул хатыны белән Цюрихта яши башлый. Монда ул мәшһүр романнарын, шигырьләр яза.
Джеймс Джойс 1941 елның 13 гыйнварында авырудан соң вафат була.


Ямбакты авыл җирлеге.
Ямбакты авылы — Болгардан 50 км, Казаннан 160 км, Базарлы Матактан 20 км ераклыкта урнашкан. Халкы - татарлар, йомшак ж харефе белан сейлашаляр. масалан - янгыр -жангыр, егет - жегет, яуган -жауган. Мишарлар тугел. Авыл эченда 5 кул: Арткы, Баби, Урам, Кыяклы, Озын. Авыл уртасыннан коры елга уза. Авылнын рельефы ермаклар белан телгаланган.


Рәмис Аймәт.
Рәмис Кыям улы Аймәтев — татар шагыйре, җырчы, Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы (2001 елдан).
Ул 1968 елның 4 октябрендә Татарстанның Чүпрәле районы Мунчалы авылында колхозчы гаиләсендә дөньяга килә. Бала чактан ук шигырьгә-җырга мавыгып үсә. Урта мәктәпне 1986 елда тәмамлагач, ул Казанга килә һәм Казан дәүләт университетының татар теле һәм әдәбияты бүлегенә укырга керә. Студент елларында ук шигъри иҗат белән ныклап шөгыльләнә башлый, көндәлек матбугатта беренче шигырьләрен бастыра. «Казан утлары», «Идел» кебек абруйлы журналларда шигъри цикллары дөнья күреп, әдәби җәмәгатьчелекнең игътибарын үзенә тарта. 2000 елда аның «Шомырт салкыннары» исемле беренче җыентыгы басылып чыга һәм көндәлек матбугатта югары бәя ала (Лена Шагыйрьҗан, Рафаэль Мостафин, Флера Гыйззәтуллина мәкаләләре). 2005 елда Рәмис Аймәтнең «Мәгариф» нәшриятында «Айның аръягында» исемле шигъри җыентыгы басылып чыга.
Университетны тәмамлаганнан соң, Рәмис Аймәт биш-алты ел чамасы газета редакцияләрендә («Мәгърифәт», «Шәһри Казан») хәбәрче, мәдәният бүлеге, әдәбият бүлеге мөдире, җаваплы сәркәтип вазифаларын башкара, 1995—1998 елларда Татарстан Язучылар берлегендә рәис ярдәмчесе сыйфатында да берникадәр вакыт эшләп ала. 1998—2002 елларда Рәмис Аймәт — Шәриф Камал музееның директоры. Бу эштә үзен оста оештыручы итеп таныта, әдәби кичәләр, язучыларның укучылар белән очрашуларын, юбилейларын уздыруны төп мәдәни чараларның берсенә әйләндерә, музейның бинасын ремонтлау, мәйданын киңәйтү юнәлешендә нәтиҗәле эшләр башкара. 2002 елдан ул — Габдулла Тукайның Казандагы әдәби музее мөдире.


Веб-форум.
Интернет-җыен (форум) — кулланучылар тарафыннан төрле темалар корып, фикерләшүләр алып барыла торган сайт төре.


Нияз Акмал.
Нияз Рәшит улы Акмалов — татар язучысы, шагыйрь, Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы (1988 елдан).
Ул 1954 елның 14 февралендә Татарстанның Сарман районы Каташ-Каран авылында укытучылар гаиләсендә туа. Әтисе, сугыш ветераны Рәшит Әкмәлетдин улы — математика, әнисе Хәлимә Шиһап кызы татар теле һәм әдәбияты укытучылары була. Әнисенең турыдан-туры тәрбияви тәэсирендә Нияз башлангыч мәктәптә укыганда ук каләм тибрәтә башлый, аның беренче шигырьләре әүвәл район газетасында, алтмышынчы еллар уртасыннан республиканың үзәк матбугатында — «Яшь ленинчы» (хәзерге «Сабантуй») газетасында, «Ялкын» журналында һәм яшь язучыларның күмәк җыентыкларында басылып чыга. Ул шулай ук повесть, поэма кебек катлаулырак жанрларда да каләмен сынап карый, бер үк вакытта район газетасының иң актив язышкан хәбәрчеләреннән берсе булып таныла.
1971 елда туган авылындагы урта мәктәпне тәмамлый, аннары Казан дәүләт университетының журналистика факультетына укырга килә. Студент елларында Казанның әдәби тормышына актив кушылып, шигырьләре, хикәяләре, публицистик язмалары белән «Татарстан яшьләре», «Социалистик Татарстан» газеталарында, «Идел» альманахында, «Азат хатын» журналында даими катнаша килә.
1976 елда университетны тәмамлагач, Нияз Акмал берникадәр вакыт Балык Бистәсе районы радиосында җирле тапшырулар мөхәррире булып эшли. 1976 елның көзендә Татарстан Язучылар берлеге оештырган яшь иҗатчылар семинарында аның шигырьләре һәм хикәяләре уңай бәя ала, һәм, иҗат мөмкинлекләрен киңәйтү максатыннан, өлкән әдипләр аңа Казанга күчеп килергә киңәш итәләр. Шулай итеп, 1977 елның көзеннән Нияз Акмал Казан шәһәрендә төпләнеп яши. Ул әүвәл Татарстан китап сөючеләр җәмгыятендә инструктор-методист булып эшли. 1979 елда «Яшь ленинчы» газетасына эшкә күчә. «Торгынлык еллары» дип аталган бу еллар — татар мәктәпләренә, татар теленә зур киртәләр куелган, зур басым ясалган чор. Менә шундый авыр бер чорда «Яшь ленинчы» газетасы, башка татар матбугаты органнары белән берлектә, туган тел өчен, татар мәктәпләре, рухи ныклык-хөрлек өчен чын-чынлап көрәш җәелдерә, Нияз Акмал да бу изге эшкә җаны-тәне белән кушыла.
1986 елда Нияз Акмалның лирик һәм публицистик шигырьләре тупланган «Учак» исемле беренче мөстәкыйль җыентыгы басылып чыга.
1987 елның декабреннән ул «Казан утлары» журналының проза бүлеге мөхәррире хезмәтендә. Бик күп татар язучы ларының проза әсәрләре, шул җөмләдән Әмирхан Еникинең атаклы «Соңгы китаб»ы, Мөхәммәт Мәһдиевнең «Бәхилләшү», «Ачы тәҗрибә авазы» повестьлары укучыларга беренче тапкыр журнал басмасында Нияз Акмалның турыдан-туры катнашы белән барып ирештеләр. Танылган каләм осталарының иҗаты белән якыннан танышу, иҗат эшенең серләренә тирәнрәк керү яшь әдипнең үз иҗатына да уңай йогынты ясый. 1988 елда Татарстан китап нәшриятында аның балалар өчен язылган «Серле кайтаваз» исемле фантастик, «Үз урамым» һәм «Тәнзиләкәй-гөлкәй» исемле реалистик-лирик повестьлары тупланган «Үз урамым» җыентыгы басылып чыга. Җыентык Татарстан Милли китапханәсе ел саен уздыра торган конкурста «иң күп укылышлы китаплар» исемлегендә урын ала.
Проза һәм шигърият жанрында берьюлы эшләп, журналистикадан аерылмаган хәлдә, 1989 елда Нияз «Килер бер көн» исемле шигырьләр җыентыгы, 1993 елда «Күгәрчен сөте» исемле проза китабы, 1999 елда «Бохара мачысы» исемле детектив сюжетлы повесть һәм кыйссалар җыентыгы, 2004 елда «Күзләремнең төсе үзгәрмәде» дигән поэмалар, шигырьләр һәм балладалар китабы бастырып чыгарды, 1995 елда исә аның «Мәгариф» нәшриятында Кирам Сатиев белән берлектә язылган «Татар баянчылары» дигән белешмәлек китабы дөнья күрде.
1991—1994 елларда Нияз Акмал «Татарстан хәбәрләре» газетасында әдәби хезмәткәр булып эшләде, 1995 елдан исә ул «Мәдәни җомга» газетасының әдәбият бүлеген җитәкли, татар әдәбиятын үстерүгә, татар әдипләренең иҗатын, әдәби мирасны халыкка җиткерү эшенә үзеннән өлеш кертә. «Мәдәни җомга» газетасында ул шулай ук юмор-сатира сәхифәсен алып бара. Нияз Акмалның тәрҗемә өлкәсендә дә хезмәтләре бар.
Шагыйрьнең күп кенә лирик шигырьләренә («Тәрәзәңдә утың бар», «Күзләремнең төсе үзгәрмәде», «Казан каласында кар ява», «Соңгы кар», «Яшьлек болыны» һ. б.) Татарстан композиторлары тарафыннан музыка языла.
Ул 2007 елның 11 августында вафат була. Аны туган авылы Каташ-Каран авылында җирлиләр.


Шамакай (уен).
Шамакай — татар балалар драма уены.
Уйнау тәртибе.
Бер бала башы белән карават яки өстәл астына кереп ята да аякларын күтәрә. Башка балалар аның аягын шамакай итеп киендерәләр: чалма чалдыралар, бите урынына кечкенә бер ак нәрсә куеп күмер белән күз, борын, авыз ясыйлар. Кием кидертеп җиңенә уклау яки чыра тыгалар. Яткан кеше астан аларны кулы белән тотып ята. Яткан кешенең теше арасына чыра кыстыралар.
Киенеп беткәч, шамакайга намаз укырга кушалар. Аста яткан кеше аягы һәм куллары белән шамакайга намаз укыган кыяфәт бирә. Үзе астан намаз укый, авызына чыра тыкканга, намазы сакау булып ишетелә.
Икенче вариант.
Икенче вариантында шамакайны зур корсаклы хатын итеп киендерәләр. Аннары шамакайны төрле сүзләр сөйләтеп котырталар. Мәсәлән: «Шамакай, ирең үлгән!» дигәч, ул бик ямьсез итеп җылый. «Юк, үлмәгән, юри әйттек», — дигәч, шаркылдап көлә. Шамакайга токмач җәяргә кушалар. Шамакай бер җәйгән саен егылып китә. Ахырда бу токмач ашаганда шартлап үлә. Башка балалар: «Шамакай үлде», дип җылыйлар.


Сәвәнәй әби (уен).
Сәвәнәй әби — татар балалар драма уены.
Уйнау тәртибе.
Берәүне аркасына мендәр куеп, башына бүрек кигезеп «Сәвәнәй әби» итеп киендерәләр. Кулына таяк тоттыралар, өй алдына чыгаралар. Ул ишек шакый.
— Сөртеп утыр, әби, — диләр.
— Җеп җегерләргә чакыра килгән идем, бара алмассыз микән, — дип әйтеп чыга.
— Юк, бармыйбыз, — дигәч, «өенә кайтып китә». Сәвәнәй әби шул рәвешле каз өмәсенә дә чакырып карый.
— Эшемә килмәдегез, ашыма килмәкче буласыз, дип, чүпрәк-мазар белән кыйнарга тотына. Чыр-чу китә.


Убырлы карчык (уен).
Убырлы карчык — татар балалар драма уены.
Уйнау тәртибе.
Кызлар җыелалар. Бер кыз «ана» булып уйный. Аның күп балалары була. Ана уракка барырга хәзерләнә. Балаларына әйтә: «Өйне яхшы саклагыз, теге очта бер кешедә убырлы карчык бар, ул килсә, өйгә кертмәгез», — ди. Үзе уракка китә. Ура торган җире бик якын, туар артында гына була.
Аналары китүгә, бик ямьсез киемнәр киеп, убырлы карчык килә дә ишек кага. Олырак кызы: «Әни өйдә юк, ишекне ачмаска кушты», - ди. Карчык: «Ач, ачмасаң юллыгыңнан төшәрмен, күкәеңне эчәрмен», — ди. Кыз куркып ишекне ача. Карчык керә дә: «Кызым, бер баш кәбестә биреп тор әле», ди. Кыз: «Сезгә кем килде?» — дип сорый. Карчык: «Әби белән бабай», — ди. Кыз: «Башларына нәрсә кигәннәр?» - дип сорый. Карчык: «Берсе капчык кигән, берсе кап кигән», — ди. Кыз кәбестәне (бер кызны) биреп җибәрә. Балалар һәммәсе беравыздан «кикирикүк!» дип кычкырып калалар. Ана боларның тавышын ишетә дә йөгереп кайта. Өйгә кереп балаларын ачулана: «Убырлы карчыкны ник керттегез?» ди. Олы кыз: «Юллыгыңнан төшәрмен, күкәеңне эчәрмен дигәч, куркып ачтым», — ди. Ана балаларын юатып: «Менә ашарыгызга, менә эчәрегезгә, ишетсен колагыгыз, убырлы карчыкны кертмәгез», — дип чыгып китә.
Убырлы карчык тагын килә дә ишекне кага башлый. Кыз ишекне ачмый. Убырлы карчык: «Юллыгыңнан төшәрмен, күкәеңне эчәрмен», — дигәч, тагын ача. Карчык кергәч: «Миңа бер баш кәбестә бир», — ди. «Сезгә кем килде?» ди кыз. «Абзыем белән җиңгәм килде», — ди карчык. «Өсләренә нәрсә кигәннәр?» — ди кыз. Карчык: «Берсе алама-салама, берсе ертык-мыртык кигән», — ди. Кызлар кәбестәне биреп җибәрә дә, балалар тагы «кикирикүк!» дип кычкырып калалар. Тагын бу тавышка аналары кайтып, аларны ачулана. Убырлы карчык шулай берничә мәртәбә килә һәм ахырда балаларның барысын да алып китеп яшерә.
Ана балаларын эзләргә чыга. Юлда убырлы карчыкка очрап: «Минем кызларымны күрмәдеңме?» - дип сорый. Карчык: «Әнә тегендә», — дип, әле бер якка, әле икенче якка бармагы белән төртеп күрсәтә. Ул урыннарда булмагач, ана өенә кайта. Аннан соң бу хатынны убырлы карчык кунакка чакыра. Хатын баргач, кызларының әйберләрен күреп: «Бусы олы кызымныкы, бусы кече кызымныкы, бусы иң кечкенә кызымныкы», — ди.
Ана кунактан кайткан вакытта кызлары юлда очрый һәм аларны өенә алып китә.


Убыр әби (уен).
Убыр әби — татар балалар драма уены.
Уйнау тәртибе.
Өч мәртәбә әйләнеп чыккач, бер баласын каравылчы итеп куя да, убыр әбине кертмәскә кушып, эшкә китә.
- Кызым, мин кайттым ач әле, - ди. Каравылчы бала ишекне ачуы була, әби бер баланы эләктереп үз өенә алып китә. Шул рәвешле ул балаларның барысын да үз өенә ташып бетерә.
Әниләре эштән кайта. Өйдә балалары булмагач, җылый-җылый эзли башлый. Таба алмагач, убыр әби өе янына килә. Убыр әби ана килгәнен күреп, балаларны «пич башына» яшереп куя.
— Юк, балакаем, монда беркем дә юк.
— Әни, без монда, безне убыр әби урлап, мич башына яшереп куйды, — дип елашалар.
Ана убыр өенә кермәкче була, убыр әби аны төртеп җибәрә.
— Якын барасы булма минем пич башына! Бар өеңә кайт, балаларыңа ашарга пешер, пешкәч тә чакырырсың, кайтырлар, — ди әби.
Ана өенә кайтып ашарга пешерә, табын әзерли. Шул вакыт убыр әби төрле сүзләр сөйләп балаларын куркыта башлый. Балалар елаша башлыйлар.
— Бирмәм, бирмәм, битәр кош, — дип җавап бирә. Ике арада көрәш башлана. Шул вакыт: «Әни, без монда!» — дип, балалар яшерелгән урыннан йөгерешеп чыгалар. Убыр әбине чәченнән тотып «кыйныйлар-кыйныйлар» да, «үтереп», гәүдәсен суга ташлыйлар. Аннан шатланышып өйләренә кайтып китәләр.


Курчак сатыш (уен).
Курчак сатыш — татар балалар драма уены.
Уйнау тәртибе.
Тукран керә. «Менә бусын алам, — дип, бер курчакка төртеп күрсәтә. — Исеме ничек?»
Кибетче курчакның заводной рычагын бора. Курчак үзенең исемен әйтә.
— Һөнәре нинди? — ди Тукран.
Курчак үзенә өйрәткән һөнәрен Тукранга күрсәтә. Тукран алырга була, тик аның акчасы булмый. Ул акча алырга кайтып китә. Кире килә дә кибетчене алдый: «Өегез яна!» яисә «Кунаклар килгән!» — дип кычкыра. Кибетче чыгып чаба. Тукран теге курчакны алып китә. Кибетче килә дә курчаклардан югалган курчакның исемен әйтеп сорый. Курчаклар «Базга салдык, качырдык», — дип алдалыйлар. Тагын Тукран килә. Шулай итеп уен курчаклар урланып беткәнче дәвам итә.


Угры белән тугры (уен).
Угры белән тугры — татар балалар драма уены.
Уйнау тәртибе.
— И ханым-солтаным, иске кәвеш олтаным, — дип, берәр әйберен югалтканын әйтә.
— Кемнән шикләнәсең? — дип сорый.
— Фәлән хәтле камчы орыгыз! — дип куша. Камчы урынына, гадәттә, ишкән сөлге була. «Армай» (сугучы) шуның белән «угры»га суга. «Вәзир» аны тотып, җәзаның дөрес үтәлүен күзәтеп, шул турыда «хан»га килеп хисап бирә. Әгәр дә «угры оны дөрес күрсәтә алмаса, ул чагында, яла яккан өчен һәм шуның белән үзе тугры кеше булып чыкмаганы өчен, «тугры»-ның үзенә җәза бирелә.
Әгәр ул «шаһит»ны гына ялгыш күрсәтсә, җәза йомшаграк була.


Кәбестә (уен).
Кәбестә — татар балалар драма уены.
Беренче пәрдә.
— Дөбер, дөбер... Әби, ишегеңне ач!
— Әби, бусагада елан бар, атлап керимме, сикереп керимме?
— Әби, акбүз атлы, көмеш башлы кунагым килгән иде, бер генә баш кәбестәм бар иде, ул да булса утка куйсам пешми, суга салсам батмый, бирсәнә, әби, бер генә баш кәбестә.
— Әнә, тазарагын үзең сайлап ала кит, капканы яба кит, кәҗә явызлар кермәсен, — ди.
— Әби, ул танышыма йөз йомыркамны, бер ипиемне ашаттым, туйдыра алмыйм, тагын бер кәбестәңне бир, — ди.
«Әби» аңа тагын тазарагын сайлап алырга куша. «Күрше хатын» баягыча «май, бал сөртеп», «шөшле белән» кубарып алып китә. Шулай әйләнеп килеп, бөтен «кәбестә»ләрне алып китеп бетерә. Ал арны тезеп утыртып куя.
Икенче пәрдә.
Инде уенның «икенче пәрдәсе» башлана. Вакыйга күрше хатын өендә бара. Кәбестә ролен уйнаучылар хәзер «күрше хатынның кызлары» роленә, кайсылары «этләр» роленә керәләр.
«Күрше хатын» хәзер кызларыннан мунча яктырып, «әбине» мунчага чакырырга кечкенә кызын җибәрә.
— Синнән олырагы килсен! — дип, аны борып җибәрә. Икенчесен дә шулай итә. Ахырында иң олы кызы белән «күрше хатын» «әбине» мунчага алырга үзләре киләләр.
— Әби, сине ничек алып барыйк?
— Ишекне ач та тип тә очыр, тип тә очыр. Үрмәләп барып җитәрмен.
— Этләрегез юкмы? — дип сорый.
— Юк, юк, бәйләп куйдык, — диләр.
Өченче пәрдә.
Инде «өченче пәрдә» — «әби»не мунча кертү башлана. Монда кызлар роле тагын алышына. Алар дүрт стеналы кечкенә тар гына «мунча» булып тезелеп торалар.
— Әби, күлмәгеңне ничек салдырыйк? — диләр.
— Тарт та йолык, тарт та йолык! — ди.
— Әби, чәчеңне ничек тарыйк? — диләр.
— Тарт та өз, тарт та өз! — ди.
Ул әйткәнчә эшләмичә, яхшылап чәчен тараган хәрәкәтләр ясыйлар.
— Аркаңны нәрсә белән чабыйк? — диләр.
— Утын агачы белән чабыгыз! --ди.
Монда да «әби» кушканның киресен эшлиләр. Үлән «себерке» белән кадерләп чабалар.
— Пычрак су белән коендырыгыз! — ди.
Әйткәннең киресенчә, аны «чиста су» белән коендырып алып чыгалар. Өенә алып китәләр.
Дүртенче пәрдә.
Инде уенның соңгы дүртенче эпизоды уйнала: качып торган «эт»ләр һаулашып «әби»нең артыннан куа башлыйлар. Шунда «күрше хатын» белән олы кызы килеп җитеп, аны зур дау белән коткарып алып калалар.


Тукран бабай карчыгы (уен).
Тукран бабай карчыгы — татар балалар драма уены.
Уйнау тәртибе.
— Тукран бабай карчыгы булам, ишек ач әле! — дип, һаман ишек шакылдата.
— Тазамы соң бу урын, балам?
— Таза, таза, казан юган су белән юган идем.
Шуннан соң әби урынны өреп утыра да исәнлек-саулык сораша. Үзе һаман таягын тукылдата.
Әби, таягыңны нигә тукылдатасың? — ди.
— Тук,тук, тукран, Тукылдатып утырам. Мичтә бәлеш пешәме?Шуны көтеп утырам! — дип көйли бирә.
— Әби, бәлеш салмадык әле, — ди.
— Бәлеш булмаса, каз боты бир.
—Шуны да кызганасың, мине мыскыл итәсең, балаларымны җибәрермен, үтертермен, — ди.
Шулай дигәч, бала аңа каз боты бирә дә әби ашый-ашый китә.
— Әби, мае ага! Әби, мае ага! — дип кычкыра.
— Монысының ите бар, монысының җелеге бар икән, -дип, кимереп, яланып беткәч, тагын сөякләрне тезеп куя.
— Мине сөякләр биреп мыскыл иткәнсез, барып алыгыз, әгәр йортымда бер генә сөяк калса да, Тукран бабагызга әйтеп, бөтенегезне кырдырып бетертәм! - дип куркыта. Балалар торып, йөгерешеп аның өенә баралар да, һәрберсе тиз-тиз генә үзенең биргән нәрсәсен табып ала. Кем дә кем ялгыш кеше әйберен алса, Тукран бабайга иптәшлеккә бирәләр. Алар икесе яшерен бер җиргә кереп, куркыныч киемнәр киенеп чыгып, балаларны тараталар. Шуның белән уен бетеп, соңыннан балалар ул малайны яки кызны Тукран бабайга иптәш, дип үртиләр.


Тукран (уен).
Тукран — татар балалар драма уены.
Уйнау тәртибе.
— Мин Тукран, миңа ипи кирәк.
— Бар әле, кызым, чәй эчәргә ипи алып чык әле! — ди.
Әнисе кызны орыша һәм тагын эшкә китә. Тукран тагын килә. Уен шулай Тукран ипиләрне алып бетергәнче дәвам итә. Аннан соң бөтен урланган «ипиләр» өйгә чаба. Шул вакыт Тукран берсен тотарга тиеш. Тотылган бала Тукран була. Әгәр тота алмаса, үзе Тукран булып, уен яңадан башлана.


Курчаклар һәм карак (уен).
Курчаклар һәм карак — татар балалар драма уены.
Уйнау тәртибе.
Балалар бер урынгарак тупланып басалар. Арадан берсе «курчак сатучы» була. Бер бала «карак» булып берәр әйбер артына поса.
— Өегез яна! дип кычкыра. Сатучы «коты чыгып» торган арада, бер курчакны алып кайтып китә. Тагын килә, шулай алдап икенче курчакны алып китә.
— Кунаклар бииләр, — ди карак. Өйдәге курчаклар кул чабалар.
— Өстәлдән калаклар коела. Курчаклар чыж-пыж килә башлыйлар.
— Чәй куйган идем, самавыр кайный.
Сатучы керсә, курчаклар өй эчендә утыра. Тик аларның куллары «бәйләнгән». Курчаклар кулларын тотынышып торалар. Сатучы кулларын «чишәргә» куша. Чишеп бетергәч, курчакларны алып кайтып китә.


Русия Федерациясе Конституциясе.
Русия Федерациясе Конституциясе () — Русия Федерациясенең төп законы.
1993 елның Русия Федерациясе Конституциясе.
Русия Федерациясе Конституциясе 1993 елның 12 декабрендә бөтенхалык тавыш бирү нәтиҗәсендә кабул ителгән. Конституция 1993 елның 25 декабрендә, «Русия газетасында» язылгач кулланышка керде.
Структура.
Русия Федерациясе Конституциясе Преамбуладан һәм ике бүлектән тора.
Беренче бүлек 9 башлыктан һәм 137 маддәдән (статьядан) тора. Анда Русиянең төп сәяси, иҗтимагый, хокукый, икътисади һәм социаль системалары, федераль торышы, кешенең төп хокуклары турында языла.


Мәхбүбҗамал Акчурина.
Акчурина Мәхбүбҗамал — татар язучысы, мөгаллим.
Ул 1869 елның мартында Саратов губернасының Димау авылында мулла гаиләсендә туа. Башлангыч белемне атасыннан алганнан соң хосусый рәвештә укып, туган авылында мөгаллимә булып эшли башлый. 1892 елда кияве йортына — Самара губернасының Савинка авылына күчә һәм укытучылык эшен дәвам иттерә. 1908 елдан башлап «Шура»да, соңга таба «Сөембикә» журналында басылган хикәяләре, бала тәрбиясе, хатын-кыз тормышына кагылышлы мәкаләләре белән исеме таныла. 1911 елны «Шура»да чыккан «Иске әдәбиятымыз» исемле мәкаләсендә ул, татар матбугатында беренчеләрдән булып, халык авыз иҗатын җыю, язма әдәби мирасыбызны барлау һәм өйрәнү кирәклеге турында бәхәс ача, «Таһир-Зөһрә», «Сәйфелмөлек», «Иосыф-Зөләйха» кебек борынгы әдәби ядкәрләрне урынлы-урынсыз этеп-төртүләргә каршы ризасызлыгын белдерә, бу әсәрләрнең халыкка, яшь буынга эстетик һәм әхлакый тәрбия бирү ягыннан әдәби кыйммәткә ия булуына басым ясый.
Октябрь инкыйлабыннан соң Мәхбүбҗамал Акчурина әдәби иҗат эшеннән ераклаша. 1929 елда ул Бакы шәһәренә күчеп китә, гомеренең соңгы көннәренә кадәр шунда яши. Язучының «Хаммал Ягъкуб», «Кыз егълату», «Таш кием», «Мишәрләр тормышыннан бер ләүхә» (1914), «Шәфкатьсез ата, яки Мишәрләр тормышы» (1914), «Көчсезләр, мәэюс вә пессимистларга гыйбрәт» кебек хикәя һәм очерклары, шулай ук белешмәдә телгә алынган «Иске әдәбиятымыз» исемле мәкаләсе 1988 елда «Өмет йолдызлары (XIX йөз ахыры һәм XX йөз башы хатын-кыз язучылары әсәрләре)» дигән күмәк җыентыкта кабаттан басылып чыгалар.
Язучы 1948 елда вафат була.


Кама дәүләт һәндәси-икътисади академия (ИНЭКА).
Кама дәүләт һәндәси-икътисади академиясе (ИНЭКА) — Татарстан Республикасының иң зур белем бирү учрежденияләренең берсе. Барлыкка килүе Яр Чаллы шәһәрендә КАМАЗ төзелү һәм ширкәтне һәндәси белемле кадрларын туплау белән бәйле.


Русия Федерациясенең республикалары.
poly 1 278 17 278 16 290 6 292 Адыгея Республикасы
poly 262 335 276 327 286 341 287 348 278 353 262 345 Алтай Республикасы
poly 119 266 134 252 150 264 129 293 Башкортстан Республикасы
poly 382 278 406 272 419 283 387 336 342 328 343 315 372 323 Бурятия Республикасы
poly 83 335 83 322 67 323 68 335 Дагстан Республикасы
poly 52 312 64 311 63 325 54 325 Ингушетия Республикасы
poly 0 321 9 318 13 330 2 334 Кабарда-Балкар Республикасы
poly 31 285 52 281 55 299 43 307 Калмыкия Республикасы
poly 18 267 31 267 30 281 21 281 Карачай-Чиркәс Республикасы
poly 108 120 117 133 103 172 72 150 Карелия Республикасы
poly 159 165 217 181 171 218 125 213 Коми Республикасы
poly 96 207 116 207 118 237 98 229 Мари Ил Республикасы
poly 78 226 58 248 70 263 91 241 Мордовия Республикасы
poly 350 111 474 38 475 246 381 255 Саха (Якутия) Республикасы
poly 26 346 24 330 9 334 9 348 Төньяк Осетия — Алания Республикасы
poly 97 246 115 240 123 255 115 266 Татарстан Республикасы
poly 332 318 333 342 293 346 290 334 Тыва Республикасы
poly 125 226 142 235 129 249 120 244 Удмурт Республикасы
poly 283 300 303 313 288 328 Хакасия Республикасы
poly 49 338 67 339 70 351 49 351 Чечен Республикасы
poly 68 207 88 206 89 225 70 221 Чуаш Республикасы


Русия Федерациясенең өлкәләре.
Өлкә — Русия Федерациясенең административ-территориаль берәмлеге.
! Халык исәбе (2002 9 октябрь)
! Федерация субъектының административ бүленеше (тәфсилле)
Искәрмәләр.
*


Хәнисә Алишина.
Хәнисә Җәүдәт кызы Алишина — татар галимәсе, филология фәннәре докторы, профессор, Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы (2007 елдан).
Ул 1953 елның 29 маенда Төмән шәһәрендә туып үсә. Аның бала чагы, үсмер еллары рус мохите белән бәйле. Биредә ул рус телендә урта мәктәпне, псдучилище, аннары Төмән дәүләт университетының тарих, соңрак филология факультетын тәмамлый. Педагогик: хезмәтенең башлануы өлкәнең татар авылларына, татар мәктәпләренә руслашу йогынтысы кергән елларга туры килә. Үзе эшләгән мәктәбенең аянычлы хәлен, руслашып барган халык язмышын уйлап, борчылып, Хәнисә халкыбызны рухи торгынлыктан уяту һәм чыгару юлларын тиш башлый. Туган телне саклап калу, иң күркәм традицияләрне яңарту, аларны үстерү, дорес тарихын өйрәнү турында вакытлы матбугат битләрендә күләмле публицистик мәкаләләрен, очеркларын бастыра. «Себер татарларының теле, мәдәнияте, проблемалары», «Себер җирендә татар халкы», «Себер татарларының милли азатлык хәрәкәте һәм тел проблемалары» һәм башка язмаларда аның дөньяга карашы, иҗат принциплары ачыла. Казан университетында аспирантлык еллары, Татарстан Фәннәр академиясендә ипләп алу, аннары Төмән дәүләт университетында фәнни-педагогик ничонлсге аңарда чын галим, зур белгеч сыйфатлары тәрбияли. Хәнисә Алишина 1992 елда «Төмән өлкәсенең көньягында яшәүче Себер татарлары сөйләме» темасына кандидатлык диссертациясен уңышлы яклый. 1993 елда Төмән дәүләт университетында беренче татар бүлеген ачып, татар телен, Себер татарларының тарихын фәнни өйрәнү буенча катлаулы эшкә керешә. 1994 елда «Себер татарлары сөйләменең тубыл-иртеш диалекты» исемендә беренче зур фәнни хезмәте дөнья күрә. «Себер татарларының ономастикасын тарихи-лингвистик тикшерү» темасына ул 1999 елда докторлык диссертациясен яклый. Соңгы унбиш ел эчендә университетта бүлеккә 200 дән артык укучы кабул ителеп, бүлек инде үзенең ун чыгарылышын бирә.
Профессор Хәнисә Алишинаның фәнни-иҗади эзләнүләре күпкырлы. Ул 95 фәнни, 187 фәнни-популяр мәкалә, 7 монография, 4 укыту өчен кулланма-ярдәмлек чыгара. Төмән шәһәренең Кырынкүл бистәсе урамнарына галим-фольклорчы Хәмит Ярми, шагыйрь Булат Сөләйманов исемнәрен куйдыруда үзеннән зур өлеш кертә. Ул Якуб Зәнкиевнең беренче библиографы була, «Лунрликая красавиңа Сузге» китабын чыгара, «Ялкында өтелгән мәхәббәт» романын рус теленә тәрҗемә итеп бастыра. Ике телнең үзенчәлекләрен нечкә белгән Хәнисә үзен оста тәрҗемәче һәм үткен телле публицист итеп таныта. 2005 елда аның «Татары земли сибирской» («Себер җирендә татарлар») исемле китабы басылып чыга һәм киң җәмәгатьчелектә кызыксыну уята. Милләт язмышы — Хәнисә Алишинаның яшәү принцибы. Үзенең алдагы иҗат планнарын ул туган халкы язмышы белән бәйле төстә күзаллый.


Вермонт.
Вермо́нт () — АКШның төньяк-көнчыгышында урнашкан штат. АКШ составына 1791 елда 14 нче штат булып кергән.
Вермонт — АКШның иң кечкенә штатларының берсе, мәйданы буенча (24,923 км²) ул АКШта 45 нче, халык саны буенча исә (621,254 мең кеше) 49 нчы урында. Башкаласы — Монтпилиер, иң зур шәһәре — Берлингтон. Штатның рәсми атамасы — «Яшел таулар штаты».
Вермонт Яңа Англиядә, Кушма Штатларының төньяк-көнчыгышында урнаша. Штат территориясе 23,955 км² коры җир һәм 948 км² су өстлеген били.
Көнчыгышта Вермонтны Коннектикут елгасының көнбатыш яры Нью-Гэмпшир штатыннан аера. Көньякта исә Шамплейн күле Вермонтны Нью-Йорк штатыннан аера.


Висконсин.
Виско́нсин () — АКШ мәркәзенең төньягында урнашкан штат.
Штат елга исеме буенча аталган. Әлеге атаманың этимологиясе төгәл билгеле түгел, ләкин гадәттә ул инглиз теленә француз теленнән кергән дип санала. Французларда исә, бу сүз индеецларның «кызыл таш урыны» сүзенең үзенчәлекле интерпретация нәтиҗәсендә барлыкка килгән. Исем гадәттә WI, Wis яки Wisc. булып кыскартыла.
Штатның этник составы: алманнар — 42,6 %, ирландлар — 10,9 %, поляклар — 9,3 %, норвеглар — 8,5 %, инглизләр — 6,5 %.
Көнчыгышта Висконсин Мичиган күле һәм Иллинойс штаты белән, көнбатышта Айова һәм Миннесота штатлары белән чиктәш.


Көнбатыш Виргиния.
Көнбатыш Вирги́ния () — АКШның көньяк-көнчыгышында урнашкан штат, Көньяк-Атлантик штатларының берсе. 2003 елда халык саны 1,810 млн кешене тәшкил иткән. Штатның башкаласы һәм иң зур шәһәре — Чарлстон. Башка зур шәһәрләр — Хантингтон, Уилинг һәм Моргантаун.
Штатның рәсми атамасы — «Таулы штат» ("Mountain State"). Девизы — "Montani Semper liberi" («Таулар һәрвакыт азат»).
Көнбатыш Виргиния штатының мәйданы — 62,8 мең км² (барлык штатлар арасында 41 нче урын). Төньякта Пенсильвания, көнчыгышта Мэриленд һәм Виргиния белән, көнбатышта Кентукки һәм Огайо штатлары белән чиктәш.
Штатның иң эре елгалары — Канова, Потомак һәм Мононгахила. Җирнең якынча 80 %-ы урманнар белән капланган.
*


Түбән Кама татар дәүләт драма театры.
Түбән Кама татар дәүләт драма театры — Түбән Кама шәһәрендә урнашкан татар театры.
Ул 1990 елда «Нефтехим» берләшмәсенең театр студиясе буларак оештырыла. 1994 елда театр шәһәр мәдәният идарәсе карамагына күчә, Татар яшьләре театры итеп үзгәртелә. 1997 елда Түбән Кама татар драма театры статусы ала. 2007 елда театрга дәүләт театры статусы бирелә.
20 ел эчендә театрда 50дән артык спектакль куелган.


Туймазы дәүләт татар драма театры.
Туймазының татар дәүләт драма театры () — Башкортстан Республикасының Туймазы шәһәрендә эшләгән театр.
Адрес.
Башкортстан, Туймазы ш., Октябрь мәйданы, 3


Татар дәүләт «Әкият» курчак театры.
Казанның «Әкият» татар дәүләт курчак театры - Казан шәһәрендә эшләгән театр. Тамаша залында 246 урын бар.


Оренбург дәүләт татар драма театры.
Мирхәйдәр Фәйзи исемендәге Оренбург дәүләт татар драма театры () — Оренбург шәһәрендәге татар драма театры. 1990 елда нигезләнгән. 1991 елда театрга Мирхәйдәр Фәйзи исеме бирелә.
Тарих.
Оренбургта беренче татар театр төркеме 1905 елда эшли башлаган. Аны И. Кодашев-Ашкадарский җитәкли. 1925—1946 елларда Оренбург колхоз-совхоз күчмә театры эшләп килә. 1949 елдан 1980 елларга хәтле В. Фатыйхов җитәкчелегендә Оренбург филармониясе карамагындагы татар драма коллективы эшли. 1990 елда Р. Габдуллаев Оренбург дәүләт татар драма театрыны оештыра.


Индиана.
Индиа́на () — АКШның төньяк-көнчыгышында урнашкан штат, Төньяк-көнчыгыш Мәркәз штатлары төркеменә керә. Мәйданы — 94,3 мең км². Халык саны — 6,376,792 кеше (башка штатлар арасында 16 нчы урын). Штатның башкаласы һәм иң зур шәһәре — Индианаполис ("Indianapolis"). Башка эре шәһәрләр — Форт Уэйн, Эвансвилл, Гэри, Саут-Бенд, Хэммонд.
Төньякта Индиана Мичиган штаты һәм Мичиган күле белән, көнчыгышта Огайо штаты, көньякта Кентукки штаты, көнбатышта Иллинойс белән чиктәш.


«Сувар» газетасы.
«Сувар» — Татарстанның чуаш телле иҗтимагый-сәяси газетасы. Казан шәһәрендә нәшер ителә. Газетаның беренче номеры 1993 елда чыга.
«Сувар» газетасын оештыручылар — Татарстан Министрлар кабинеты һәм газета редакциясе.
Газета атнасына бер тапкыр, җомга көнне чыга. Шулай ук интернет юрамасы бар.
Сылтамалар.
Сувар
Сувар


Аксак тәкә.
Аксак тәкә — татар балалар драма уены.
Уйнау тәртибе.
Балалар бер урынгарак тезелеп басалар. Бер баланы «ана» итеп, икенчесен «аксак тәкә» итеп сайлап куялар. Аксак тәкә уен алдыннан кая булса да качып торырга тиеш.
— Аксак тәкә кермәсен, Тимер читән үрмәсен.
Йөргән вакытында читән үргәндәге хәрәкәтләр ясый. Ана китә. Аксак тәкә килә.
— Юк, безгә әни ачмаска кушты, — диләр балалар.
— Аксак тәкә, балаларым югалды, синдә түгелме? — ди.
— Мә инде, берсен бирәм алайса, дип, аксак тәкә бер баласын чыгара.
— Тагын да берсен генә бир инде?
— Әни сине мунчага чакырды, — ди.
— Зуррак баласын җибәрсен, синең сүзеңне тыңламыйм, -ди. Зуррагы килә. Шулай итеп барлык балалар да килеп чакырып карыйлар, тәкә килми, соңыннан ана бара. «Әйдә, аксак тәкә, мунча кереп чыгарсың, безгә барыйк», — ди.
— Юк, каян булсын соң ул бездә?
Бергәләп кайталар. Аксак тәкә мунчага бара. Мунча чабына, юына, киенә дә кайтырга чыга. Шул вакыт балалар этләр булып, тегене куа, талый башлыйлар. Аксак тәкә коты очып өенә йөгереп кайтып китә.


Ике сукыр.
Ике сукыр — татар балалар драма уены.
Уйнау тәртибе.
Бу уен кеше җыелган урыннарда бер театрлы тамаша буларак уйнала.
Уенда өч кеше катнаша: Галиулла, Вәлиулла һәм бер юлаучы. Икесе ике яктан таякка таякланган Галиулла белән Вәлиулла килеп чыга. Аларның күзләре бәйләнгән, икесе дә аркаларына биштәр асканнар. Болар, күзләре күрмәгәч, бер-берсенә маңгайлары белән килеп төртеләләр дә егылып ук китәләр. Берәрсе сугып екты дип уйлап, икесе ике якка мүкәләп кача башлыйлар.
— Кем минем башыма сукты, кем рәнҗетте?
— Кем, нинди юлбасар минем каршыма төште? Мин бу, сукыр бер юлаучы Галиулла.
— Мин дә бит сукыр юлаучы Вәлиулла булам.
Болар икесе бер-берсенә якын килеп гәпләшә, таныша башлыйлар.
— Син кайсы як кешесе соң? Кая барасың?
— Мин Барда кешесе. Урдага китеп барыш.
— Мин Урда кешесе, Бардага китеп барыш.
— Син, Вәлиулла кардәш, ничек сукыр булдың соң?
— Ярман сугышы вакытында күзгә бер танк килеп бәрелде дә шуннан сукыр калдым.
— Мин дә шул Ярман сугышы вакытында күзсез калдым бит. Атакага барган вакытымда күземә салам кадалды.
Сөйләшә-сөйләшә биштәрләрен чишеп ашамлыкларын чыгарып салалар һәм бер-берсен сыйлаша башлыйлар. Шул вакыт болар янына бер юлаучы килеп чыга да яннарына килеп утыра.
— Әйдәле, туган, эчеп җибәр, сусагансыңдыр.
Галиулла Вәлиуллага бер стакан сөт салып аңа суза. Теге юлаучы аның стаканын алып эчә дә савытын кире кулына тоттыра.
— Нинди сөт? Син миңа сөт биргәнең юк. Бигрәк тә шаян кеше булып чыктың син, юлдаш... Менә минем сөтне эчеп кара эле син. — Ул Галиуллага шулай ук бер стакан сөт салып бирә. Теге юлаучы тагын моның стаканын күтәреп эчә дә стаканын кулына тоттыра.
— Нинди сөт? Син дә, туган, бик шаян кеше булып чыктың әле. Читкә карап: «Бу кеше юньле кеше түгел, ахры, бәладан баш-аяк».
— Бу бик яхшы адәмгә охшамаган. Әллә нәрсә килеп чыгуы бар.
— Кая соң әле минем әйберләр?
— Кая соң әле минем әйберләр?
— Ә, син мине мыскыл итмәкчеме, явыз адәм?
— Миннән көлмәкчесеңмени әле син, юлбасар?
Болар әүмәкләшеп талаша башлыйлар. Уен шуның белән тәмам була.


Аксак төлке.
Аксак төлке — татар балалар драма уены.
Уйнау тәртибе.
— Төлке, Төлке, Түләнтәй, Төнлә кая барасың?
— Мамай улы Бикчәнтәй, Әбиемә барамын.
— Төлке, Төлке, Түләнтәй, Тунсыз ничек йөрерсең?
— Мамай улы Бикчәнтәй, Йөргән чакта күрерсең.
Шулай әйтешкәннән соң, хуҗа тынычланып «йокларга ята». Төлке сыңар аяклап тавыклар оясына төшә дә аларны куа башлый һәм куып җиткәнен кулы белән яки кулындагы салам камчысы белән әбәкләп-тәпәләп калырга тырыша. Кулга төшкән бала Аксак төлке була.
Аксак төлке ялгышып икенче аягы белән дә җиргә басса, хуҗа күреп, аның үзен куа башлый. Әгәр төлке үз оясына җиткәнче тотылса, ул яңадан төлке булып уйнарга тиеш була.


Аксак мәче.
Аксак мәче — татар балалар драма уены.
I вариант.
— Менә сиңа ачкыч, мин базарга китәм, өйне нык кара, морҗаңны ябып, ишек, тәрәзәләреңне бикләп утыр. Аксак мәче килеп, сөт-майны ашап китмәсен, — ди дә чыгып китә.
— Мин киттем, әнә әниең кайта, чыгып каршы ал! — дип киткән була да бер якка поса. Кыз аның хәйләсенә алданып, әнисен каршы алырга дип, өйдән чыгып йөгерә.
«Аксак мәче» (поскан җиреннән чыгып, тиз генә өйгә керә. Ачкычны куйган җирдән алып, «базга» төшә): Кайда майлары? Әһә! Менә икән! («Май» кушаматлы баланы алып чыгып китә.)
— Әни, ачыктык, базга төш, — диләр.
— Өйләре бикле, лампа сорый алмадым. Ул базга ничек итеп төшим? — ди.
— Ә мондагы май кая? — ди.
— И, Аксак мәче килгән иде, шул алып киткәндер.
— Берүк Аксак мәчене кертәсе булма! — дип чыгып китә. Ул китүгә, «Аксак мәче» тагын килеп тукылдата башлый.
— Әйдә, әниең кайтты, чык, — дип, «кызны» чыгарып, аны да алып китә һәм ал арны «чебигә» әйләндереп, тылсымлап ябып куя.
Мин аларны болында көтүләр арасында күргән идем, дип алдалый. «Аналары» аларны эзләп болынга китә. «Балалары» кош булып кулларын күтәргәләп, аяк очларына басып, чебиләрчә кагынып, аның артыннан җилпенеп калалар, үзләрен ничек тә таныта алмыйлар.
— Анда юк, алар синдә генә. Хәзер үк табып бир, югыйсә ерәм дә чебиләреңне алып китәм, — ди.
— Әни, без монда... — дип, урыннарыннан сикерешеп чыгалар да «Аксак мәчене» куып алып китәләр. Аны тотып кыйныйлар, туныйлар да «тиресен» әниләренә алып кайталар.
II вариант.
Бу уенда катнашучыларның берсе «Аксак мәче» була. Ул башкалардан читкәрәк китеп, үзенә «өй» ясый. Ә калганнардан «әни кеше» һәм «кызы» билгеләнеп, башка уйнаучылар ризыклар: ипи, катык, сөт, каймак һ. б. булып, үзләренә баз кебек урын ясап, шунда утырып торалар. Аларның хуҗалары «әни» белән «кыз» була.
Әнисе кызына я «мин җиләк җыярга барам» дип, я «су буена төшәм» дип чыгып китә. Моны «Аксак мәче» тыңлап тора. Әни киткәч, «Аксак мәче» килә дә ишек шакый. Кыз йөгереп чыга. Шунда «Аксак мәче» ялганларга тотына. «Җиләк җыярга киткән әниеңне урманда бүре ашаган», дип, ә башка җиргә ситкән булса, башкача алдый. Кыз «ышана», елый-елый әни-ен эзләргә йөгерә. «Аксак мәче»гә шул гына кирәк тә, ул базга төшеп я сөтне, я ипине, я башкасын эләктереп, өенә элдертә. Кыз әнисен эзләп таба да, елый-елый, мәченең сүзләрен сөйләп бирә. Әнисе кызны юата һәм өенә алып кайта. Кыз бик талчыккан була, аның ашыйсы килә һәм ул әнисеннән ипи сорый. Әнисе: «Баздан төшеп ал!» — ди. Кыз: «Куркам мин, анда тычкан бар», — ди. Әнисе үзе төшә һәм ипинең булмавын күрә. Кызыннан сорый. Кызы: «Берсәген үзем ашадым, берсәген каргаларга ашаттым», — ди. Әнисе моның өчен кызын орыша.
Иртәгесен тагын «әни» берәр җиргә чыгып китә. «Аксак мәче», шулай көн саен килеп, баздагы ризыкларны ялганлап өенә ташып бетерә. Әни кеше аптырагач кызына: «Әйдә, кызым, «Аксак мәче»ләргә барып кайтыйк әле, ул безнең ризыкларыбызны ташып бетергәндер», - ди, һәм кызны кулыннан тотып, «Аксак мәче» өенә алып китә. Барып җиткәч, «Аксак мәче»дән ризыкларын сорыйлар. Ул тагын ялганлый: «Миндә юк», — ди. Әни кешенең ачуы килә һәм ул, «Аксак мәче»нең «койрыгыннан тотып, алып бәрә» һәм ризыкларын кереп ала Алар «ризыклар» белән елашалар да өйләренә кайтып китәләр.
III вариант.
Балалар арасыннан берсе ана, берсе баш бала, берсе аксак мәче, калганнары балалар була. Балалар бер урынгарак тезләнеп утыралар.
Ана Аксак мәче юк микән дип, тирә-якны карап чыга да (Аксак мәче бу вакытта яшеренеп тора): «Балаларым, мин елгага кер юарга барам, беркемгә дә ишек ачмагыз», дип чыгып китә.
— - Мин - күршегез. Әниегезгә кер юышкан идем, берегез не кер күтәрешеп кайтырга чакырды...
Баш бала алданып ишекне ача. Аксак мәче бер баланы алып китә.
Ана кайта, балаларын санап карый. Берсе чыкмый.
— Урманга җиләк җыярга китте. Ана урманга барып карый.
— Анда да юк, кая иттегез?
— Ник бирдегез, әйттем бит, ачмагыз дип.
Ана тагын кер юарга китә. Тагын Аксак мәче килеп, бер баланы алдалап алып китә. Уен барлык балаларны да алып киткәнче шушы рәвештә дәвам итә.
— Әйдә безгә, юкка кайгырма, мунча кертермен үзеңне.
— Юк, безнең этләр юк, мин аларны кайсын кая чыгарып җибәрдем инде.
— Бу эт кай җиреңне тешләде, — ди... Барлык этләрнең дә кай җирен тешләвен сорап чыга. Ана елый-елый кайтып китә.


Мәчет карт тәкәле уены.
Мәчет карт тәкәле уены — татар балалар драма уены.
Уйнау тәртибе.
— Мәчет карт тәкәсе урлады. Караучы: «Ник бирдегез? Бер-берегезне нык саклагыз», - дип, аларның башларыннан сугып чыга һәм тагын суга китә. Урлаучы тагын килә һәм балаларны шул рәвешчә ташып бетерә. Иң соңында караучы судан кайта да: «Нигә бер-берегезне карамадыгыз», — дип актыккы баланы бәргәләп ташлый. Аннары чокыр казырга утыра. Аның янына урлаучы килә.
Урлаучы әбине ияртеп китә. Өенә кайтсалар, анда балалары тезелешеп ятканнар. Әби аларның чәчләрен тарарга керешә. Тарагы кулыннан төшеп китә. Алырга дип иелүгә, балалар һау-һаулап аңа ташланалар. Ул чабып чыгып китә. Балалар аны куып тотарга тырышалар. Уен шуның белән бетә.


Әби һәм карак.
Әби һәм карак — татар балалар драма уены.
Уйнау тәртибе.
Башта «әби», «бабай», «карак» сайлана. Әби калганнарга ипи, май, варенье, сөт, шикәр, бал шикелле ашамлыклар исеме кушып чыга. Шуннан соң әби белән бабай «ашамлыклар»ны «чолан»га бикләп куялар (ягъни бер әйләнә эченә җыеп кертеп утырталар). Әби бабайны эшкә озата. Үзе чолан кырыенда агач белән җирне тырмап утыра башлый. Карак кеше килә.
— Арпа-көрпәң аш булсын, тамагыңа таш булсын.
«Таш булсын» дигәч, әбинең ачуы килеп каракны куып җибәрә. Карак кеше яңадан килә.
— Арпа-көрпәң аш булсын, тамагыңа май булып ятсын! Шуннан соң карак: «Бабаең еракта чирли башлаган, суга баткан-фәлән», — дип әбине алдарга тырыша. Әби аның сүзенә ышанып бабайны эзли китә. Ул китүгә, карак «май»ны урлый. Шул тәртиптә кабатланып уен дәвам итә. Караклар ашамлыкларны да урлап бетергәч, әби белән бабай каракның өенә барып барлык ашамлыкларын алып кайталар. Карак та алар белән килә. Ахырда бабай белән әби карак кешенең аркасына төрткәләп: «Безгә карак кирәкми, безгә карак кирәкми», — дип куып чыгаралар. Уен шулай тәмамлана.


Самавыр (уен).
Самавыр — татар балалар драма уены.
Уйнау тәртибе.
«Самавыр» һәм «әби» сайланып куела. Калганнары читкәрәк тезелешеп утыралар. Әби балаларга ширбәт исемнәре әйтеп чыга, аларны «самавыр» ишетмәскә тиеш. Әби «самавыр»ның колагын тотып: «Чәй эчәргә килә-килә... шикәр!» — ди.
«Шикәр» акрын гына килеп «самавыр»ның аркасына төртә дә үз урынына барып утыра. «Самавыр» карый, балаларның барысы да баш бармакларын өскә каратып утыра. «Самавыр» кем төрткәнен әйтергә тиеш. Әгәр белсә, тоткан бала «самавыр» була. Белмәсә, «шикәр»гә икенче исем кушылып уен дәвам итә. Өч мәртәбә әйтә алмаган «самавыр»га җәза бирелә.


Курчак (уен).
Курчак — татар балалар драма уены.
I вариант.
Курчак алучы, курчак сатучы сайланып куела. Калганнары «курчаклар» булып бер сафка тезеләләр. Курчак сатучы курчакларга, «Ленинградский», «Казанский» курчаклар һ. б. дип, исемнәр кушып чыга.
— Курчагым чыгып киткән, монда килмәдеме? - дип сорый.
Сатып алучы курчакны таный. Ачкыч белән «борып» карый, әмма курчак элекке фигураны ясамый. Сатып алучы гаҗәпләнә. Ул яңадан тагын да кыйммәткәрәк курчак алып кайтырга мәҗбүр була. Уен шул рәвешчә дәвам итә.
II вариант.
— Кем бар? — дип сорый сатучы.
— Мин, Гөлфия (бала үз исемен әйтә).
— Ишек төбендә елан бар, атлап түгел, сикереп кер. Алучы сикереп керә.
— Курчак, — ди алучы һәм үзенә ошаган берәр курчакны сайлап ала. Аның исемен, бәясен сораша. Болар үзара килешәләр. Мәсәлән, курчак ун сум булса, алучы сатучының кулына ун тапкыр суга. Шуннан соң алынган курчак яңа хуҗасына үзенең һөнәрен күрсәтә. Шуннан соң алучы курчакны өенә алып кайта. Ул башка курчакларны да шулай берәм-берәм алып кайтып бетерә. Уен курчаклар алынып беткәнче дәвам итә.


Бай белән ялчы.
Бай белән ялчы — татар балалар драма уены.
Уйнау тәртибе.
— И бай абзый, бай абзый,
— диюенә тиз генә урыныннан китә. Бай аны сугарга селтәнә. Әгәр дә ялчы оста кача белсә, бу уен бик кызык була. Кайвакыт бай белән ялчы кара-каршы килеп бәреләләр. Бай ялчыга ун мәртәбә сукса, байлыктан төшеп түгәрәккә керә. Элекке ялчы бай булып, үзенә ялчыны түгәрәктән сайлап ала. Уен шулай дәвам итә.


Итче белән сарыклар.
Итче белән сарыклар — татар балалар драма уены.
Уйнау тәртибе.
— Яраганын сайлап ал! Яхшысына биш тәңкә, бәрәненә өч тәңкә.
— Өч тәңкә дә биш тәңкә.
Олы абзардан кече абзарга. Һәш, һәш!
Сарыклар абзарга керәләр. Итче яңадан килә.
— Менә сиңа акча, санап ал!
— Санадым. Син дә санап ал. Чыгыгыз, сарыклар, сез хәзер минеке түгел, итченеке.
Капканы ачкан була. Сарыклар тезелеп чыгалар. Алларында тәкә. Ул ике кулын мөгез итеп тота да каршындагы итчене сөзеп ега. Үзе тагын сөзәргә артка чигенә. Аның артында бар сарыклар да бергә чигенәләр.
— Абау, тәкәң бик усал, тот, тот! (Тора.)
— Миңа бит аларны суярга кирәк!
Тагын килә. Тәкә сарыклар теземенең алдында тора. Итче сарыкларны алыр өчен уңга чыкса тәкә уңга чыга. Итче сулдан алырга килсә, тәкә дә сулга чыга. Сарыклар тәкәгә ышыкланып качалар. Итче тота алган бер сарыкны сызыкның тышына чыгара бара. Итчегә дә, тәкәгә дә бер-берсен алдатмаслык җитез булырга кирәк.
Уен сарыклар алынып беткәнче дәвам итә.


Торма тартыш.
Торма тартыш — татар балалар драма уены.
Уйнау тәртибе.
— Шак-шокы гына, Монда кем генә?
— Шак-шокы гына, Монда кем генә?
— Сул колагым ишетми, — ди. Шуннан соң малай каршыдан килеп, тагын шакылдатып, «карт» белән араларында шундый әйтешү була.
— Шак-шокы гына, Монда кем генә?
— Олы киленем ул тапты, Кече киленем кыз тапты, Торма белән шалкан сорыйм.
«Карт» шулай дигәч, теге малай килеп, «торма»ларны берәм-берәм йолкый башлый. Ахырында малайларның һәммәсен дә алып бетерә. «Карт», тормаларының беткәнен күреп, сугыш ача.
Инде йолкып алучы «карт»ка әйләнеп, уен яңадан башлана.


Әстерхан дәүләт татар драма театры.
Әстерхан дәүләт татар драма театры () — Әстерхан шәһәрендә эшләгән татар театры.
Беренче спектакль 1907 елда үзешчәннәр тарафыннан куела, әмма театрның тулы канлы эшчәнлеге 1917 елдан соң башлана. Аның активында 150 дән артык милли һәм классик пьесалар була.
Татар драма театрының чәчәк атуы XX гасырның 1920–1930 елларына туры килә. Бу вакытта ул элеккеге «Вулкан» кинотеатрында урнаша. Нәкъ менә шушы көннәрдә театрда Зәйни Солтанов, Ш. Камал, М. Даудова уйный.
Беренче премьера.
1907 елның 13 гыйнварында Әстерханның урыс театры бинасында халык өчен "Төшенү, яхуд Указ бәласе" дигән спектакль уйнала. Бу театрның җанланып китүенә Габдулла Кариевның "Сәйяр" труппасы гастрольләре һәм шәһәрнең милли җанлы мәдәни оешмалары - "Шураи Ислам", "Җәмгыяте исламия"ларның һәм Әстерханда чыгып яткан
газеталар тирәсендә тупланган татар яшьләре тәэсир иткән.


Канзас.
Канза́с () — АКШ мәркәзендә урнашкан штат, Урта көнбатыш штатларыннан берсе. Халык саны — 2,688 млн кеше (2000). Башкаласы — Топика шәһәре. Иң эре шәһәре исә Уичита каласы. Штатны шулай ук «милләтнең икмәк кәрзине» дип атыйлар: ул башка штатлар арасында бодайны җитештерү буенча беренче урында тора. Штат шигаре — «"чәнечкеле үсемлек аша йолдызларга"». Канзаста яшәгән индеецлар телендә штат исеме «көньяк җил кешеләре» дигәнне аңлата.
Штатның күпчелек өлешендә Бөек тигезлекләр урнаша, төньякта штат Небраска белән, көнчыгышта Миссури, көньякта Оклахома һәм көнбатышта Колорадо штатлары белән чиктәш. Регионның иң зур елгалары — Миссури һәм Арканзас.
1541 елда Канзас җирләрендә испан конкистадоры Коронадо була, аның артыннан монда француз тикшеренүчеләре килделәр. АКШ әлеге штатны Луизиананы сатып алу нәтиҗәсендә алган. Канзас АКШның 34 нче штаты булган.


Мөнир Вафин.
Мөнир Мәхмүт улы Вафин — татар шагыйре, журналист, Башкортстан Язучылар берлеге әгъзасы (2005 елдан).
Ул 1961 елның 16 гыйнварында Башкортстанның Бәләбәй районы Мәтәүбаш авылында дөньяга килә. Урта мәктәпне туган авылында тәмамлый, 1982—1984 елларда хәрби хезмәттә була. 1985—1990 елларда исә ул Башкорт дәүләт университетының филология факультетында (татар-рус бүлегендә) белем ала. Студент елларында университеттагы татар иҗади «Акчарлаклар» түгәрәгендә җитәкчелек итә. Иҗат түгәрәгенең иң актив эшләгән еллары нәкъ аның җитәкчелек иткән чорга туры килә. «Акчарлаклар» Казан дәүләт университетының «Әллүки» һәм башка югары уку йортларының әдәби-иҗат берләшмәләре, түгәрәкләре белән багланыш урнаштыра.
Мөнир Вафинның барлык хезмәт юлы Башкортстан матбугаты белән бәйле. Ул республика яшьләренең «Өмет» һәм «Тулпар» журналларын оештыруда башлап катнашучы. «Азатлык» радиосының Башкортстан буенча иң тәүге хәбәрчеләренең берсе, 1994 елдан бирле ул «Азатлык» радиосының Башкортстандагы үз хәбәрчесе. Бер үк вакытта «Тулпар» журналының шигърият, сәнгать һәм сатира-юмор бүлеге мөхәррире булып эшли.
Әдәби иҗат белән Мөнир Вафин бала чагыннан ук шөгыльләнә. Беренче шигырьләрен дүртенче сыйныфта укыганда якташы Фатих Кәримнең «Сугыш уены» шигыре тәэсирендә яза, ләкин матбугатта студент елларында гына күренә башлый.
Мөнир Вафин шигырьләре Башкортстан һәм Татарстан вакытлы матбугатында даими чыгып килгәннәр, әмма иҗади таләпчәнлеге сәбәпле, ул китапларын бастырырга ашыкмаган. Аның «Сүзләр чәчтем» исемле беренче җыентыгы Башкортстан китап нәшриятында 2001 елда гына басыла. 2004 елда Татарстан китап нәшриятында «Дөнья — куласа» исемле китабы дөнья күрә. Бу китапка кереш сүзне Татарстанның халык шагыйре Илдар Юзеев язган. Ул Мөнир Вафинның «Сак һәм Сок» шигыренә тукталып, аны Башкортстандагы Сак, үзен Татарстандагы Сок дип атый. 2007 елда шагыйрь Уфада «Йөрәгем парәләре» исемле өченче җыентыгын чыгара.


Кентукки.
Кенту́кки, рәсми атамасы Кентукки Дуслыгы () — АКШ көнчыгышында урнашкан штат, Көньяк-көнчыгыш мәркәз дип атаоган географик регионга керәләр. Халык саны — 4,042 млн кеше (Барлык штатлар арасында 25 нче урын; 2000 ел мәгълүматлары). Башкаласы — Франкфорт каласы. Иң эре шәһәр — Луисвилл, башка эре шәһәрләр — Лексингтон-файетт, Овенсборо, Боулинг-грин, Хопкинсвилл.
Кентукки штатының рәсми кушаматы — «Йонча штаты» ("bluegrass state").
Штат мәйданы — 104 749 мең км² (штатлар арасында 37 нче урын). Көнчыгышта ул Көнбатыш Виргиния һәм Виргиния, көньякта — Теннесси, көнбатышта — Миссури, төньякта — Иллинойс, Индиана һәм Огайо штатлары белән чиктәш. Күпчелек җирендә Аппалачи таулары уза.
Кентуккиның аеруча зур елгалары — Огайо һәм Теннесси. Климат субтропик, континенталь. Җәен урта температура +31, кышын 0 тирәсе.


Вәлиулла Якупов.
Вәлиулла Мәхмүт улы Якупов — татар дин әһеле, җәмәгать эшлеклесе.
Тормыш юлы.
Вәлиулла Якупов 1963 елның 4 сентябрендә Башкортстанның Уфа районы Дмитриевка авылында туган. Беренче сыйныфны шул авыл мәктәбендә тәмамлап, калган сыйныфларда Бирск шәһәренең 4 нче мәктәбендә укый. 1981 елда аны тәмамлап, Казан химия-технология институтына керә. 1987 елда анда инженер-технолог һөнәрен алып, институтны тәмамлый. Соңрак институтта эшли, аспирантурада укый, КДУның тарих факультетында читтән торып белем ала.
1990 елның 29 ноябрьендә "Иман" мәркәзенең рәисе булып сайлана.
1992 елның 6 ноябрьендә Апанай мәчете имам-хатибы итеп сайлана.
1993 - 1996 елларда Мөхәммәдия мәдрәсәсе ректоры була.
1998 елда Татарстан Җөмһүрияте Мөселманнары Диния Нәзаратының оештыру корылтаенда мөфтинең беренче урынбасары итеп сайлана. 2008 елда мөфтинең дәүләт структуралары белән элемтә буенча урынбасары итеп билгеләнә.
Журналистлык эшчәнлеге.
Вәлиулла хәзрәт Татарстан журналистлар берлеге әгзасы. Ул "Иман", "Вера", "Мусульманский мир", "Иман нуры", "Мөселман календаре" басмаларының шеф-редакторы булып тора.


«Вакыт» газетасы (Чуашстан).
«Вакыт» — Чуашстанның татар телле иҗтимагый-сәяси газетасы. Комсомольское авылында нәшер ителә. Газетаның беренче номеры 1996 елда чыга.
Моны да карагыз.
Вакыт (Чуашстан)
Вакыт (Чуашстан)


Астрид Линдгрен.
А́стрид А́нна Эми́лия Ли́ндгрен () — швед язучысы, балалар өчен дөньякүләм танылган әкиятләр авторы. Астрид Линдгрен — Карлсон һәм Pippilotta «анасы».


Лексика.
Лексика - (сүзлекле) - теге яки бу телнең сүзлек составы. Лексиканы Лексикология фәне өйрәнә. Аның төп берәмлеге - сүз.


Ильяс Кодашев-Ашкадәрский.
Ильяс Батыргәрәй улы Кодашев-Ашкадәрский (; 1884 елның 3 март, Казан — 1942 елның 31 декабрь, Казан) — музыкант һәм театр эшлеклесе, Хезмәт герое.
Биография.
Оренбургта туып үсә. 1900–1904 елларда Казанда Укытучылар мәктәбендә укый. 1904 елда кире Оренбургка кайта һәм мәктәптә укыта башлый. Педагогик эше белән бергә татар театры труппасын төзи.
1907 елның 10 февралендә Оренбургта халык йорты бинасында Николай Гогольнең «Өйләнү» комедиясен күрсәтә. 3 апрельдә Ф. Халидинең «Морат Сәлимов», А. Чеховның «Кыз сорау» әсәрләрен куя. Ул атаклы «Сәйяр», «Нур» труппаларын төзүче һәм бүгенге Татар академия театрына нигез салучы.
Чыганак.
"Илялова, И." Г. Камал театры артистлары. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2005.


Коннектикут.
Конне́ктикут () — АКШ төньяк-көнчыгышында урнашкан штат, Яңа Англия регионына керә. Башкаласы — Хартфорд шәһәре, иң зур каласы — Бриджпорт. Халык саны — 3,406 млн кеше (АКШта 29 нчы урын; 2000 ел мәгълүматлары). Штат атамасы алгонкин теленнән чыга, әлеге телдән ул «су күтәрелүеле озын елгада» дип тәрҗемә ителә. 1959 елдан бирле рәсми атамасы — «Конституция штаты» ("Constitution State"). Почта өчен кыскартылмасы — CT.
Америка бәйсезлеге өчен сугыштан соң Коннектикут АКШ составына кергән беренче 13 штат рәтендә булган.
Көнбатышта Коннектикут Нью-Йорк штаты белән, төньякта Массачусетс белән, көнчыгышта Род-Айленд белән чиктәш. Көньяктан исә штат Лонг-Айленд бугазы сулары белән юыла. Штат мәйданы — 14 371 км² (АКШта 48 нче урын). Җирнең күпчелеген урманнар тәшкил итә.


Карл Маркс.
Карл Ге́нрих Маркс () — алман фәлсәфәчесе, социолог, икътисадчы, сәяси журналист, җәмәгать эшлеклесе. Эшләре фәлсәфәдә диалектик һәм җарихи материализмны формалаштырдылар, икътисад өлкәсендә теорияләре бар, сәясәттә — сыйнфый көрәш теориясен уйлар чыгаручы. Әлеге юнәлешләр коммунистик һәм социалистик хәрәкәтләренең нигезе булганнар, фәлсәфә исә «марксизм» исеме белән йөртелә башлады.


Ураза.
Ураза (гарәпчә الصوم «әс-сәүм»)- 1нче Рамазанда башланган 30 көнле ризыктан тыелу. Шәригать буенча 624нче елдан һәр мөселманның вазыйфасы булды.
"Әй мөэминнәр! Сездән әүвәлгеләргә ураза тоту фарыз ителгән кебек сезгә дә, һәр елны бер ай ураза тоту фарыз ителде, шаять, уразаны калдырудан яки уразага кимчелек китерүдән сакланырсыз!"


Владимир Путин.
Влади́мир Влади́мир улы Пу́тин (1952 елның 7 октябрендә туды) — Русия сәясәт эшлеклесе. 2008 елның 8 маеннан Русия Хөкүмәте рәисе, 2000 елдан 2008 елга кадәр Русиянең икенче президенты.


Казан.
Казан "(Qazan, Казань)" – Татарстан Җөмһүриятенең башкаласы. Рәсәйнең икътисади, мәдәни, сәяси үзәкләренең берсе.
Халык саны.
Казан шәһәренең халык саны – 1,143 млн кеше, шәһәр мәйданы – 425,3 км2.
Халыкның үсеш күрсәткече.
Казан халкының үсүе астагы исемлектә күрсәтелгән.
Милли состав.
Казан – күпмилләтле шәһәр. Монда татарлар, руслар, чуашлар һ. б. милләтләр яши.
Дин.
Казанда төрле дин вәкилләре яши. Мөселманнар һәм православ христианнар күпчелекне тәшкил итә. Шулай ук католиклар, яһүдиләр һ. б. дин вәкилләре бар.
Мэр.
Шәһәрнең башлыгы – мэр. 2005 елның 17 ноябреннән бу вазыйфаны Илсур Метшин башкара.
Тимер-юлы вокзалы.
Вокзал комплексы шәһәрнең үзәк өлешендә урнаша һәм үзенә берничә бинаны кертә. Бер ел эчендә вокзал 8 миллион кешегә хезмәт күрсәтә.
Балалар бакчалары.
Мәктәптән башта мәгарифне 282 балалар бакчасы тәшкил итә. Күбесенчә алар муниципалитет балансында торалар.
Урта белем.
Урта белемне Казанда 178 мәктәп бирә, шулар арасында 36 гимназия һәм 9 лицей. Өстәмә мәгариф үзенә 49 музыкаль, 10 рәсем ясау һәм 43 спорт мәктәпләрен кертә.
Казан югары уку йортлары.
"Төп мәкалә: Казан югары уку йортлары"
Казанда 55 югары уку йорты эшли.
Казан дәүләт университеты.
1804 елның 17 ноябрендә нигезләнгән. Атаклы студентлар арасында С. Т. Аксаков, М. А. Балакирев, П. И. Мельников-Печерский, Лев Толстой, В. И. Ульянов-Ленин, В. Хлебников кебек кешеләр.
Хәзерге вакытта университет үзенә 14 факультетны, А. М. Бутлеров исемендәге Химик институтны, көнчыгыш телләр институтын, тел институтын һәм шулай ук 2 филиалын (Яр Чаллы һәм Яшел Үзән) кертә. КДУда 40 белгечелек һәм 7 юнәлеш буенча ел саен 16 000 студент һәм 615 аспирант укый. Педагоглар саны 1137 кеше, шуларның арасында 208 профессор һәм фән докторлары, 585 доцент һәм фән кандидатлары.
А. Н. Туполев исемендәге Казан дәүләт техник университеты (КАИ).
Университет үзенә 9 факультетны, 58 кафедраны, 57 лабораторийны, 10 фәнни-техник үзәкне, 3 университет НИИ-ны кертә. Университетта 15 мең укучы өйрәнә.
Галиәсгар Камал исемендәге Татар дәүләт академик театры.
Театр 1906 елның 22 декабрендә ачылган дип санала, чөнки бу көнне халык алдында беренче татар театры уйнала. 1922 елдан алып театрның үз бинасы барлыкка килә. Театрның хәзерге бинасы 1987 елда ачыла.


Чуаш теле.
Чуа́ш теле́ (чуаш. "Чăваш чĕлхи") – чуаш халкының милли теле, Чуашия дәүләт теле. Телләр классификациясендә төрки телләрнең болгар төркеменә керә.
Чуашиядан башка Татарстан, Башкортстан, Самара өлкәсе, Ульяновск өлкәсе, Саратов өлкәсе кебек регионнарда кулланыла.
Сөйләшүчеләр саны – якынча 1,3 млн кеше (2002 ел җанисәбе).
Сылтамалар.
*


Христианлык.
Христианлы́к, яки Нәсарилы́к (грекча Χριστός – «мессия») — Ислам һәм буддизм белән берлектә дөнья диннәре төркеменә кергән монотеистик дин. Диннең төп пәйгамбәре – Гайсә.


Ислам.
Ислам (, al-Islām – Аллаһ тәгаләгә буйсыну) – дөньякүләм диннәрнең берсе.
Ислам шартлары.
"Әшһәдү әллә иләәһә илләллаһ вә әшһәдү әннә Мүхәммәдәр расүлүллаһ"
Мәгънәсе: Мин Аллаһы Тәгаләдән башка тәңре юк икәнлегенә һәм Мөхәммәд пәйгамбәр Аллаһы Тәгаләнең илчесе икәнлегенә таныклык бирәм.


Татарстан.
Татарстан Республикасы ("Татарстан",) — Русия Федерациясе белән берләшкән һәм Русия Федерациясе субъекты булган демократик хокукый дәүләт. Татарстан Русиянең Идел буе федераль округына керә. Республика башкаласы — Казан шәһәре.
Русиядә икътисадый яктан иң көчле төбәкләрнең берсе. 1920 елның 27 маенда төзелгән (ТАССР).
Географик мәгълүмат.
Татарстан Русия Федерациясе үзәгендә, Көнчыгыш Аурупа тигезлегендә, ике зур елга — Идел һәм Кама очрашкан урында урнашкан. Казан Мәскәүдән 797 км ераклыгында урнашкан.
Республика территориясе озынлыгы — төньяктан көньякка 290 км һәм көнбатыштан көнчыгышка 460 км.
Татарстан территориясе – урманлы җирдә яткан тигезлек. Республиканың көньяк-көнчыгышында калкулыклар бар. Территориянең 90% диңгез биеклегенән 200 метрдан югарырак.
Татарстан территориясенең 16% урманнар белән капланган. Фаунасында 500дән артык хайван төре бар.
Рельеф.
Татарстан Көнчыгыш Аурупа тигезлегенең көнчыгыш өлешенә урнашкан һәм аның төп үзенчәлекләренә ия. Гомумән, Татарстанның җир өсте төзелеше дулкын-сыман тигезлектән гыйбарәт. Аның уртача биеклеге диңгез өстеннән 170 м га, ә аерым урыннары 300—350 м га җитә. Күбесенчә, биеклеге 100 м дан узмаган түбәнлекләрдән тора.
Көнчыгыш Аурупа тигезлеге Иделдән алып көнчыгышка, Урал тауларына таба күтәрелә бара. Татарстанның җир өсте өчен дә бу үзенчәлек хас: аның иң түбән урыннары — Идел аръягының көнбатышына, ә иң биек җирләре көнчыгышына таба урнашкан. Биредә, республиканың көньяк-көнчыгышында, Бөгелмә Бәләбәй (Татарстанда Бөгелмә) калкулыгы ята.
Республиканың көньяк-көнбатыш өлешенә 200—250 м биеклегендәге Идел буе калкулыгы тармаклары кергән. Иделнең төп уңъяк ярының биек һәм текә булуы шушы калкулыкның Иделгә якын ук килеп җитүе һәм аның Идел суы агымы тәэсирендә җимерелүе белән аңлатыла.
Шулай итеп, Татарстанның җир өсте урта өлешендә — түбәнлекләрдән (Идел аръягы түбәнлеге), ә кырый өлешләре калкулыклардан (Бөгелмә, Идел буе һ. б. калкулыклар) торуы белән аерыла. Бу үзенчәлек аның геологик төзелешенә бәйле.
Климат.
Гыйнвар аеның урта температурасы −16 °C, июль аеның +25 °C.
Температураның абсолют минимумы −44…−48 °C, максимумы +37…+40 °C.
Файдалы казылмалар.
Республиканың иң зур байлыгы – нефть. Тулаем запас зурлыгы 1 млрд тонн исәпләнә. Татарстанда 127 урында нефть булуы билгеле.
Тарих.
Казан меңеллыгына чыккан Русия банкының истәлекле тәңкәсе
Халык.
Татарстан халыкның тыгызлыгы
Телләр.
Татарстан Республикасында дәүләт телләре — тигез хокуклы татар һәм рус телләре. Моның турында Татарстан Конституциясендә һәм Татарстан телләре турындагы канунда әйтелгән.
Дин.
Татарстан территориясендә 1000нән артык дини берләшмә теркәлгән. Татарстанның ике төп дине — ислам һәм христианлык.
Ислам инде Идел буе Болгарстанында 922 елда кабул ителгән. Татарларның 90 % ислам динендә.
Мәдәният.
Тарихи һәм географик факторлары буенча Татарстан күптән ике зур цивилизация һәм мәдәният арасында яши: көнчыгыш һәм көнбатыш. Шушы фактор Татарстанның бай мәдәниятын билгели.
Мәдәни мирасны саклау һәм популяштору эшенең иң күркәм үрнәге — Казан Кремле. Шулай итеп, Казанның 1000-еллыгын билгеләү Татарстанның мәдәни үсешен, дини һәм милли толерантлык идеяләрен билгеләделәр.
Татарстанда 825 газета-журналлар чыга. Шул исәптә шәһәр һәм район газеталары, Алар рус, татар, удмурт һәм чуаш телләрендә чыгалар.
Фән һәм мәгариф.
Татарстан — көчле фән һәм мәгариф потенциаллы төбәк. Мәгарифтә 170 000 кеше мәшгүл. Урта 11 еллы белем алу мәҗбүри һәм бушлай. Гомумән, Татарстанда 2434 белем бирү учреждениясе бар, барлыгы якынча 600 000 укучы укый.
Административ-территориаль бүленеш.
Республика территориясе 43 административ районга бүленә. Ал арның үзәкләре булып республика карамагындагы — 13, районнар карамагындагы 6 шәһәр, шәһәр тибындагы 8 поселок һәм 16 авыл тора (8 нче кушымтаны һәм 127 нче биттәге картаны карагыз).
Республика карамагындагы шәһәрләр, район үзәкләре булып торсалар да, районнар составына кермиләр, алар туры-дан-туры республика хакимияте тарафыннан идарә ителәләр һәм мөстәкыйль административ берәмлекне тәшкил итәләр. Алардан башка ике шәһәр — Казан һәм Чаллы — шәһәр районнарына бүленәләр.
Дәүләт төзелеше.
Республиканың төп кануны — Татарстан Республикасы Конституциясе.
Татарстан Республикасының дәүләт башлыгы, иң югары урындагы заты — Татарстан Республикасы Президенты.
2010 елның 25 мартында Рөстәм Миңнеханов ант китергәннән соң Татарстан Президенты вазыйфаларын үтәүгә кереште.
Татарстан Республикасы Дәүләт Советы — Татарстан парламенты, 100 кәнәфидән тора.
Министрлар Кабинеты — югары башкарма органы. Башлыгы — Премьер-министр.


Татар теле.
Татар теле – татарларның милли теле, Русия Федерациясендә таралу буенча икенче тел, Татарстан Җөмһүриятенең дәүләт теле. Төрки телләрнең кыпчак төркеменә керә.
Лексик ягыннан татар теленә иң якын тел – башкорт теле, аннары ногай, каракалпак, казак, балкар, үзбәк һәм комык телләре бара.
Таралу.
Татар теле Татарстан Республикасында, шулай ук Башкортстан, Мари Ил, Удмуртия, Мордовия республикаларында, Төмән, Ульяновск һәм Саратов өлкәләрендә киң таралган. Русиянең бөтен төбәкләрендә татарлар яши, шуңа күрә бөтен төбәктә татарча сөйләшүче бар. Татар телендә Русиядә 5,3 млн. якын кеше сөйләшә (2002 елның халык исәбе). Татар теле шулай ук башкортлар (400 меңгә якын), марилар һәм чуашлар арасында таралган. 2002 елның халык исәбенә күрә татарларның 94 % татар телен беләләр.
Дөньяда татарча белгәннәрнең саны мәгълүм түгел. Бу сан якынча 6 миллионнан 8 миллионга кадәр. Татар теле Үзбәкстан, Казакъстан, Азәрбайҗан, Кыргызстан, Таҗикстан һәм Төрекмәнстан илләрендә таралган. Татарча сөйләшкәннәр хәтта Австралиядә дә бар.
Диалектлар.
Татар телендә төп 3 диалект бар: көнбатыш (мишәрләр), Казан татарлары (әдәби тел), һәм көнчыгыш (Себер татарлары)диалекты. XIX гасырның уртасына кадәр искетатар әдәби тел булган.
Формалашу тарихы.
Татар теле Идел буе һәм Урал алды районнарында башка туган һәм шулай ук туган булмаган телләр белән формалашты. Татар теленә мари, мордва, удмурт, гарәб, фарсы, рус телләре йогантысы аеруча зур.
Сакланган әдәби мирасның иң борынгысы – XIII гасырда Кол Гали язган «Кыйссаи Йосыф» поэмасы. Поэма язылган теле үзендә болгар һәм кипчак телләре элементларын берләштерә. Алтын Урда чорында рәсми тел буларак Идел буе төркиләр теле була. Казан ханлыгы чорында искетатар теле формалаша, бу телгә гарәб һәм фарсы телләрдән алымнар хас була.
Рәсми статус.
Казан метрополитенында ике дәүләт телендә язу
Татарстанда татар теле, рус теле белән беррәттән, дәүләт теле булып санала. Татар телендә рәсми буларак кирилл әлифбасы кулланыла. Кайберәүләр, күбесенчә чит илләрдә, латин әлифбасын да куллана.
Татарстанда татар мәктәпләре күп. Югары уку йортларында татар теле факультетлары бар.
ММЧ.
Татар телендә күп Массакүләм Мәгълүмат чаралары эшли. Шулар арасында Татарстан – Яңа Гасыр телерадиокомпаниясе, Азатлык радиосы.


Рөстәм Миңнеханов.
Рөстәм Нургали улы Миңнеханов – сәясәт эшлеклесе. «Татнефть» ААҖ мөдирләре шурасы җитәкчесе. Татарстан республикасының икенче президенты.
Биография.
Рөстәм Миңнеханов 1957 елның 1 мартында ТАССРның Балык Бистәсе районы Яңа Арыш авылында туа.
Белеме.
2010 елның 22 гыйнвар көнне Русия президенты Дмитрий Медведев Татарстан президенты вазыйфасына “Бердәм Русия” фиркасе тарафыннан тәкъдим ителгән өч намзәт арасыннан Татарстан премьер-министры Рөстәм Миңнехановны сайлап алуы турында белдерде. 4 февраль көнне Татарстан Дәүләт Шурасы депутатлары республика хөкүмәте башлыгы Рөстәм Миңнехановка бертавыштан президент вәкаләтләрен бирде.
2010 елның 25 март көнне Рөстәм Миңнеханов Казанда үткән махсус тантанада ант китергәннән соң Татарстан президенты вазыйфаларын үтәүгә кереште.


Яшел Үзән.
Яшел Үзән (, рәсми исем "Зеленодольск") — Татарстан Республикасының төньяк-көнбатышындагы Иделнең сул ярында урнашкан шәһәр.
Эре тимер юл үзәге булып тора (Казан, Мәскәү, Ульяновск, Йошкар-Ола, Волжск шәһәрләрен бәйли). Яшел Үзән аша Казан – Түбән Новгород автомагистрале үтә. Яшел Үзән белән Казан арасы 38 км. Мәйданы – 26,6 км2. Халык саны – 99 067 кеше (2008).
Тарих.
XIX гасырда ул Кабачище авылы дип беленгән, аннары аның исеме Паратск затоны булып торган 1928 елдан бирле – Яшел Үзән елга порты
1932 елда шәһәр статусы бирелде
1938 елдан башлап Яшел Үзән районы үзәге


Бөгелмә.
Бөгелмә (,) — Татарстан Республикасының көньяк-кәнчыгышында Зәй елгасы башланган җирдә урнашкан шәһәр.
Казаннан 333 км ераклыкта урнашкан. Мәйданы 26,0 км2. Халык саны 90630 кеше.
Бөгелмә – Татарстан республикасының зур нефть чыгару үзәге.
Тарих.
1736 елдан бирле күбрәк татар авылы дип санала.
1781 елда Уфа өязе
1806 елдан – Оренбург өязе
1851 елдан – Самара губернасы шәһәре статусын алды
1920 елдан башлап Татарстан Республикасы составында
1920-30 елларда кантон үзәге
1930 елдан башлап – Бөгелмә районы үзәге


Чистай.
Чистай (,) — Татарстан Республикасының үзәк өлешендәге шәһәр, Кама елгасының сул ярында урнашкан. Норлат тимер юлы станциясеннән төньякка 125 км ераклыкта урнашкан (Ульяновск-Уфа юлы).
Казаннан 144 км. Автомобиль юллары үзәге. Аэропортлы шәһәр. Мәйданы 16,8 км2. Халык саны 61 252 (2008).
Тарих.
XVIII гасыр башында Архангельск бистәсенең Чистое Поле авылы барлыкка килә
1781 елда Казан өязенең шәһәр статусын һәм хәзерге Чистай исемен ала
1920-30 елларда – кантон
1930 елдан башлап Чистай районы үзәге


Windows XP.
Windows XP (ясаудагы кодлы исеме — "Whistler"; өчке юрама — "Windows NT 5.1") — Microsoft корпорациясенең Windows NT гаиләсенә керүче операцион система. Ул 2001 елның 25 октябрендә чыкты һәм Windows 2000 Professional юрамасының варисы булып тора. XP исеме исә - тәҗрибә дигәнне аңлата.
Алдагы Windows 2000 системасыннан аермалы буларак, Windows XP бары тик кулланучы системасы буларак кына кулланыла. Аның сервер аналогы буларак Windows Server 2003 тора. Ләкин Windows Server 2003 Windows XP базасында төзелгән булсада, аның барлык кулланучы интерфейсын үз өченә алып, Windows Server 2003 баребер яңартылган яңа NT 5.2 юрамалы төшне үз өченә ала. Бу төш соңрак "Windows XP Professional x64 Edition" юрамасында да күренә, моның нәтиҗәсендә әлеге юрама Windows Server 2003 белән үсеше «параллель» үсештә барган дип тә әйтергә мөмкин.
2009 елның 14 апреленнән башлап Microsoft Windows XP'га карата бушлай ярдәм күрсәтүне туктата, хәзер Windows XP'ның барлык кулланучылары Microsoft ка бушлай ярдәм сорап мәрәҗәгать итә алмыйлар. Хәзер алар «киңәйтелгән ярдәм» күрсәтелә — болар димәк барсыда түләүле. Киңәйтелгән ярдәм 2014 елның 8 апреленә кадәр күрсәтелә.
2010 елның декабренә карата Windows XP — дөньядагы иң киң кулланучы операцион система була, ул сәүдә өлешендә 47,2 % тәшкил итә. Бу күрсәткечнең максимумы 76,1 % була һәм ул 2007 елның гыйнварында барлыкка килә.
Кулланучының график интерфейсы.
Royale бизәлешендә яңа башлангыч меню
Операцион системаның система сораулары.
Боларга өстәмә буларак Service Pack 2'не урнаштыру өчен каты дискта 1,8 ГБ буш урын кирәк.


Массачусетс.
Массачу́сетс () — АКШ төньяк-көнчыгышында урнашкан штат, Яңа Англия регионына керә. Көнбатыштан штат Атлантик океан белән юыла.
Штат исеме монда яшәгән массачусет индеецлар кабиләсе белән бәйле. Ул исә «зур таулы урын» дигәнне аңлата. АКШ составына Массачусетс 1788 елда алтынчы булып керә.
Төньякта Массачусетс Нью-Гемпшир һәм Вермонт, көнбатыштан Нью-Йорк, көньякта Коннектикут һәм Род-Айленд штатлары белән чиктәш.


Миннесота.
Миннесо́та () — АКШның Урта Көнбатышында урнашкан штат, Төньяк-көнбатыш Үзәк регионына карый. Халык саны — 5,220,393 кеше (АКШта 21 нче урын, 2008 ел мәгълүматлары). Этник состав: алманнар — 37,3 %, норвеглар — 17,0 %, ирландлар — 12,2 %, шведлар — 10,0 %. Башкаласы — Сент-Пол. Иң зур шәһәре — Миннеаполис. Башка эре шәһәрләр: Блумингтон, Дулут, Рочестер, Бруклин-Парк.
Миннесота АКШка 1858 елда 32 нче штат буларак кабул ителгән.
Штат мәйданы — 225,365 мең км² (АКШта 12 нче урын). Төньякта һәм төньяк-көнчыгышында штат Манитоба һәм Онтарио Канада провинцияләре белән чиктәш. Көнчыгыштан ул Висконсин, көньякта Айова, көнбатышка Көньяк Дакота һәм Төньяк Дакота АКШ штатлары белән чиктәш.


Аллаһияр.
Аллаһияр Суфи — язучы, «Собател-гаҗизин» ("Гаҗизләрнең ныклыгы") китабы авторы. Аллаһ тәгаләгә пантеистик ышанучы, Алла гыйшкына мәдхия җырлаучы суфи шагыйрь.
Нугай ыруыннан булуы мәгълүм. Үзе Бохарада яши, анда вафат була.
Төрки һәм фарсы телләрендә иҗат иткән. «Собател-гаҗизин» китабы язма нөсхәләрдә тарала. Китап рәвешендәге беренче басмасы 1802 елда Казанда дөнья күрә.


Ринат Таҗетдинов.
Ринат Таҗетдинов (1 гыйнвар, 1938 ел, Татарстанның Чүпрәле районы, Кече Чынлы авылы) − Камал театры артисты, Татарстанның һәм Россиянең халык артисты.
1961 елда Мәскәү­дә Щеп­кин исе­мен­дә­ге Юга­ры те­атр учи­ли­ще­сын (татар студиясе) тә­мам­лый һәм Та­тар ака­де­мия те­ат­рын­да эш­ли баш­лый. 1989 елдан Татарстанның театр әһелләре берлеге рәисе.


Ли Бай.
Ли Бай яки Ли Тай-бо (; 701—762/763 ел) — Тан династиясе заманында яшәгән кытай шагыйре.
Биография.
Ли Бай бай сәүдәгәр гаиләсендә туа. Туу җире төгәл билгеле түгел, ләкин бүгенге көндә эзләнүчеләрнең күбесе аның Төркестанда, бүгенге Токмок шәһәреннән ерак түгел җирдә туганын кабул итә. Соңрак, Ли Байга 5 яшь булганда, аның гаиләсе Циньляньсянга күченә. Дәүләт эшлеклесе булу теләгенә карамастан, ул дәүләт хезмәтенә керү өчен таләп ителгән имтиханнарга әзерләнми һәм 25 яшендә Кытай буенча сәяхәт итә башлый. Соңрак, 742 елда, ул император сараена тәкъдим ителә һәм Ханьлинь Академиясендә вазифа ала.
Ике елдан берникадәр азрак вакыт дәвамында ул сарай шагыйре буларак хезмәт итә һәм бу вазифаны үз теләге буенча ташлап китә. Кытай буенча сәяхәткә куела, 744 елның көзендә беренче тапкыр Ду Фу белән күрешә. Ань Лушань күтәрелеше барышында Ли Линь ханзадәсенең фетнәсендә катнаша һәм дәүләт җинаятьчесе буларак хөкем ителә. Баш күтәрелүнең җиңелүеннән соң көньяк-көнбатышка сөрелә. 759 елда амнистиягә эләгә һәм кире көнчыгышка кайта. 762 — 763 елларда вафат була.
Иҗаты.
Ли Бай якынча 1000 шигырь авторы буларак билгеле. Ләкин күпчелек очракта аның авторлыгы шик астына куела. Аның юэфу жанрындагы хезмәтләре аеруча танылган. Шулай ук аның иҗаты даосизм белән бәйле булган.


Лао Шэ.
Ла́о Шэ (老舍, пиньинь: Lǎo Shě; чын исеме Шу Цинчунь, Shū Qìngchūn, 舒慶春; 3 февраль, 1899 ел — 24 август, 1966 ел) — күренекле кытай язучысы, драматургы. Чыгыш буенча манчьжур. «Лао Шэ» исеме аңа псевдоним буларак хезмәт итә.
Биография.
Ярлы гаиләдә тәрбияләнә. Яшьли атасын югалта. Алты яшеннән шәхси мәктәптә белем ала. Берничә елдан дәүләт мәктәбенә күчә. Аны тәмамлагач ул дәүләт хисабына педагогик училищега керүгә ирешә. 1917 елда ул училищены тәмамлый һәм Пекиндагы бер мәктәптә мөдир булып билгеләнә.
1924 ел Англиягә кытай сүз сәнгатен өйрәтергә китә. Башта Лондонда белем бирә, соңрак Оксфордта. 1926 елда үзенең беренче романын бастыра.
1929 елда кире Кытайга әйләнеп кайта.
1966 елның 24 августында, Кытай мәдәни инкыйлабы барышында вафат була.


Роза Хәбибрахманова.
Роза Хәбибрахман кызы Хәбибрахманова (1941 елның 21 декабре — 2011 елның 21 гыйнвары) — татар артисткасы, Татарстанның халык артисты.
Ул 1941 елның 21 декабрендә Татарстанның Дөбъяз (хәзерге Биектау) районы Ювас авылында дөньяга килә. 1963 елдан бирле Кәрим Тинчурин театрында эшли.
Артистка каты авырудан соң 2011 елның 21 гыйнварында вафат була. Аның белән хушлашу 23 гыйнвар көнне Кәрим Тинчурин театрында уза.


Чаллы.
Чаллы (шулай ук "Яр Чаллы",) — Татарстан Республикасының төньяк-көнчыгышында, Чулман елгасының сул ярында урнашкан, Татарстан шәһәрләре арасындада зурлыгы һәм әһәмияте буенча икенче урында торган шәһәр.
Казан белән арасы 225 км, Түбән Кама белән — 35 км, Алабуга белән — 20 км, Уфа белән — 250 км.
Тукай районының (1930–1976 елларда Чаллы районының) үзәге. Зур автомобиль юллары үзәге, елга порты бар.
Халык саны.
Халык саны 508 700 кеше (2009 ел уртасына) Татарстанның 13,5 % халкын тәшкил итә, Русия шәһәрләре арасында 31 урында тора.
Мәдәният.
Чаллы татар дәүләт драма театры
Спорт белән шөгыльләнү урыннары.
«Яр буе» паркында «Лыжня России — 2008» ярышлары уза
Сәнәгать.
18» бизнес үзәге (халыкта «тюбетейка» дип йөртелә)
Альтернатив адреслар.
Традиция буенча чаллылылар шәһәр микрорайоннарын комплекс диеп йөртәләр. Шулай итеп һәрбер йортның диярлек ике адресы бар: беренчесе, урам буенча номер (шул адрес паспортка һәм башка документларга языла), икенчесе, төзүчеләрнең комплекс буенча йортка биргән номер. Мәсәлән, Халыклар Дуслыгы урамында урнашкан 9 нчы йортның икенче адресы — 58/18 (58 нче комплекс 18 нче йорт). Шәһәр халкы сөйләшкәндә ешрак икенче адресны куллана, ә кайберәүләр үзләренең «урам буенча» адресын бөтенләй истә тотмыйлар.
Альтернатив адреслар куллану – сирәк күренеш һәм шәһәрнең тиз арада үсүе, халык арасында төзүчеләр күп булуы белән аңлатыла.


Буа.
Буа (,) — Татарстан шәһәре, Буа районы үзәге. Карла елгасында урнашкан. Казаннан 137 километр, Ульяновсктан 80 километр ераклыкта урнашкан.
Шәһәр статусын 1780 елда алган. Халык саны – 19 972 кеше (2008).
Мәдәният.
2007 елда шәһәрдә яңа театр бинасы ачыла. Бүген труппада 15 тән артык кеше исәпләнә. Хәзер театр репертуарында 16 спектакль бар.


Казакъ теле.
Каза́къ теле́ (, قازاق ٴتىلى) — Казакъстан Җөмһүриятенең дәүләт теле. Төрки телләрнең кыпчак астөркеменә керә.


Нурлат районы.
Нурлат муниципаль районы ("Нурлат районы",) — Татарстандагы муниципаль район. Районның үзәге - Норлат шәһәре.


Кырым татарлары.
Кырым татарлары (кырымтат. "qırımtatarlar", бер. сан "qırımtatar") — тарихи яктан Кырымда яшәгән төрки халык. Кырымтатар телендә сөйләшәләр. Кырым татарларның күпчелеге мөселманнар.
Күбесенчә Кырымда (260 меңгә якын), шулай ук якын Украина районнарында, Төркиядә, Үзбәкстанда (150 меңгә якын), Румыниядә (24 мең), Болгариядә (3 мең), Русиядә яшиләр.
Депортация.
1944 елның 18 мае тарихка Кырым татарларының депортациясе көне буларак керде. Фәкать 1989 елда гына СССР Югары Советы тарафыннан канунсыз дип танылды.


Башкорт теле.
Башкорт теле (башҡорт теле) – Башкортларның милли теле. Алтай телләренең кыпчак төркеменә керә.


Башкортстан.
Башкортста́н Республикасы́ ("Башкортста́н",) — Русия Федерациясенең эчендә республика (дәүләт), Русия Федерациясенең субъекты, Идел буе федератив округына керә.
2007 елда Россияның Банкы Башкортстанга багышланган онытылмаслык тәңкә ясаган иде.
Географик урнашу.
Республика Көньяк Уралның сөзәклекләрдә урнашкан. Территориядә иң зур тау — Ямантау (1640 метрлы).
Иң эре елга: Агыйдел (1430 км).
Күлләр 2700 янында санала. Республиканың иң зур күлләр Урал артыннан урнашканнар. Көнбатыш өлешендә иң эре күле Аслыкуль (мәйданы 18,5 км²) урнашкан.
Климат.
Уртача еллык температура +0,3° тауларда һәм +2,8° тигезлектә. Гыйнварда урта температура Цельсий градуслар белән −18°, июльдә +18°
Үсемлекләр.
Урманнар республиканың территориясыннан 40 % артык алалар. Урал артында катнашкан урманнар, төньяграк нарат-яфраклы һәм каен урманнар. Урал артында урман-далалар каен һәм имән белән урнашалар.
Административ-территориаль бүленеш.
Республикада 54 административ район, 21 шәһәр, 2 шәһәр тибындагы поселок, 828 авыл администрациясе бар.


Төрки халыклар.
Төркилә́р – күп кардәш халыкларны берләштергән этнотелле төркем. Тулаем төрки халыклар саны 250 миллионан артык.
Төрки халыклар классификациясе.
Хәзерге тел белемендә төрки телләрнең классификацияләре гаять күп. Бу классификацияләр төрки халыкларның географик урнашуына, төп тел үзенчәлекләренә һәм тарихына нигезләнгән. Беренчеләрдән булып төрки халыкларның классификациясен 11 гасырда Мәхмүт Кашгарыйның «Диване лөгать эт-төрк» хезмәтендә бирелә. В. В. Радлов, Ю. Немет, А. Н. Самойлович, С. Е. Молов, В. А. Богородицкий, Н. А. Баскаков, Габдрахман Сәгъди кебек галимнәр дә үз классификацияләрен тәкъдим иттеләр. Хәзерге төрки тел белемендә Баскаков тәкъдим иткән түбәндәге классификация иң дөрес дип санала.
Мәхмүд Кашгарый буенча төрки дөнья (XI гасыр)
Төрки һәм монгол телле халыклар яшәүче җирләр
Сылтамалар.
*


Төркия.
Төркия (төр. "Türkiye"), рәсми атамасы Төркия Җөмһүрияте (төр. "Türkiye Cumhuriyeti") — Аурупа һәм Азиядә урнашкан дәүләт. 1920-еллар башында, Госман империясе таркалуы нәтиҗәсендә барлыкка килде. Төркиянең күпчелек территориясе Кече Азия ярымутравына туры килә, Аурупада исә кечкенә өлеш урнаша.
Көнчыгышта Төркия Грузия, Әрмәнстан, Азәрбайҗан һәм Иран; көньякта — Гыйрак һәм "Сүрия"; көнбатышта Греция һәм Болгария дәүләтләре белән чиктәш. Төркия дүрт диңгез тарафыннан юыла: Кара диңгез, Урта диңгез, Эгей диңгезе һәм Мрамор диңгезе.
Төркия — борынгы һәм тарихи мәдәниятле демократик, унитар, конституцион җөмһүрият. Ул Аурупа шурасы, НАТО, OECD, ОБСЕ кебек оешмаларның әгъзасы.
Этимология.
Төркия исемен (Türkiye) төрек телендә ике өлешкә бүлеп була: Türk, ягъни төрк, иске төрек телендә "көчле" дигәнне аңлата, һәм –iye'", гарәб суффиксы.
Тарих.
a>ннән калган иң мәшһүр архитектур һәйкәлләрнең берсе.
Госман империясе.
Иң көчле вакытында Госман империясе
XVI һәм XVII гасырлар вакытында Госман империясе 3 кыйтгада урнашкан территорияләрне контроль иткән дөньяның иң көчле мәмләкәте булды. Империя иң көчле кульминацион ноктага Сөләйман I идарәсе вакытында җиткән. Империя озак Изге Рим империясе һәм Польша белән Үзәк Аурупа өстендә контроль тоту өчен көрәште. 242 ел дәвамлыгында Госман империясе Русия белән сугышты, шул сугыш аны нык көченнән чыгарды. 20 гасыр башына Госман империясенең кайбер өлешләрендә сепаратистик фикерләр көчәйде. Империя үз территорияләрен югалта башлады.
Алманиянең ярдәмен алу өмете белән Госман империясе Беренче дөнья сугышында катнаша. Шушы ук чорга нык бәхәсле булган әрмәннәр геноциды туры килә. Нәтиҗәдә, Госман империясе сугышта җиңелә һәм дәүләт буларак яшәүдән туктый.
Төркия Җөмһүрияте.
a>, Төркия Җөмһүриятенә нигез салучы һәм аның беренче президенты
Беренче дөнья сугышында җиңүчеләр имзалаган килешү буенча империя берничә өлешкә бүленергә тиеш була. Греция гаскәрләре Төркия территорияләренә керә. Әлбәттә, бу хәлләр, ягъни Истанбул, Измир һәм башка территорияләрнең басып алынуы төрекләрне тыныч калдыра алмый. Мостафа Кемаль Ататөрек җитәкчелеге астында булган милли хәрәкәт көчләре бәйсезлек өчен көрәш башлый. 1922 елның 18 сентябрендә дәүләт тулысынча оккупантлардан азат ителә. 1923 елның 24 июлендә исә Төркиянең чикләрен һәм суверенитетын дөнья җәмәгатьчелеге таный. 1923 елның 29 октябрендә башкаласы Анкарада булган яңа Төркия Җөмһүрияте игълан ителә. Аның беренче президенты Мостафа Кемаль Ататөрек була.
Ататөрек Төркияне иске империя калдыкларыннан читләштерү өчен күп реформалар үткәрә башлый. 1925 елның декабрендә Төркия Хиҗри тәкъвимнән Милади тәкъвименә күчә. 1934 елда аңа "Ататөрек" (төрекләр атасы) исемен бирәләр. 1938 елда Мостафа Кемаль Ататөрек вафат була.
Икенче дөнья сугышы вакытында Төркия нейтралитет саклый, ә 1945 елда исә БМОга керә. 1952 елның 18 февралендә Төркия НАТОда әгъзалык итә башлый.
1974 елның 20 июлендә Төркия гаскәрләре Кипрга керә. Тугыз елдан соң Төньяк Кипр Төрек Җөмһүрияте игълан ителә. Әлеге илнең суверенлыгын фәкать Төркия таный.
1980 елның 12 сентябрендә Төркиядә Кенан Эврен җитәкчелеге астында хәрби инкыйлаб үтә. 2003 елның 14 мартында Төркия премьер-министры вазыйфасын Рәҗәп Таййип Әрдоган үти башлый. Ә 2007 елдан президет булып сайланган Абдуллаһ Гөл 2009 елда Татарстанга эшче сәфәр белән килгән иде.
Дәүләт төзелеше.
Төркия — парламентлы демократик җөмһүрият. 1923 елдан башлап, Төркиядә секуляризация, ягъни дәүләтне диннән аеру, процессы барган иде. Төркия конституциясе илне үзәкләштерелгән унитар дәүләт булып билгели.
Төркиядә канун чыгару хокукы берпалаталы парламентка — Төркия Бөек Милли Мәҗлескә бирелгән. Ул дүрт елга (2007 елга кадәр 5 елга) сайланган 550 депутаттан тора. Фиркәләр өчен минималь бусага — 10 %.
Дәүләт башлыгы — Төркия Җөмһүрияте президенты. Аның вәкаләтләре күбрәк церемониаль характерын йөртә. Кануннар үтәлеше артыннан премьер-министр җитәкләгән хөкүмәт карый, ләкин президентның да күп вакәләтләре бар. 2007 елның 28 августыннан президент вазыйфаларын Абдуллаһ Гөл, 2003 елдан премьер-министр вазыйфаларын Рәҗәп Эрдоган үти. Хәзер президентны халык биш елга сайлый.
Төркиянең югары мәхкәмәсе — Төркия Конституцион мәхмәсе. Ул 11 даими һәм 4 алыштырган әгъзадан тора.
2007 елның 21 октябрендә Төркиядә Конституциягә үзгәртүләр кертү буенча референдум узган иде. Төзәтүләр буенча президент халык тарафыннан сайланырга тиеш (элек аны парламент сайлаган иде), Милли Мәҗлескә сайлаулар исә һәр 4 ел үтәргә тиеш.
Хәзерге вакытта Милли Мәҗлестә иң күп урынны Ислам диненә якты карашлы Ак партия ала.
Административ бүленеш.
Төркия 82 илгә (элек "виләят" сүзе кулланган) бүленә. Һәр ил үз чиратында илчеләргә (районнарга, төр. "ilçe") бүленә. Барлыгы Төркиядә 923 район тирәсе исәпләнә.
Виләят өстендә сәяси идарәне хөкүмәт билгеләнгән "vali" үти.
Географик мәгълүмат.
Төркия көнчыгыш ярымшарында урнашкан. Мәйданы 779452 км² тәшкил итә. Төркиянең күпчелек өлеше (97 %) Азиядә урнашкан, 3 %-ты исә Аурупада ята. Төркиянең географик үзенчәнлеге — ике кыйтганы берләштерү, монда борынгы заманнардан иң мөһим юллар үтә.
Көнбатыштан көнчыгышка Төркия 1’600 км-га, көньяктан төньякка исә 600 км-га сузылган. Өч тарафтан дәүләт өч диңгез тарафыннан юыла: Кара диңгез, Эгей диңгезе һәм Урта диңгез. Төркиянең Аурупа һәм Азия өлешләре Мрамор диңгезе, Босфор һәм Дарданелла бугазлары белән аерыла.
Икътисад.
Төркия икътисадында 28 %ын сәнәгать, 15 %ын авыл хуҗалыгы, 6 %ын төзелеш, 51 %ын хезмәт күрсәтү (күпчелектә туризм) өлкәләре тәшкил итә.
Уңай яклар: Авыл хуҗалыгы тармагы илне тулысынча азык белән тәэмин итә. 1990 елларда икътисадның тиз үсүе күзәтелде. Туризм. Белгечләр күп булуы. АБ белән киң хезмәттәшлек.
Тискәре яклар: Гел югары булган инфляция (2004 елда 54,4 %). Таянычлы булмаган иҗтимагый финанс секторы. Дәүләт бюрократиясе. Тигез булмаган хосусыйлаштору.
Халык.
Төркиянең күпчелек халкын төрекләр тәшкил итә. Барлыгы илдә 12 җанисәп үткәрелде. 1927 елдан Төркия халкы саны 4,4 тапкыр үсте. 2005 елда халык саны 70 миллионны тәшкил итә, тиз үсүче халык саны илнең иң мөһим проблемаларның берсе.
Төркия буенча халык таралышы тигез түгел — халык тыгызлыгы Мрамор, Эгей һәм Кара диңгезләре ярында иң зур. Шәһәрләр арасында исә иң зур халык тыгызлыгы Истанбулда, иң кечкенә исә Хаккәри районында.
Тел.
Төркиянең дәүләт теле — төрек теле. Аның, татар телендә кебек үк, күп сүзләре гарәп һәм фарсы телләреннән күчте. Үз вакытында алар телнең 80 %ын тәшкил итте. XX гасырга кадәр Госман империясе әдәби теле сөйләм госман теленнән нык аерылды. Төркия Җөмһүриятен 1923 елда нигезләгәннән соң, телнең аурупалаштыру процессы урын алды.
Дин.
Төркия халкының 99 %ты — мөселманнар, күбесенчә сөнниләр. Күп төрек гореф-гадәтләре шаригать кануннарына нигезләнгән.
Мәдәният.
Кече Азиядә Урта Азиядән угыз төркиләре килеп бу җирләрне үзләштергәнче төрле халык вәкилләре яшәгән була. Аларның мөселманлаша барган саен уртак мәдәнияткә үз элементларын китерәләр. Шул рәвешле, Госманлы дәүләте мәдәнияте Грекларның, Ислам һәм Төрки мәдәниятләрнең кушылмасы була. Бүгенге көнге Төркиядә дин дәүләттән аерылган, мәдәнияте исә күп өлкәләрдә Аурупалаштырылган булуына карамастан, халыкта борынгы традицияләр саклана.
Әдәбият.
Төрек әдәбият белгечләре төрек әәбиятының башын VIII—X гасырдагы борынгы төрки язмалар белән бәйлиләр. Госманлы чоры әдәбиятына фарсы һәм гарәп тәэсире астында үсеш ала.
Назыйм Хикмәт, Орхан Памук кебек төрек язучылары бөтен дөньяга танылганнар.
Архитектура.
Төрек архитектурасын шартлы рәвештә өч чорга бүлеп була: сәлҗук чоры (12−13 гасырлар), Госман империясе (14-19 гасырлар), хәзерге чор (20-21 гасырлар). Бу өч чорның һәрбересендә үзенең берничә этаплары бар. Күп башка халыкларда кебек үк, гади өйләр зур кызыксындыруны уятмый, төрек архитектурасы турында сөләгәндә, гадәттә иң мөһим мәшһүр биналарын тәшкил иткән аның иң күренекле үрнәкләрен истә тоталар (мәчәтләр, сарайлар, мәдрәсәләр, хөкүмәт һәм иҗтимагый биналар).
Сәлҗуклар империясе үзенә бай тарихлы һәм мәдәниятлы Иранны кертә. Шушы чор өчен гадилек, гармоник пропорцияләр, керү капкаларының бай бизәлеше хас. Күп сәлҗук биналарында эчке ишекалды бар.
Госман империясе чорына исә иң зур тәэссирне Византия архитектурасы ясый. Мәсәлән, мәшһүр Аясофья бинасы күп кенә төрек биналарын ясауга илһамландырды. Бу чор өчен зур аркалар, бай бизәлеш хас.
Хәзерге чорга исә тәэссирне секуляризация, ягъни дин белән дәүләтне аеру процессы ясады. Элек мәчетләр белән мәдрәсәләр архитектураның иң күркәм үрнәкләре булып торса, 1920 елларда игътибар күбрәк хөкүмәт һәм иҗтимагый биналарга бирелде. Аурупа архитектурасы тәэссире артты. Алдынгы планга гадилек, уңайлык, модернизм чыкты.


Муса Җәлил.
Муса Мостафа улы Җәлил (1906 ел – 1944 ел) – татар язучысы, Совет берлеге каһарманы.
Биография.
Муса Җәлил Ырынбур өлкәсе Мостафа авылында туа. Муса Ырынбурда «Хөсәения» мәдрәсәсендә укый. Җәйне туган авылында үткәрә. Муса 10-11 яшьләрендә шигырьләр язып карый. Ләкин алар югала. Матбугатта иң беренче булып унөч яшендә язылган «Бәхет» шигыре (1919) басыла. 1922 нче елда ул Казанга килә һәм 1923-1925 елларда Казан педагогия институтының рабфагында укый. 1925 нче елда Җәлилнең «Барабыз» исемле беренче китабы чыга. «Иптәшкә» (1929) дигән шигырь җыентыгы аның шагыйрь булып җитлегеп килүен тагын бер тапкыр раслый. Ул 1931 нче елда Мәскәү университетының әдәбият бүлеген тәмамлый. 1939 нчы елда Җәлилне Татарстан Язучылар берлегенең җитәкчесе итеп сайлыйлар. Сугышка кадәрге елларда шагыйрь бик күп шигырьләр, җырлар, «Хат ташучы» поэмасын, «Алтынчәч», «Илдар» исемле опера либреттоларын яза.
Бөек Ватан сугышы башлану белән, ул үзен фронтка җибәрүләрен сорый. Аның үтенече канәгатьләндерелә. Ләкин 1942 нче елның җәендә Волхов фронтында, дошман чолганышында калып, авыр яраланган хәлдә, фашистлар кулына әсирлеккә эләгә. Әнә шулай аның лагерь тормышы башлана. Шагыйрь әсирлектә дә көрәшне туктатмый. Яшерен оешмага керә, аның җитәкчеләреннән берсе була, бик күп әсирләр белән лагерьдан качу һәм партизаннарга барып кушылу ниятен тормышка ашырырга уйлый. Бер хыянәтче аларның серләрен фашистларга хәбәр итә. Шуннан соң Җәлилне һәм аның иптәшләрен Берлиндагы Моабит төрмәсенә ябалар. Шагыйрь анда да туган иленә тугрылыклы булып кала. Искиткеч рухи ныклык күрсәтә. Үлем җәзасы көтеп торганда да, туган илгә, халыкка тирән мәхәббәт белән сугарылган, фашистларга көчле нәфрәтен белдергән шигырьләр язып, аларны үзе ясаган кечкенә дәфтәрләргә теркәп бара.
Җәлилнең әсирлектә язган шигырьләре бөтен дөньяга билгеле. Татарстанга аның ике дәфтәре кайтты. Аларны бөтен дөньяда «Моабит дәфтәрләре» дигән исем белән беләләр. Беренче дәфтәренә Муса Җәлилнең алтмыш шигыре теркәлгән һәм дәфтәрнең соңгы битенә васыять язылган: "«Моны язды татарның билгеле шагыйре М. Җәлил. 1942 елны сугышка килде һәм әсир төште. Әсирлектә күп газаплар чигеп, сәяси яшерен оешмага катнашуда гаепләнеп кулга алынды, төрмәгә ябылды. Бәлкем, аны үлем җәзасына хөкем итәрләр»".


Алтын Урда.
Алтын Урда ("Жучи улусы") — 1240нчы елларда барлыкка килгән, Көнчыгыш Аурупа, Урал, Себер территорияләрендә урнашкан дәүләт.
Барлыкка килүе.
Монгол империясы Чыңгыз хан тарафыннан дүрт өлешкә бүленә. Аларның көнчыгышта урнашканы иң олы улына, Җүчи ханга бирелә. Әмма Җүчи хан Чыңгыз ханнан 6 айга иртәрәк үлгәч, аның өлеше Чыңгыз ханның оныгы, Җүчиның улы Батуга тия. Ләкин, Чыңгыз ханның васыятендә әйтелгәнчә, әлеге биләмә Җүчи улусы дигән исемдә йөртелә бирә. Хәер, Җүчи улусы дигән биләмә 1207 елдан ук гамәлдә була. Ул чагында аңа Монголиядән төньяктарак, Енисей Һәм Селенга елгалары буендагы, яңа яулап алынган җирләр дә кертелә. Аннары инде, Рәшидетдиннең мәшһүр хезмәтендә әйтелгәнчә, империянең көнбатышка таба киңәюе нәтиҗәсендә – «татар атларының тояклары таптап үткән» барлык җирләр дә өстәлә.
Көнбатышка яу чыгу мәсьәләсе монголларның 1235 елда Каракорымда узган гомуми корылтаенда карала. Яуның башлыгы итеп Җүчиның 11 улы арасыннан иң сәләтле олы малае Батуны билгелиләр. 27 яшьлек хан карамагына монгол гаскәренең аеруча куәтле һәм сугышчан отрядлары туплана. 1236 елны монгол гаскәре Аурупага юнәлә. Җәй юлда үтә, көзен Иделдәге Болгар дәүләтенә килеп җитеп, бергә җыелалар. Берсе арты берсе Суар, Болгар, Бүләр, Җүкәтау һ. б. шәһәрләрне яулап алалар – Болгар илен буйсындыралар.
Шул ук елны Дәшти Кыпчак өстенә ябырылалар. Кыпчак далаларына монголлар элегрәк тә берничә һөҗүм оештырган булалар, ә 1236–1238 елларда кыпчак дөньясын бөтенләй яулап алалар. Бу сугышлар дәверендә Бачман атлы әмирнең монголларга каршы каһарманлык күрсәтүе һәм батырларча һәлак булуы тарихка кереп кала.
1237 елны монголлар көнбатышка таба һөҗүмне дәвам иттерәләр һәм башта мордва җирләрен, аннары Русьны басып алалар: 1240 елны Русь дәүләте тулысынча җиңелә. Нәкъ шул елда ике болгар бие Баян белән Җик монголларга каршы фетнә дә күтәреп карыйлар, тик уңышка ирешә алмыйлар.
Шуннан соң инде монгол гаскәрләре үзәк Аурупага барып җитә–Венгрияне яулап ала, хәтта бер өлеше Әдрән диңгезенә кадәр барып чыга. Әмма 1242 елда Чыңгыз ханнан соң "Монгол империясе"нең бөек ханы булып калган Үгәдәйнең үлгән хәбәре килеп ирешә. Бату гаскәрендә сугышучы хан огланнары тизрәк Монголиягә кайтып җитәргә һәм яңа кахан сайлау корылтаенда катнашырга тиеш булалар.
Венгриядән кайтышлый Бату хан 1242 елдан 1243 елга күчкәндә Иделнең түбәнге өлешендә, ягъни Дәшти Кыпчакның үзәгендә туктап кала. Аның янында гаскәр әллә ни зур булмый. Рәшидетдиннең әйтүенә караганда, Чыңгыз ханның Көнбатышны яулап алу өчен Жучи гаскәрендә булырга тиешле бу сан Бату заманында да үзгәрешсез кала–4000 кеше була. Тик алар гади сугышчылар гына булмыйча, төрлесе төрле дәрәҗәдәге түрә, башлык сыйфатында йөри. Ә гаскәр үзе, нигездә, яулап алынган халыклардан, шул ук бөек фарсы тарихчысы әйткәнчә, чиркәс, маҗар, кыпчак, хәтта русларның үзләреннән дә туплана.
Озакламый Бату хан хозурына, кенәзлек итү өчен ярлык сорап, русның олы кенәзе Ярослав килә. Бу хәл 1243 елның башында була. Үзәк Евразиядә яңа дәүләт–Алтын Урда оешып китә.
Мөстәкыйльлек алуы һәм ислам динен кабул итүе.
Хан тәхетенә Бәркә хан утырган дәвердә (1257–1266) Алтын Урдада ике зур вакыйга булып уза: Монголия империясеннән аерылып, Алтын Урда мөстәкыйль дәүләт буларак яши башлый һәм рәсми төстә ислам дине кабул ителә.
Вакыйга болай була. Бату исән чакта ук Алтын Урда акрынлап мөстәкыйльлек ягына тарта, әмма Жучи улусы рәсми төстә империя составында яшәгәнлектән, ханнарны кахан куя һәм акча да кахан исеменнән суктырыла. Ә инде Хублай бөек хан булып алгач һәм башкаланы да Каракорымнан Ханбалыкка (Пекинга) күчергәч, ике башкаланың арасы тагын да ераклаша төшә. Бәркә моннан оста файдалана–бөек ханны санга сукмый башлый.
«Чыңгыз хан нәселеннән чыгучылар арасында ул Бәркә беренче булып ислам динен кабул итте: аңа кадәр мөселман булып китүчене безгә берәүнең дә әйткәне булмады. Ул мөселманга әйләнгәч, халкының күпчелек өлеше дә исламга күчте».
Сәяси һәм икътисади ныгуы.
Бәркә ханнан соң тәхеткә Батуның оныгы Мәнгүтимер утыра (1266–1282). Аның заманында татарлар үз акчаларын–жучи тәңкәләрен суга башлыйлар, Аурупа (итальяннар, алманнар) белән ике арада сәүдә эшләре җәелеп китә. Бәркә вакытында Үгәдәй һәм Чыгытай улуслары белән ара бозылган булса, яңа хан алар белән дустанә мөнәсәбәтләр булдыруга ирешә. Мәнгүтимер Алтын Урданың дәүләт хакимиятен ныгыту юлында да шактый зур эшләр башкара.
Тәхет өчен көрәш.
Мәнгүтимер хан үлгәннән соң тәхет өчен көчле көрәш башлана. Васыятендә хан тәхетен үзенең туганының улы Түлә-Бугага багышлаган булса да, аның васыятен үтәмичә, тәхеткә үз энесе Туда-Мәнгү (1282–1287) менеп утыра. Ул йомшак холыклы, ихтыярсыз кеше була, Алтын Урданың иң дәрәҗәле төмәннәреннән берсе Нугай теләге белән хан булырга ризалык бирә.
Туда-Мәнгүнең дәүләт белән идарә итә алмавы хан варислары – Мәнгүтимернең энеләре һәм уллары арасында ризасызлык хисе уята. Аны тәхеттән ваз кичәргә мәҗбүр итәләр. Васыятьне үтәп, тәхеткә Түлә-Буга килә (1287–1291). Тик ул Нугай белән һич тыныша алмый. Низаг болай хәл ителә: Нугай Мәнгүтимернең Туктай дигән улы белән дуслашып ала да Түлә-Буганы да, Туктайның ир туганнарын да үтертеп бетерә. Шуннан соң тәхеткә утырган Туктай дәүләт белән шактый озак (1291–1312) еллар идарә итә. Гәрчә хан белән Нугай баштарак дустанә-тату яшәсәләр дә, тора-бара аларның аралары бозыла. Ханның үз белдеге белән генә идарә иткәнен күреп, төмән аңа каршы күтәрелә. Низаг 1300 елны Туктайның җиңүе белән тәмамлана. Элек Бәркә ханның бөтен гаскәренә баш булган, 1256 елгы бәрелештә Хулагуны да җиңгән, әмма инде картайган Нугай Днестр аръягындагы далада һәлак була.
Мәнгүтимер үлгәннән соң 20 ел буена илдә барган ызгыш-талашның йогынтысы ерак төбәкләрдә дә үзен бик нык сиздерә. Көнчыгыштагы Күк Урда, Бату ханның энесе, улусның беренче башлыгы Урда-Ичен 1251 елны вафат булгач, Үгәдәй белән Чыгытайларга каршылык күрсәтә алмый – алар Урда исәбенә биләмәләрен киңәйтәләр. Туктайдан исә ярдәм көтәрлек түгел – Нугай белән низаглашу аның ике кулын бәйләгән. Үзәкнең дилбегәне йомшартуы аркасында көнбатыштагы төбәкләрдә дә, мәсәлән, Кырымда, аннары Урдага буйсынган Русьта төрле хәлләр булып ала. Моңарчы руслардан ясакны хан кешеләре җыеп йөргән булса, Мәнгүтимердән соң бу эш олы кенәзләргә йөкләтелә; үзләре җыеп, үзләре үк Сарайга илтеп тапшыруга калгач, ул ясак кимегәннән-кими.
Кодрәтле чоры.
Соңгы елларында Туктай Алтын Урдада бераз тәртип урнаштырган була булуын, Күк Урданың эшләрен дә көйләп җибәрә. Әмма аның вафатыннан соң Сарайда хәлләр яңадан начарланып китә. Туктай хан тәхетен олы малае Илбасарга васыять итеп калдырган була, ләкин аны шаманлыкка табынучы күчмә феодаллар гына яклый. Ислам динен тотучы шәһәр аксөякләре Батунын оныгының оныгы, Мәнгүтимернең оныгы, Тугрылча улы Үзбәкне яклыйлар һәм аны тәхеткә утыртуга ирешәләр. Үзбәк хан – иң озак идарә иткән (1312–1342) һәм Алтын урда тарихында иң зур эз калдырган хан. Ул ил белән идарә иткән дәвердә Алтын Урда гаҗәеп көчле-кодрәтле дәүләткә әверелә, мәдәнияте искиткеч нык үсеш ала. Әүвәл вак-вак илләрне бергә кушудан оешкан гади бер мәмләкәт Үзбәк хан заманында бөтен Евразия күләмендәге иң зур дәүләтләрнең берсе буларак таныла.
Тәхеткә утыру белән, Үзбәк хан ислам динен бөтен дәүләт дине дип белдерә. Ә шаманлыкны дәгъвалап үзенә каршы чыгучыларны көч кулланып җиңә, исламны күтәрә.
Үзбәк хан үлгәч, варис булып калган олы малае Тәнибәк бик аз гына хан булып ала һәм аны энесе Җанибәк яклылар үтерәләр. Тәхеткә Җанибәк (1342–57) утыра. Җанибәк дәүләтнең көч-куәтен саклауда әтисенең сәясәтен дәвам иттерә. Шәрык тарихчыларының хезмәтләрендә һәм рус елъязмаларында ул олуг дәүләт эшлеклесе буларак телгә алына; мәмләкәттә ислам динен ныгыту өчен ул күп эшләр эшләгән, мәчетләр салдырган, шәһәрләрне тагын да ныгыта төшкән, төрле фәннәрнең үсешенә юл ачкан, дәүләтнең биләмәләрен киңәйткән. Мәсәлән, гомеренең актык елында ул Азәрбайҗанны Җучи улусына кушып калдырган.
Җанибәк Кавказдан Сарайга авырып кайта да тиз арада үлеп тә китә. Бу хәлне төрлечә юрыйлар: берәүләр, улы Бәрдибәк яклылар ханның башына җиткәннәр, дигән фикердә торса, икенчеләре исә үз үлеме белән–авырып үлгән дип язалар. 1357 елны тәхеткә мәкерле, усал холыклы Бәрдибәк менеп утыра. Сарай халкы аның миһербансызлыгыннан күп җәфа чигә. 1359 елда аны үтереп, хан тәхетен энесе (?) Көлпә кулга төшерә.
Бәрдибәк үлгәннән соң Бату хан токымы тәмамлана һәм Алтын Урда көчле-кодрәтле дәүләт булудан туктый.
Дәүләт төзелеше.
Алтын Урда феодаль дәүләт булган һәм ил белән хан идарә иткән. Монгол империясе белән Чыңгыз хан нәселе – чыңгызлылар идарә итсә, Алтын Урдага аның олы улы Җучи нәселе – жучилылар хаким була. Ә инде Җучи нәселеннән чыкмаган кешенең, нинди генә бөек шәхес саналмасын, барыбер хан тәхетенә утырырга хакы булмаган. XIII гасырның 60нчы елларында империя берничә мөстәкыйль дәүләткә бүленсә дә, юридик яктан алар барысы да Чыңгыз хан улуслары булып саналган.
Хан хозурында, аңа буйсынган, ләкин ил белән идарә итүдә зур булышлык күрсәткән диван булган. Аңа ханның ир туганнары, уллары – ханзадәләр, шулай ук эре җир биләүчеләр, иң зур дин әһелләре, атаклы гаскәр башлыклары кергән.
Ә менә хан хөкүмәтенең башлыгы булып вәзир саналган, ул дәүләт казнасына контрольне дә үз кулында тоткан. Диванда тагын битекче, ягъни дәүләт сәркатибе дигән дәрәҗә булган.
Гаскәрне урнаштыру, аны ашату-эчертү һ. б. шундый хуҗалык эшләрен бокавыл башкарган. Аңа хәтта улус әмирләре, ягъни сугыш чыккан очракта төмән булган шәхесләр дә буйсынган. Баш бокавылдан тыш, аерым өлкәләрнең дә бокавыллары булган.
Дин әһелләре түбәндәге дәрәҗәләргә бүленгәннәр: мөфти–бөтен мөселманнарның башлыгы; остаз вазифаларын үтәүче шәех; көн дими, төн дими дога кылучы әүлия җан суфи; шәригать кануннары кушканча эш итүче судья–казый.
Шул ук вакытта гражданлык хокуклары буенча–Чыңгыз ханның «Бөек яса» исемле законнар җыентыгы нигезендә хөкем иткән судьялар да булган, аларны «яргучы» дип атаганнар.
Алтын Урда дәүләтенең сәяси һәм иҗтимагый тормышында баскаклар белән дарухачылар (дарухалар) зур урын тотканнар. Баскаклар хәрби хезмәттә булып, хөкүмәтнең иминлеген саклау вазифасын үтәгәннәр; дарухаларның төп вазифалары исә ясак җыюның барышын күзәтеп тору булган. Ясак җыюда аларга ярдәмчеләре булышкан; боларын битекче дип йөрткәннәр.
Хан ярлыкларыннан безгә тагын күп санлы башка хезмәткәрләр булганлыгы мәгълүм: илче, тамгачы (ил чиген үткән әйберләргә тамга салучы, таможенник), тартанакчы (үлчәүче, салым җыючы), тоткавыл (ил чиген үтүчеләрне тотучы), каравыл, ямчы (почта атлары белән ям чабучы), кошчы (ау лачынын караучы), барсчы, кимәче (көймә, каек йөртүче), базарда торганлар (ягъни базарчылар; шунда тәртип булдыручылар).
Сылтамалар.
*


Габдулла Тукай.
Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукай ("Ğabdulla Tuqay, عبدالله توقاي‎"; 1886 елның 26 апреле, Кушлавыч авылы — 1913 елның 15 апреле, Казан) — татар халкының бөек шагыйре, татар әдәбияты классигы, әдәби тәнкыйтьче, публицист, яңа заман татар әдәбиятына һәм әдәби теленә нигез салучыларның берсе.
Балачак.
Бөек шагыйрь Арча ягының Кушлавыч авылында 1886 елның 26 апрелендә (иске стиль буенча 14 апрельдә) Мөхәммәтгариф мулла гаиләсендә дөньяга килә. Малай туып дүрт ай ярым үткәч, Мөхәммәтгариф хәзрәт үлеп китә. Тол калган Мәмдүдәне (Габдулланың әнисен) Сасна мулласына кияүгә бирәләр. Бәләкәй Габдулланы авылның Шәрифә исемле фәкыйрь бер карчыгына вакытлыча асрамага калдыралар. Бераз соңрак аны үз әнисе яңа гаиләсенә алдыра.
Бәләкәй Габдулла монда ятимлекне генә түгел, ачлыкны да татый. Бабасы, күрше авыллардан икмәк сыныклары теләнеп алып кайтып, балаларын ач үлемнән саклый. Ә бервакыт баланы, Казанга баручы бер ямщиккә утыртып, ерак, билгесез сәфәргә озаталар. Теге ямщик исә Печән базарына килгәч: «Асрарга бала бирәм, кем ала?» — дип кычкырып йөри.
Халык арасыннан бер кеше чыгып малайны үзләренә алып кайта. Яңа бистә һөнәрчесе Мөхәммәтвәли абзый белән Газизә абыстай шулай итеп малайлы булалар. Соңрак аны яңадан Өчилегә озаталар. Бераздан соң малайны Кырлай исемле авылдан ир баласыз Сәгъди абзыйга уллыкка озаталар.
Шулай рухи яктан авыл, крестьян тормышын тәмам күңеленә сеңдергән Тукайны көннәрдән бер көнне Кушлавыч авылының Бәдретдин исемле кешесе эзләп таба да Уральскига алып китә.
Уральск чоры.
Белемгә сусаган Тукай өчъеллык рус мәктәбенә кереп укый башлый. Мәдрәсәдә гарәп, төрек, фарсы телләрен бик яхшы үзләштергән малай кинәт кенә рус һәм Аурупа әдәбияты дөньясына чума.
1905 ел революциясе дулкыннары Уральскига килеп җиткәндә, Тукайга 19 яшь була. Уральск халкы тарихта беренче мәртәбә ачыктан-ачык Беренче май демонстрациясен уздыра. Аннан җәй уртасында, көздә тагын берничә мәртәбә халык җыелышлары бу­лып ала. Замандашларының сөйләвенә караганда, халык демонстрациясен куып таратканда, Тукайның җилкәсенә жандарм офицерының камчы очы да эләгә. 1905–1907 елларда Тукай бик кыю публицистик мәкаләләр белән чыгыш ясый.
1905 елның сентябрендә үк аның «Әлгасрелҗәдид» журналының реклама җыентыгында шигырьләре басыла. Ноябрьдә «Фикер» газетасы чыга башлый. Бераздан «Әл-гасрелҗәдид» күренә. Тукай инде монысында фактик редактор. Хыялда сатирик журнал чыгару. 1906 елның июнендә анысы да («Уклар») дөнья күрә. Монда да фактик редактор — Тукай.
Әмма туган туфрак шагыйрьне Казанга тарта.
Казан чоры.
1907 елның сары яфраклар белән түшәлгән Казан урамына атлы повозкага утырып Тукай килеп керә. Шушы елның көзеннән Тукайның Казан чоры — халкына, Ватанына шигъри сүзен әйтер өчен бирелгән биш ел да сигез айлык дәвере башлана.
Казанда Тукай яңа дуслар таба. Болар: Фатих Әмирхан, Хөсәен Ямашев, Кәбир Бәкер, В.Бәхтияров, Галиәсгар Камал, С.Рахманколый, Гафур Коләхмәтов, бераз соңрак — Сәгыйть Сүнчәләй. Габдулла үзе теләгән әдәбият, журналистика өлкәсенә чума.
1910 елның башында журналист Әхмәт Урманчиев редакторлыгында сатирик журнал «Ялт-йолт» чыга башлый. Тукай бөтен көчен шушы журналга бирә, сатирик әсәрләренең бик күбесе «Ялт-йолт»та басыла. Ул шәһәрнең иҗтимагый эшләрендә актив катнаша, әйтик, «Шәрык клубы» программасындагы кичәләрдә концертлар, лекцияләрне оештыруда Г. Коләхмәтов, Ф. Әмирхан, Ф. Агеев, С. Рахманколый кебек алдынгы карашлы яшьләр белән бергә эшли. 1910 елның 15 апрелендә Шәрык клубында халык иҗаты буенча лекция укып, шәһәр яшьләрен таң калдыра.
1913 елның башында шагыйрьнең сәламәтлеге бик нык какшый. Ләкин ул иҗат эшен туктатмый. Тукайның соңгы айларында язган әсәрләре аның чын мәгънәсендә зур патриот, гражданин һәм тарихны тирәнтен аңлаган шәхес икәнен исбат итәләр.
1913 елның 15 апрелендә (иске стиль буенча 2 апреле) бөек шагыйрь Габдулла Тукайның гомере өзелә. Казан шәһәренең моңа кадәр андый күп халык җыйган җеназа күргәне булмый...
Әдәбият.
"Төп мәкаләләр: Тукай шигърияте, Тукай әдәбияты"
Габдулла Тукай истәлеге.
Габдулла Тукай мәйданы станциясендә мозаика
Габдулла Тукай бүген.
Бөек шагыйрь туган көне – 26 апрель – Татарстанда туган тел көне буларак игълан ителде. Шул көнне, Татар Дәүләт Опера һәм Балет театры янында урнашкан Г. Тукай һәйкәле янында мәдәни чаралар үтәләр.


Казан ханлыгы.
Казан ханлыгы – 1438–1552нче елларда (кайбер чыганаклар буенча 1445-1552) яшәгән феодаль төзелешле дәүләт. 1438 елда Алтын Урда составыннан аерылып чыга. Беренче ханы – Олы Мөхәммәд хан.
Казан ханлыгының җирләре башлыча борынгы Идел буе Болгары җирләрен биләгән. Шулай ук ханлыкка үз ирекләре белән мари халыклары кушыла. Казан ханлыгына рус гаскәрләре яу белән килгәндә марилар татар ханлыгы ягында көрәшәләр. Бу исә ике халыкның борынгыдан ук килгән дуслыгын күрсәтә. 1552 елда рус дәүләте тарафыннан яулап алына.
Елгалар.
Төп елгалар булып Идел, Чулман, Нократ саналган.
Этник состав.
Казан ханлыгы күпмилләтле сәяси берләшмә була. Казан ханлыгы составында татарлар, чуашлар, марилар, мордвалар һәм башкортлар булган.
Башкортлар ханлыкка азрак буйсынганнар. Шулай да хан аларга үзенең кешеләрен җибәреп, ясак җыйган. Өстәвенә, башкортлар хан гаскәрендә көрәшергә тиеш булганнар.
Ханның хакимияте удмурт җирләрендә көчле була. Бу җирләрнең үзәге булып Арча каласы торган.
Чуашлар ханга бик үк нык буйсынмаганнар. Ләкин аларның җирләрендә татар морзаларының биләмәләре булган. Чуашлар да ясак түләгән.
Социаль состав.
Казан җәмгыятендә зур көчкә руханилар һәм аксөякләр ия булган. Диван составына кергән карачылар һәм әмирләр зур биләмәләр, байлык хуҗалары булган. Казан аксөякләренең калган группаларына бәкләр һәм морзалар кергән.
Зур җир биләмәләре белән бүләкләнгән һәм кайбер ясаклардан азат ителгән кешеләрне тарханнар дип атаганнар.
Калган группаларга эшчеләр һәм крестьяннар кергән.
Дәүләт төзелеше.
Дәүләт җитәкчесе булып Чыңгыз нәселеннән булган хан торган. Аның якын киңәшчеләре – әмирләр гаскәр белән җитәкчелек иткәннәр. Шура (диван) ханның хакимиятен рәсми рәвештә генә булса да тыеп тоткан. Еш кына ханнар дошманлашып торган татар партияләре кулларында бары уенчык булып кына торганнар. Диван киңәшмә орган булып торган. Карача вазыйфасы нәселдән-нәселгә күчкән. Казан ханлыгында 4 нәсел әгзалары карача була алганнар.
Шулай ук корылтай да булган. Ул иң авыр вакытларда гына җыелган. Анда 3 төп катлау катнашкан: руханият, гаскәриләр һәм җир крестьяннар.
Олыслар белән бәкләр һәм морзалар идарә иткән. Казан ханлыгында монгол дәүләтеннән үк калган дәүләт төзелеше яшәгән, күп санлы чиновниклар булган.
Дәүләт эшендә руханият та актив катнашкан. Алар зур җир биләмәләренә ия булганнар.
Дин.
Казан ханлыгының төп дине булып Ислам саналган. Мөселманнар белән сәид җитәкчелек иткән. Иң данлыклы сәидләрнең берсе – Кол-Шәриф, ул Казан ханлыгында зур урын тоткан, сәясәтче буларак, дәүләт эшендә катнашкан. Үзенең шәкертләре белән бергә 1552 елда, Казан ханлыгын яклап, һәлак булган.
Казан ханлыгында муллалар, хафизлар, имамнар, дәрвишләр булган.
Икътисад.
Ханлыкта авыл хуҗалыгы зур үсеш алган булган. Аның халкы бодай, тары, карабодай үстергән. Урман зонасында аучылык, сулыкларда балыкчылык таралган була. Урманнарда умартачылык зур уңышка ирешкән булган. Шулай осталар тире эшкәртү белән шөгылләнгән.
Ханлык халкының икенче төп эше булып сәүдә торган. Идел буе борынгы заманнардан ук сәүдә белән шөгылләнәгән һәм илнең географик урыны да моңа ярдәм иткән.Дәүләт Русия, Фарсы иле, Төркестан белән зур сәүдә эшләре алып барган. Шәһәр халкы балчыктан, агачтан төрле әйберләр ясап, аларны Үзәк Азия һәм башка ил халыкларына саткан.
Хәрби көчләр.
right
Казан ханлыгы төзелгәнче казан татарларының хәрби көчләре начар хәлдә була. Русия белән сугышларда татарлар, тыныч халык булу сәбәпле, вакыт-вакыт, ниндидер бәрелешләр белән генә чикләнгәннәр. Шулай да Казан ханлыгында көчле атлы гаскәр булган. Татарлар засадалар эшләргә оста булганнар. Соңга таба ханлыкның артилериясы да булдырыла.
Мәскәү дәүләте белән аралашу.
Мәскәү дәүләте еш кына Казан ханлыгы эшләренә тыкшынган. Мәскәү тәхеткә Касыйм ханның утыруын теләгән, чөнки ул Мәсәү яклы булган, һәм аның тхеткә бераз хокукы да булган. Берничә тапкыр бу эш килеп чыккан, ләкин татарлар ул ханны гел тәхеттән бәреп төшергәннәр. Ахыр чиктә, ханлыкның соңгы елларында Касыймның оныгы Шаһ-Галины хан итергә теләгәннәр, ләкин аны да халык Казаннан куган.
Казанның алынуы.
Казан ханлыгы эшләренә тыкшынып караганнан соң, Явыз Иван Казанны яулап алырга була, һәм бер-бератлы3 сугыш башлый. Өченчесендә, 1552 нче елда Казан ханлыгы 1 ай камалганнан соң, җиңелә һәм дәүләт буларак юк ителә.


Sankt-Peterburg.
Sankt-Peterburg ul Räsäy İmperise başqalası bulğan. 1703. yılda nigez salınğan.


Санкт-Петербург.
Санкт-Петербург – Рәсәй Федерациясенең федераль дәрәҗәле шәһәр, элек Рәсәй Империясе башкаласы булган. 1703нче елда нигез салынган.
Халык саны 4 593 854 кеше (2009 ел). Миллионлы шәһәрләр арасында Русиядә иң төньяк шәһәр. Тулысынча Аурупада урнашкан һәм башкала булмаган халык саны буенча иң зур шәһәр.


Çirmeş tele.
Çirmeş tele ul Çirmeş xalqınıñ ana tele, wä Fin-Uğır telläre törkemenä kerä.
Cirle söylämnär.
Çirmeş telendä 4 söyläm bar: Taw, Bolın, Könçığış (Qır?), Tönyaq-Könbatış (Urman?)).


Чирмеш теле.
Чирмеш теле (,) ул Чирмеш халкының ана теле, вә фин-угор телләре төркеменә керә.
Җирле сөйләмнәр.
Чирмеш телендә 2 төп сөйләм бар: Тау һәм Болын.


Тубыл.
Тубыл () — Русия шәһәре. Төмән өлкәсенең Тубыл районы үзәге. XVII–XIX гасырларда Себер башкаласы булып саналган.


Литва.
Литва́ (), рәсми атамасы — Литва́ Җөмһүрияте () — Аурупада, Балтыйк диңгезенең көнчыгыш ярында урнашкан дәүләт. Төньякта Латвия, кцнчыгышта Белорусия, көньяк-көнбатышта Польша һәм Русия илләре белән чиктәш. Башкаласы — Вильнюс каласы.
Аурупа берлегенә һәм НАТОга керә.


Ğíraq.
Ğíraq Réspublikası (Ğäräpçä: "جمهوريّة العراق", İnglizçä: "Rebublic of Iraq")
Millätläre.
Ğäräplär (75%-80%), Kördlär (15%-20%), Törkemännär (5%), Xaldeälelär, Ässüriälelär, İranlılar, Lurlar, Ärmännär
Milli Dine.
Räsmi dine: İslam: Şiğitlär (ğäräplär häm törkemännär) häm Sunnitlär(ğäräplär, törkemännär häm kördlär).
Başqa dinnär: Xristianlıq, Yähüd dine, Bahá'í, Mandä, Yezidi.
Borınğı Taríx.
Ğíraq (Mesopotamia) dönyanıñ iñ borınğı sivilizatilären tuu urını. Alarda Şumer, Babílon, Ässüriä sivilizatiläre. Ğíraq Farsı İmperise, âl-İskädär İmperise, Roman İmperise sostavında bulğan.
Urta Ğasırlar.
762.dän Bağdad Xalíflığı
1534.tän Ğíraq Ğosman İmperise sostavında
Yaña Ğasırlar.
1915.dä Ğíraqnı Britan İmperise ala. 1932.gä qädär Millätlär Ligası kontrolendä. 1932.dän - patşalığı
1968.dä Ba'ath Partísı xäkim ala
1979.dan Saddam Hussein Ğíraqnıñ başı bula
1990.da Ğíraq Küwäytne ala. AQŞ "Çüldä buran" opératinä itä
Xäzergä Ğíraq.
2003.da George W. Bush administratise Ğíraq qarşı suğışnı bağlí. 1 ay bulğan suğıştan soñ amerikannar ğíraqlılarnı tär-mär itälär. Baädad köräşsez alalar. Ğíraq qarşı koaltise sostavına Böyek Britan, AQŞ, Australia, Polşa däwlätläre bar. Alar üze ğäskärlären Ğíraqqa cibärälär
2004.nıñ yazdan Ğíraqta Mäğdi fätnäse
Säyäsäte.
Suğışqa qädär Ğírata ber genä säyäsi partí buldı. Bu partí - Ba'ath partísı. Bu partí soçialistik partí dip sanıla.
Şuğıştan soñ Ğíraqta "Majlis al-Watani"(Milli Mäclis) oyıştırıla. Anda 250 urın. Ämma bu oyışmada xäkim yuq. Réal xäkim ruxi liderlär qullarında. Alar arasında: Ayatollah Ali âl-Sistani
Geografiäse.
Urta Şäreqtä, Farsı Diñgezendä urnaşqan. Kürşeläre: tönyaqta Törkiä (Kördistan), könçığışta İran, könbatışta Süriäö Yordan, könyaqta Soğud Gäräpstan, könyaq-könçıäışta Küwäyt. Zur yılğaları: Afrat, Tigris, Şatt âl-Ğäräp. İñ biek tawı: Xaci İbrahim (3600 m). Zur şähärläre Bağdad, Basra, Mosul.
İqtisadı.
Näft yatmaları buyınça dönyada berençe yä ikençe urınnarda.
1991.dän sanktilär eşlilär. 1996 - 2002 "oil-for-food" programmı eşli. 2003.dän Ğíraqnıñ Näft İndustríğa investitilär kerälär.
Démografiäse.
Ğíraqta yäşäwçelärneñ 40% - 15 yäşle qädär yäşlär.
Mädäniäte.
Ğíraqnıñ mädäniäte bik borınğı. Borınğı Bolğarlar Íslam dine ğíraqlılardan (wäkile Äxmäd ibn Fadlan) alğan.


Гыйрак.
Гыйрак Җөмһүрияте (Гарәпчә: "جمهوريّة العراق", Инглизчә: "Rebublic of Iraq")
Милләтләрe.
гарәпләр (75%-80%), көрдләр (15%-20%), төрекмәннәр (5%), халдeйлар, ассириялылар, иранлылар, әрмәннәр
Милли динe.
Рәсми динe: ислам: шигыйләр (гарәпләр) hәм сөнниләр (гарәпләр, төрекмәннәр hәм көрдләр). Башка диннәр: христианлык, яhүд динe, бахаи, язидләр.
Бoрынгы тариx.
Гыйрак (Мeсoпoтамия) – дөньяның иң бoрынгы цивилизацияләрe барлыкка килгән урын. Бу өлкәдә шумeр, бабил, Ассирия дәүләтләре урнашкан булган. Хәзерге Гыйрак җирләре Фарсы импeрисe, Искәндәр импeрисe сoставына кергән.
Урта гасырлар.
VIIнче гасырда Гыйрак җирләрен гарәпләр яулап алалар. Бу җирләр Гарәп Хәлифәлеге составына кертелә. 1534 елдан Гыйрак Гoсманлы дәүләте сoставында.
Яңа гасырлар.
1915 тә Гыйракны Британия импeриясe басып ала. 1932 гә кадәр Милләтләр лигасы кoнтрoлeндә. 1932 елда бәйсезлек игълан ителә. 1979 елда Сәддам Хөсәен Гыйракның башы була. 1980 елда Иран бeлән сугыш башлый. 1990 Гыйрак Күвәйткә һөҗүм итә.
Xәзeрге Гыйрак.
2003 елында Джордж Буш администратиясe Гыйракка каршы сугыш башлый. Багдад көрәшсeз алалар. Гыйракка каршы НАТО кoалициясe сoставына Бөек Британия, АКШ, Австралия, Польша һ.б. дәүләтләр була. Алар үз гаскәрләрeн Гыйракка җибәрәләр.
Сәясәтe.
Сугышка кәдәр Гыйрак бeр партияле (Баас партиясе) дәүләт булган. Сугыштан сoң гíракта "мәҗлис әл-ватани" (Милли Мәҗлес) oештырыла. Ул 250 урынлык. Әмма бу oешмада xәким юк. Реаль xакимият руxи лидeрлар кулында. Алар арасында: аятoллаh Али әл-Систани


Актаныш районы.
Актаныш районы — Татарстан Республикасының төньяк-көнчыгышында урнашкан муниципаль район. 28 авыл җирлеге һәм 87 авылдан тора.
Табигате.
Районда урманнар аз, файдалы казылмалар юк. Татарстаннның иң зур сазлыгы – Көләгеш күле монда урнашкан.
Милләтләр.
Хәзерге вакытта районда 32 мең кеше яши. Шулардан татарлар – 98,07 %, марилар – 1,83 %, "урыслар" – 0,09 %
Икътисад.
Район үзәгендә "Актанышнефтепродукт", Актаныш коры сөт заводы, "Актаныш икмәк копминаты", "Актаныш элеваторы", "Актанышагропромснаб", "Актаныш инкубаторы", "Хезмәт ҖЧҖ", "Актаныш агрегат заводы" исемле оешмалар бар.
Авыл хуҗалыгы.
Районда 25 авыл хуҗалыгы оешмасы бар. Бодай, карабодай, солы һ.б. үстерелә.
Мәгариф.
102 мәгариф оешмасы бар. Шулардан 28 – башлангыч, 12 – урта мәктәп, 19 – төп гомуми мәктәп, 1 – коррекцион мәктәп-интернат, 1 - Кадет мәктәбе, 40 - балалар бакчасы, ПУ-80, Балалар Иҗат Үзәге (БИҮ) бар.
Мәдәният.
Районда 108 мәдәният оешмасы бар, шулардан авыл мәдәният йортлары – 34, авыл клублары – 33, район мәдәният йорты. "Яшьлек" яшьләр үзәге, Актаныш туган якны өйрәнү музее.


Иван IV.
Иоа́нн Васи́лий улы Бөек, соң историографияләрдә Ива́н IV Явыз (1530 елның 25 августында, Коломенский авылында Мәскәү өлкәсендә туган) — Мәскәүнең һәм Русиянең бөек князе (1533 елдан бирле), 1547 елдан бөтен Русиянең патшасы.


Минтимер Шәймиев.
Минтимер Шәрип улы Шәймиев "(1937 елның 20 гыйнварында туган)" – Татарстан Җөмһүриятенең беренче президенты.
Биография.
Минтимер Шәрип улы Шәймиев 1937 елның 20 гыйнварында хәзерге Актаныш районы Әнәк авылында крестьян гаиләсендә туа.
М.Ш.Шәймиевнең бабасы – Шәймөхәммәт урта хәлле, таза тормышлы игенче булган. Коллективлаштыру елларында, кулак дип санап, аны йортыннан, мал-туарларыннан мәхрүм иткәннәр. Минтимер Шәриповичның атасы – Шәһишәрип ага Шәймиев бөтен гомере буена авыл хуҗалыгында эшли (26 ел дәвамында колхоз рәисе булып тора).
1954 елда М.Ш.Шәймиев мәктәпне тәмамлый һәм Казан авыл хуҗалыгы институтына укырга керә. Казан авыл хуҗалыгы институтының механикалаштыру факультетын тәмамлаганнан соң (1959 ел) авыл хуҗалыгын механикалаштыру өлкәсендә эшли.
1991 елның 12 июнендә Татарстан Республикасының беренче Президенты итеп сайлана. Татарстанның күпмилләтле халкы республикада тынычлык һәм иминлекне ныгыту, катлаулы социаль-икътисадый проблемаларны хәл итү буенча М.Ш.Шәймиев тырышлыгына югары бәя бирә. Ике мәртәбә (1996 елның 24 мартында һәм 2001 елның 25 мартында) ул яңадан Татарстан Республикасы Президенты итеп сайлана.
1994-2001 елларда Россия Федерациясе Федераль Собраниясенең Федерация Шурасы әгъзасы.
2005 елның 25 мартында Россия Федерациясе Президенты В.В.Путин күрсәтүе буенча, Татарстан Республикасы Дәүләт Советы тарафыннан М.Ш.Шәймиевкә Татарстан Республикасы Президенты вәкаләтләре бирелә.
Россия Федерациясе Дәүләт Советы әгъзасы (2000-2001 елларда Дәүләт Советы Президиумы әгъзасы).
2001 елның 1 декабреннән "Бердәм Россия" партиясенең Югары Советы рәистәше.
Өйләнгән, хатыны Сәкинә Шакир кызы Шәймиева, ике улы бар – Радик һәм Айрат Шәймиевләр.


Эпидемия.
Эпиде́мия ( — гомуми авыру,  — арасында һәм  — халык сүзләреннән) — берәр инфекцион авыруның (ваба, дифтерия, тиф, чәчәк, грипп һ.б.) киң таралуы.
Эпидемияне һәм аңа каршы көрәшү чараларын өйрәнүче медицина бүлеге эпидемиология дип атала.
Чыганагы бары тик кеше булып торган инфекцияләр "антропоноз" дип, шулай ук хайваннар да булганнарын "антропозооноз" дип атыйлар.


Фризлар.
Фризлар () — Нидерландларның Фрисландия һәм Гронинген провинцияләрендә һәм Германиянең кайбер өлешләрендә милли азчылык буларак яшәүче ингевоннар төркеменнән булган герман халкы. Аларның тарихи яшәү урыннары «Фризия» буларак билгеле. Фризлар бик бай тарихка һәм халык иҗатына ия халык.
Саннары якынча 410 мең кеше (1992 ел).
Ышанучылар арасында нигездә кальвинистлар, шулай ук католиклар да бар.


Шаньюй.
Шанью́й () — хуннулар башлыгы исеме. Хунн кабиләләре аксөякләре тарафыннан сайлана, үлгәнчегә кадәр идарә итә. Ырулар шурасы белән берлектә идарә итә торган була.


Сәнгать һәм поэзия.
«Сәнгать һәм поэзия» () — 2007 елда «Альфа» (Турин, Италия) театрында оешкан халыкара әдәбияткә һәм сәнгатькә багышланган хәрәкәт. Нигезләүчесе булып танылган язучы Дилан Томасның кызы — Эронви Томас була.
Ярдәм бергәлегенең төп әгъзалары булып америка шагыйре Лоуренс Ферлингетти һәм Италия рәссамы Уго Несполо, ә берләшмәнең рәсми тәнкыйтчеләре — Мэри Горги һәм Энцо Пэпа. «Сәнгать һәм поэзия» хәрәкәтенең иң танылган әгъзасы америка шагыйре һәм язучысы, Төньяк Мичиган Университетеның профессор - Беверли Матерн.


Мөхетдин Корбангалиев.
Мөхетдин Хафиз улы Корбангалиев (1873 елның 20 ноябре — 1941 елның 3 июне) — татар тел белгече, педагог, профессор (1930), Хезмәт Герое (1928), ТАССРның атказанган фән эшлеклесе (1940).
Ул 1873 елның 20 нче ноябрендә Татарстанның Әгерҗе районындагы Биектау авылында туа. 1895 елда Казан шәһәрендәге Татар укытучылар мәктәбен тәмамлый. Авыл мәктәпләрендә укыта.
1903 елда Казандагы балалар йортына мөдир итеп билгеләнә. Шушы елларда башлангыч һәм олылар мәктәбе өчен татар әлифбалары төзи, татар теле, математика һәм география буенча дәреслекләр чыгара. «Мәктәп» һәм «Мәгариф» журналлары белән хезмәттәшлек итә.
1928 елда совет хокукы факультетына лектор итеп куела. 1928—1929 елларда, Казан дәүләт университетының татар теле һәм әдәбияты кафедрасы мөдире буларак, барлык факультетларда, студентларның кайсы милләттән булуына карамастан, татар телен укыту мәсьәләсен күтәрә.
Мөхетдин Корбангалиев мәгариф өлкәсендә татар халкы өчен күп эш башкара: яңа мәктәпләр, укытучылар өчен курслар ачтыра. Халык өчен туган телнең зур әһәмияткә ия булуын һәм мәктәптә аның укыту теле булырга тиешлеген алга куя. Туган телдә укыту балаларга белем бирүдә һәм аларны тәрбияләүдә яхшы чыганак дип саный. Хезмәтләре: «Ана телен укыту методикасы» (1918), «Укырга-язарга өйрәтү методикасы» (1940). Мөхетдин Корбангалиев татар теле орфографиясен камилләштерү буенча да күп хезмәт куя. 1939 елда Шиһаб Рамазанов белән бергә татар теле алфавитын рус графикасына күчерүне тәртипкә сала.
Галим 1941 елның 3 июнендә Казанда вафат була. Казанның Татар зиратында җирләнә.


Миссури (штат).
Миссури — АКШның Урта Көнбатышында урнашкан штат. Халык саны — 5 595 211 кеше (АКШ буенча 17 нче урында; 2000 ел мәгълүматлары). Башкаласы — Джефферсон-Сити, иң зур шәһәрләр — Сент-Луис һәм Канзас-Сити. Штатның рәсми атамасы — «"Күрсәт миңа" штаты».
АКШка 24 нче штат буларак керә. Этник состав түбәндәгечә: алманнар — 23,5 %, ирландлар — 12,7 %, американнар — 10,5 %, инглизләр— 9,5 %, французлар — 3,5 %.
Төньякта Миссури Айова, көнчыгышта Иллинойс, Кентукки һәм Теннесси белән, көньякта Арканзас, көнбатышта Оклахома, Канзас һәм Небраска штатлары белән чиктәш.


Небраска.
Небра́ска () — АКШның Төньяк-Көнбатыш Мәркәзе регионында ("West North Central States") урнашкан штат. Халык саны — 1,7 млн кеше (2000). Этник состав: алманнар — 38,6 %, ирландлар — 12,4 %, инглизләр — 9,6 %, шведлар — 4,9 %, чехлар — 4,9 %.
Штатның башкаласы — Линкольн ("Lincoln"), шулай ук Омаха ("Omaha") дигән зур шәһәр бар.
Небраска мәйданы 200,5 мең км²-ны тәшкил итә. Төньякта штат Көньяк Дакота, көнбатышта Колорадо һәм Вайоминг, көньякта Канзас, көнчыгышта Айова һәм Миссури белән чиктәш.


Үртәвеч.
Үртәвеч — берәр кешедән көлүдә, яки шаяруда куллана торган шигъри әсәр. Аларны гадәттә балалар күмәк шөгыль вакытында берәрсе хәрәмләшсә кулланалар. Үртәвечләрдә балалар мохитендәге тискәре күренешләр һәм сыйфатлар да тәнкыйть ителә. Үртәвечләр арасында кешенең физик җитешсезлекләреннән, милләтеннән, шөгыленнән көлү рәвешендәгеләр дә очрый, әмма алар азчылык. Үртәвечләр, гаделсезлек кылганнарга җәза бирү вазифасын үтәүче сатирик әсәрләр буларак та кулланылалар.


Көньяк Дакота.
Көньяк Дако́та (, ХФА:) — АКШның Урта Көнбатышында урнашкан штат. Атамасы Лакота һәм Дакота (Сиу) кабиләләре белән бәйле. Башкаласы — Пирр, иң зур шәһәре — Су-Фолс.
Көньяк Дакота АКШ мәркәзенең төньягында урнаша. Штата мәйданы — 199 905 км². Төньякта ул Төньяк Дакота, көнчыгышта Миннесота һәм Айова, көньякта Небраска, көнбатышта Вайоминг һәм Монтана штатлары белән чиктәш. Штат җире аша Миссури елгасы ага.
Көньяк Дакота АКШ составына 1889 елның 2 ноябрендә 40 нчы штат буларак кергән.
Сылтамалар.
*


Шамил Анак.
Шамил Анак (чын исеме Шамил Гомәр улы Мәхмүтов; 1928 елның 25 ноябре — 2005 елның 24 октябре) — татар, башкорт һәм рус телләрендә иҗат иткән шагыйрь, тәрҗемәче, Татарстан язучылар берлеге әгъзасы (1969 елдан), Башкортстанның атказанган мәдәният хезмәткәре (1990).
Ул 1928 елның 21 ноябрендә Башкортстанның Әлшәй районы Габдрәшит авылында дөньяга килә. Дәүләкән педагогия училищесында укый, аннары соң Мәскәү дәүләт университетының филология факультетын һәм аспирантураны тәмамлый. Максим Горький исемендәге Әдәбият институтында (1957—1959), Прага университетында (1959—1960) укыта. 1959 елда шагыйрь туган авылына кайта.
Шамил Анак — ике дистәгә якын китап авторы. Аның «Солнце на дороге» исемле тәүге шигырьләр җыентыгы Мәскәүдә, «Советский писатель» нәшриятында дөнья күрде. «Европа уртасында» дип исемләнгән китабы 1963 елда Уфада нәшер ителде. Аннан соң әдипнең «Ак куян зары», «Юл өстендә кояш», «Таш тамгалар», «Зәңгәр Өчбүлә иле», «Ода мирным вещам», «Сөю тамгалары» исемле китаплары Мәскәүдә, Казанда һәм Уфада басылып чыга. Аның шигърияте — чынбарлыкны сәнгатьле фикерләү аша күзаллап тасвирларга омтылуы, сурәтле образларга таянып яңа сүз әйтүе, шигъри формадагы тәҗрибәләре, бигрәк тә ак шигырь һәм ирекле шигырь өлкәсендәге эзләнүләре белән үзенчәлекле.
Шамил Анак шулай ук әдәбият белгече, тәрҗемәче. Ул төрек шагыйре Назыйм Хикмәтнең ике шигырь китабын, шулай ук төрек хикәяләрен тәрҗемә иткән.
Гомеренең соңгы өлешен Шамил Анак туган районында үткәрә. Ул 2005 елда вафат була.


Мөхәммәтхан Фазлуллин.
Мөхәммәтхан Әшрәфҗан улы Фазлуллин (1883 елның 15 декабре — 1964 елның 3 феврале) — тел белгече, мөгаллим, методист, профессор (1930), ТАССРның атказанган фән эшлеклесе (1940).
Ул 1883 елның 15 декабрендә Татарстанның Яшел Үзән районы Тугай авылында туа. Авыл мәдрәсәсендә сабак алгач, 1895 елда Казан шәһәрендәге Күл буе мәдрәсәсенә укырга керә.
1904—1908 елларда Мамадыш өязенең Тарлау авылындагы рус-татар мәктәбендә укытучы булып эшли. 1911—1919 елларда Мамадыш шәһәрендәге рус-татар мәктәбендә укыта. Ул өяздә татар мәктәпләре оештыру, аларны укытучылар һәм уку әсбаплары белән тәэмин итү өчен зур хезмәт куя.
Мөхәммәтхан Фазлуллин зур гыйльми һәм фәнни-методик эш алып бара, татар теленең орфографиясе, пунктуациясе, методикасы мәсьәләләре буенча җитди тикшеренүләр үткәрә: «Дидактика кагыйдәләре» (1920), «Орфография нигезләре» (1930), «Дөрес язу кагыйдәләре» (1930).
Галим татар диалектларын өйрәнүгә зур игътибар бирә. Ул Татарстанның төрле районнарына диалектологик экспедицияләр оештыра, һәм аларга үзе җитәкчелек итә.


Домодедово һава аланы.
Мәскәүнең Домоде́дово һава аланы (),) — Русиянең иң зур һава аланы, Аурупаның 20 иң эре һава аланнары исемлегенә керә. Мәскәү өлкәсенең Домодедово һәм Раменский районнары чикләрендә урнаша. Мәскәүдән ераклыгы — 45 километр.
2010 ел мәгълүматлары буенча Домодедово һава аланыннан 76 авиаширкәт бөтен дөнья буйлап 243 юнәлештә очыш ясый.
Һава аланы тарихы 1954 елның 13 ноябрендә башлана. Шул көнне СССР Министрлар Шурасы икенчен Мәскәү һава аланын төзү карарын чыгара. 1964 елның 25 мартында һава аланыннан беренче очкыч очыш ясый.


Домодедово һава аланында шартлау (2011).
Домодедово һава аланында шартлау — 2011 елның 24 гыйнварында 16 сәгать 32 минутта Мәскәүнең Домодедово һава аланында булган шартлау.
Халыкара реакция.
Азәрбайҗан, Алмания, АКШ, Беларусия, Болгария, Бөекбритания, Парагвай, Польша, Латвия, Сербия, Эстония, Украина, Франция, НАТО җитәкчеләре русиялеләр белән кайгы уртаклашуы турында белдерделәр, вакыйгага кискен тәнкыйтен белдерделәр.
Нәтиҗәләр.
Шартлаулар сәбәпле, Мәскәүдән Казанга барган очкычлар берникадәр соңга калып килгәннәр.
26 гыйнвар Русиядә матәм көне дип игълан ителде. 25 гыйнварда исә ил университетлары Студентлар көнен билгеләүдән баш тарттылар.


Монтана.
Монта́на () — АКШның төньяк-көнбатышында урнашкан штат. Башкаласы — Хелена, иң зур шәһәр — Биллингс. Халык саны — 967 440 кеше (АКШта 44 нче урын, 2008 ел мәгълүматлары). Штатның рәсми атамасы — «Хәзинәләр штаты».
Монтана АКШ составына 41 нче штат буларак керә. Штат исеме испан теленең "montaña" (тау) сүзеннән килеп чыга дип санала.
Географик мәгълүмат.
Төньякта Монтана Британ Колумбиясе, Альберта һәм Саскачеван Канада провинцияләре белән, көнчыгышта Төньяк Дакота һәм Көньяк Дакота, көньякта Вайоминг, көнбатышта Айдахо штатлары белән чиктәш. Штатның гомуми мәйданы — 381 156 км², шуның арасында 377 295 км² — коры җир.
Монтанада Глейшер Милли паркы һәм Йеллоустон милли паркы өлеше урнаша. Штат территориясендә Миссури елгасы ага башлый.
Штатның иң югары ноктасы — Гранит-Пик (3904 м).


Род-Айленд.
Род-А́йленд () — мәйданы буенча АКШның иң кечкенә штаты, Яңа Англия регионына керә һәм Атлантик океан буенда урнаша.
Род-Айленд Англиягә каршы баш күтәргән 13 Америка колонияләренең берсе булган. Шушы штатлар арасында ул соңгы булып АКШ Конституциясен кабул итә (1790 елның 29 мае). Башлыча штат ике өлештән торган: "Провиденс җирләре" (штатның кыйтгада урнашкан өлеше, иң зур шәһәр — Провиденс) һәм "Род утравы" (утрау өлеше, иң зур шәһәр — Ньюпорт).
Штат мәйданы — 4 005 км², шул арасында коры җир — 2 710 км², су өлеше — 1 296 км². Род-Айленд Наррагансетт култыгы ярында урнаша.


Виктор Ющенко.
Ви́ктор Андре́й улы Ю́щенко () — Украинаның дәүләт һәм сәясәт эшлеклесе, 2005—2010 елларда — Украина президенты. Икътисад фәннәре кандидаты.
Сәяси эшчәнлекне 1999 елда Украинаның премьер-министры буларак башлый. Моңа кадәр ул икътисад белән шөгыльләнә, илнең акча өлкәсендә эшләүче иң мөһим кешеләрдән була. Леонид Кучма сайлау алды кампаниясендә катнаша, 1999 елның декабрендә аңа Украина хөкүмәте рәисе вазифасын тәкъдим итәләр. Ләкин ил башы белән булган низаглар аркасында 2001 елда эшеннән чыгарыла.
2004 елда президент вазифасына намзәт булып теркәлә. Сайлау алды кампаниясе вакытында аны агуларга тырышалар, моның сәбәрле аның тирендә төрле яралар барлыкка килә. Сайлауларның беренче турында намзәтләр арасында беренче урын ала (39,87 % тавыш). Икенче турда исә икенче урын ала (46,69 % тавыш), ләкин моның белән килешмичә, Украинаның Югары мәхкәмәсенә сайлау нәтиҗәләренең фальсификациясен танырга сорап мөрәҗәгать итте. Мәхкәмә, сайлауның икенче турын гамәлдән чыгарып, аны кабатларга карарын чыгарган. Кабат уздырылган сайлауда ул җиңүче буларак таныла (51,99 %), илнең президенты булып игълан ителә.
2010 елда президент сайлауларында катнашып, нибары 5,45 % тавыш җыя.


Тригонометрия.
Тригономе́трия (("өчпочмак") һәм ("үлчәргә"), ягъни "өчпочмакларны үлчәү") — тригонометрик функцияләрне һәм аларның геометриягә карата кулланылышын өчрәнүче математиканың бүлеге. Бу төшенчәне беренче булып немец математигы Бартоломеус Питискус ("Bartholomäus Pitiscus", 1561 — 1613) куллана, фән үзе исә борынгы заманда ук астрономия, геодезия һәм архитектурада хисап алып бару өчен кулланыла.
Тригонометрик исәпләүләр барлык геометрия, физика һәм инженерлыкның барлык өлкәләрендә диярлек кулланылалар.
Тригонометрик функцияләрнең билгеләнмәсе.
Берлек әйләнә эчендә θ почмагының тригонометрик функцияләре


Өчпочмак.
Өчпочмак — 3 очка (почмакка) ия булган иң гади күппочмаклык, башкача әйткәндә, өч нокта белән һәм аларны тоташтыручы кисемтәләр белән чикләнгән яссылыкның бер кисәге.


Нью-Гэмпшир.
Нью-Һэ́мпшир яки Нью-Гэ́мпшир () — АКШның төньяк-көнчыгышында урнашкан кечкенә штат, Яңа Англия регионына керә. Халык саны — 1,315 млн (2007). Штат башкаласы — Конкорд, иң зур шәһәре — Манчестер.
Нью-Һэмпшир — Бөекбританиядән бәйсезлеген игълан иткән беренче штат.
Төньякта штат Канаданың Квебек провинциясе белән, көнчыгышта Мэн штаты һәм Атлантик океан белән, көньякта Массачусетс, көнбатышта Вермонт белән чиктәш. Нью-Һэмпшир мәйданы — 24 239 км² (Илдә 44 нче урын).
Штатның иң зур күле — Уиннипесоки.


Нью-Джерси.
Нью-Дже́рси (,) — АКШ төньяк-көнчыгышында урнашкан штат. Исемен Ла-Манш бугазыеда урнашкан утраудан ала. АКШ составына кергән өченче штат. Халык саны — 8,717 млн кеше (ил буенча 9 нчы урын, 2005 ел мәгълүматлары). Этник состав: итальяннар — 17,9 %, ирландлар — 15,9 %, афро-американнар — 13,6 %, алманнар — 12,6 %, поляклар — 6,9 %. Нью Джерси — халык тыгызлыгы буенча АКШта беренче урында крнаша.
Башкаласы — Трентон, иң зур шәһәре — Ньюарк. Рәсми атамасы — «Бакчалар штаты» ("Garden State").
Штат мәйданы — 22 608 км² (АКШта 47 нче урын). Штат өч төп районга бүленә — Төньяк Джерси, Үзәк Джерси һәм Көньяк Джерси.


Мэн (штат).
Мэн () — АКШ төньяк-көнчыгышында урнашкан штат, Яңа Англия регионына керә. Халык саны — 1,27 млн. кеше (АКШ штатлары буенча 40 нчы урын; 2000 ел мәгълүматлары). Башкаласы — Огаста, иң зур шәһәре — Портленд.
Беренче Аурупалы колония штат җирләрендә 1607 елда нигезләнә. АКШның 23 нче штат булып санала.
Мэн рәсми атамасы — «Наратлы штат».
Мәйданы — 86 мең км². Штатның күпчелек территориясендә Аппалачи таулар массивы урнаша (биеклеге 1606 метрга кадәр — Катахдин).


Мэриленд.
Мэ́риленд () — АКШ көнчыгышында урнашкан зур булмаган штат. Халык саны — 5,296 млн кеше (Штатлар арасында 19 нчы урын; 2000 ел мәгълүматлары). Башкаласы — Аннаполис, иң зур шәһәре — Балтимор.
Штатның рәсми атамалары: «Иске чик штаты» ("Old Line State"), «Кокарда штаты» ("Cockade State"), «Азат штат» ("Free State").
Беренче колония штат җирләрендә 1634 елда нигезләнә. Мэриленд — Бөекбританиягә каршы чыккан беренче 13 штатларының берсе. 1788 елда Мэриленд АКШка җиденче штат буларак керә.
Мэриленд мәйданы — 32,16 мең км² (Штатлар арасында 42 нче урын), шуның 21 %ы суны тәшкил итә. Штат Чесапик бугазы буенда урнаша. Төньякта Мэриленд Пенсильвания белән, төньяк-көнчыгышта Делавэр, көньяк һәм көнбатышта Вирджиния һәм Көнбатыш Вирджиния штатлары белән чиктәш. Көнчыгышта штат җирләре Атлантик океан белән юыла.


Гуам.
Гуа́м территориясе (чаморро телендә "Guåhån") — Тын океанның көнбатыш өлешендә урнашкан утрау. АКШ составына керә; милли сайлауларда катнашу хокукы булмаган, оешкан кушылмаган территория ("organized unincorporated territory") халәтендә. Тын океанның көнбатыш өлешендәге Мариан утрауларында урнаша.
Утрауның төп халкы — чаморро халкы. Алар бу утрауда якынча 3500 ел буена яшиләр.
Икътисадның төп чыганагы — туризм. Шулай ук утрауда АКШ хәрби базасы урнаша. Утрауның үз университеты бар.


Зодиак йолдызлыклары.
Зодиак йолдызлыклары (— «җәнлек …») — Кояшның йолдызлар арасында күренмә бер еллык хәрәкәте (эклиптика) буйлап урнашкан 12 йолдызлык.
Зодиак йолдызлыкларының хәзерге чикләре эклиптиканың 12 тигез өлешләргә бүлүенә тәңгәл килмиләр. Аларны 1928 елда Халыкара астрономия берлегенең Өченче генераль ассамблеясендә расландылар. Шуңа күрә хәзерге вакытта эклиптика Елан тотучы йолдызлыгыны кисеп үтә (шулай булса да, гадәттә бу йолдызлык зодиак йолдызлыклары исәбенә керми), ә Кояшның йолдызлыкны үтү вакыты җиде көннән (Гакрәп йолдызлыгы) бер ай ун алты көнгәчә (Сөмбелә йолдызлыгы) була.
Гакрәп һәм Кавәс йолдызлыклары тулысынча Русиянең көньяк өлкәләрендә генә күренә, калганнар — бөтен территориясендә.


Бенетице.
Бенетице () — Чехия Җөмһүриятенең Высочина краенда урнашкан авыл. Халык саны — 37 кеше. Авылның кечелегенә карамастан, анда ял йорты бар һәм авылыннан Липнице замогына матур күренеш ачыла.
Тарих.
Бенетиценең нигезләүчесе — Бенята. Аның исеменнән авыл исеме туган. Археологларның тикшеренүләр буенча иске авыл хәзерге авылның иң төньяк ягында урнашкан. 1850 елда округ нигезләнгән, һәм авыл территория буенча Ледеч-над-Сазавоу округына кушылган. Бенетицедә авыл идарәсе нигезләнә, шулай ук аңа Опатовице белән Жебраков авыллары керә, ләкин 1931 елда беренче идарәсеннән аерыла. 1960 елда авыл идарәсе бетерелә һәм Бенетице Мрзковиценың Урындагы Халык советына кергән.
1980 елдан авыл Светлу-над-Сазавоу шәһәренең өлеше дип санала.
Беренче урам төзелеше 1836 елда башланган. Ул Светлу-над-Сазавоу белән Ледеч-над-Сазавоу шәһәрләрен берләшә.
Пыйала ясау һәм гранит табышы - Бенетице тарихында иң танылган промыселлары. Бенетице кырыенда берничә ташваткычлар булган.


Әйтенү.
Әйтенү — кош-кортларга, бөҗәкләргә карата яки көнкүрешендәге берәр вакыйгага, шөгыль уңае белән (мәсәлән, су кергәндә, балык тотканда һ.б.) башкарыла торган әсәр.
Әйтенүләрнең эчтәлегенә караганда, аларның байтагы борынгы анимизм чорында, кешеләр тылсымга, сүз магиясенә ышанган вакытларда килгәнлекләре аңлашыла. Алар баштан халыкның гомуми репертуарында булган, соңрак тылсым мәгънәләре онытылып, күңел ачу сүзләре булып балаларга күчкән. Шулай ук балаларның үзләре тарафыннан иҗат ителгән әйтенүләр дә очрый.
Балалар аларны бик яратып башкара һәм яңалары хәзер дә иҗат ителә.
Мисал өчен әйтенүләр.
Исәнлегем, саулыгым (өч тапкыр суга чумып әйтелә).


Йолдызлык.
a> зиҗеннән рәсем. XVII гасыр. Каһирә, Милли китапханә
Йолдызлыклар — заманча астрономиядә йолдыз күгендә уңайлы юнәлеш табу өчен күк йөзенең өлешләре. Борын заманда — якты йолдызлардан китереп чыгарган үзенчәлекле фигуралар.
Йолдызлыклар исемлеге.
Халыкара астрономия берлеге рәсми рәвештә 88 йолдызлыкларны таныды.


Күк йөзе.
Күк йөзе ("фәләк") — күктәге җисемнәр проекциясе белән һәртөрле радиуслы күзаллау сферасы. Төрле астрометрия мәсьәләләре чишелеше өчен хезмәт итә. Сфераның үзәге күзәтүченең күзе булып тора. Җир өстендәге күзәтүче өчен күк йөзенең әйләнүе күктә яктырткычларның бер тәүлеклек хәрәкәте күчереп ясый.
Тарих.
Күк йөзе (күк сферасы) турында күзаллауы борын заманда хасил булды. Аның нигездә күк гөмбәзе булуы күрү үзләштерүе иде. Күктәге йолдызлар гаять зур ераклыкта урнашу сәбәпле кеше күзе аларга ераклыкларны чамалап алмый. Шуңа күрә алар бер ераклыкта булу күренәләр. Борынгы халыклар бу күренешне чынбарлыкта булган күп йолдызлы сфера белән бәйләнгәннәр. Гыйльми белемнәр үсеше белән мондый караш юкка чыккан. Әмма борынгы заманнарда нигезләнгән күк йөзе геометриясе үзенең үсеше һәм камилләштерүе нәтиҗәсендә хәзерге күренешне алды һәм астрометриядә куллана.


Иярчен.
Иярчен — галәмдә тартым тәэсирендә башка объект (мәсәлән планета) тирәсендә билгеле траекториядә (орбитада) әйләнә торган күк җисеме. Ясалма һәм табигый иярченнәрне аерып торалар.


Зодиак билгеләре.
Зодиак билгеләре — астрологиядә эклиптикадагы 12 утыз градуслы сектор. Зодиак билгеләре тәбе буларак язгы көн белән төн тигезлеге ноктасы куллана.


Оскар, 2011.
83 нче «Оскар» премиясен тапшыру тантанасы кинематограф өлкәсендәге иң абруйлы церемония 2011 елның 27 февралендә Лос-Анджелеста үтте. 24 төркемдә булган номинантлар 2011 елның 25 гыйнварында игълан ителде. Тантананы Энн Хэтэуэй һәм Джеймс Франко алып барды. Номинацияләр саны буенча беренче урында «Король сөйли!» фильмы тора. Әлеге фильм 4 номинациядә җиңү яулады.
Сылтамалар.
2011


Төньяк Мариан утраулары.
Төньяк Мариан утраулары (), Төньяк Мариан утраулары дуслыгы (чаморро "Sankattan Siha Na Islas Mariånas") — АКШ составына кергән административ берәмлек. Халәте — АКШ белән ирекле ассоциацияләнгән кушылмаган территория ("organized unincorporated territory"). Тын океанның көнбатыш өлешендә, Мариан утраулары архипелагында урнаша.
Мәйданы — 477 км². Административ үзәге — Сайпан. Берәмлеккә барлыгы 14 утрау керә, алар арасында иң зурлары — Сайпан, Тиниан, Рота.
Халык саны — 86 мең кеше. Этник состав: күбесенчә филиппиннар, китайлар һәм чаморро.
Рәсми тел — инглиз теле.
*


Каратак.
Каратак (брит. "*Caratācos",;) — тарихи шәхес, бриттларның катувеллауннар кабиләсе башлыгы, риваять буенча король Каталодунумлы Кунобеллинның улы. Шулай ук Уэльс риваятьләрендәге Карадогның прототибы булу ихтималы зур.
Римлылар император Клавдий заманында Британия утравын яулый башлагач анда яшәүче кельтларның иң күренекле башлыкларыннан берсе.
Британиянең зур өлеше римлылар тарафыннан яулап алынгач Уэльсның сугышчан таулы силурлар һәм ордовиклар исемле халыкларын җитәкли башлый. Римлыларга җитди каршылык күрсәтә, ләкин 50 елда җиңелә һәм әсир төшә. 51 елда Римга озатыла, 54 елда вафат була.


Аждаһа йолдызлыгы.
Аждаһа йолдызлыгы () — күк йөзенең төньяк ярымшардагы котып янындагы йолдызлык. Күк йөзендә 1083 квадрат градус мәйданы иңләп тора. Аның эченә гади күз белән күренә торган 210 йолдыз керә. Аждаһа йолдызлыгында эклиптиканың төньяк котыбы урнашкан. Иң яхшы күренүчәнлек шартлары март–май айларында була. Русиянең бөтен территориясендә күренә.
Йолдызлар.
Аждаһа α — Тубан ("әт-тугъбан" — «аждаһа»), безнең чорга кадәр 3700 елдан 1500 елгача күк йөзенең төньяк котыбына иң якын йолдыз булган. Прецессия сәбәпле ул 21000 елда кабаттан бу урыны ала.
Аждаһа β — Растабан ("рә'с әт-тугъбан" — «аждаһаның башы»), +2,79 йолдызча зурлыктагы куш йолдыз. Растабан 360 яктылык елы ераклыкта урнашкан.
Аждаһа γ — Әттинин (— «аждаһа»;), йолдызлыкның иң якты, +2,24 йолдызча зурлыктагы кызгылт-сары зур йолдыз, 148 яктылык елы ераклыкта урнашкан.
Аждаһа μ — Әлрәкыс ("әр-рәкыс" — «юртак», юртак дөя күздә тотыла;), +4,92 йолдызча зурлыктагы куш йолдыз, системаның һәр бер әгъзасы +5,8 йолдызча зурлыктагы сарылы-аклы йолдыз булып тора. Әлрәкыс 88 яктылык елы ераклыкта урнашкан.
Аждаһа ν — Кума, күренмә икеле йолдыз.
Атамалар.
Татар телендә "аждаһа" сүзе белән башка йолдызлыкларны да атыйлар: Су Аждаһасы (,) һәм Көньяк Су Аждаһасы (,).


Кече Җидегән йолдызлыгы.
Кече Җидегән йолдызлыгы ("Кече Аю",) — күк йөзенең төньяк ярымшардагы котып янындагы йолдызлык. Күк йөзендә 255,9 квадрат градус мәйданы иңләп тора. Аның эченә гади күз белән күренә торган 40 йолдыз керә. Кече Җидегән йолдызлыгында Тимерказыктан 1° ераклыкта Җир шарының төньяк котыбы урнашкан.
Йолдызлар.
Кече Җидегән "α" — Тимерказык, +1,97 йолдызча зурлыктагы йолдыз, котып йолдызы.
Кече Җидегән "β" — Акбүзат (Кәүкәб, "әл-кәүкәб әш-шимали" — «төньяк йолдыз»;), +2,08 йолдызча зурлыктагы кызгылт-сары зур йолдыз, 126 яктылык елы ераклыкта урнашкан. Б.ч.к. 1900 елдан б.ч. 500 елгача бу йолдыз күк йөзенең төньяк котыбына иң якын йолдыз булган һәм котып йолдызы сыйфатында булган. Бу хәл аның гарәп исемендә сурәтләнгән.
Кече Җидегән "γ" — Күкбүзат (Феркад), +3,05 йолдызча зурлыктагы йолдыз.
Тарих.
Татарларда бу йолдызлыкны Кече Җидегән дип атыйлар. Башка халыкларда бу йолдызлык Кече Аю (, "әд-дөбб әл-әсғәр",) дип атыйлар. Йолдызлыкны Кече Аю (Кече Җидегән), якындагы Зур Аю (Зур Җидегән) аермалы буларак, атыйлар.
Борынгы греклар карашлары буенча Кечкенә Җидегән йолдызлыгы — бу Зевсның даясы аю кыяфәтендә нимфа Киносураның катастеризмы. Әл-Бируни үзенең 1030 елда тәмамланган «Мәсгуд канунында» птолемейныкы исемене гарәп теленә «әд-дөбб әл-әсғәр» сүзләре белән тәрҗемә иткән. Татар халкы, бөтен гарәп-мөселман мәдәнияте бер өлеше буларак, әүвәл йолдызлыкның "Дөббеләсгар" () гарәп исеме да кулланды, әмма хәзерге вакытта бу исем кулланмый.
Тимерказык, Акбүзат, Күкбүзат һәм Җидегән турында риваять.
Котып йолдызы төрки халыкларда күккә кагылган «тимер казык» итеп күз алдына китерелгән һәм, янә килеп, татарларда аның янындагы ике йолдыз шул казыкка бәйләп куелган Акбүзат һәм Күкбүзат дип исемләнгән елкылар итеп күзалланган. Х. Мәхмүтов тарафыннан китерелгән бер риваятьтә бу турында болай диелә: «Шул казык тирәсеннән китә алмыйча утлап йөргәндә, аларны җиде карак (Җидегән йолдыз) урлап китәргә ниятләгән, имеш. Болар Акбүзат һәм Күкбүзат артыннан әй чабалар, әй чабалар, әмма куып җитә алмыйлар, ди» ("Татар халык иҗаты. Мәкальләр һәм әйтемнәр. Төз. Х.Ш. Мәхмүтов. — Казан, 1987").


Юлай Азналин.
Юлай Азналин (1729 − 1730 еллар – як. 1797 ел, Рогервик) – 1750-еллардан башлап башкорт йөзбашы, 1766 елдан Уфа провинциясе Шайтан-Көдәй олысы старшинасы. Үз кешеләре белән Оренбург чик буйларын саклауда катнаша, ике тапкыр ерак походларга чыга. 1711 елның маенда Джунгариягә Идел буеннан качып киткән калмыкларны эзәрлекләүдә 300 башкорт атлы хәрбидән торган төркемне җитәкли. 1772 − 1773 елларда Польша конфедератларының баш күтәрүен бастыруда катнашкан 3000 башкорт атлы гаскәриеннән торган төркемдә хезмәт итә.
1773 елның декабрендә Пугачев баш күтәрүенә кушыла. 1774 елның көзендә җиңелүен танып 31 октябрьдә карательләргә бирелә. Эстляндиягә сөргенгә җибәрелә һәм гасырның азагында сөргенлектә үлә.


Зур Җидегән йолдызлыгы.
Зур Аю (Зур Җидегән) йолдызлыгының нөҗүм харитасы. 1825 ел
Зур Җидегән йолдызлыгы (шулай ук тик "Җидегән"; "Зур Аю",) — күк йөзенең төньяк ярымшардагы йолдызлык. Җидегән йолдызлыгының җиде йолдызы чүмечкә охшаган фигураны тәшкил итәләр. Ике иң якты йолдыз — Алиот һәм Дубхе — +1,8 күренмә йолдызча зурлыктагы. Ике читтәге (α һәм β) йолдыз буенча Тимерказыкны табарга мөмкин. Иң яхшы күренүчәнлек шартлары март–апрель айларында була. Русиянең бөтен территориясендә ел буе күренә.
Атамалар.
Татарларда бу йолдызлыкны Зур Җидегән дип атыйлар. Җидегән — ул җиде карак (бу риваять турында Кече Җидегән йолдызлыгы мәкаләдә укыгыз). Башка халыкларда бу йолдызлыкны Зур Аю (, "әд-дөбб әл-әкбәр",) дип атыйлар. Йолдызлыкны Зур Аю (Зур Җидегән), якындагы Кече Аю (Кече Җидегән) аермалы буларак, атыйлар.
Борынгы греклар карашлары буенча Зур Җидегән йолдызлыгы — бу Зевсның сөяркәсе аю кыяфәтендә Каллистоның катастеризмы яки аның даясы нимфа Мелиссаның катастеризмы. Әл-Бируни үзенең 1030 елда тәмамланган «Мәсгуд канунында» птолемейныкы исемене гарәп теленә «әд-дөбб әл-әкбәр» сүзләре белән тәрҗемә иткән. Татар халкы, бөтен гарәп-мөселман мәдәнияте бер өлеше буларак, әүвәл йолдызлыкның "Дөббеләкбәр" () гарәп исеме да кулланды, әмма хәзерге вакытта бу исем кулланмый.


Мастер һәм Маргарита.
Мастер һәм Маргарита — Михаил Булгаковның романы. Романның жанрын ачыклау кыен, чөнки әсәр күп катламлы һәм үз эченә сатира, фарс, фантастика, мистика, мелодрама кебек жанрларны һәм жанр элементларын ала. Роман cюжеты буенча бик күп театр куелышлары һәм нәфис фильмнар эшләнгән.
Роман авторның үз гомере вакытында нәшер ителми. М. Булгаков үзе аның совет власте чорында басылачагына ышанмаган. Ләкин авторның үлеменнән 26 ел үткәч, әсәр ССРБда, кыскартылган вариантта нәшер ителә һәм совет интеллигенциясе арасында популярлыкка ирешә.
Сюжет.
Әсәрдә Воланд дип бирелгән шайтан, дөнья буйлап үзенә генә билгеле булган максатлар белән төрле шәһәрләр һәм авылларда туктый-туктый сәяхәт иткән. Язгы тулы ай вакытында сәяхәт аны 1930-еллардагы Мәскәүгә - Шайтанга да, Аллага да беркем ышанмаган, тарихта Гайсә Мәсихнең булганлыгын инкарь итү урынына һәм вакытына - илтеп ташлый. Дөрес, Мәскәүдә Гайсәнең соңгы көннәре һәм аны үлем җәзасына җибәрүче Рим прокураторы Понтий Пилат турында роман язучы бер кеше яши (Мастер); ләкин бу кеше дә цензорлар һәм әдип-замандашларының ачы тәнкыйтенә дучар булган әсәренә карата артык борчылу белән караганга күрә, юләрләр йортында ята. Романны ул яндырган.
Сәяхәте вакытында Воландны аның юлдашлары: Коровьев, Мәче Бегемот, Азазелло, Гелла озатып йөри. Воланд һәм аның юлдашлары белән контактка кергән бөтен кешене аларга хас гөнаһлар: ришвәтчелек, эчкечелек, эгоизм, саранлык, ваемсызлык, ялган сөйләү, тупаслык, эшчәнлекне имитацияләү һәм башкалар өчен җәза көтә. Еш кына бу җәзалар, табигате буенча гадәттән тыш булсалар да, гаепле эшләрнең логик дәвамнары булып торалар (мәсәлән, Никанор Иванович Босой, Коровьевтан сумнарда ришвәт алгач, валюта белән спекуляциядә тотыла, чөнки сумлык акчалар тылсымлы рәвештә долларларга әйләнгән булалар). Воланд иярченнәре белән Бакчалы урамдагы «начар йортта» - берничә ел эчендә кешеләр югала торган йортка туктала (дөрес, кешеләр гайре табигый көчләр ярдәме белән югалмыйлар, чөнки сәер юкка чыгулар Булгаковның 30-еллар репрессияләренә киная булып торалар).
Маргарита - Мастерның сөйгәне - аның эзләрен ул юләрләр йортына эләккәч югалта һәм бары бернәрсә турында гына хыяллана - аны табарга һәм кире кайтарырга. Хыялның чынга ашуына өметне Азазелло бирә - моның өчен ул Воландка бер хезмәт күрсәтергә тиеш була. Маргарита, шунда ук булмаса да, килешә һәм Воланд һәм аның бөтен иярченнәре белән таныша. Воланд аннан ул үзе бүген төнлә бирә торган бал королевасы булуын сорый. Җомгадан шимбәгә каршы төндә Шайтан каршында бал башлана. Балга кунак булып гади гөнаһлылар эләкми, кунаклар чын, хакыйкый явызлар булып чыга.
ЭЭХК (бу комиссариат романда бер тапкыр да үз исеме белән аталмый) хезмәткәрләре "Варьете" театры җитәкчелеге югалуын һәм, иң мөһиме - театр кассасындагы сумлы акчаларның серле рәвештә чит валютага әйләнүен тикшерәләр. Эзләр тиз арада тикшерүчеләрне "начар фатирга" китерәләр, фатирны берничә тапкыр тентиләр, ләкин һәрвакыт буш һәм мөһерләнгән (запечатанный) килеш табалар.
Романның башка, беренчесенә параллель рәвештә үсүче сюжет линиясе - Мастер тарафыннан язылган Понтий Пилат турындагы роман үзе. Бу роман үзенә күрә Инҗилнең альтернатив версиясе булып тора. Анда Синедрионга каршы килергә һәм үлем җәзасына хөкем ителгән Иешуа Га-Ноцрины (алай итеп прообразы Гайсә Мәсих булган персонажны атыйлар) коткарырга базмаган Понтий Пилат турында сөйләнелә.
Роман ахырында ике линия кисешә: Мастер үз романының героен азат итә, һәм үлеменнән соң таш плитәдә тугры эте Банга белән интеккән һәм бөтен шушы вакыт эчендә Иешуа белән өзелгән әңгәмәсен дәвам итәргә теләгән Понтий Пилат, ниһаять тынычлык ала һәм Иешуа белән ай нурында мәңгелек сәяхәткә чыга. Мастер һәм Маргарита үлеләр дөньясында Воланд тарафыннан бирелгән "тынычлык"ка ия булалар ("тынычлык" романда искә алынган "яктылыктан" - бакый тормышның башка вариантыннан, аерылып тора.
Романдагы вакыйгаларның урыны һәм вакыты.
Романның төп хикәяләвендә вакыйгалар 30-еллар Мәскәвендә, май аенда, чәршәмбе киченнән җомга төненә кадәр бара, һәм бу көннәргә тулы ай туры килә. Вакыйгалар барган елны төгәл ачыклау кыен, чөнки текстта вакытка карата каршылыклы күрсәткечләр бар - бәлки, аңлы рәвештә, ә бәлки алар автор төзәтмәләренең тәмамланмавы аркасындадыр.
Романның беренче редакцияләрендә (1929-1931 еллар) роман вакыйгалары киләчәккә куелган, 1933, 1934 еллар, хәтта 1943 һәм 1945 еллар да искә алына, алар елның төрле периодларына - май башыннан июль башларына кадәр бара. Баштарак автор вакыйгаларны җәйге периодка куйган. Ләкин, хикәяләүне үзенә күрә тәртибен саклау өчен вакыт җәйдән язга күчерелә (романның 1 бүлеген карагыз: "Однажды весной..." Һәм шунда ук: "Да, следует отметить первую странность этого страшного майского вечера".
Понтий Пилат турындагы романда вакыйгалар Рим провинциясе Иудеяда, император Тиберий идарәсе вакытында һәм Рим хакимияте исеменнән Понтий Пилат идарә иткәндә, яһүд Пасхасы алдыннан һәм аннан соң булган төндә, ягъни яһүд календаре буенча 14-15 нче нисанда баралар.
Романның мәгънәсе.
Булгаковта роман язу идеясы ул "Алласыз" газетасы редакциясендә булгач барлыкка килгән, дигән фикерләр бар..
Шулай ук, романның беренче редакциясендә кара магия сеансы 12 июньгә куелган - 1929 елның 12 июнендә Мәскәүдә дәһриләрнең беренче бөтенсоюз корылтае уздырыла, анда Николай Бухарин һәм Емельян Губельман (Ярославский)да чыгыш ясый..
Әсәрнең мәгънәсен аңлау турында берничә фикер яши.
Сугышчан атеистик пропагандага җавап.
Романның мөмкин бер трактовкасы - Булгаковның, аның фикеренчә, Совет Русиясендә атеизм пропагандасын һәм Гайсә Мәсихнең тарихи шәхес булуын инкарь итүне оештырган шагыйрь һәм язучыларга җавабы.
Бу роман сугышчан дәһриләргә үзенчәлекле җавап, аларга вәгазь булып тора. Әсәрдә юкка гына Мәскәү өлешендә дә, яһүди өлештә дә шайтан образы агартылып, изгеләндереп күрсәтелә. Яһүд демонологиясенннән персонажлар булуы да юкка гына түгел - алар ССРБда Алланың булуын инкарь итүгә каршы булып торалар. Андрей Кураев фикеренчә, Воланд тарафыннан илһамландырылган һәм мастер тарафыннан тасвирланган Иешуа образы - "баллы Исусик" турындагы дәһричел (һәм толстойча) карашка пародия, ул мондый атеистик брошюраларның авторы - Иблис (Воланд) икәнен күрсәтә.
А.Кураев роман эчендә романны (ершалаим тарихын) "Иблистән Инҗил" дип атый. Чыннан да, романның беренче версияләрендә Воланд хикәятенең беренче бүлеге "Воландтан Инҗил" һәм "Иблистән Инҗил" дип аталган.. Воландның ершалаим тарихында анти-инҗилчә һәм ачык тәүратча карашлар бар.
Романның герметик тәфсире.
Төп идеяләрнең берсе - явыз башлангыч (Иблис) безнең дөньядан аерылгысыз. Шайтан (һәм дә якты башлангыч - Иешуа Га-Ноцри) барыннан да бигрәк, кешеләр арасында яшиләр.
Иешуа Яһүдәнең хыянәтен ачыклый алмый (Понтий Пилат тарафыннан әйтелгән кинаяләргә карамастан), чөнки ул кешеләрдә бары яктылыкны, изгелекне генә күргән. Һәм үзен яклый да алмаган, чөнки кемнән һәм ничек якланырга икәнен белмәгән.
Моннан тыш, күрсәтелгән трактовкада М.А.Булгаков Л.Н.Толстойның явызлыкка көчләү белән җавап бирмәү турындагы идеяләрен үзенчә аңлаган һәм шуңа күрә әсәргә нәкъ Иешуа образын керткән, дигән фикер бар.
А.Зеркалов трактовкасы.
Язучы-фантаст һәм әдәби тәнкыйтьче А.Зеркалов-Мирер тарафыннан "Этика Михаила Булгакова" китабында тәкъдим ителгән оригиналь трактовка бар. Зеркалов версиясе буенча, Булгаков романда Сталин заманы гадәтләренә "җитди" сатираны яшергән. Бу сатира романның беренче тыңлаучыларына (аларга Булгаков үзе укыган) шунда ук аңлашылган. Зеркалов фикеренчә, Булгаков "Эт йөрәге" әсәреннән соң көчле сатирага юлыккан. Ләкин, шул "Эт йөрәге" тирәсендә булган вакыйгалардан соң, авторга сатирасын нык яшерергә туры килгән, һәм ул аңлый торган кешеләргә "маркерлар" куйган. Әйтергә кирәк, бу трактовкада романдагы кайбер аңлашылмаучанлыклар һәм туры килмәүчәнлекләргә дөрес аңлатма табылган. Кызганычка, Зеркаловның бу хезмәте тәмамланмыйча кала.
Мастер.
Язучы, Понтий Пилат турында роман авторы, үзе яшәгән чорга ярашмаган кеше һәм аның әсәрләрен каты тәнкыйтьләгән коллегалары тарафыннан өметсезлеккә җиткерелгән зат. Романда аның чын исем-фамилиясе бер тапкыр да искә алынмый, бу турыдагы сорауларга ул беркайчан да җавап бирми. Бу герой Маргарита биргән "Мастер" ("Оста") кушаматы белән генә билгеле. Үзен ул бу кушаматка лаек түгел дип саный. Мастер Инҗил вакыйгаларын үзенчә, могҗизаларсыз гына күрсәтеп, роман яза.
Маргарита.
Матур, иркен тормышлы, танылган инженерның хатыны, буш яшәү өчен азапланган кеше. Мәскәү урамнарының берсендә Мастер белән күрешеп, аңа гашыйк булган. Маргарита сөйгәненең романы уңышлы булыр, дип ышанган. Мастер романын яндырырга уйлагач, ул әсәрнең берничә битен генә саклап кала ала. Соңрак Иблис белән килешү төзеп, Воланд оештырган шәйтани балның мәликәсе була, шуның өчен Воланд аның сөйгәнен - Мастерны табып бирә. Маргарита - мәхәббәт һәм башка кеше өчен үз-үзеңне корбан итүнең символы.
Воланд.
Мәскәүдә кара магия буенча чит ил профессоры, "тарихчы" булып килгән Иблис. Беренче күренүендә үк Романның беренче бүлеген сөйләп бирә (Иешуа һәм Пилат турында). Төп аерымлык билгеләре булып, күзләре (берсе кара, икенчесе яшел) һәм аксавы тора.
Фагот (Коровьев).
Иблиснең иярченнәренең берсе, һәрвакыт тупас шакмаклы (клетчатый) киемдә йөри, чатнаган һәм бер пыяласы булмаган пенсне киеп йөри. Үзенең чын йөзендә ул кайчандыр яктылык һәм караңгылык турында әйткән уңышсыз каламбуры аркасында Иблис иярченнәре арасына булырга мәҗбүр ителгән рыцарь.
Коровьев һәм аның алыштырмас иптәше Бегемот образында халык көлке мәдәнияте гореф-гадәтләре көчле сакланган, шушы ук персонажлар дөнья әдәбиятенең батыр-пикаролары белән тыгыз генетик элемтә саклыйлар.
Воланд иярченнәренең исемнәренең чыганагы гыйбрани теле, дип санала. Аның буенча, Коровьев (каров) ивритта "якын", ягъни "якынлаштырылган" дигәнне аңлата
Мәче Бегемот.
Иблис иярченнәренең берсе, шаян һәм тиктормас рух, я арткы аякларда йөрүче гигант мәче, я мәчегә охшаган симез гражданин булып килеп баса. Прототибы - Бегемот дигән рух, оятсызлык шайтаны, ул төрле зур хайваннар булып күренә алган. Үзенең чын йөзендә Бегемот ябык кына яшь кеше, шайтан-паж булып күренә. Ә чынлыкта Бегемотның прототибы - Булгаковның зур кара эте (кушаматы Бегемот). Бу эт бик акыллы булган.
Гелла.
Убырлы һәм вампир, Иблис иярченнәренең берсе. Ул бер нәрсә дә киеп йөрмәгән, тәненең матурлыгын бары тик муенындагы шрам гына бозган.
Михаил Александрович Берлиоз.
МАССОЛИТ рәисе, әдәбиятчы, күп укыган, белемле һәм дөньяга скептик карый торган кеше. "Начар йортта", Бакчалы, 302-бис та яши. Воландның кинәт үлем турындагы күрәзәсенә ышанмыйча үлә.
Иван Николаевич Бездомный.
Шагыйрь, МАССОЛИТ әгъзасы. Дингә каршы поэма язган, Воланд белән иң беренче очрашкан геройларның берсе (Берлиоз белән бергә). Тилеләр клиникасына эләгә, Мастер белән иң беренче танышкан.
Степан Богданович Лиходеев.
Варьете театры директоры, Берлиозның күршесе, Бакчалыда "начар фатирда" яши. Ялкау, эчкече. "Хезмәт яраксызлыгы" өчен, Воландның иярченнәре тарафыннан Ялтага телепортацияләнгән.
Никанор Иванович Босой.
Бакчалы урамда яшәүчеләр берләшмәсе рәисе. Саран, берләшмә кассасыннан акча урлый (Воланд килер алдыннан).
Иван Савельевич Варенуха.
Варьете театры администраторы. ЭЭХКга Ялтага эләккән Лиходеев белән язышуның чыгарылмасын илткәндә, Воланд шайкасы кулына эләгә. "Телефон аркылы ялган һәм тупаслык" өчен Гелла аны вампирга әйләндерә. Балдан соң кире кешегә әйләндерелә һәм кайтарыла. Вакыйгалар ахырында Варёнуха киң күңеллелерәк, әдәплерәк һәм намуслырак кешегә әйләнә.
Григорий Данилович Римский.
Варьете театрының финанс директоры. Аңа Гелланың һәм дусты Варёнуханың һөҗүм итүеннән шулкадәр хәйран калган ки, ул тиз арада Мәскәүдән качырга булган. ЭЭХКда сорау алуда үзен "броньләштерелгән камерага" ябуларын үтенгән.
Жорж Бенгальский.
Варьете театры конферансьесы. Воланд иярченнәре аны каты җәзалыйлар - башын өзеп алалар, чөнки ул тамаша вакытында артык уңышсыз шәрехләр әйтеп барган. Башы үз урынына кайтарылгач, озакламый Стравинский клиникасына җибәрелә.
Василий Степанович Ласточкин.
Варьете бухгалтеры. Касса тапшырган чакта, үзе йөргән оешмаларда Воланд иярченнәре булуның эзләрен табып барган. Кассаны тапшыру вакытында акчаларның кинәт кенә төрле чит ил валютасына әйләнгәнен сизеп ала.
Прохор Петрович.
Варьете театрының тамаша комиссиясе рәисе. Мәче Бегемот аны эш урынында буш костюм калдырып, вакытлыча урлап алып китә. Чөнки ул аңа туры килмәгән вазифа буенча эшләгән.
Максимилиан Андреевич Поплавский.
Михаил Александрович Берлиозның Киевтагы агасы. Мәскәүгә җеназага Бегемот тарафыннан чакырыла, ләкин килгәч, аны энесенең үлеме түгел, аннан калган фатир борчыткан. Шул ук Бегемот тарафыннан куып чыгарыла, мөгаен, ул Киевка кире кайткандыр.
Андрей Фокич Соков.
Варьете театры буфеты эшчесе, Воланд аны буфетта сатыла торган сыйфатсыз ризык өчен тәнкыйтьли. Эш урыны аркасында һәм "икенче сафлык" ризыклары сатып, 249 мең сумнан артык акча җыя. Коровьев аңа 9 айдан соң бавыр рагы белән үләчәге турында хәбәр итә. Соков, Берлиоздан аермалы буларак, моңа ышана, алдан әзерләнә дә. Әлбәттә, бу аңа ярдәм итми.
Николай Иванович.
Маргаританың түбән каттагы күршесе. Маргаританың өй эшчесе Наташа тарафыннан !"борова"га? әйләндерелә һәм Иблис балына "транспорт чарасы" итеп кулланыла.
Наташа.
Маргаританың өй эшчесе, Воландның Мәскәүгә килүе вакытында убырлыга әйләндерелә, үз теләге буенча шул рәвештә кала.
Алоизий Могарыч.
Мастерның танышы, торак мәйданы алыр өчен, аңа каршы донос язган кеше. Яңа фатирыннан аны Воланд шайкасы куып чыгара. Воланд хөкеменнән соң, хәтерсезлектә Мәскәүне ташлап калдыра, ләкин каядыр Нократ тирәсендә аңына килә. Варьете театрында финдиректор Римскийны алмаштыра. Могарычның бу вазифасында эшчәнлеге Варёнухага бер дә ошамый.
Аннушка.
Һөнәри спекулянтка. Көнбагыш мае шешәсен трамвай юлында төшереп вата, бу Берлиозның үлеменең сәбәбе булып тора. Сәер туры килүчәнлек аркасында, "начар фатир" белән күршедә генә яши.
Фрида.
Воланд балына чакырылган гөнаһлы хатын. Кайчандыр үзе теләмәгән баласын яулык белән буып үтереп, аны күмеп куйган - шуның өчен ул билгеле бер төр җәза ала, һәр иртә аның баш очына нәкъ шул яулыкны китерәләр. Балда Маргарита ялгыш кына аңа бу җәзасыннан коткарырга вәгъдә бирә, соңрак бу вәгъдәсен үти дә.
Барон Майгель.
ЭЭХК эшчесе, Воландны күзәтергә тиешле кеше, үзе белән Тамаша комиссиясе эшчесе буларак таныштыра. Иблис балында корбан сыйфатында үтерелә, каны Воландның литургик касәсенә салына.
Арчибальд Арчибальдович.
Грибоедов Йорты рестораны директоры, усал җитәкче һәм феноменаль хәтергә ия кеше. Хуҗалыкчы һәм урлауга тартылучы. Автор аны бриг капитаны белән чагыштыра.
Аркадий Аполлонович Семплеяров.
"Мәскәү театрларының акустик комиссиясе" рәисе. Варьете театрында, кара магия сеансы вакытында, Коровьев аның гыйшкый йөрешләрен ачып бирә.
Понтий Пилат.
Яһүд иленең Иерусалимдагы бишенче прокураторы, усал һәм хакимле кеше, тик аңа карамастан, Иешуа Га-Ноцрига ягымлы карый. Аны үлем җәзасыннан коткарырга теләгән, тик моны эшли алмый, шуның өчен гомере буе үкенә. Көчле баш авыртуыннан интеккән, бу авырудан аны Иешуа коткара.
Иешуа Га-Ноцри.
Назареттан сәяхәт итеп йөрүче фәлсәфәче, аны Патриарх күлләрендә Воланд, романында Мастер тасвирлый. Бу персонажны Гайсә Мәсихкә туры китерәләр. Ләкин бу образ инҗилчә прототиптан нык аерылып тора. Гуманист, явызлыкка көч кулланып каршы килүне инкарь итә.
Левий Матвей.
Иешуа Га-Ноцриның романдагы бердәнбер тарафдары. Укытучысы белән аның үлеменә кадәр булган, ахырда аны күмәр өчен, хачтан төшергән. Роман ахырында Иешуа аны Воланд янына җибәрә, ул Мастер һәм Маргаритага тынычлык бирүне үтенә.
Иосиф Каифа.
Яһүд руханилары арасында беренчесе, Синедрион президенты, Иешуаны үлемгә хөкем итүче.
Яһүдә.
Иерусалимдагы яшь бер кеше, Иешуаны Синедрион кулына тапшыра. Моның өчен Понтий Пилат аны яшерен рәвештә үтерергә әмер бирә.
Марк Крысобой.
Пилатның тәнсакчысы, кайчандыр сугышта бик җәрәхәтләнгән. Иешуаны һәм тагын берничә җинаятьчене үлем җәзасы урынына илтүче кеше.
Афраний.
Яшерен хезмәт җитәкчесе, Пилатның хезмәттәше. Яһүдәнең үтерелүе өчен җаваплы.
Беренче редакция.
"Мастер һәм Маргарита" өстендә эшли башлау вакытын Булгаков төрле кулъязмаларда я 1928, я 1929 ел дип билгели. Беренче редакцияләрдә роман "Кара маг", "Инженер тоягы", "Тояклы жонглер", һәм башка исемнәр белән аталган. Редакция автор тарафыннан 1930 елның 18 мартында, "Кабала святош" пьесасының тыелуы турында хәбәр ирештерелгәч, юкка чыгарыла. Моның турында Булгаков хөкүмәткә хатында яза: " "И лично я, своими руками, бросил в печку черновик романа о дьяволе..." "
Роман өстендә эш 1931 елда яңадан башлана. Романга каралама язмалары эшләнә, һәм монда инде "Маргарита" һәм аның әлегә исемсез юлдашы - булачак "Мастер" күренә башлыйлар, ә "Воланд" үзенең тынгысыз иярченнәренә ия була.
Икенче редакция.
1936 елга кадәр эшләнгән икенче редакция "Фантастик роман" астисемгә ия һәм исеменең "Бөек канцлер", "Иблис", "Менә мин дә", "Кара маг", "Инженер тоягы" кебек вариантлары була.
Өченче редакция.
1936 елның икенче яртыеллыгында башланган өченче редакция беренче вакытта "Караңгылык кенәзе" исемле була, ләкин1937 елда ук "Мастер һәм Маргарита" исеме барлыкка килә. 1938 елның 25 июнендә роман беренче тапкыр машинкада басыла (аны Е.С.Булгакованың сеңлесе О.С.Бокшанская баса). Автор төзәтмәләре язучының үлеменә кадәр дәвам итә, соңгы төзәтмә Маргаританың фразасында була: "Так это, стало быть, литераторы за гробом идут?"...
Маргаританы балга әзерләнергә илткән чәүкә скульптурасы; Мәскәү, Яңа Арбат тирәсендәге ишегалды
Нәшер ителү тарихы.
Исән чагында автор романның аерым урыннарын якын дусларына укый. Соңрак филолог Абрам Вулис совет сатириклары турында хезмәт язганда, онытылган сатирикны, "Зояның фатиры" һәм "Җете-кызыл утрау"ның авторын искә төшерә. Вулис язучының хатыны кайда яшәгәнен белеп, аның белән контакт урнаштыра. Башта Вулиска ышанмаса да, Елена Булгакова соңрак аңа кулъязманы укырга бирә. Әсәрләнгән Вулис аның турында күп кешеләргә сөйли, моннан соң әдәби Мәскәүдә бөек роман турында сүзләр йөри башлый. Бу исә романның 1966 елда "Мәскәү" журналында (тираж 150 мең экз.) нәшер ителүенә китерә. Анда ике кереш сүз: Константин Симонов һәм Вулисныкы була.
Романның тулы тексты К.Симонов соравы буенча Е.С.Булгакованың үлеменнән соң 1973 елда басыла. 1987 елда исә Ленин исемендәге Китапханәнең Кулъязмалар бүлегенең Булгаков фондына керү рөхсәт ителә, бу Булгаковның ике томлык җыентыгын эшләүче текстологлар өчен бик уңайлы булып чыга. (Ике томлык 1989 елда басыла). Романның ахыр тексты 1990 елда нәшер ителә.
Татарчага тәрҗемә.
Роман татар теленә тәрҗемә ителмәгән. Ләкин шуны әйтергә кирәк: 1989 елда роман урыс телендә Казанда, Татарстан китап нәшриятында нәшер ителә.


Ак гвардия.
Ак гвардия — Михаил Булгаковның романы. Бу әсәр автобиографик элементларга бай. Романдагы вакыйгалар 1918 елда башлана, һәм күбесенчә, гражданнар сугышы турында баралар. Әсәр Булгаков исән чакта, 1925 елда өлешчә «Россия» журналында басыла. 1929 елда исә, яңартылган тулы вариантта Парижда нәшер ителә.


Тимерказык.
Тимерказык йолдызы, Кече Җидегән һәм Аждаһа йолдызлыклары
Тимерказык (Кече Җидегән "α", Кече Җидегән альфасы, "α" UMi) — Кече Җидегән йолдызлыгының +1,97 йолдызча зурлыктагы йолдыз. Җир шарыннан 433 яктылык елы ераклыкта урнашкан. Хәзерге дәверендә Тимерказык күк йөзенең төньяк котыбыннан 1° азрак ераклыкта урнашкан һәм котып йолдызы сыйфатыны башкара.
Тимерказык өчле йолдыз системасы. Система үзәгендә F7Ib спектр сыйныфылы үтә зур йолдыз ("Тимерказык A") урнашкан, аның яктылыгы Кояшның 2000 тапкыр артып киткән. "Тимерказык B" йолдызы Тимерказык A йолдызыннан ераклыкта урнашкан. Аны телескоп аша җир йөзеннән карау мөмкин. Әмма үзәк йолдызының кәрлә иптәше "Тимерказык Ab" үтә зур йолдызына бик якын урнашкан. Аның фотосурәте фәкать «Хаббл» телескоп аша алдылар. Аның әйләнү периоды якынча 30 ел.
Тимерказык Төньяк ярымшарда һаман офыкның төньяк ноктасы өстеннән була. Бу хәл аны үзеңнең торган урыныңны билгеләү өчен куллану мөмкин.
Тарих.
Клавдий Птолемей «Әлмагест» китабында аны «койрык очындагы йолдыз» дип атады. Әл-Бируни үзенең 1030 елда тәмамланган «Мәсгуд канунында» аны «койрыкның очы» һәм "җәди әл-кыйбла" — «кыйбланың кәҗә бәтие» дип атады. Хәзерге "нәҗем әш-шималь" — Төньяк йолдыз.


Пуэрто-Рико.
Пуэ́рто-Ри́ко (, тәрҗемәсе — «бай порт»), рәсми атамасы — Пуэрто-Рико ирекле ассоциацияләнгән дәүләте (,) — Кариб диңгезендә, Зур Антиль утрауларында һәм башка кече утрауларда урнашкан территория. Пуэрто-Рико АКШка буйсынган территория булып санала, «инкорпорилмәгән оешкан территория» ("Unincorporated organized territory") статусында, ягъни әлеге җир АКШ идарәчелеге астында, ләкин аның киң үзидарә системасы бар.
Пуэрто-Риконың үз конституциясе бар. Территориянең статусы турында күп бәхәсләр бара. Якын арада аңа бәйсезлек бирелер, яки ул АКШка штат хокукында керәчәк дип фаразлана.


Хәмәл йолдызлыгы.
Хәмәл йолдызлыгы (— «бәрән»; шулай ук "Кучкар йолдызлыгы";) — күп кешеләргә мәгълүм зодиак йолдызлыгы. Аның эченә 2 нче дәрәҗә зурлыктагыннан яктырак йолдызлар керми.
Гадәттә, Кояш 19 апрельдән 13 майга кадәр Хәмәл йолдызлыгында була. Иң яхшы күренүчәнлек шартлары көзен. Русиянең бөтен территориясендә күренә.
Йолдызлар.
Йолдызлыкның өч төп йолдызы — α, β һәм γ Өчпочмак йолдызлыгыннан төньякта урнашалар.
Хәмәл α — Хәмәл (— «бәрәннең башы»), йолдызлыкның +2,0 йолдызча зурлыктагы иң якты йолдыз.
Хәмәл β — Шәратан (— «ике ишарә» — элек Хәмәл γ йолдызы белән язгы көн белән төн тигезлеге билгеләде; кучкарның икенче (төньяк) мөгезе), +2,66 йолдызча зурлыктагы куш йолдыз, Җирдән 59,6 яктылык елы ераклыкта урнаша.
Хәмәл γ — Мезартим (элек язгы көн белән төн тигезлеге ноктасына иң якын булган йолдыз булуы сәбәпле «Хәмәлнең беренче йолдызы» дип атады), +4,7 йолдызча зурлыктагы өчле йолдыз, Җирдән 204 яктылык елы ераклыкта урнаша. Йолдыз системасы әгъзалары — "Хәмәл γ2" һәм "Хәмәл γ1" — +4,75 һәм +4,83 йолдызча зурлыктагы ак йолдызлар, аларның әйләнеп чыгу периоды 5000 елдан артык, бу ике йолдыз тирәсендә исә системаның өченче әгъзасы +9,6 йолдызча зурлыктагы "Хәмәл γ C" йолдызы әйләнә. Йолдызның икеле булуыны 1664 елда Роберт Гук телескоп аша күреп ачты.
Атаманың тарихы.
Борынгы греклар карашлары буенча Хәмәл йолдызлыгы — алтын йонлы очучы кучкар Крий катастеризмы. Әл-Бируни үзенең 1030 елда тәмамланган «Мәсгуд канунында» птолемейныкы сүзене гарәп теленә «хәмәл» сүзе белән тәрҗемә иткән. Татар халкы, бөтен гарәп-мөселман мәдәнияте бер өлеше буларак, йолдызлыкларның гарәп исемнәре кулланды. Советлар чорыннан башлап төрки-татар "Кучкар йолдызлыгы" исеме да куллана.


Сәвер йолдызлыгы.
Сәвер йолдызлыгының нөҗүм харитасы. 1825 ел
Сәвер йолдызлыгы (— «үгез»; шулай ук "Үгезбозау йолдызлыгы";) — Орионнан төньяк-көнбатышта, Җәүзә һәм Хәмәл йолдызлыклары арасында урнашкан зодиак йолдызлыгы.
Өлкәр һәм Гиадалар.
Сәвердә ике йолдызлар сибелгән тупланышы — Өлкәр һәм Гиадалар урнашалар.
Өлкәр (M45) тупланышы 410 яктылык елы ераклыкта урнаша. Якынча 1000 хисапка алган йолдызны эченә ала (күпләр кабатлы йолдызлар булалар). Барысы тупланышка 3000 йолдыз чамасы керә. Тупланышта кайнар күк йолдызлар күпчелек тәшкил итәләр, аларның 6–7 (иң күбесе 14) гади күз белән күренергә була. Тупланыш йолдызларының гомуми массасы 800 Кояш массасына чамасы тиңдәш.
Гиадалар (C41) тупланышы 150 яктылык елы ераклыкта урнаша. Аның эченә 132 9 нче дәрәҗә зурлыктагы йолдыз һәм 259 моннан тоныграк йолдыз керә. Тупланышның иң якты йолдызлары Сәвернең иң якты йолдызы — Әлдабаран белән «V» хәрефкә охшашлы фигураны тәшкил итәләр. Әлдабаран үзе тупланышка керми.
Йолдызлар.
Сәвер α — Әлдабаран (— «иярүче», «Гиадалар артыннан иярүче» күздә тотыла, шулай ук йолдызны Үгезнең Күзе () дип атаганнар;), +0,87 йолдызча зурлыктагы кызгылт сары йолдыз. Яктылык буенча күк йөзендә 14 нче урында тора. Үзенең иптәше — кызыл кәрлә йолдыз белән 68 яктылык елы ераклыкта урнаша.
Сәвер β — Нат (— «сөзеп торучы», «Үгезнең сөзеп торучы мөгез» күздә тотыла), +1,65 йолдызча зурлыктагы йолдыз.
Сәвер η — Алкиона (), Гиадаларның +2,85 йолдызча зурлыктагы иң якты кабатлы йолдыз. Йолдыз системасына дүрт +2,87/+6,3/+8,3/+8,7 зурлыктагы әгъзасы керә. Аларны кечкенә генә телескоп аша күренеп була.
Сәвер ζ — «Көньяк мөгезнең очындагы йолдыз», +2,97 йолдызча зурлыктагы куш йолдыз. Җирдән 417 яктылык елы ераклыкта урнаша.
Атаманың тарихы.
Борынгы греклар карашлары буенча Сәвер йолдызлыгы — бу Аурупаны урлап Крит утравына алып китү өчен ак үгезгә әверелгән Зевс. Әл-Бируни үзенең 1030 елда тәмамланган «Мәсгуд канунында» птолемейныкы сүзене гарәп теленә «сәвер» сүзе белән тәрҗемә иткән. Татар халкы, бөтен гарәп-мөселман мәдәнияте бер өлеше буларак, йолдызлыкларның гарәп исемнәре кулланды. Советлар чорыннан башлап төрки-татар "Үгезбозау йолдызлыгы" исеме да куллана.


Дәлү йолдызлыгы.
Дәлү йолдызлыгының нөҗүм харитасы. 1825 ел
Дәлү йолдызлыгы (— «чиләк»; шулай ук "Сукояр йолдызлыгы";) — Җәди һәм Хут йолдызлыклары арасында урнашкан зур зодиак йолдызлыгы.
Гадәттә, Кояш 16 февральдән 11 мартка кадәр Дәлү йолдызлыгында була. Иң яхшы күренүчәнлек шартлары август–сентябрь айларында. Русиянең үзәк һәм көньяк өлкәләрендә күренә.
Йолдызлар.
Йолдызлыкта мәгълүм «Чүлмәк» астеризмы — кечкенә Y-сыман 5 йолдызлы төркем. Бу төркемнең үзәктәгесе, Дәлү ζ — икеле йолдыз.
Дәлү α — Сәгыделмәлик яки Сәгыделмөлек ("сә'д әл-мәлик" — «патшаның бәхетлелеге» яки "сә'д әл-мөлк" — «илнең бәхетлелеге»;), йолдызлыкның яктырыш буенча икенче йолдызы. Бу сирәк очра торган сары үтә зур йолдыз якынча 760 яктылык елы ераклыкта урнашкан һәм +2,96 йолдызча зурлык белән ялтырый. Аның өслегенең температурасы югары түгел һәм 5240 К тәшкил итә. Йолдызның яктыртучанлыгы Кояшныкыннан 3000 тапкыр артыграк, ә диаметры — 60 тапкыр диярлек зуррак. Аның күренмә «иптәше» бар — 112 почмакча секунд ераклыкта урнашкан +12,2 зурлыктагы йолдыз.
Дәлү β — Сәгыделсогуд ("сә'д әл-со'уд" — «бәхетлелегенең бәхетлелеге»;), йолдызлыкның яктырыш буенча беренче йолдызы. Бу сирәк очра торган сары үтә зур йолдыз якынча 610 яктылык елы ераклыкта урнашкан һәм +2,91 йолдызча зурлык белән ялтырый. Аның өслегенең температурасы югары түгел һәм 5460 К тәшкил итә. Йолдызның яктыртучанлыгы Кояшныкыннан 2200 тапкыр артыграк, ә диаметры — 50 тапкыр зуррак. Аның күренмә ике «иптәше» бар: Дәлү β B — 35,4 почмакча секунд ераклыкта урнашкан +11,0 зурлыктагы йолдыз; Дәлү β C — 57,2 почмакча секунд ераклыкта урнашкан +11,6 зурлыктагы йолдыз.
Өч якын урнашкан йолдыз: Әнеф (Пегас ε), Сәгыделмәлик һәм Сәгыделсогуд бик охшашлы. Алар бер йолдызлар берләшмәсендә (Орион Томанлыгы шикелле) барлыкка килгәннәр һәм аларны соңгы унларча миллион ел тора-бара бер берсеннән ераклаштырды. Бу өч йолдыз безнең Галактика яссылыгына караганда азмы-күпме турыпочмаклап хәрәкәт итәләр.
Дәлү δ — Сак ("әс-сак" — «балтыр», әл-Бируни аны «уң балтырда икедән көньяктагы» дип атады;), йолдызлыкның яктырыш буенча өченче йолдызы. Бу +3,25…+3,29 йолдызча зурлыктагы куш йолдыз якынча 160 яктылык елы ераклыкта урнашкан. Сакның иптәше аның тирәсендә якынча 483 көн эчендә әйләнеп чыга.
Тарих.
Татарлар бу йолдызлыкны гарәп теленнән алып Дәлү (— «чиләк») дип атыйлар. Советлар чорыннан башлап төрки-татар "Сукояр йолдызлыгы" исеме да куллана. Башка халыкларда бу йолдызлык Сукояр (,) дип атыйлар. Борынгы Шумерда Сукояр йолдызлыгы — аларның хәл кертә торган су биргән дип уйланма илаһ Ануның чагылышы. Борынгы греклар карашлары буенча Сукояр төрле мифлар каһарманнарыны сурәтләнә, мәсәлән, Ганимедны — Олимпта көрәгәче булып калган троялы егетне, Девкалионны — Туфан каһарманыны һәм Кекропны — Аттиканың борынгы патшасыны. Клавдий Птолемей бу йолдызлыкны үзенең «Әлмагест» китабына керткән.
Әл-Бируни үзенең 1030 елда тәмамланган «Мәсгуд канунында» птолемейныкы исемене гарәп теленә «сакыйб әл-ма» сүзләре белән тәрҗемә иткән һәм икенче исеме «дәлү» дә китерде.


Америка Самоасы.
Америка Самоасы () — Тын океанның көньяк өлешендә урнашкан АКШның оешмаган территориясе. Төп утрау (бер үк вакытта мәйданы һәм халык саны буенча) — Тутуила, ул Самоа архипелагы эченә керә. 2000 ел мәгълүматларына караганда, Америка Самоасы халык саны — 57 291 кеше тәшкил итә. Мәйданы — 200,22 км².
Территориянең беренче конституциясе 1960 елда кабул ителә. 1977 елда беренче губернатор сайлаулары уза.
Диңгез аша көнбатышта ил Самоа дәүләте белән, көньяк-көнбатышта Тонга, төньякта Токелау, көнчыгышта Кук утраулары һәм көньякта Ниуэ белән чиктәш.
Сылтамалар.
*


Америка Виргин утраулары.
Америка Виргин утраулары (АВУ) — Кариб диңгезендә утраулар төркеме, АКШ автоном территориясе.
Өч иң зур утраулары: Сент-Томас, Сент-Джон, Санта-Крус.
Мәйданы — 344 км², халык саны — якынча 100 мең кеше.
Географик яктан Виргин утрауларына керә.
Әлеге җирләр АКШ тарафыннан Даниядән 1917 елның 17 гыйнварында сатып алына. АКШ Эчке эшләр министрлыгы тарафыннан идарә ителә. Утрауларда яшәгәннәрнең Кушма Штатларның ватандашлары хокуклары бар.
Сылтамалар.
*


Русия Дәүләт думасы.
Русия Дәүләт думасы (, кыскача "Госду́ма") — Русия Федерациясе Федераль җыенының ас палатасы. Аның хокукый статусы Русия Федерациясе Конституциясенең бишенче бүлегендә билгеләнә.
Дәүләт думасы 450 депутаттан тора. Депутат булып 21 яшькә җиткән, сайлауларда катнашу хокукы булган һәр Русия ватандашы була ала.
2007 елдан башлап, Дәүләт думасы депутатлары пропорциональ система, ягъни фиркаләр исемлеге буенча сайлана.
Дәүләт думасына сайлаулар 1993, 1995, 1999, 2003 һәм 2007 елларда үткәрелгән.
Сылтамалар.
*


Җәүза йолдызлыгы.
a>нең «Кузгалмас йолдызлар китабы»ннан рәсем. Нью-Йорк халык китапханәсе
Җәүза йолдызлыгы (— «бәйле»;) — күк йөзенең төньяк ярымшарындагы зодиак йолдызлыгы. Аның иң якты йолдызлары: Поллукс (β) һәм Кастор (α) 1,16 һәм 1,59 күренмә йолдызча зурлыктагы.
Гадәттә, Кояш 20 июньнән 20 июльгә кадәр Җәүзә йолдызлыгында була. Иң яхшы күренүчәнлек шартлары декабрь–гыйнвар айларында. Русиянең бөтен территориясендә күренә.


Фидаил Мәҗитов.
Фидаил Васил улы Мәҗитов — татар шагыйре, язучы һәм журналист, Татарстан Журналистлары берлеге әгъзасы.
Ул 1984 елның 24 маенда Татарстанның Актаныш районы Кыркаентүбә авылында туа. Туган авылында башлангыч, Иске Кормаш авылында урта мәктәпне тәмамлый. 2001 елда Яр Чаллы дәүләт педагогия институтының филология факультетына укырга керә. 2006 елның июль аенда кызыл дипломга тәмамлый.
Фидаил Мәҗитов Яр Чаллыда узган «Туган телем — Тукай теле», Муса Җәлилнең 100 еллыгына карата үткәрелгән «Татарстанның шигъри бәйләме», «Студентлар язы» конкурсларында, Әлмәт шәһәрендә узган С. Сөләйманова исемендәге «Тормыш, исәнме!» республикакүләм фестивальдә шигърият буенча беренче урыннарга лаек була. Әсәрләре һәм мәкаләләре «Шәһри Чаллы», «Ватаным Татарстан», «Мәдәни җомга», «Юлдаш», «Яңарыш» (Ижау) газеталарында һәм «Казан утлары», «Мәйдан», «Идел» журналларында басыла. «Сагышлар да алтын була икән...» (2006) исемле шигырьләр һәм поэмалар җыентыгы авторы. Бүгенге көндә «Мәйдан» журналында җаваплы секретарь булып эшли, ЧДПИ аспиранты.


Debian.
Debian (кебек әйтелә) — ачык кодлы ирекле программа белән тәэмин ителештән һәм кайбер ябык кодлардан торучы операцион система. Бүгенгесе көндә Debian Linux — иң популяр һәм их кирәкле Linux дистрибутивлары рәтенә керә, бары аның ярдәмендә генә мондый төрдәге ОС үзенең үсү чорын кичерә. Шула ук башка төшләрдә ясалган дистрибутивлар: Hurd, kNetBSD һәм kFreeBSD. Debian операцион система буларак серверлар өчен һәм эш станцияләре өчен дә кулланыла ала.
Debian башка дистрибутивларга караганда иң күп ия, аларның барсында да куллану өчен кирәкле программалар, хәтта аларның сан ягыннан түгел, ә тәэмин итүче архитектуралар ягыннан алар: ARMнан башлап, популяр булган x86 һәм PowerPC, яңа 64-разрядлы AMD, һәм 390 белән тәмамлана.
Саклагычлар белән эш итү өчен бик күп программалар бар, аларның иң популяры — Advanced Packaging Tool (APT).
Debian бик күп дистрибутивлар өчен башлангыч булып тора (йөздән артык, тулырак Debian гша нигезләнгән дистрибутивлар). Иң танылганнары — Adamantix, Bioknoppix, Dreamlinux, Clusterix, Gnoppix, Knoppix, Ubuntu, Libranet, Linspire, MEPIS, Xandros Desktop OS һәм Maemo.
«Debian» сүзе проектка нигез салучы Ян Мёрдок (Ian Murdock) һәм аның якын дусты (соңрак хатыны, хәзер элекккеге хатыны) Дебра (Deb'"ra) баш иңекләреннән килеп чыккан.
Релизлары.
Шула ук эксперименталь("experimental") релиз да була, моңа бик күп үзгәрешләр кичергән пакетлар гына урнаштырыла.


Саратан йолдызлыгы.
Саратан йолдызлыгы (— «кысла»;) — аяз төндә Әсәт һәм Җәүза йолдызлыклары арасында күрергә мөмкин булган иң күренексез зодиак йолдызлыгы. Йолдызлыкның иң якты йолдызы 3,53 күренмә йолдызча зурлык белән ялтырый.
Йолдызлар.
Саратан α — Акубенс (гарәп. "кыскыч") 4,3 күренмә йолдыз зурлык белән икеләтә йолдыз.
Саратан ζ — кызыклы кабатлы йолдызлардан берсе, аның ике йолдызы 59,6 ел әйләнү периодлы икеләтә системаны тәшкил итәләр, өченче әгъзасы исә бу куш йолдызлар тирәсендә 1150 еллык период белән әйләнә.


Әсәт йолдызлыгы.
Әсәт йолдызлыгы (— «арыслан»;) — күк йөзенең төньяк ярымшарындагы Саратан һәм Сөмбелә йолдызлыклары арасында урнашкан зодиак йолдызлыгы.
Йолдызлар.
Әсәт α — Регул (— «патша»), 1,36 күренмә йолдызча зурлык белән якты ак-зәңгәр йолдыз. Аның яктыртучанлыгы Кояшныкыннан 160 тапкыр зуррак һәм ул Җирдән 85 яктылык елы ераклыгында урнашкан.
Әсәт β — Денебола (— «арыслан койрыгы»), 2,14 күренмә йолдызча зурлык белән ялтырый һәм ул 43 яктылык елы ераклыгында урнашкан.
Әсәт γ — Әлҗәбә (— «арыслан ялы»;), 2,0 күренмә йолдызча зурлыклы икеләтә йолдыз.


Йолдыз.
Йолдыз — термик төш реакциясе белән күк җисеме. Кояш — гадәти G спектр сыйныфылы йолдыз. Йолдызлыр — зур балкып тору газлы (плазмалы) шарлары. Алар тартылыш кысылуы нәтиҗәсендә газ-тузан (күбесенчә водород һәм гелий) мохитыннан барлыкка киләләр. Йолдызлар тирәнлегендә матдәнең температусы миллионнар кельвин, ә өслегендә — меңнәр кельвин була. Күпчелектә йолдызлар энергиясе водород гелийга әверелүе термик төш реакциясе нәтиҗәсендә китереп чыга.
Кояшка иң якын йолдыз Кентавр Проксимасы була. Ул 4,2 яктылык елы ераклыкта урнашкан. Күк йөзендә гади күз белән якынча 6000 йолдыз күренеп тора, һәр ярымшарда өч меңәрләп. Җирдән күренеп торган йолдызлар (иң көчле телескоп аша күренеп торган да) галактикалар җирле төркемендә урнашалар.


Тони Блэр.
То́ни Блэр, тулы исеме Э́нтони Чарлз Ли́нтон Блэр () — Бөекбританиянең Лейбористлар фиркасе лидеры, шушы илнең 73 нче премьер-министры (1997 елдан 2007 елга кадәр). Фирка башлыгы булу дәвамлыгы буенча рекордсмен.
Шотландиянең Эдинбург шәһәрендә хокукчы гаиләсендә туа. Эдинбургта һәм Оксфордта көллиятләрне тәмамлый. Уку вакытында Лейбористлар фиркасенә керә.
1983 елда дәүләтнең парламентына сайлана (Сиджфилд вилаяте вәкиле). Сәясәткә актив бирелеп, журналистика белән дә шөгыльләнә. 1994 елның 21 июлендә Лейбористлар фиркасе тарихында аның иң яшь башлыгы булып сайлана. Шушы вакытта аңа 41 нибары яшь булган.
1997 ел сайлауларында үз фиркасенә җиңү китерә һәм премьер-министр вазифасына керешә. 2001 һәм 2005 елларда тагын шушы вазифага сайлана.
2007 елның 10 маенда вазифасыннан китәчәк дип игълан итте. Шул ук елның 27 июнендә ул урынын Гордон Браунга бирде.


Гордон Браун.
Гордон Браун () — британ (шотланд) сәясәтчесе, лейборист, Бөекбританиянең 74 нче премьер-министры (2007 елның 27 июненнән 2010 елның 11 маена кадәр).
16 яшендә Эдинбург университетының тарих бүлегенә укырга керә. Магистр (1972), тарих фәннәре докторы (1982) фәнни дәрәҗәләргә ия. Яшь чыгында Бөекбританиянең Лейбористлар фиркасенә кабул ителә. 1979 елда парламентка үз намзәтен тәкъдим итә, ләкин сайлауларда җиңелә. 1983 елга кадәр журналистика белән шөгыльләнә, ә 1983 елда Көнчыгыш Данфермлайннан парламентка уза.
1989—1992 елларда «шәүлә» хөкүмәтенең сәүдә һәм сәнәгать министры, 1992—1997 елларда «шәүлә» хөкүмәтенең финанслар министры. 1997—2007 елларда Тони Блэр җитәкчелегендә булган хөкүмәттә финанслар министры вазифасын үти. 2007 елның 24 июнендә Тони Блэр урынына Лейбористлар фиркасенең җитәкчелеге булып сайлана, шул ук елның 27 июнендә илнең премьер-министры буларак билгеләнә.
Гордон Браунның хөкүмәт җитәкчелеге дәвамында аның һәм Лейбористлар фиркасенең рейтингы тотрыклы булмаган. Аерым реформалар популярлыгын күтәрсә, гомумән алганда, лейбористлар өчен авыр чор булган. Лейбористлар өчен тавыш биргән хатын-кыз турында начар сүзләр әйтү премьер-министрның абруен төшергән.
2010 елның 6 маенда узган парламент сайлауларында бер фирка дә парламентта күпчелекне казана алмады. Бу вәзгыять «эленеп калган парламент» дип аталды. Башта урыннан китмәячәк дип белдергән Браун, 10 майда вазифасыннан китүен белдерде. Елизавета II тәкъдиме буенча, әлеге вазифа Дэвид Кэмеронга бирелде.


Бөекбританиянең Лейбористлар фиркасе.
Бөекбританиянең Лейбористлар фиркасе () — Бөекбританиянең алдынгы фиркаләреннән берсе, хөкүмәт өчен озак еллар көрәшне Консерваторлар фиркасе белән алып бара. Фирка 1900 елда барлыкка килә, 1906 елдан хәзерге исемен йөртә. 1918 елда фирканең уставы кабул ителә.
Фирка социал-демократик юнәлештә эшли. Беренче тапкыр хакимияткә 1924 елда килә. Фирканең элекке башлыклары Тони Блэр һәм Гордон Браун җитәкче урыннарын зур тәнкыйть астында калдырганнар. Хәзерге җитәкче — Эд Милибэнд. Хәзерге вакытта фирка үзен «оппозицион» дип атый.


Маргарет Тэтчер.
Ма́ргарет Хи́льда Тэ́тчер () — Бөекбритания премьер-министры (1979—1990), Консерватив фиркасе әгъзасы, баронесса (1992). Бөекбританиянең премьер-министр вазифасында булган бердәнбер хатын-кыз. «Тимер леди» буларак танылган.
1950 елда Оксфорд университетын тәмамлый. 1959 елда парламентка сайлана. 1970—1974 елларда Эдвард Хит җитәкчелегендәге хөкүмәттә фән һәм мәгариф министры вазифаоарын үти. 1975 елдан башлап — Консерватив фиркасе җитәкчесе. 1979 елның 3 маенда Парламент сайлауларында консерваторлар җиңү яулый, 4 майда Маргарет Тэтчер премьер-министр кәнәфиен ала.
Тэтчерның идарә итү вакыты ил өчен катлаулы булган. Шуңа карамастан, күп кенә икътисади, социаль-иҗтимагый реформалар үткәреп, Тэтчерның Консерватив фиркасе популяр була. Аның премьерлыгы XX гасырда иң озын була. 1990 елда вазифасыннан китә.
1992 елда аңа баронесса исеме һәм тугра бирелә. 2002 елда сәламәтлеге какшау сәбәпле, публик чараларда катнашмый башлады. Хәзерге вакытта деменциядән зарар күрә.


Казакъ Википедиясе.
Казакъ Википедиясе — Википедиянең казакътелле бүлеге.
Статистика.
Хәзерге вакытка казакъ Википедиясендә мәкалә бар.


Үзбәк Википедиясе.
Үзбәк Википедиясе — Википедиянең үзбәктелле бүлеге.
Статистика.
Хәзерге вакытка үзбәк Википедиясендә мәкалә бар.


Данил Салихов.
Данил Хәбибрахман улы Салихов (1958 елның 7 октябрендә туган) — татар драматургы, Татарстан Республикасының атказанган сәнгать эшлеклесе (2000), Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы.
Биография.
Драматург 1958 елның 7 октябрендә Татарстанның Актаныш районы Киров исемендәге совхоз бистәсендә дөньяга килә. 1976 елда бистәдәге урта мәктәпне тәмамлый, аннан соң ул Казан музыка училищесының вокал бүлегенә укырга керә. Өченче курс программасын үткәч, белемен арттыру максаты белән, Казан театр училищесына укырга күчә һәм 1983 елда аны тәмамлап, Г.Камал исемендәге Татар дәүләт академия театрында актер булып эшли башлый. 1985—1991 елларда ул — К.Тинчурин исемендәге татар дәүләт драма һәм комедия театрында актерлык хезмәтендә. Аннары Данил Салихов театрдан китә һәм 1992—1995 елларда Татарстанның «Салават күпере» балалар журналы редакциясендә баш мөхәррир урынбасары һәм 1996 елның гыйнварыннан башлап 2006 елның июленә кадәр Татарстан Әдәби фонды директоры вазифаларын башкара. Хәзерге көндә ул Әлмәт Язучылар оешмасында җаваплы секретарь. 1992 елдан Данил Салихов — Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы.
Данил Салихов шулай ук Татарстан Язучылар берлегенең Г.Исхакый исемендәге әдәби бүләк иясе (2005).


Альбус Дамблдор.
Альбус Персиваль Вулфрик Брайан Дамблдор () - Гарри Поттер турындагы романнар сериясенең герое, «Хогвартс» мәктәбенең директоры, Феникс Орденын нигезләүче.
Үз вакытында ул көчле тылсымчы итеп танылган.
Исем.
«Альбус» сүзе латин телендә «ак» дигәнне аңлата.


Фәнис Җиһанша.
Фәнис Рәдиф улы Җиһаншин (1972 елның 1 июлендә туган) — Г.Камал исемендәге Татар дәүләт академия театрының артисты.
Биография.
1972 елның 1 июлендә Әтнә районының Күәм авылында туа. 1986-1990 елларда — педагогия көллиятенең студенты. 1995 елда Казан сәнгать һәм мәдәният институтын тәмамлагач (аның укытучылары: СССРның халык артисты М. Сәлимҗанов, Ф. Бикчәнтәев), Татар академия театрына эшкә килә. Студент чагында Камал театры спектакльләрендә катнаша. Чын драматик артист, уйнаган образның эчке психологик кичерешләрен тирәнлек белән тамашачыга җиткерә ала. Аңа эчке йомшаклык хас.


Сөмбелә йолдызлыгы.
Сөмбелә йолдызлыгы () — Әсәт һәм Мизан йолдызлыклары арасындагы экваториаль зодиак йолдызлыгы. Хәзерге дәвердә Сөмбелә йолдызлыгында көзге көн белән төн тигезлеге ноктасы урнашкан.
Йолдызлар.
Сөмбелә α — Спика (лат. «башак»), йолдызлыкның иң якты йолдызы, зур 0,98 йолдызча зурлык белән спектр икеләтә йолдыз.
Сөмбелә γ — Поррима, безгә иң якын куш йолдызларның берсе (32 яктылык елы ераклыгында), сузылган орбиталы һәм 171 ел периодлы йолдыз. Аның һәр бер кисәге 3,45 йолдызча зурлык белән ялтырый, ә бергә — 2,7 белән.


Төрек Википедиясе.
Төрек Википедиясе — Википедиянең төректелле бүлеге.
Статистика.
Хәзерге вакытка төрек Википедиясендә мәкалә бар.


1737 ел.
1737 ел — Милади тәкъвимендә сишәмбе көненнән башланган кабисә булмаган ел.


1736 ел.
1736 ел — Милади тәкъвимендә якшәмбе көненнән башланган кабисә ел.


1735 ел.
1735 ел — Милади тәкъвимендә шимбә көненнән башланган кабисә булмаган ел.


Гарри Поттер һәм Феникс ордены.
Гарри Поттер һәм Феникс ордены () — Джоан Роулинг язган Гарри Поттер турындагы романнар сериясенең бишенче китабы. Китап премьерасы Англиядә 2003 елда була.


Николя Саркози.
Николя́ Поль Стефа́н Саркози́ де На̀дь-Бо́ча (, тулы исеме "Nicolas Paul Stéphane Sárközy de Nagy-Bócsa") — Франциянең дәүләт һәм сәясәт эшлеклесе, Француз Җөмһүриятенең 23 нче президенты һәм Бишенче Француз Җөмһүриятенең 6 нчы президенты. Президент буларак, шулай ук Андорра кенәзе. Президент булып 2007 елның 6 маенда сайлана, вазифага, Жак Ширакны алыштырып, 16 май көнне керешә.
Идарә итә торган «Халык хәрәкәте өчен берлек» фиркасе (, UMP) җитәкчесе.
Франциядә аны шаяртып «Сарко» ("Sarko") кушаматы белән атыйлар.
Белемне католик мәктәптә ала. Аннары «Көнбатыш Париж — Нантер-ля-Дефанс» университетында укый. Юрист белгече була.


Габдрәшит Гомәр улы Ибраһим.
Габдерәшит Гомәр улы Ибраһим (Ибраһимов) озын, вакыйгаларга бай гомер кичереп, вакытында “Күренекле Себер Сәяхәтчесе” исеменә лаек булып, гомере дәвамында сәясәтче, матбагачы, җәмәгать һәм дин эшлеклесе булып таныла. Русия жандармнары аны “иң атаклы сәяси җинаятьче” дип атасалар, төрки халыклар арасында, аны әле хәзер дә хөрмәт белән “Рәшит казый” дип искә алалар.
Замандашлары исә аның эшчәнлегенә каршылыклы бәя бирделәр. Габдерәшит Ибраһим үз вакытында күп кенә тармакларда беренчеләрдән булып сүз күтәреп, яңалыкларны оештырып йөрүче иде. Ул беренче булып, вакытлы матбугат рәвешендә альманах чыгаручы; беренче сәяси эмиграт; эмиграциядә язылып, дәүләт тарафыннан тыелган һәм шуннан соң кулдан күчерелеп яшерен рәвештә кулдан-кулга күчеп йөргән беренче сәяси әсәр авторы. Нәкъ менә ул, күп айлар Идел-Урал, Урта Азия якларында бертуктаусыз йөреп, 1905-06 елларда узган I, II һәм III Бөтенрусия мөселманнар корылтайларын башлап йөрүчесе. Шул сәбәпле, кайберәүләр аны хәтта Русия мөселманнарының сәяси хәрәкәтенә нигез салучы, дип тә атыйлар.
Габдерәшит Гомәр улы Ибраһим, үзенең “Тәрҗемәи халем” (“Тормыш юлым”) исемле китабында язуынча, 1857 елның 23 апрелендә Тобол губерниясенең Тара шәһәрендә дөньяга килә. Кайбер мәкаләләрдә Г.Ибраһим Бохарадан дигән фикер дә очрый. Бу ялгышлык Г.Ибраһимның ата-анасы кергән “бохаралы” дип аталган этник төркем исеме белән бәйле. Чыннан да, себер татарлары арасында мондый төркем булган, ләкин аларны үзбәк, таҗик, яки Г.Ибраһимның туган ягы Бохара дип санау дөрес түгел. “Бохаралылар” исеме XVII-XVIII гасырларда Урта Азиядән Себергә күчеп килгән Г.Ибраһимның ата-бабаларына бирелгән. Соңрак бу төркемнең себер татарлары белән катнашып китүе һәм алардан телләре һәм көнкүрешләре белән аерылмаулары белгечләр арасында бәхәс тудырмый.
Себер татарлары җир эшкәртү, аучылык һәм балыкчылык белән шөгыльләнгәннәр. Алар барысы да мөселман булган. Ләкин 1718-1720 елларда, Тобол архиепископы тырышлыгы белән, аларның бер өлеше чукындырылган. Шул сәбәпле, татарлар арасында укый-яза белгән кешеләр саны кимегән.
XVIII гасырда митрополит Селивестров Себердә христиан динен тарату өчен күп көч түгә. Шул ук макстлардан XIX гасырда монда Библия җәмгыяте оештырылып дәүләт акчасына Тара һәм Ишим Тамак шәһәрләрендә чиркәүләр салына.
Ләкин, бу тырышлыкларга карамастан, Көнбатыш Себердә XIX гасырның икенче яртысында христиан дине шактый аз тарала. 1960 елны Тобол губернаторы хөкүмәткә әзерләгән хисабында соңгы 9 ел эчендә христиан диненә 331 кеше күчкәнен яза. “Тирә якларда рус авыллары күп булуга карамастан, христианлаштыру әкрен бара, мөселманлык исә, үз чираты белән тарала”.
Тубыл губерниясендәге татарлар, мәдәнитләренә һәм мәгарифләренә зур игътибар биреп, телләрен югалтудан саклап кала алганнар. “Хәтта XVIII гасырда чукындырылган Төмән янында урнашкан Ямак авылы татарлары, рус кызларына өйләнүләренә карамастан, хәзер дә әле татар телендә сөйләшәләр”, дип яза Г.Ибраһим.
Тубыл губерниясе татарлары сәүдә эшләрендә дә зур сәләтлекләрен күрсәткән. 1595 елны бохаралылар монда сәүдәгәрләр катламын барлыкка китергәннәр. Русиянең Азия илләре белән мөнәсәбәтләрендә дә алар шактый мөһим роль уйнаганнар. Аларның кайберләре хәтта, дәүләт белән хосусый сәүдә килешүләр төзеп, Русия эчендә сүдә итү өчен булган салынмнардан да азат ителгән. Кайберләренең эшләре шуның хәтле җайланган була ки, Мәскәүдә һәм Кытайның кайбер шәһәрләрендә аларның үз вәкиллекләре дә булган. Шунлыктан бохаралылар, Кытай белән Русия арасында илче функциясен башкарып, дипломатик эш белән дә шөгыльләнгәннәр.
Г.Ибраһим сүзләренә караганда, Себердә яшәгән татарларның күпчелеге 1639 елга хәтле потка табынган, ягъни мәҗүсиләр булган, ләкин соңыннан, алар арасында мөселман дине тиз тарала башлаган. Аның бу вакыйганы 1639 ел белән билгеләү сәбәбе безгә мәгүлүм түгел. Чөнки, бу җирләрдә Себер ханлыгы булганда (XV гасырның 20-че еллары - 1598 ел), дәүләтнең рәсми дине булып ислам саналган. Әлбәттә, кайбер очракларда халыкның күпчелеге тоткан дин дәүләтнең рәсми дине белән туры килмәскә мөмкин, тарихта мондый мисаллар бар. Әмма бу очракта, безнең фикеребезчә, мондый раслау бохаралыларның себер татарлары арасында дин һәм мәдәният таратуларындагы ролен күпертеп күрсәтү максатыннан барлыкка килгән.
Себер мөселманнары 1765 елны Русия дүләтеннән мәчетләр һәм мөселман мәктәпләрен төзү, ә 1783 елны үз теләкләре белән дини җитәкчеләрне сайлау хокукына ия булалар. Шуңа нигезләнеп, 1784 елда Тара шәһәренең ахуны итеп Габдерәшит баба сайлана. Ул Габдерәшит Ибраһим бабасының атасы була.
1790 елны Габдерәшит ахун, Ирбит ярминкәсенә барып, Тара шәһәрендә мәчет салдыру өчен акча җыеп кайта. 1793 елны шуларга Аялы җирлегеннән Сәид баба акчаларын кушып, Тара шәһәрендә беренче таш мәчет салынып бетә.
Габдерәшит ахун вафатыннан соң мәчетне улы Ибраһим бай җитәкләп китә. Габдерәшит Ибраһимның фамилиясе нәкъ менә шуның исеменнән барлыкка килә дә инде. Ибраһим бай үз вакыты өчен шактый укымышлы һәм хәлле кеше була, шуңа күрә дә ул мәчет һәм мәдрәсәне үз кулы астына ала. Төп шөгыле сәүдә белән бәйле булуга карамастан, ул мәдрәсәдә шигърият дәресләрен алып бара торган була.
1827 елны Ибраһим бай, уку-язу һәм ислам дине кануннары өлкәләрендә белемен арттыру максатыннан Хиҗазга киткәндә, үзе урынына Нияз хаҗи исемле зыялыны калдырып тора. Шул вакыттан, мәчет һәм мәдрәсә җитәкчелеген үз кулына алып, Нияз хаҗи, мәчет һәм мәдрәсә мәнфәгатьләрен тәэмин итү өчен вакф (хәйрия фонды) оештыра һәм, дини эшләрне алып бару өчен, Оренбург губерниясенең Челәбе өязендәге Әлмән авылыннан Ибраһим мулланы чакыртып китертә. Бу Ибраһим мулла анасы ягыннан Г.Ибраһимның бабасы була.
Ибраһим бай (әтисе ягыннан Г.Ибраһимның бабасы) хаҗдан кайткан вакытта Бейрутта вафат була. Шуннан, Г.Ибраһимның атасы Гомәр, үги ана кулында калып, яшлектән, тиз арада әтисенең дәүләтен таратып-туздырып бетерә. Соңрак, дипломат эше белән шөгыльләнеп карап, көнчыгышка качып китеп, берара Ачинск шәһәрендә яшәп ала. Аннан, Себерне Русиядән аерылып чыгуга өндәүдә гаепләнеп, зинданга ябыла. Гомеренең ахырында, зинданнан чыгып, башка бер эш белән дә шөгыльләнмичә шәрәб белән мавыгып, мохтаҗлыкка дучар ителеп яши. Ләкин Габдерәшит бу хәлләрне ишетеп кенә белә, чөнки ул яшьли читкә укырга җибәрелгән була.
Г.Ибраһимның әнисе, Гәфифә Ибраһим кызы әти-әниләреннән яхшы дини белем ала һәм дүрт дистә ел дәвамында кызларны уку-язуга өйрәтү белән шөгыльләнә. Шуның белән ул үзен һәм ирен матди яктан тәэмин итә. Автобиографиясендә Г.Ибраһим бу хакта берничә тапкыр искә төшерә “Тара шәһәрендә яшәүче бөтен хатын-кызларның уку-яза белүләре беренче чиратта минем әнием казанышы (Аллаһ ярдәме аның белән булсын)”.
Гомәр белән Гафифәнең өч баласы була. Олылары – Ибраһим яшлектән үлеп китә. Габдeрәшитне исә 6 яшьтән төрле мәдрәсәләргә укырга җибәрәләр. Башта Тара шәһәреннән 30 чакрымда урнашкан Уыш авылы мәдрәсәсенә. Бу мәдрәсәдә Габдерәшит кышкы айларда гына укый. Соңыннан, 1867 елны, Габдерәшиткә 10 яшь тулгач, аны әнисенең туган авылы, Оренбург губерниясе Челәбе өязе Әлмән авылы мәдрәсәсенә җибәрәләр. Монда Габдерәшит 4 ел дәвамында белем ала.
1871 елны Г.Ибраһимга әтисеннән хат килә, анда әнисенең авыр хәлдә булуы хәбәр ителә һәм улының өйгә кайтырга тиешлеге әйтелә. Габдерәшитне бу хәбәр зур кайгыга сала. Аңа бары тик 14 яшь кенә тулган була, кире Тарага кайтырлык акчасы да булмый. Ләкин тиздән укытучысы ярдәмендә Тарага баручы юлчы табыла. Г.Ибраһим башта Эчкен авылына, соңыннан Төмәнгә барып җитә. Яз килә, юллар начарая, ә параходлар әле йөрмиләр. Г.Ибраһим елгалар ачылуын Төмән янындагы Янавыл мәдрәсәсендә көтәргә була.
Ләкин елгалар боздан арынгач та әле, Г.Ибраһим Төмәннән китә алмый, ул вакытта параходлар расписание буенча йөрми, һәм аларны көтеп Г.Ибраһим көн саен пристаньгә барып йөри.
1871 елның 17 май көнендә, аңа әтисенең вафат булуы турында хәбәр һәм әнисенең апасы язып җибәргән хаты килеп җитә. Анда энекәше Исмаилны “карарга кеше юк, җай табып синең яныңа җибәрербез” дип язылган була. Тиздән ул килеп тә җитә. Чит шәһәрдә акчасыз һәм таныш-туганнарсыз калган ике бертуган Янавыл мәдрәсәсенә барырга булалар. Бу мәдрәсәдә алар 5 ел дәвамында укыйлар. Исмаилга 17, ә Габдерәшиткә 19 яшь тула. Әкренләп алар бу мәдрәсәдә уздырылган вакытның нәтиҗәсез үтүен аңлыйлар. Тагын ун-егерме ел укысалар да, белем артмас кебек. Мәдрәсәдән китү өчен, алар остазларыннан хәер фатиха сорарга баралар, ләкин ул аларга кире җавап бирә. Имеш, дөньяда моннан да күбрәк белем һәм белемнең дәрәҗәсе булган урын юк. Шулай итеп, тагын бер ел узып китә. Бертуганнар яңадан остазларына шул ук сорау белән мөрәҗәгать итәләр һәм шундый ук җавап алалар. Шуңа да карамастан, 1877 елның февраль аенда, Янавыл мәдрәсәсен ташлап, Габдерәшит Казан янында урнашкан Кышкар мәдрәсәсенә, ә Исмәгыйль Тарага юл тота.
Паспортының срогы чыккан булганлыктан, ике ай укыганнан соң, Габдерәшитне Кышкар мәдрәсәсеннән куып чыгаралар. Ике ай дәвамында Габдерәшит, тирә юньдәге авылларда йөреп, Казанга барып көн күрергә тырыша. Ләкин, Русия-Төрек сугышы вакыты булганлыктан, паспортсыз мөселман егете тәртип саклау органнарында җитди шик тудыра алуыннан куркып, аңа беркайда урын да, эш тә табылмый. Шуңа күрә, ул Мәкәрҗәгә юл тотарга була. Параходка билет сатып алу өчен, ул киемнәрен сатарга мәҗбүр була.
Түбән Новгородка барып җиткәч, Габдерәшит, мәчеткә барып, шунда ике көн куна. Ләкин, паспортсыз булганлыгын белеп, аны мәчеткә кертми башлыйлар. Шул ук сәбәптән монда да эш табылмый. Җәяү, телеграф баганаларына карап, Габдерәшит шәһәрдән чыгып китә. Юлының дүртенче көнендә, Г.Ибраһимны кулга алып, Чебоксар шәһәренә илтеп, төрмәгә утырталар. Берничә көн узгач, кире Казанга җибәрәләр, Казаннан Себергә сөрәләр.
Аның белән бергә, параходта биш йөздән артык тоткын Себергә җибәрелә. Бер атнадан алар Пермь шәһәрендә арбаларга күчеп, Төмәнгә барып җитәләр. Бер атнадан соң Габдерәшит этап белән Тарага җибәрелә. Бу, катаржан юлының, иң авыр өлеше булып тора. Сентябрь ахырында инде салкын була, кайбер урыннарда хәтта кар да ята, кырык көн дәвамында тоткыннар җәяү барырга мәҗбүр булалар. Габдерәшитнең исә өстенә дә, аягына да киеме булмый.
Габдерәшитне Тарада төрмәдән әнисенең бертуган апалары гаиләсе коткара һәм аңа яңа баспорт булдырыла. Берничә айдан соң Г.Ибраһим яңадан юлга чыга. Башта ул Ишим ярминкәсенә юл тота. Шуннан, күнегелгәнчә, элемтә баганаларына карап, җәяү көньякка таба чыгып китеп, Петропавловск шәһәренә барып җитә. Аннан да ул шул рәвешле юлын дәвам итә. Баганалар аны Күкчетауга алып килә. Күкчәтау янындагы бер авылда аның якташы Рәхмәтулла муланың казакълар арасында зур дәрәҗәле булуын белеп, шуның янына эш эзләп барырга була.
Тиздән аңа эш тә табыла. Атбасар шәһәре янындагы бер авылда Урдабай хаҗи өендә укытучы урыны буш булуы билгеле була. Ярты ел дәвамында, 1879 елның җәенә хәтле, Габдерәшид аның балаларын укырга-язарга өйрәтә. Шуннан, Акмулла губерниясенә күчеп, Гомәр Волость исемле кешенең балаларын бер ел дәвамында укытып көн күрә.
Җирле зыялыларның балаларын укырга-язарга укытып йөрүче шәкретләрдән Габдрәшид ялгыз гына булмый. Ул вакытта Урта Азиягә китеп шул рәвешле акча эшләү яшь шәкертләр арасында шактый киң таралган була. Уку-язуга өйрәтү белән бергә аларның үзләре белән бу якларга төрле яңа идеяләрне алып килүләре дә табигый. В.И.Ленин “О средней Азии и Узбекистане” (“Урта Азия һәм Үзбәкстан хакында”) иселе хезмәтендә бу күренешкә түбәндәге бәя бирә: “Идел буе һәм Көнбатыш Себер татар мөселманнары тарафыннан бу өлкәдә тыныч булган сарт һәм кыргызлар арасына панисламчылык агитациясе таратыла. Төркстан мөселманнары белән элемтә үзеннән үзе барлыкка килә. Русия хөкүмәте исә, Исламны яклаучы татарларның бу якларга килеп керүеннән куркып, аларны мөмкин кадәр Төркстанга керүдән тыярга тырыша”. Чыннан да Русия хөкүмәте, шул ише “мәгърифәтчеләр” һәм пропагандистларга каршы көрәшеп, аларны хәтта Урта Азиядән көчләп куып та чыгарган була. Ләкин белгечләр бу өлкәдә мөселман вәгазләренең көчәюен Урта Азия ханлыкларын Русия дәүләтенә кушканнан соң киң таралган руслаштыру сәясәтенә җавап булуын ассызыклый.
Габдерәшид, 150 сум акча туплап, укуын дәвам итү өчен, 1879 елның июлендә Мәдинәгә барырга була. Аның юлы Күкчәтау, Петропавловск, Төмән, Пермь, Түбән Новгород шәһәрләре аша уза.
Түбән Новгородта Г.Ибраһим Мисырга баручы хаҗилар төркеменә кушыла. Мәскәү аша узып, алар 1879 елның 26 августында Одесса шәһәренә барып җитәләр. Шул арада Габдерәшитнең кулында бары тик 30 сум акча гына кала, ә Истанбулга хәтле билет сатып алу өчен ун тапкыр артык акча кирәк була. Шуңа өстәп, паспортының яңадан вакыты чыккан була. Габдулла исемле бер шәкерт белән бергә алар Одессада бер ай дәвамында яшиләр. Соңыннан яшерен рәвештә Русиядән чыгып китәргә мөмкинлек табыла, моның өчен аларга икәүләшеп бер мәрмәр ванна эчендә бер тәүлек дәвамында хәрәкәтсез ятарга туры килә.
Берникадәр вакыт Г.Ибраһим Истанбулның Нуру-Госмания мәчете янында урнашкан бер тәккәдә яши. Әлеге тәккә мәшһүр меценат Исхак Апанаев акчасына сатып алынган була. Истанбул һәм Мәдинә шәһәрләрендә берничә казанлы (татар) тәккәсе булуы билгеле. Биредә Мәккәгә барышлый хаҗилар туктала торган була. Монда ук мөһаҗирләрнең Госманлы һәм башка илләрнең галимнәре һәм суфыйлары белән аралашулары гадәти хәл булган. Нәкъ шунда Г.Ибраһим Исхак Апанаев, Шиһабетдин Мәрҗани, Нигъмәтулла Сидуков, Нәсретдин Айдикин, Садыйк Мусин кебек кешеләр белән таныша. Өркеттән хаҗга бара торган Хисаметдин бабай Габдерәшит белән Габдуллага Җиддәгә (Мәккә янында урнашкан шәһәр) хәтле юллырын түли һәм алар бергәләшеп Измир, Бейрут, Иерусалим шәһәрләрен, Сүәеш каналын узып, җиденче көнне “Шәриф Рисан” исемле төрек параходы белән Җиддәгә килеп җитәләр.
Г.Ибраһим, Мәккәдә хаҗ кылып, Мәдинәгә барып, мәдрәсәгә укырга керә, монда ул биш ел дәвамында дини белемен арттыра, төрле хаҗилар, галимнәр, мөһаҗирләр белән аралаша. Тагын бер тапкыр хаҗ кылып ала, хафиз булырга тырышып, Коръәнне яттан өйрәнә.
Мәдинәдә яшәгәндә Г.Ибраһим дин эшлеклеләре арасында киң бәхәсләр тудырган реформаторлык идеяләре белән мавыгып китә. Аның карашлары Сәид Әхмәд-хан, Җамал-ад-Дин әл-Әфгани һәм Мөһәммәд Абдо кебек бөек фикер ияләре һәм дини реформаторларның тәэсире астында формалашканынын гөман итә алабыз.
Мәдинәдә 1884 елны укуын тәмамлап Г.Ибраһим Мисыр аша яңадан Истанбулга барып, берникадәр вакыт “Фатих” мәдрәсәсендә укый, шунда ул Русиядән килгән мөһаҗирләр белән Русия мөселманнары алдында торган проблемалар хакында бәхәсләрдә катнашып, мөселманнарның дини һәм дөньяви белемнәр алу системасын үзгәртеп, мәктәп-мәдрәсәләрдә яңа укыту ысулларына күчеп, дөньяви фәннәрне укыту программаларына кертергә кирәклегенә инана. Шул идеяләре белән Г.Ибраһим 1885 елны Истанбулны ташлап, ялган документлар белән Одесса, Оренбург, Уральск, Троицк, Петропавловск, Омск шәһәрләре аша Тарага әйләнеп кайта.
Туган шәһәрендә сәүдәгәрләр һәм дин эшлеклеләре аны зур тантана белән каршы алалар, Ирбитта имам булырга тәкъдим итәләр. Г.Ибраһим имам булырга ризалыгын бирә, ләкин аңарчы, Мәдинәгә барып, андагы мәдрәсәгә энесе Исмәгыйльне урнаштырырга рөхсәт сорый. Аңа, өйләнүен шарт итеп, ризалык бирәләр. Г.Ибраһимны өйләндерү аның кире тизрәк әйләнеп кайтуын тәэмин итү өчен кирәк булган, күрәсең.
Туйдан соң 15 көн узгач, Г.Ибраһим Исмәгыйль һәм тагын биш яшь шәкерт белән Мәдинәгә юл тота. Барышлый алар Өфе каласыннан узалар, шунда Г.Ибраһим имамлыкка имтиханнар тапшыра.
Мәдинәдә энекәшен укырга урнаштыргач, Истарбулга барып, ул вакытта Мәгърифәт министры булган, Мөниф Паша белән очрашуга юлыгып, аның белән Төркия һәм Русия мәгърифәт проблемаларын, Русия мөселманнарының хәле турында сөйләшә. Ул вакытта Г.Ибраһим И.Гаспралының “Тәрҗеман” гәзите аша пропагандаланган идеяләренең кайнар яклаучысы була. Берникадәр вакыт узганнан соң, бу фикер алышуның нәтиҗәсе буларак, Мөниф Паша “Умран” исемле төрек гәзитендә “Русия мөселманнарының киләчәге” исеме астында мәкаләләр циклын бастырып чыгара.
1885 елның ноябре башында Г.Ибраһим, Тарага әйләнеп кайтып, Тараның үзәк мәчетендә имам эшенә керешә.
Бу урында, Г.Ибраһимның “Тәрҗемәи халем” китабының беренче өлеше тәмамлана. Автор китабының шулай бүленүен, тормышының моңа хәтле тасвирланган өлешендә аның доньяга билгеле бер карашлары булмаганлыгы белән аңлата. Хикәяләүнең дәвамы тәрҗемәи халенең икенче өлешендә булырга тиеш иде, ләкин, билгесез сәбәпләр аркасында, “Тәрҗемәи халем” китабының икенче өлеше дөнья күрми кала.
1891 елны Г.Ибраһим, Уфа һәм Казан калаларында булып, тиз арада, алдынгы татар мәгърифәтче зыялылар белән танышып китә.
1892 елны Г.Ибраһим Диния нәзәрәтендә имтиханнар биреп (шулай ук рус теленнән дә), казый хезмәтенә чакырыла. Берара, хаҗга киткән мөфти Мөхәммәдьяр Солтановның урынбасары буларак, мөфти эшен дә башкарып тора. Шул вакытта ул мөселманнарның Диния нәзәрәте эшчәнлегенең “серләренә” дә төшенә һәм аңа шактый гына үзгәртүләр кертү кирәклеге хакында фикерләрен белдерә. Соңрак аның бу идеяләре “Чулпан йолдызы” китабында да чагылыш таба. Г.Ибраһимның эшчәнлеге патша хакимиятендә шактый борчу тудырганга, ул ел ярым хезмәт иткәннән соң, 1894 елны казыйлыктан китәргә мәҗбүр була.
Г.Ибраһим Русиядән Истанбулга качып китә. Мисырның “Ән-нил” гәзитендә, Русиядә дәвам иткән татарларны көчләп чукындыру сәясәтенә каршы мәкаләләр бастырып чыгара. Шул ук вакытта “Чулпан йолдызы” исемле китабын яза һәм аны, Истамбулда 1895 елда нәшер итеп, яшерен рәвештә Русиягә җибәрә. Бу әсәр, Русия дәүләтендә гади дингә күндерүчеләрдән башлап, губернаторлар, министрлар һәм хәтта патшаларның кайнар яклавы ярдәмендә алып барыла торган руслаштыру сәясәтен ачык тәнкыйтьләгән беренче сәяси хезмәт булып санала.
Бу китабында Г.Ибраһим мөселманнарның Русиядәге милли-сәяси хәлләрен анализлый, татар халкы тарихы буенча кыска гына очерк һәм башка төрки халыкларга караган кызыклы этнографик мәгълүматлар бирә, шулай ук, мохтәрәм Ш.Мәрҗани һәм кайбер рус авторларыннан тыш, татар халкы тарихына багышланган хезмәтләр булмаганлыгына борчыла.
Халкының киләчәген фаразларга тырышып, Русия мөселманнарының Оренбург Диния нәзәрәтенең хәле, идарә итү формасын һәм эш итү ысулларын тасвирлый. Диния нәзәрәтендә эшләгән мөфтиләр һәм казыйларның тулы исемлеген китерә һәм аларның эшчәнлеген тикшереп, аларның берсе дә халкы өчен файда китермәгәнлеген дәлилли. Ләкин, руханиларны тәнкыйтьләп кенә калмыйча, Г.Ибраһим бу хәлнең сәбәпләрен дә ачыкларга тырыша. Аның фикеренчә, мондый аяныч хәлнең сәбәбе - Диния нәзәрәтенең, мөселманнарның хәлләрен кайгырту өчен түгел, ә аларны күзәтеп тору, контроль астында тоту максатынан оештырылуында.
Галимҗан Ибраһимов, Габдерәшит Ибраһимны “тарихи кыңгыравык” дип атап, аның бу китабына мондый бәя бирә: “Бу – татар дөньясында беренче эмигрантының беренче эмигрант әсәре – Бишенче ел революциясенә чаклы аңлы татарлар арасында, полиция ишетмәсен дип, колактан колакка сөйләп, яшереп, бер-беренә биреп укылган бердәнбер әсәрдер”. Ләкин, шул ук Галимҗан Ибраһимов сүзләренә караганда, китап “сахрадагы ялгыз аваз” булып кына калган.
Истанбулда берникадәр вакыт яшәгәннән соң, Г.Ибраһим яңадан юлга чыга. Бу юлы ул Бохарага бара, аннан Швейцариягә юл тота. Монда ул В.Амфитеатров исемле рус социалисты белән очраша һәм бәхәстә мөселманнарның сәяси һәм мәдәни хокук һәм ирекләрен тану зарурлыгын яклый.
1897 елны Г.Ибраһим Истанбулга әйләнеп кайта һәм берничә айдан соң, үзенең 3 елга диярлек сузылган дәвамлы сәяхәтенә чыгып китә.
Башта Г.Ибраһим Мисыр һәм Һиҗаз аша Палестинага, шуннан соң, Франциягә юл тотып, Италия, Австрия һәм Швейцария аша уза. Франциядә Г.Ибраһим бераз туктылып тора. Безнең уйлавыбызча, монда ул яшь төрекләр хәрәкәте вәкилләре белән очраша. Чөнки, нәкъ Парижда 1891 елны Әхмәд Риза-бәй (1857-1930) җитәкчелеге астында төрекләрнең эмигрант оппозициясе үзәге һәм “Иттихад вә тәраккый” төрек яшерен сәяси җәмгыятенең “ауропа филиалы” оеша башлый. “Инкыйлабларның туган иле”ндә Нәмык Кемаль һәм Җәмал ад-дин Әл-Әфгани идеяләре белән тәэсирләнгән булачак төрек инкыйлабчылары белән аралашу Г.Ибраһим күңелендә тирән эз калдырырганоыгы бәхәссез. Билгеле булганча, җәдидчелек хәрәкәтенең идеологы И.Гаспралы да Франция башкаласында белем ала, һәм, укуын тәмамлап, “Русиягә Париждан пантөркичелек һәм панисламчылык идеяләре белән рухланып кайта”.
Франциядән соң Г.Ибраһим яңадан юлга чыга: Швейцария, Австрия, Болгария, Югославия, Румыния аша Одессага барып җитә. Аннан көньяк Русия җирләре аша Кавказга килеп чыга, шуннан аның юлы Каспий диңгезе буйлап уза. Бохарада булганнан соң, Төркстан, Җидесу җирлеге аша үтеп, Г.Ибраһим Себер кәрван юлы белән Тарага әйләнеп кайта.
И.Төркуглы фикеренчә, Г.Ибраһим сәяхәте вакытында көндәлек дәфтәре алып барган, ләкин аның бу көндәлеге, кызганычка, басылып чыкмаган. Шуңа күрә Г.Ибраһимның шундый озын сәяхәтенең максатларын без төгәл генә ачыклый алмыйбыз. Ләкин, XIX гасыр ахырында Ауропа илләренең, аеруча Франция һәм Швейцариянең дөньякүләм сәясәтендә уйнаган рольләрен истә тотып, сәяхәтнең максаты Аурупада русия төркиләренең мәдәни һәм сәяси хокукларын таныту булуын чамалый алабыз.
Йосыф Акчураның 1902 елны дөнья күргән “Өч сәяси юнәлеш” исемле мәкаләсе дә әлеге гипотезаны куәтләү булып тора. Й.Акчура фикеренчә, өч сәяси юнәлеш ул: панисламчылык, оттоманчылык һәм пантөркичелек. Беренче ике агымны ул кире кага. Панисламчылык бармас, ди Й.Акчура, чөнки Аурупа илләре аңа каршы чыгарлар; оттоманчылык үз янына башка илләрнең төрки-татарларын туплый алмас. Пантөркичелек исә отышлырак, ул, Русиягә мөнәсәбәттә каршылыгы белән, Аурупа илләрендә яклау һәм ярдәм табар, дип саный Й.Акчура.
Г.Ибраһимның Русиядәге актив иҗтимагый-сәяси эшчәнлегенең башы 1899-1900 еллар чигенә туры килә. Шул вакытта, Г.Ибраһим Мисырда аноним рәвештә “Русиядә мөселманнар яки татар кавеменең тарихы” исемле китабын бастырып чыгара, китап тулысынча диярлек “Чулпан йолдызы” исемле әсәрен кабатлый. Моны без, элегрәк чыккан китапның зур популярлыгын тасвирлый торган күренеш дип саныйбыз. Шунан тыш, “Чулпан йолдызының” тагын бер чыгарылышы 1907 елны Петербургта да дөнья күрәчәк. Хөкүмәткә каршы булуын истә тотып, аның бу юлы аноним рәвештә чыгарылуы да гаҗәпләндерми. “Чулпан йолдызының” беренче чыгаралашы безнең кулыбызга титул битләрсез, шул исәптән автор һәм әсәр исемнәре билгеләнмәгән хәлдә килеп җитүе, әсәрнең “идән асты китабы” язмышын кичерүен дә дәлилли.
1900 елның башында Г.Ибраһим Петербургка килә, монда ул беренче татар гәзитен чыгара башларга ниятли. Ләкин, хөкүмәттән ризалык ала алмыйча, “Миръат” исемле альманах бастырырга керешә. Бу альманах 1900-1903 елларда татарлар арасында вакытлы матбугат ролен башкаручы бердәнбер басма булып тора. “Миръат” альманахының 22 саны дөнья күрә.
1900 елны альманахның 1-6 саннары, 1902 елны 7-11, 1903 елны 12-18 саннары дөнья күрә. Калган 4 сан турында 1907-1909 елларда Казанның төрле басмаханәләрендә басылып чыкканлыгын гына әйтә алабыз. Альманах чыгарылышларының күләме төрлечә, 16 дан 36 биткә хәтле була. Без тикшергән 18 санда барлыгы 134 төрле темага багышланган мәкалә бастырылган. Алар арасында 32 хат, яки хатка язылган җавап булуы, альманахның, чын мәгънәсендә, вакытлы матбугат вазифасын үтәвен тагын да дәлилли. Хатларның киң географиясен дә ассызыклап китәсе килә: Самара, Пермь, Оренбург, Чиләбе, Казан, Красноярск, Семипалатинск, Кырым һәм хәтта Һиндстан.
Альманахта күтәрелгән темалар арасында аерым урынны дин мәсьәләләрен яктырта торган мәкаләләр алып тора, алар барлык күләмнең өчтән берен тәшкил итеп тора. Аларда Г.Ибраһим Русия мөселманнарның хәзергесе һәм киләчәге, мөселман гаиләсендә хатын-кызның урыны һәм аларның яшь буынны тәрбияләүдәге роле, хатын-кызлар хокукына карата шәригать кагыйдәләре, дин тарихы. Шулай ук “Галәме Исламиятә бер назыйр” (“Ислам дөньясына бер караш”) исемеле мәкаләләр циклы бастырыла.
Башка темаларга караган мәкаләләр эчтәлеге һәм саны түбәндәгечә: мәгърифәт, уку-укыту, укучылар, мәктәп-мәдрәсә мәсьәләләре турында – 9, мәдәният һәм сәнгать – 8, вакытлы матбугат булдырырга кирәклеге турында – 5, тәрбия мәсьәләләре – 5, һөнәрчелек турында – 3, басма китапларга рецензия – 3, тарих – 3, фоторәсемнәр белән ясалган рус шагыйрьләренең шигыре һәм тәрҗемәи хале – 3, кеше анатомиясе буенча – 2, хәйрия җәмгыятьләре хакында – 2, театр турында – 1 мәкалә.
Күргәнебезчә, альманахта төп урынны дин һәм мәгърифәт мәсьәләләренә кагылышлы мәкаләләр алып тора, моның объектив сәбәпләре дә бар. ХХ гасырның башыннан 1905 елның инкыйлабына кадәр, бу мәсьәләләр татар руханилары һәм зыялыларының көн үзәгендә тора.
Альманахта дөнья күргән мәкаләләр тематикасы киң һәм, альманахның шул вакытта бердәнбер даими рәвештә чыгып торган басма булуын исәпкә алып, аның яшь буынны тәрбияләүдә һәм төрле дөньяви белемнәр җиткерүдәге зур ролен танымыйча булмый. ХХ гасыр ахыры галиме һәм язучысы М.Мәһдиев бәяләве буенча, Г.Ибраһимның “Мирьат”ы 1905 елга хәтле татар яшүсмерләренең өстәл китабы булып торды.
1902-03 елларда Г.Ибраһим Япониядә булып ала. Г.Ибраһимның Ерак Көнчыгышка күз төшүе, очраклы түгел. Үзенең тиз арада икътисади яктан үсеп китүе белән Япония күптәннән бирле инде аның игътибарын җәлеп итә. Шуннан тыш, Япония ул вакытта Русия һәм башка илләрдә яшәүче мөселманнар белән элемтә корырга омтылышлары белән билгеле. Г.Ибраһим бу юлы Япониядә озак булмый, беренче тапкыр ул Кояш Чыгышы Иле белән танышып кына китә, ләкин соңыннан күргәнебезчә, аның бу сәяхәте, Ерак Көнчыгыштагы киң эшчәнлегенә нигез булып торачак.
Япониядән Г.Ибраһим яңадан Петербургка әйләнеп кайта. Сәүдә эшләре белән пәрдәләнеп, мөхәррирлек эшен дәвам итә, “Миръат” альманахын чыгара. 1904 елның язында Г.Ибраһим яңадан Станбулга бара. Ләкин аның эшчәнлеге рус хөкүмәтендә генә түгел, Госманлы империясенең җитәкчеләрендә дә ризасызлык тудыра башлый. 1904 елны 8 августында, аны рус хөкүмәте соравы буенча кулга алалар һәм Русия вәкилләренә тапшыралар. 12 августта Одесса шәһәренә күчерәләр. Г.Ибраһимның кулга алынуы турындагы хәбәр бик тиз тарала һәм 21 августта инде, дуслары һәм теләктәшләренең матди һәм рухи ярдәме белән аны тоткынлыктан азат итәләр.
Беренче Русия революциясе башланып киткәннән соң, Г.Ибраһим Петербургта Глазов урамы 12 йорт, 4 квартир адресы буенча урнашкан типографияне сатып ала. 1905-07 елларда ул монда татар телендә “Өлфәт” (Дуслык) исемле гәзитен һәм гарәп телендә “Әт-тилмиз” (Укучы) исемле журналын бастыра. “Өлфәт” гәзите тиз арада бик зур популярлык казана һәм үз вакыты өчен рекордлы булган 4 мең данә тиражы белән сатыла. Ләкин ел ярымнан, дәүләт органнары кушуы буенча, гәзит һәм журнал чыгарылудан туктатыла. Г.Ибраһим “Өлфәт” урынына “Нәҗәт” исемле альманах чыгарып карый, ләкин ике сан дөнья күргәч, бу басмасын да, бөтен тиражын кулга алып, яптырталар.
Беренче Русия революциясе елларында Г.Ибраһим, татар милли хәрәкәтен берләштерү өчен, күп көч сала. Ул - кадетлар партиясендә төрки халыкларның вәкиле, “Иттифак-әл-мөслимин” партиясен оештыручыларың берсе була, аның съездларын үткәрүгә күп көч куя, фирканең идарә башлыгы булып та сайлана.
Г.Ибраһим мөселман, шул исәптән төрки халыкларның мәнфәгатьләрен яклауга бөтен булган көчен сарыф итә һәм, эшчәнлегенең теоретик нигезен бәян итәргә тырышып, инкыйлаб елларында тупланган фикерләрен яктыртучы хезмәтен бастырып чыгара. “Автономия яки идарәи мөхтәрият” исемле китабы татар халкының язмышы, мәдәни үсеше һәм милли үзбилгеләнеше турында булган уйлануларының нәтиҗәсе була. Бу хезмәтендә Г.Ибраһим автономия, үзидарә, мәдәни автономия, территорияль автономия, федерация, федератив төзелеш кебек төшенчеләргә аңлатма бирә. Гатаулла Исхаки бу китапка мондый бәя бирә: “Рәшид хәзрәтнең бу әсәре хәзерге көндә (1920-че еллар – Ф.Г.) “федерация” ди торган барыбызның да сүз башы иде. Рәшид хәзрәт шул фикерне шундый кысык-николай заманында ук кычкырган иде, ләкин ул заманда ул фикерне көлке генә санадылар”.
Реакция башланып, гәзит-журналлар ябылгач, Г.Ибраһим типографиясен сата һәм 1907 елның 11 апрелендә шәһәрне ташлап чыгып китә. Петербургтан кинәт китүнең төп сәбәбе – аңа каршы җинаять эше кузгалтылып, уздырылган тикшерү нәтиҗәсендә кулга алынып бер елга крепостьта тоткынлыкта тотарга дигән карар чыгарылуы булып тора. Башта ул Көнбатыш Төркстан, Самарканд, Бохара һәм Җидесу аша туган ягына кайта. Ләкин ул, анда озак тормыйча, гаиләсен Казанга китереп урнаштыра һәм 1908 елның сентябрендә Көнчыгышка таба юл тота. Юлда Г.Ибраһим, гадәттәгечә, бөтен күргән-ишетелгән нәрсәләр белән кызыксына, кешеләр белән аралаша, фикер уртаклаша һәм язып бара. Шулай итеп, аның иң мәшһүр әсәрләренең берсе “Дәүре Галәм” (Дөньяны әйләнеп) исемле сәяхәтнамәсе барлыкка килә. Сәяхәтнамә аерым язмалар рәвешендә берюлы ике телдә (татар һәм төрек) Казандагы “Бәянел-хак” гәзите һәм Истанбулдагы “Сиратель-Мөстәкыйм” журналында басылып чыга.
Юл язмалары жанрына, шул исәптән, Г.Ибраһим әсәренә дә синкретизм хас. Автор, күргән-ишеткәннәрен чагылдырып, юлда очраган гади кешеләр, гади хәлләр турында хикәяли. Монда, “Мең дә бер хадис”тәге (1905 ел) кебек, кораллы баш күтәрүгә чакыру, я, “Автономия яки идарәи мөхтариять”тәге (1905 ел) кебек, дәүләт төзелеше турында теоретик уйланулар юк. Һәм бу аңлашыла да – югарыда аталган әсәрләре инкыйлабый-демократик хәрәкәтнең чәчәк аткан чагында дөнья күрсә, хәзер исә, инородец һәм иноверец проблемалары турында кинаяле тел белән генә язып була.
Укучысына җиткерергә теләгән фикерләрен автор үзенең әңгәмәдәшчесе: гади мулла, олаучы, юлдашчы француз, Дәүләт Думасы депутаты яки бурят халкының иң атаклы рухи җитәкчесе – Хамба Лама тарафыннан әйттерә. Әсәре дәвамында кызыл җеп белән дини идарә өлкәсендә реформалар зарурлыгы, белем бирү системасын үзгәртергә киреклеге, мәктәп-мәдрәсәләр программасына рус теле һәм дөньяви белемнәр дәресләрен кертү әһәмияте идеяләре уза.
Шуннан тыш, автор укучысына төрле этнографик, тарихи, географик, икътисади мәгълуматлар һәм Русиядә, Аурупа һәм Азиядә булган сәяси вакыйгаларга үз бәяләрен биреп китә. Шунысын да онытырга ярамый, бу төр сәяхәтләр моңарчы мөселманнар тарафыннан кылынмаган була һәм күпчелек очракта, Г.Ибраһим тасвирлаулары Русия мөселманнарының күпчелеге өчен яңалык булып тора иде.
Г.Ибраһимның “Дәүре Галәм” китабына бәя биргәндә, шуны да исәпкә алырга кирәк, аның бу әсәре замандашлары - мәктәп-мәдрәсә укучылары тарафыннан гына түгел (алар өчен шундый мавыктыргыч хикәяләрнең кызыклы булуы табигый) ә җитлеккән зыялылар һәм иҗтимагый-сәяси эшлеклеләре тарафыннан да бик югары бәяләнгән, Галимҗан Ибраһимов исә аны бу контекстта хәтта “дәрес бирүче” дип тә атый. Шулай итеп Габдерәшит Ибраһимның бу әсәре шактый киң катлау укучыларның сәяси һәм иҗтимагый карашларына йогынты ясавын билгеләп китә алабыз.
“Дәүре Галәм” әсәре белән Г.Ибраһим Русиядә генә түгел, башка илләрдә дә мәшһүр сәяхәтче булып таныла. Алга таба, бу сәяхәтендә тупланган материаллар, аның нәшер ителгән әсәрләре арасында иң күләмле булган “Галәме Ислам вә Япониядә интишаре исламият” (Ислам дөньясы һәм Япониядә ислам таралуы) китабына керә.
Юлын Казаннан башлап, Г.Ибраһим Өфе, Чиләбе, Красноярск, Омск, Томск, Өркет, Монголия, Маньчжурия һәм Владивосток аша Япониягә барып җитә. Монда ул 6-7 ай дәвамында яши. Шул вакыт эчендә Г.Ибраһим Русиядә мөселманнарның хәле, гомумән ислам дине турында сөйләп шактый күп очрашулар, конференцияләр уздыра. Шул очрашулар нәтиҗәсендә берничә япон кешесе хәтта ислам динен дә кабул итә. Г.Ибраһим Азиядә яшәүче мөселман халыкларын яклауны максат итеп “Азия Гикай” (Азияне уяту оешмасы) җәмгыятен оештырып, аның эшендә актив катнаша. Бу җәмгыятьнең башлыгы итеп, ислам диненә күчкәч Әбүбәкр исемен алган Охара исемле япон дипломаты сайлана. Шулай итеп, Г.Ибраһим үз сәяхәтенең төп максатын Япониядә Ислам динен тарату итеп күрә.
1909 елның апрелендә Г.Ибраһим Японядән Кореягә күчә. Кореядә сәяхәт итеп, Кытайга барып керә. Анда ул Пекин, Ханко, Шанхай шәһәрләрендә булып ала. Аннан Сингапур аша Һиндстанга юл тота. Калькутта, Бомбей, Хайдарабад шәһәрләрендә җирле мөселманнар белән очрашып аралаша. Моннан ул чираттагы хаҗга барып, 1910 елның язында Истанбулга килә. Истанбулда ул күптән түгел генә Ислам диненә күчкән япон кешесе Котаро Ямаоко белән берлектә, госманлылар арасында зур кызыксыну белән кабул ителгән, Көнбатыш илләрнең коллонизаторлык сәясәтенә каршы көрәшү максатыннан мөселман илләренең берләшү зарурлыгын исбатлап, берничә конференция уздыра.
Бу мәсьәләгә игътибарны җәлеп итү өчен Г.Ибраһим Халим Накава белән берлектә төрки теленә тәрҗемә итеп япон шахиде Хатануның “Асия тәһликәдә” (Азия хәвеф-хәтәрдә) исемле китабын Истанбулда нәшер итә. Бу китапның беренче битләрендә аурупалыларның Азиядә кылган явызлыкларын чагылдырган берничә фоторәсем китерелә, шуннан, Аурупа һәм Американың колонизаторлык сәясәтенә көрәшү өчен, Азия дәүләтләренең берлеген төзү зарурлыгы исбатлана. Бу берлекнең составында Кытай, Төркия, Әфганистан, Иран, Һинстан, Һинд-Кытае, Ява утравы, Төркстан һәм җитәкче ролендә Япония булырга тиеш дигән фикер уздырыла. Авторның күзаллавынча, ул вакытта Япония белән сугыша алырлык дөньяда бер дәүләт тә табылмас.
Ләкин, Япониянең мөселманлашу процессы, шул исәптән Кояш Чыгышы илен мөселман дәүләтләре рәтенә кабул ителүе озакка сузылырга мөмкинлеген аңлап, Г.Ибраһим көнбатыш экспансиясенә каршы каолицияне Госманлы империя әйләнәсендә төзүне кулайрак дип таба.
Бу процесска җан кертеп җибәрү һәм пропагандалау өчен, “Сирател-Мөстәкыйм” (Хак юл) журналы битләрендә русия мөселманнарының хәлен яктыртучы Госман Җуди, Ягъкуб Кәмаль, Әхмәд Тәҗетдин исемле эшлеклеләре белән ул 1910 елның 15 апрелендә яңа “Тәгаруфи Мөслимин” (Мөселманнар белән танышу) журналын нәшер итә башлый.
Шул көннәрдә италия гаскәрләре Ливияне оккупацияли, Италия Төркиягә дә һөҗүм итә. Соңгы минутка кадәр Аурупа дәүләтләре ярдәме белән кораллы низагны булдырмаска тырышкан төрек хөкүмәте сугышка бер дә әзер булмаган килеш керә. Сугыш башлануын ишетеп, Г.Ибраһим якташы Госман Җуди һәм Әшрәф Әдип бертуганының улы – Нәзми Соңгар белән Мисыр аша, яшерен рәвештә Ливиягә үтеп керәләр. Г.Ибраһим моның турыда үзе болай яза: “Ливияне Италия гаскәрләре аккупацияләгәнлеген ишетеп, йөрәгем кан белән тулды. Яшем зур булганлыктан, минем ярдәмем күп булмаса да, гаскәриләргә су ташып булса да файда китерермен дип карар кылдым”. Төньяк Африкага, Италиянең экспедицион гаскәрләргә каршылык оештыру өчен, “Иттихад вә Тәрәккый” (Бердәмлек һәм алгарыш) комитетының күренекле вәкиле Әнвәр Паша да җибәрелә. Нәкъ менә шунда Г.Ибраһим аның белән таныша һәм, кайбер тикшеренүчеләр бәяләмәсе буенча, дуслашып та китә.
Ливиядә биш ай чамасы булып, Г.Ибраһим Истанбулга әйләнеп кайта. Үзенең күргәннәре турында ул “Себилюррешад” (“Сирател- Мөстәкыйм“ журналының яңа исеме) журналы оештырган конференциядә сөйли, соңыннан аның чыгышы шул ук журналда аерым мәкалә булып та басылып чыга.
1912 елны Г.Ибраһим Көнбатыш Төркстан, Әфганстан, Һиндстан һәм Һиҗаз буенча сәфәр кыла. Бу сәфәрендә ул госманлыларга каршы хәрәкәт кабынып киткән төбәкләрдә мөселманнарга рухи ярдәм күрсәтеп бу хәрәкәтләрне туктату өчен көч сала, бу хакта язмалары да “Себилюррешад” битләрендә дөнья күрә.
Төрек армиясе Сарыкамыш астында Русия гаскәрләрен туктатып торырга тырышканда, Г.Ибраһим Истанбулга әйләнеп кайта. Монда ул Русия төрки-татар мөселманнарының хокуклары яклау комитетын оештыруда актив теләктәшлек күрсәтә. Әлеге җәмгыятьне төзүдә һәм аның эшчәнлегендә Г.Ибраһимның Әнвәр Паша белән булган дуслыгы зур роль уйный. Оешманың төп максаты итеп Кавказ, Төркстан, Кырым һәм Идел буе төркиләрнең хокукларын яклау игълан ителә.
1913 елны, мөселман дөньясы каршысындагы казанышлары өчен, Г.Ибраһим Госманлы подданствосына алына. Шул ук елны Г.Ибраһим “Ислам дөньясы” исемле журналын нәшер итә башлый. Ләкин әүвәлге журналы “Тәгаруфи Мөслимин” чыгарыла башланудан узган 4 ел эчендә күп үзгәрешләр була: Босния һәм Герцоговина белән Төньяк Африка Төркиядән читләштерелә, Госманлы империясенә зур контрибуция йөкләнә. Төрки дәуләте өчен шунлый авыр көннәреннең берсендә - 1913 елның 15 мартында “Ислам дөньясы”ның беренче саны дөнья күрә.
1915 елны Г.Ибраһим Йосыф Акчура, Әхмәт Агаолы һәм Хөсәинзадә Али белән Аурупага барып, җәмәгатьчелеккә һәм төрле сәяси эшлеклеләргә Русиядәге төрки халыкларның аяныч хәлләрен тасвирларга тырышалар. София, Вена, Берлин һәм Цюрихта очрашулар уздарып, АКШ президенты Вильсонга “изелүгә дучар ителгән” Русиядәге төрки халыкларга игътибар итүен һәм туры ярдәм күрсәтүен үтенеп телеграмма да җибәреп карыйлар. Телеграмма мондый сүзләр белән тәмамлана: “Ярдәм итегез, безне бөтенләй юк итүдән коткарыгыз!”.
Беренче Бөтендөнья сугышы елларында алманлылар тарафыннан әсир ителгән русия солдатлары арасында төркиләр шактый була. Г.Ибраһим фикерләве буенча, рус гаскәренең стратегиясен яхшы белгән бу солдатлар Өчлек союздашларына шактый ярдәм күрсәтергә мөмкин иделәр. Аның бу фикерен хуплаган Төркиянең хәрби министры Әнвәр пашаның фатихасы белән Г.Ибраһим Германиягә китә, әсир төшкән татар-башкорт солдатларын Төркияне яклап хезмәт итәргә өнди. Берлинның Зоссен төрмәсендә Габдерәшит Ибраһим мәчет ачтырып, шунда имамлык итә, анда “Җиһад-и Ислам” мәҗмугасын чыгара башлый, әсир төркиләр белән даими эш алып бара. Нәтиҗәдә, “Азия таборы” дип аталган, якынча ике мең кешелек төрки полк 1916 елның 1 маенда Германиядән Төркиягә кузгала, бу батальонның башында ак атка атланган хәзрәт Габдерәшит Ибраһим үзе була. Мөселман хәрби әсирләренең Вюнсдорф лагерендә шундый ук эшчәнлекне Галимҗан Идриси алып барганлыгы билгеле.
Төрки гаскәр Истанбулга 7 майда барып җитә. Соңыннан бу татар-башкорт полкы Төркиянең азатлыгын яклап, инглиз гаскәрләре белән сугышларда катнаша, бер өлеше шәһит китә, исән калганнары Конья шәһәре янындагы себер татарлары авылы Бөгередәлектә урнашып кала, дөнья буйлап тарала.
1917 елны Беренче бөтендөнья сугышының җәелүен туктату максатыннан Стокгольмда берләштерелгән конференция уздырылырга тиеш булуын ишетеп, Г.Ибраһим ашыгыч рәвештә Швеция башкаласына юл тота. Ләкин бу конференция төрле сәбәпләр аркасында булмый кала.
Россиядә революция башлангач, Габдерәшит Ибраһим та милләтенә хезмәт итәр өчен туган якларына – Себергә кайта, әмма, совет хакимияте белән эшләп булмаячагын тиз аңлап, Тарага якын авылларда митинглар уздырып, ватандашларын “уянырга”, колониаль тышаулауны өзеп, милләтләре өчен азатлыкны яулап алырга чакыра.
Шуннан соң Г.Ибраһим, Казанга килеп, гаиләсен Берлинга күчерә. Берлиннан Лозаннага барып, анда уздырыла торган “Росия изелүе астында булган халыклар” конференциясендә катнаша. 1918 елны гаиләсе белән Истанбулга кучеп килә. Кызы Сабахат Балтай истәлекләре буенча алар башта Аббас Хәлим Паша йортында тукталалар, соңынна Г.Ибраһим Аксарай районында бер фатирны арендалый.
1918 елның 27 октябрьендә Г.Ибраһим Төркстан мөфтие Садретдин-хан, казанлы Госман Токымбетов, Хөсәинзадә Али-бәй, Халим Сабит һәм Фоат Кёпрюлю белән Швейцариягә баралар. Сәяхәтнең максаты – Русия төркиләренең хәлен дөнья җәмәгатьчелегенә җиткертә алырлык бюро төзү. Бу төркем Швейцариягә Болгария, Румыния, Венгрия һәм Германия аша барырга ниятләгән була, ләкин, Венгриядә кораллы баш күтәрү башланганлыктан, алар Одесса аша Киевкә эләгәләр. Киевтә, алман илчесе аларга Германиядә дә тыныч булмавы турында хәбәр җиткерә һәм Аурупага барудан баш тартырга киңәш бирә. Шулай итеп делегация әгъзалары кире Истанбулга кайтырга мәҗбүр була, ә Г.Ибраһим, шәһәрдә калып, Киевтә Госманлы империясенең илчелеген оештыруда хезмәттәшлек күрсәтергә тотына. Версаль килешүе төзелгәннән соң, кире Төркиягә әйләнеп кайта.
1921 елны Г.Ибраһим яңадан, туган ягы Тарага барып, милли азатлыкка өндәп, актив пропаганда алып бара. Сентябрь аенда кулга алына һәм Тара шәһәре политбюросы 4 октябрь көнне аны контрреволюцион эшчәнлеге өчен хөкем итәргә тырышып карый, ләкин, гаепләүләрнең җитәрлек нигезе булмаганлыктан, эш туктатыла (Омск төбәге прокуратурасы тарафыннан 2000 елның 28 февральендә РФ Законы нигезендә тулысынча реабилитацияләнә).
Бу вакыйгалардан соң, 1922 елны матбугатта Г.Ибраһимның вафат булуы турында ялгыш хәбәр тарала (бәлки бу хәбәрне, тикшерүчеләрнең күзеннән югалу өчен, ул үзе дә уйлап тапкандыр). Шул вакытта, Г.Ибраһим азат ителгәннән соң, Кытайга китеп торып, яңадан яшерен рәвештә, Кытай белән Русия арасындагы чикне узып, Көнчыгыш Төркстанга барып җитә. Монда ул казакълар, уйгырлар һәм татарларны колониаль изелүдән арынырга, милли азатлыкны яулап алырга чакырып йөри.
1926 елны Г.Ибраһим гаиләсе янына Истанбулга кайта, ләкин яңа хөкүмәт аны, “Иттихад вә тәрәккый” партиясе әгъзасы булганга, башкаладан китәргә мәҗбүр итә һәм, гаиләсе белән Бөгередәлек авылына барып урнашканнан соң, аны бу торак пунктын ташлап китүдән тыя. Бары тик 1929 елны аңа зур кыенлыклар белән Урта Азиягә чыгып китәргә рөхсәт бирелә. Кайбер тикшеренүчеләр фикеренчә, ул рөхсәтне Төркия хөкүмәте аның яшерен агент миссиясен башкару һәм барлык күргәннәрен тиешлечә хәбәр итүе шарты белән генә бирә. Урта Азиядә берникадәр вакыт уздырып, Г.Ибраһим, Япониягә барып, 1929 елны кире Төркиягә әйләнеп кайта.
1933 елны саклау органнары тарафыннан Г.Ибраһимга игътибар бераз кими һәм ул, моннан файдаланып, яшерен рәвештә, Төркияне ташлап, үзенең соңгы сәфәренә чыгып китә. 1933 елның августында ул Истанбулдан Мисырга, аннан Хиҗаз аша Һиндстанга эләгә, шуннан Шанхай аша 12 октябрьдә Токиога барып җитә. Монда ул “Азия Гикай” оешмасының эшчәнлеген җанландырып җибәрә һәм 1908 елны ук салынырга планлаштырылган мәчетне төзүдә актив катнаша. 1937 елны бу мәчет тантаналы рәвештә ачыла, имамы итеп Габдерәшит Ибраһим сайлана. Гомеренең соңгы көннәренә хәтле ул мәчеттә Япониядә яшәүче төрки-татарларның балаларын һәм исламга күчкән япон кешеләрен Коръән укырга һәм гарәпчә язарга өйрәтә, Төркия илчелеге белән берлектә төркиләр һәм ислам тарихы буенча япон дәреслекләрендә урын алган купсанлы хаталарны төзәтү өстендә эшли.
1939 елны, парламент хөкеме белән, ислам Япониядә рәсми дин дәрәҗәсен ала.
Габдерәшит Ибраһим Токиода 1944 елның 17 августында 87 яшендә вафат була.
Г.Ибраһим ХХ-XIX гасырлар чигендә төркиләр арасында иң күренекле иҗтимагый-сәяси эшлекләренең берсе иде. Панисламизм идеясенең кайнар тарафдары булып, гомеренең зур өлешен мөселман халыкларының милли бәйсезлеге идеяләрен тормышка ашыруга сарыф итте.
Бу җәһәттән аның эшчәнлегенә башка күренекле иҗтимагый эшлекле һәм язучы – Гаяз Исакый эшчәнлеге белән параллель уздырылуы сорала. Алар икесе дә, бер берсен кабатламыйча, бер үк максатка омтылдылар – татар халкын милли бәйсезлек һәм дәүләтчелек яулап алу тирәсендә берләштерү. “Без, - дип язган Г.Исхакый, - бөтен төрки-татар милләттәшлеребезне, милли нигездә берләшеп, бердәм агым булып, безнең мөселман милләтенең дошманына каршы чыгарга өндибез. Берләшергә, һәм тагын бер тапкыр – берләшергә өндибез. Мөселманнар! Кечкенә, вак-төяк каршылыкларыгызны ташлап, бөтен булган куәтегезне милли көчне арттыруга сарыф итегез. Бөек көннәр бездән бөек эшләр көтә. Бөек ата-бабаларыбызның хыял-теләкләре безгә берләшергә әмер итәләр”.
Татар халкының бөек шагыйре Г.Тукай Г.Ибраһимны “фазыйль”, ягъни галим, белемле, өстен кеше дип атый. Габдулла Буби Г.Ибраһимга “хөрмәтле, галим кеше” дип югары бәя бирә. Муса Бигиев Г.Ибраһимны узенең рухи остазы дип саный.
Г.Ибраһимның мирасы – күпсанлы китап һәм мәкаләләре. Алар арасында публицистик, сәяси, дини һәм әдәби әсәрләр. Төрле сәбәпләр аркасында Г.Ибраһим үзенең төп игътибарын әдәбият һәм фәнгә түгел, ә сәясәткә һәм социологиягә юнәлтә. Бу өлкәдә аның тавышы вакытлы, нигезле һәм шуңа күрә дә ышанычлы яңгырый. Ул, татар халкының язмышларына һәм шул исәптән аның үзен борчыган мәсьәләләргә карашын курыкмыйча әйткән. Шуның өчен без аны зур хәрефтән – Шәхес дип атарга хаклы. Шуна күрә дә инде, бездә аның тормышы һәм эшчәнлеге кайнар кызыксыну уята.


Мизан йолдызлыгы.
Мизан йолдызлыгы (— «үлчәү»;) — Гакрәп һәм Сөмбелә йолдызлыклары арасындагы зодиак йолдызлыгы. Гади күз белән күреп булган 83 йолдызны эченә ала. Йолдызлыкның 4 нче дәрәжә зурлыктан яктырак 5 йолдызы гына булуына карамастан, бу иң күренекле зодиак йолдызлыкларыннан берсе. Кояш бу йолдызлыкта 31 октябрьдән 22 ноябрьгә кадәр була. Иң яхшы күренүчәнлек шартлары апрель–май айларында. Тулысынча Русиянең үзәк һәм көньяк өлкәләрендә күренә.
Әүвәл йолдызлыкның йолдызлары Гакрәп йолдызлыгына кергәннәр. Аерым йолдызлык буларак антик гадәткә шактый соң, безнең чорга кадәр II гасырда керә.
Йолдызлар.
Йолдызлыкның иң якты йолдызлары турыпочмаклыкны тәшкил итәләр.
Мизан α — Зубән әл-Җәнүби (— «көньяк кыскыч»), күренүчән икеләтә йолдыз, аның әгъзалары +5,15 һәм +2,75 йолдызча зурлык белән ялтырыйлар.
Мизан β — Зубән әл-Шимали (— «төньяк кыскыч»).
Мизан γ — Зубән әл-Гакрәп (— «чаян кыскычы»).
Мизан δ — үзгәрмә йолдыз, аның ялтыравы 4,8 дән 6,0 гача 2,3 тәүлек периодлы үзгәрә.
Мизан α һәм β үлчәүнең «көянтә»се, ә γ һәм σ — «табаклар»ы булып торалар.


Гакрәп йолдызлыгы.
Гакрәп йолдызлыгы (— «чаян»;) — Кавәс һәм Мизан йолдызлыклары арасында урнашкан көньяк зодиак йолдызлыгы. Тулысынча Киек каз юлында урнаша. Кояш Гакрәп йолдызлыгына 23 ноябрьдә керә, 29 ноябрьдә чыга һәм 20 көн зодиакаль булмаган Елан тотучы йолдызлыгында була.
Күп якты йолдызлар «чаян»ның башын, тәнен һәм койрыгын сурәтлиләр. Иң якты йолдызлар: Антарес (— «Арес (Марс) каршында») — 0,8m, Шәүлә (— «күтәрелгән [койрык]») — 1,6m һәм Саргас — 1,9m. Иң яхшы күренүчәнлек шартлары май–июнь айларында була. Русиянең көньяк өлкәрендә йолдызлык тулысынча, ә үзәк өлкәрендә өлешчә күренә.


Бөек Карл.
Бөек Карл I (яки,) — франклар патшасы. Пипин Кысканың иң олы улы. Карл исеме буенча Пипинидлар нәселе Каролинглар атамасын ала. «Бөек» кушаматы Карлга әле яшәгәндә бирелә.
Бөек Карл — Францияне берләштерүче, франклар милләтен формалашуында зур роль уйнаган, Франция һәм Алмания монархияләрен оештырган бөек шәхес. Аны хәтта «Аурупа атасы» дип аталганны мәгълүм.


Бөекбритания премьер-министрлары исемлеге.
Түбәндә Бөекбритания премьер-министрлары исемлеге китерелгән.


1734 ел.
1734 ел — Милади тәкъвимендә җомга көненнән башланган кабисә булмаган ел.


1733 ел.
1733 ел — Милади тәкъвимендә пәнҗешәмбе көненнән башланган кабисә булмаган ел.


Кавәс йолдызлыгы.
Кавәс йолдызлыгы (— «җәя»;) — Җәди һәм Гакрәп йолдызлыклары арасындагы зодиак йолдызлыгы. Аның иң якты йолдызлары +1,8 һәм +2,0 күренмә йолдызча зурлык белән ялтырыйлар. Бу йолдызлыкта кышкы кояш торгынлыгы ноктасы һәм безнең Галактиканың үзәге (30000 яктылык елы ераклыгында) урнашкан.


Җәди йолдызлыгы.
Җәди йолдызлыгы (— «кәҗә бәтие»;) — күк йөзенең көньяк ярымшарында Дәлү һәм Кавәс йолдызлыклары арасында урнашкан зодиак йолдызлыгы. Кояш бу йолдызлыкта 19 гыйнвардан 15 февральгә кадәр була. Иң яхшы күренүчәнлек шартлары июль–август айларында. Русиянең үзәк һәм көньяк өлкәләрендә күренә.
1846 елда Иоганн Галле һәм Гейнрих д’Арре бу йолдызлыкта Нептун планетасын ачалар.
Йолдызлар.
Җәди α — күренмә икеле йолдыз, ул бәйле булмаган ике йолдыздан тора, аларның һәрберсе чын куш йолдыз булып тора.
Җәди δ — +2,87 күренмә йолдызча зурлыклы, йолдызлыкның иң якты йолдызы.


Джон Мейджор.
Джон Мейджор (; 1943 елның 29 мартында, Каршэлтонда туган) — британ сәясәтчесе, Бөекбритания премьер-министры (1990—1997). Бөекбритания Консерватив фиркасенең күренекле вәкиле; Маргарет Тэтчер үз вазифаларыннан баш тарткач, ул башта фирка җитәкчесе, аннар премьер-министр булып сайланган. Нәкъ аның җитәкчелегендә консерваторлар 1992 елгы сайлауларда җиңү яулыйлар.
1997 елда исә, консерваторлар сайлауларда оттыргач, Джон Мейджор урынына премьерлык вазифасына Тони Блэр кереште, Консерватив фирка башлыгы булып Вильям Хейг сайлана..
Лондон шәһәрендә дөньяга килә. Якынча ике дистә ел банклар даирәсендә эшли. 1979 елда Британ парламентына Консерватив фиркадә вәкиле буларак керә. 1990 елның 27 ноябрендә премьер-министр мөддәтенә сайлана. Аның премьерлык вакыты авыр икътисади хәл белән бәйле. Моның белән 1997 елгы сайлауларда консерваторларның җиңелүен бәйлиләр.


Алинә Сафиуллина.
Алинә Сафиуллина — популяр татар җырчысы.
Биография.
Алинә Сафиуллина 1985 елның 21 апрелендә Теләче районы Югары Кибәхуҗа авылында туа. Алинә кечкенәдән үк җырлап үсә, төрле бәйгеләрдә катнаша, урыннар ала. Шуннан тыш шигырьләр яза һәм рәсемнәр ясарга ярата. 2002 елда мәктәпне тәмамлагач, Казан Дәуләт Культура һәм Сәнгать Университетының Милли сәнгать институтына укырга керә һәм 2007 елда аны тәмамлый. Шуны да әһтергә кирәк, институтта ул Татарстанның һәм Русиянең атказанган артисты, Татарстан Республикасының Габдулла Тукай исемендәге премия лауреаты Венера Ганиева сыйныфында белем ала.
Зур сәхнәгә Алинә Сафиуллина 2006 елда, «Йолдызлар фабрикасы» проекты ярдәмендә чыга. Яшь башкаручының тавышы күпләрне хәйран калдыра. Һәм шул ук елда «Татар җыры 2006» фестивалендә Салават Фәтхетдинов белән дуэт башкара.
Инде икенче елга ук (2007 ел) Алинә үзе «Татар җыры – 2007» бәйгесендә лауреат була, ә аның «Кайтырмын» дип исемләнгән җыры – ел җыры дәрәҗәсенә лаек була. Шул ук елның җәендә Алинәнең «Ышандыр» җырына беренче клип төшерелә.
«Татар җыры – 2008» бәйгесендә дә Алинә лауреат исемен яулый.
Алинә Сафиуллина кыска гына вакыт эчендә күп кенә тамашачының күңеленә үтәргә өлгерде. Бүгенге көндә исә ул татар эстрадасында актив эәләвен дәвам итә. Клиплар төшерә, яңа җырлар яздыра, тамашачыларын концертлар белән шатландыра.
Альбомнар.
Алинә Сафиуллина җырларын төрле җыентыкларда да очратып була.


Фәрит Бичури.
Фәрит Бичури — җәмәгать эшлеклесе, Төркиядә яшәүче татар.
Ул 1949 елда Кытайдагы Харбин шәһәрендә, рус колониясендә туган. [1953 ел]да андагы татарлар белән Лев Толстой фонды ярдәме белән Төркиягә килгәннәр. Ә 1964 елда Истанбулда Фәрит Бичури катнашында Тукай исемендәге милли түгәрәк эшли башлаган. Соңыннан «Казан» исемле оешма пәйдә булган. 1979 елда исә ул хәрби түнтәрелеш вакытында ябыла.
Фәрит Бичури Төркиядә туган телне саклауга көчен куйган шәхес.


Уинстон Черчилль.
Сэр Уи́нстон Леона́рд Спе́нсер-Че́рчилль (; 1874 елның 30 ноябре — 1965 елның 24 гыйнвары) — Бөекбританиянең дәүләт һәм сәясәт эшлеклесе, 1940—1945 һәм 1951—1955 елларда Бөекбритания премьер-министры; журналист, язучы, хәрби, әдәбият буенча Нобель премиясе лауреаты (1953).
2002 елда BBC үткәргән сораштыру нәтиҗәләре буенча, Уинстон Черчилль тарихта иң күренекле британ.
1874 елда дөньяга килә. Бала чагында авыру була.


Хут йолдызлыгы.
Хут йолдызлыгы (— «зур балык»;) — Дәлү һәм Хәмәл йолдызлыклары арасындагы зур зодиак йолдызлыгы. Гадәттә аны «Төньяк Балык»ка (Андромеда астында) һәм «Көнбатыш Балык»ка (Пегас һәм Дәлү арасында) бүләләр. Хут йолдызлыгында язгы көн белән төн тигезлеге ноктасы урнашкан. Кояш 12 марттан 18 апрельгә кадәр Хут йолдызлыгында була. Иң яхшы күренүчәнлек шартлары сентябрь–октябрь айларында. Русиянең бөтен территориясендә күренә.
Йолдызлар.
Иң якты йолдызлар +3,6; +3,7 һәм +3,8 күренмә йолдызча зурлык белән.
Хут α — Әлришә (— «бау»;), икеле йолдыз, 139 яктылык елы ераклыкта урнашкан. Йолдызның A әгъзасы +4,33 йолдызча зурлык, ә B әгъзасы — +5,23 йолдызча зурлык белән ялтырыйлар. Алар уртак масса үзәге тирәсендә 720 еллы период белән әйләнәләр.


Кыз (зодиак билгесе).
Кыз — язда була торган көн белән төн тигезлегеннән исәпләгәндә эклиптиканың 150°дән 180°гә кадәрге секторына туры килүче алтынчы зодиак билгесе.
Билге.
Кыз билгесе ♍ (кайбер гизгечләрдә күрсәтелмәскә мөмкин) Юникодта 9805 унарлы номеры һәм 264D уналтылы номеры астында урнашкан.


Ташпынар.
Ташпынар (иске исеме Анголем) — Төньяк Кипрның Төрек Җөмһүриятендә урнашкан авыл. Халык саны 212 кеше (2009). Мәйданы 6,7 км2.


Әл-Гомәри.
Әл-Гомәри (12 июнь, 1301 — 1349) (тулы исеме "Шиһабетдин Әхмәд ибне Яхья ибне Фәдлаллаһ Әл-Гомәри әд-Димәшкый") — гарәп галиме, географ, тарихчы, энциклопедист.
Димәшкъта 1301 елда туа. Мисырда белем ала. Мисыр солтанының сәркатибе вазифасын әтисенең дәвамчысы буларак ала. Мәмлүкләр дәүләтенең архивын куллану мөмкинлегенә ия була. Аның әсәрләрендә тасвирланган хәбәрләр башка бер авторда да очрамый.


Чүмбәли.
Чүмбәли, Цүмбәли () — Нижгар өлкәсендә урнашкан татар авылы.
Этимология.
Атаманың килеп чыгышы төгәл билгеле түгел. Бер фикер буенча "Чүмбәли" атамасы фин-угор телләреннән кергән сүз булып санала. Мордва теленнән ул "чын кеше" дип тәрҗемә ителә. Халык этимологиясе аны җирле татар сөйләмендәге "шалаш, куыш" мәгънәсенә туры килүче "чумвал" сүзе белән бәйли.
Тарих.
XVIII гасыр ахырында ук бу авылда 1102 кеше яши торган була.


Canonical Ltd..
__NOTOC__
Canonical Ltd. — КАР гражданины булган эшкуар Марк Шаттлворт тарафыннан нигезлән шәхси компания. Төп максаты ирекле программа белән тәэмин ителешне популяштыру тора
Canonical Ltd. Мэн утравында регистрацияләнгән һәм барлык дөнья буйлап таралган хезмәткәрләре бар, моңа аның Лондонда урнашкан төп офисы һәм ярдәмче-офис - Монреальдәгесе дә керә.


Марк Шаттлворт.
Марк Ри́чард Ша́ттлворт () — КАР эшкуары, икенче космик турист. Шаттлворт Canonical Ltd. компаниясен нигезли һәм 2010 елга карата ул Ubuntu Linux операцион системасын нигезләү белән шөгылләнә.


Ubuntu Foundation.
Ubuntu Foundation ("Ubuntu Фонды") — Марк Шаттлворт һәм Canonical Ltd. тарафыннан нигезләнгән фонд. Төп юнәлеше озак вакыт дәвамында, Canonical компаниясенең коммерцияле эшчәнлегеннән бәйсез рәвештә, Ubuntu Linuxка ярдәм күрсәтү. Башлангыч акча өлеше 10 млн. АКШ доллары.
Хәзерге вакытта аның әгъзаларына Canonical компаниясен нигезләүче Марк Шаттлворт, шулай ук Ubuntu бергәлек шурасы һәм Ubuntu техник шурасы әгъзалары керә.


Umma.ru.
Umma.ru — Мәскәү Мемориаль мәчете имам-хатыйбы Шамил Аляутдиновның рәсми веб-сәхифәсе. Сәхифәгә аның вәгазьләре, мәкаләләре, Коръән тәфсире, сорауларга җаваплар һ.б. мәгълүмат чыгарыла. Сайт аркылы имамга сорау бирү мөмкинчелеге каралган. Шулай ук бу китапларны тарату максаты белән ясалган ummastore.me сәхифәсе белән тыгыз мөнәсәбәте бар.


Рональд Рейган.
Ро́нальд Ре́йган (; 1911 елның 6 феврале — 2004 елның 5 июне) — АКШ сәясәтчесе, илнең 40 нчы президенты (1981—1989 еллар), Республикан фиркасе әгъзасы. Калифорния штатының 33 нче губернаторы (1967—1975).
Рональд Рейган АКШның иң популяр президентларыннан санала.
1930 елларда Лос-Анджелеска килеп, актерлык карьерасын башлый. Соңрак General Electric ширкәтендә сәяси эшчәнлегенә керешә. Башта АКШның Демократик фиркасендә әгъза булса, 1962 елда исә Республикан фиркасенә керә. 1966 һәм 1970 елларда Калифорния штаты губернаторы сайлауларында җиңү яулый.
1968 һәм 1976 елларда АКШ президенты вазифасына намзәтлек кыла, ләкин фирка эчендә сайлауларда җиңелә. 1980 елда рәсми төстә Республикан фиркасеннән президентлыкка кандидат була. Сайлауларда ул җиңә. 1981 елда аның гомеренә уңышсыз һөҗүм ясала. Байтак сәяси һәм икътисади реформалар инициаторы була.
1985 елда кабат сайланганда Американың 49 штаты аны хуплап тавыш бирә. Икенче срокта, беренчедән аермалы буларак, СССР белән уртак тел табуга омтыла. Рональд Рейган берничә мәртәбә Советлар Берлегендә була һәм дистәләрчә тапкыр Михаил Горбачев белән очраша.
1994 елда аның Альцһеймер чире белән авырганы билгеле булгач, Рейган халык алдына бик чыкмый башлады. Әлеге авырудан ул 2004 елда вафат булды.


Җидегән йолдыз.
Җидегән йолдыз — күк йөзендә йолдызлыкларның исеме.


АКШ президенты.
Америка Кушма Штатлары президенты () — АКШ башлыгы, илнең иң югары сәясәт хезмәткәре, АКШ Армиясе һәм Флоты җитәкчесе. АКШ Конгрессы кабул иткән кануннарга вето хокукына ия. Вазифа 1787 елда кабул ителгән АКШ Конституциясе белән кертелә.
АКШның беренче президенты — Джордж Вашингтон. Ул әлеге вазифага 1789 елда керешә. Илнең хәзерге президенты исә — Барак Обама. АКШның 44 нче президенты эшен 2009 елның 20 гыйнварында башлый.
Намзәтләргә таләпләр.
Президентка намзәт булып фәкать 35 яшьтән өлкәнрәк булган, АКШта кимендә 14 ел яшәгән АКШ ватандашы була ала. Сайлау вакытына иң яшь президент Рональд Рейган була (ул 69 яшендә сайлана). Иң яше исә Теодор Рузвельт була (42 яшь).
1951 елда Конституциягә кабул ителгән төзәтмәләр буенча бер үк кеше иң күбе 2 тапкыр президент була ала.
Сылтамалар.
*


Һава шарлары.
Һава шары яки аэроста́т — очу максатыннан кулланылган, һавадан җиңелрәк булган очу корылмасы. Очу тышчага тутырылган газ ярдәмендә башкарыла.
Һава шарлары беренче булып кешегә һавага менү мөмкинлеген биргән. Икенче бөтендөнья сугышы вакытында актив кулланыла.


Гөлнара Исмаева.
Гөлнара Эдвард кызы Исмаева — татар җырчысы, композитор, киноактриса.
1971 елның 15 маенда артистлар гәйләсендә, Татарстанда, Әлмәт шәһәрендә туа һәм бу шәһәрдә җырчының балачагы һәм яшьлеге үтә. Әтисе һәм әнисе Әлмәт Татар Драма Театрында эшләделәр. Гөлнара сәхнә пәрдәсе артында үскән бала. Спектакльләрдәге җырларны яттан белә иде. Булачак җырчы һәм композитор Әлмәтнең 17 нче мәктәбендә укыган. Бигрәк тә гуманитар фәннәрен ярата иде. Өлкән сыйныфларда укыганда шәһәрнең вокаль-инструменталь ансамбленда җырлаган һәм җырлар язган, төрле бию мәйдәнчыкларда чыгыш ясый иде. Мәктәпнең редколлегия эгъзасы да иде. “Ясау- бизәү” буенча Казанда үткәрелә торган бәйгеләрдә дә катнашкан, өлкән сыйныфта (10 класс) яшь рәссамнарның Республика бәйгесендә 2 урын алды. Мәктәпне тамамлагач, музыка училещысына барып имтиханны тапшырып, вокал бүлегендә белем ала. Аннан Казан Мәдәният һәм Сәнгать Академиясенең (ул вакытта шулай атала иде) Татарстанның Халык, Рәсәйнең Атказанган артисты, танылган опера җырчысы, профессор Рахиля Мифтахова классында җырчыга укуын дәвәм итә. Рахиля Хайдаровна классында укыган елларын Гөлнара бик җылы итеп искә ала. Рахиля ханым минем ярдәмчем, беренче киңәшчем, иң якын кешем, чын мәгнәсендә остазым булды, ди ул...Гөлнараның сәхнә эшчәнлеге институтка кадәр үк башланды. Башта “Заман егетләре” төркеме белән гастрольләргә йөргән. Габдельфат Сафинның да иң беренче концертында чыгыш ясаганын хәтерли. Аннан соң 1 курста иң беренче татар телендә язган җыры белән яшь талантлар фестиваленда катнашып 2 урын алып (1993), Телекомпания “Эфир”га “РокоПоп” Телевизион тапшыруга чакырыла. 1994 елда ГТРК Татарстан студиясында төшерелә Гөлнараның узе язган җырлардан төзелгән иң беренче Телевизион Концерты. Ә 1995 елда беренче аудиольбомы “Син гел шат булсаң иде” донья күрә. Аннан соң 1996 елда Вадим Усманов белән бергә “Язларым сагындыра” дип исемләнгән альбом чыга...2002 елда “Ялгыз Тәкәрлек” телефильмда төп рольләрнең берсен (Гөлсирин) уйнаучы актриса буларак та ул безгә бөтенләй яңа ягы белән ачылды. “Ялгыз Тәкәрлек” фильмнан “Син минем бердәнбер, мин синең бердәнбер” дигән җыры 2003-2004 елларда хит-парадларның югары баскычлардан төшми. Гөлнара Исмаева ул фильмда үзедә җырлаган уйнаган һәм музыкаль редактор эшен башкарган. Көйләре дә аныкы. Танылган рәссәм Булат Гыйлванов Гөлнара Исмаева сүрәтен ясаган (“Өмет”). Бу аның Гөлнара белән икенче эше. “Сибелә чәчем” дигән беренче картинаны Минтимер Шаймиев алган булган. 2003 елда Гөлнара Исмаева Мәскәү Гуманитар Университетының читтән торып уку бүлеген тәмамлаган иде һәм шушы югары уку йортының Казандагы филиалында үзе студентларга психология һәм информатика фәннәр буенча белем биргән. 2005 елда татар эстрадасына 10 елдан артык аяк баскан, аның иң сөйкемле һәм тыйнак җырчысы Гөлнара Исмаева “Татар Җыры-2004” халык ара конкурсның лауреаты була һәм премия “Алтын Барс” белән бүләкләнә: таныла. Аның йомшак тавышы тормыш проблемаларын оныттыра, кәефне күтәрә. Җырларын чын күңелдән, бирелеп, йөрәктән чыккан тавыш белән җырлавы татар эстрадасында талантлы шәхесләр бар икәнен күрсәтә. Гөлнара һәзер инде җырчы гына түгел, билгеле композитор да. Татар Авторлык Обществосына керә (ТАО). 2008-2010 елларда Гөлнара Нью-Йорк шәһәрендә студияда иҗат итә.
Популяр Жырлары:.
“Беренче мәһәбәтемә”, “Шәмдәлләр”, “Улыма”, “Бәхет”, “Син гел шат булсаң иде”, “Мин бик юаш идем”, “Очар идем”, “Назлы ярым”, “Сайрар кошым”, “Апп&Ак!!!», “Син генә”, “Кайда син?”, “Син минем бердәнбер, мин синең бердәнбер” ("Тәкәрлек") һ.б.


Невилл Чемберлен.
Артур Невилл Чемберлен (1869 елның 18 марты Эджбастон, Бирмингем — 1940 елның 9 ноябрь, Рекфилд яныдагы Хекфилд) — Бөекбританиянең дәүләт эшлеклесе, Консерватив фирка, Тори фиркасе җитәкчесе.
1937-1940 елларда Бөекбританиянең 60 нчы премьер-министры. 1938 елда Адольф Һитлер, Бенито Муссолини һәм Эдуар Даладьебелән Мюнхен килешүенә кул куя. Лондонга кайткач, аэродромда ул «Мин сезгә тынычлык китердем», — дип әйтә. Ләкин бер елдан соң агрессорны тынычландыру сәясәте файдасыз булуы ачыклана: Икенче бөтендөнья сугышы башлана. 1940 елның 10 маенда нык авырган Чемберлен вазифасын Һитлер белән компромиссыз сугыш алып бару сәясәте тарафдары Уинстон Черчилльгә тапшыра. Шул ук елны экс-премьер-министр вафат була.


Шамил Исхаков.
Шамил Габдулла улы Исхаков — татар дин әһеле, «Казан нуры» мәчете баш имамы.
Ул 1924 елның 5 апрелендә Татарстанның Ябынчы авылында дөньяга килә. Әтисе дә, бабасы да мулла булганнар. Шамил Исхаков ислам рухында тәрбия ала. Әхмәтзәки Сафиуллин, Габделхәмит Яруллин кебек танылган татар динчеләреннән дәресләр ала.
1997 елда Казанның Яңа Савин районында «Казан нуры» мәчете төзелешенә күп көчен куя. Гыйбадәтханә төзелгәч, Шамил хәзрәт аның имамы итеп билгеләнде.
Шамил Исхаков 4 бала тәрбияләгән. Аның улы — элекке Казан мэры Камил Исхаков.
Имам 2011 елның 6 февралендә Казанда вафат булды. Мәрхүм белән хушлашу «Казан нуры» мәчетендә үтте. Шамил хәзрзт Казандагы Яңа татар бистәсе зиратында җирләнде.


Өлкәр.
a> ("C41") һәм Өлкәр ("M45") тупланышлары
Өлкәр ("M45") — Сәвер йолдызлыгында сибелгән тупланыш; Җир шарына якыннарыннан берсе һәм гади күз белән иң яхшы күренеп тора торганнардан берсе.
Йолдызлар.
Өлкәр тупланышы 12 яктылык елы диаметрлы һәм якынча 1000 хисапка алган йолдызны эченә ала (күпләр кабатлы йолдызлар булалар). Барысы тупланышка 3000 йолдыз чамасы керә. Тупланышта кайнар күк йолдызлар күпчелек тәшкил итәләр, аларның 14 гади күз белән күренәчән. Тупланыш йолдызларының гомуми массасы 800 Кояш массасына чамасы тиңдәш.
Тупланышның иң якты тугыз йолдызының исемнәре борынгы греклар мифлардагы Плеядалар җиде апа-сеңгелләре: Алкиона, Келено, Майя, Меропа, Стеропа, Тайгета и Электра, һәм шулай ук аларның әти һәм әни — Атлант һәм Плейона хөрмәтенә куштылар.


Гарольд Вильсон.
Гарольд Вильсон () — британ сәясәтчесе, Бөекбритания премьер-министры (1964—1970 һәм 1974—1976), Лейбористлар фиркасе әгъзасы һәм җитәкчесе (1963—1976). XX гасырда иң күренекле британ сәясәтчеләрдән санала. Аның җитәкчелегендә лейбористлар сайлауларда 4 тапкыр җиңү яулый. Вильсон эшеннән кинәт кенә, югары популярлык вакытында килә. Моның сәбәбе авыру булуы ихтимал.
Оксфорд университетын тәмамлый (1937). Шул ук елда көллиятләрдә икътисади тарихны укыта башлый. Икенче бөтендөнья сугышы вакытында армиягә язылырга тели, ләкин аны статист булып калдыралар. Андагы эшчәнлек өчен Британ империясе Ордены белән бүләкләнә.
1945 ел сайлауларында парламентка уза. 1947 елда Клемент Эттли премьерлыгы астында сәүдә министры вазифасын үти. 1963 елда фирка лидеры булып сайлана.
1964 ел сайлауларында Лейбористлар фиркасе җиңә, ләкин урыннары аз була. Премьер-министр булып билгеләнгән Вильсон тыныч сәясәт алып барып, 1966 елда тагын сайлауларны уздыра һәм фиркагә җиңү яулый.
Премьерлык вакытында кризислар булса да, акыллы сәясәт алып барырга тырыша. 1976 елның 16 мартында кинәт кенә, үз теләге белән вазифасын калдыра. 1983 елда парламенттан китә. Гомернең соңгы көннәрендә Альцһеймер чире белән авырый. 1995 елда вафат була.


Де Мольер әфәнденең тормышы.
Мольер яки де Мольер әфәнденең тормышы - Михаил Булгаковның романы.
"Де Мольер әфәнденең тормышы" дигән исем 1956 елда авторның хатыны тарафыннан бирелә. Ә чынлыкта, Булгаковның бөтен архив документларында, авторның машин-язмасында Мольер исеме кулланылган.
Сюжет.
Әсәр Мольер турында. Аны биографик әсәр дияргә мөмкин,шулай ук монда башка элементлар да бар. Гомумән, әсәр Булгаковның ирекле теле белән язылган.
Нәшер ителү тарихы.
Булгаковның тормышы вакытында роман нәшер ителмәгән. Беренче тапкыр 1962 елда "Яшь гвардия нәшриятында, Бөек кешеләрнең тормышы сериясендә нәшер ителә.
1932 елның июлендә Булгаков Газета-журналлар нәшрияты белән Бөек кешеләр тормышы сериясеннән Мольер турында китап язуга килешү төзи. Әсәрнең беренче исеме "Җайдак де Мольер. Жан Батист Поклэн де Мольерның авторның драматургия турында кайбер уйланулары катыш тулы тормыш тасвирламасы. " була.
Эш 1933 елның 5 мартында тәмамлана. 8 мартта Булгаков кулъязманы редакциягә тапшыра. 1933 елның апрелендә сериянең редакторы Александр Тихонов киңәйтелгән рецензия язып җибәрә. Ул Булгаков талантын таныса да, әсәрне кабул итми.


Константин Черненко.
Константин Устин улы Черненко (; 1911 елның 11 (24) сентябре, Большая Тесь авылы — 1985 елның 10 марты, Мәскәү) — СССР сәясәтчесе, ЦК КПСС генераль сәркатибе, СССР Югары Шура Президиумы рәисе.


Джеймс Каллаган.
Джеймс Каллаган (, тулы исеме Леонард Джеймс Каллаган, Кардифф бароны (, 1912 елның 27 марты — 2005 елның 26 марты) — британ сәясәтчесе, лейборист, Бөекбритания премьер-министры (1976—1979).
Аны гадәттә Джим Каллагэн дип атыйлар. Шулай ук халыкта «Кояшлы Джим» атамасы таралган.
Икенче бөтендөнья сугышында катнаша. 1945 елда парламентка сайлана. 1964—1970 елларда Финанслар һәм Эчке эшләр министрлыкларын җитәкли. 1973 елда лейбористлар фиркасенең рәисе булып сайлана. 1974−1976 елларда — Бөекбританиянең Тышкы эшләр министры. 1976—1979 елларда — премьер-министр.
1987 елда аңа барон лаеклы исеме бирелә. 2005 елда ул вафат була.
Бөекбритания тарихында ул 4 мөһим вазифаны үтәгән бердәнбер сәясәтче: премьер-министр, Финанс министры, Эчке эшләр министры, Тышкы эшләр министры.


Эдвард Хит.
Эдвард Хит (, 1916 елның 9 июле — 2005 елның 17 июле) — британ сәясәтчесе, консерватор, Бөекбритания премьер-министр (1970—1974), Маргарет Тэтчердан элгәре фиркане җитәкли. 1992 елда сэр () исемен ала.
Кент графлыгында дөньяга килә. Оксфорд университетында белем ала. Студент булганда ук Консерваторлар фиркасенә керә. Икенче бөтендөнья сугышында катнаша, майор дәрәҗәсенә җитә.
1950 ел сайлауларында парламентка уза. 1959 ел сайлауларыннан соң Хезмәт министры булып билгеләнә. 1963—1964 елларда ул Сәнәгать һәм сәүдә министры вазифаларын үти, 1965 елда Консерватив фирка җитәкчесе булып сайлана.
1970 ел сайлауларында Консерватив фирка җиңү яулый, һәм 1970 елның 19 июнендә Эдвард Хит Бөекбритания премьер-министры булып билгеләнә.
1975 елда Эдвард Хит сәясәттән актив катнашудан читкә китә. 2005 елда Солсберида вафат була.


Гагауз теле.
Гагауз теле (үзатамасы "gagauz dili, gagauzça; гагауз дили, гагаузча") — гагаузларның милли теле. Төрки телләргә керә. Молдавиянең Гагауз җире дип аталган автоном вилаятендә, Украинаның Одесса өлкәсендә таралган. Шулай ук Казакъстан һәм Үзбәкстанда гагаузча сөйләшүчеләрне очратып була.
Гомуми сөйләшүчеләр саны — якынча 150 мең кеше. Молдавиядә яшәүче гагаузлар күбесенчә туган тел дип гагауз телен атасалар (92,3 %), Украина гагаузлары күбесенчә украинча һәм русча аралаша.
Телнең ике төп диалекты аерыла: үзәк һәм көньяк диалектлар. Шулай ук телнең төрле сөйләшләре бар.
Гагауз теле төрки телләренең угыз төркеменә карый. Иң якын тел — төрек теле. Ләкин, төрекләрдән аермалы буларак, гагаузлар православие динен тоталар.
1957 елда кирилица нигезендә язулары барлыкка килә. 1996 елда язу латин әлифбасына күчерелә.


Трухмән теле.
Трухмән теле (үзатамасы "Türkmen dili") — трухмәннәр милли теле, төрки телләргә керә. Төрекмәннәрнең аерым диалекты булып санала.
Ногай теле тәэсирендә кайбер фонетик үзгәрешләрне кичерә. Шулай ук төрекмән теленнән кайбер лексик һәм грамматик аермалары бар.


Хакас теле.
Хакас теле (үзатамасы "Хакас тілі", элек "Хakas tįlį, тадар тілі") — хакаслар сөйләшкән тел. Хакасия, Тува һәм Красноярск крае җирләрендә таралган. Хакас телендә сөйләшүчеләр саны — якынча 52 мең кеше.
Телнең дүрт диалекты аерыла: сагай, качин, кызыл һәм шор диалектлары. Әдәби тел нигезе булып сагай һәм качин диалектлары санала.
Язу.
1924 елда кирил әлифбасы нигезендә язу булдырыла. 1929 елда ул латин әлифбасына, ә 1939 елда янә кириллицага күчерелә. Тел үзе XVIII гасырдан башлап өйрәнелә.


Хөсни Мөбарәк.
Мөхәммәт Хөсни Сәид Мөбарәк (, Muḥammad Ḥusnī Sayyid Mubārak) — Мисыр хәрбие, сәясәт һәм дәүләт эшлеклесе, Мисырның дүртенче президенты (1981 елның 14 октябре — 2011 елның 11 феврале).
Озак еллар Һава гаскәрләрендә хезмәт иткәннән соң, Мисыр вице-президенты булып билгеләнде. Әнвәр Садат үтерелгәннән соң президент вазифасына керешә. Илдә гадәттән тыш хәлне кертеп, озак еллар буена Мисырда диктатура урнаша. 2011 елда 18 көн дәвам иткән 2 миллион халык протестлар чарасыннан соң вазифасыннан китә.


Төньяк Алтай теле.
Төньяк Алтай теле — ике таулы-алтай телләренең берсе, челканнар һәм кумандылар теле. Гадәттә, төньяк һәм көньяк алтай телләре бер тел дип саналса, хәзер алар ике аерым тел булулары ачык.
2002 елгы Русия җанисәбе буенча 65 534 кеше алтай телен белә. Алар арасында якынча 10% төньяк алтай телендә сөйләшә.


Караим теле.
Караим теле (үзатамалары: кырым диалектында — "къарай тили", тракай диалектында — "karaj tili") — караимнар теле, төрки телләрнең кыпчак төркеменә карый.
XX гасырга кадәр язулары яһүд әлифбасына нигезләнгән. XX гасырда тел латин әлифбасына күчерелде.
Бүгенге көндә Кырым караимнары кирил әлифбасын куллана.


Айрат Ибраһим.
Айрат Исмәгыйль улы Ибраһимов — татар җәмәгать эшлеклесе, журналист, публицист.
Ул 1936 елда Башкортстанның Мәтәүбаш авылында дөньяга килә. 1988 елда ул «Туган тел» дип аталган татар милли оешмасын нигезли. Аның җитәкчелегендә әлеге оешма «Өмет» газетасын, «Чишмә» телевидения тапшыруын оештыра.
Айрат Ибраһим «Туган тел» тарафыннан билгеләнүче «Мәшһүр татар» исеменә лаек булганнарны акчалата бүләкләүне үз өстендә тота. Үз акчасына китаплар чыгара, тарата.
Журналистика өлкәсенә килгәндә исә, ул Азатлык радиосында эшли. Татарстан матбугатында еш кына аның мәкаләләре чыга.


Кырымчак теле.
Кырымчак теле (үзатамасы "Кърымчах тыльы") — кырымчаклар теле, төрки телләрнең кыпчак төркеменә карый. Угыз төркеме тәэсире зур (аеруча фонетика һәм лексика өлкәләрендә). XIX гасырга кадәр үзатамалары «чагатай» булган.
Икенче бөтендөнья сугышына кадәр Кырымда 6 мең кырымчак яшәгән. 1941—1944 елларда, алман окупациясе вакытында, яһүдләр белән бергә күпләп үтерелделәр (кырымчаклар яһүд динен тоталар). Сугыштан соң якынча 1 мең кеше кырымчак телен белгән. Хәзерге вакытта, әлеге телне туган тел дәрәҗәсендә фәкать берничә кеше белә (2004 елда алар арасында булган Давид Реби кырымчак теленә багышланган хезмәтен чыгара), 100гә якын кеше аралаша ала. Тел юкка чыгу дәрәҗәсендә.


Стэнли Болдуин.
Стэнли Болдуин (; 3 август, 1867 ел, Вустершир — 14 декабрь, 1947 ел, Вустершир) — британ сәясәтчесе, Консерватив фиркасы әгъзасы, Бөекбританиянең 55 нче, 57 нче һәм 59 нчы премьер-министры. 1937 елдан — 1 нче Бьюгли графы.
1923 елда беренче тапкыр премьер-министр була. Ләкин 1924 елның гыйнварында палата консерваторларга ышанмау вотумы игълан итә, Болдуин урынын Рамсей Макдональдка бирергә мәҗбүр була. Озакламый ул оппозиция лидерына әйләнә. Шул ук елда, октябрь сайлауларында Болдуин премьер итеп сайлана, бу урында ул 1929 елга кадәр эшли. Соңынннан 1931 елга кадәр яңадан оппозициядә була, бу елда ул Макдональд белән коалиция төзи, һәм башка консерваторлар белән бергә, аның хөкүмәтенә керә. Моның өчен лейбористлар Макдональдны фиркаларыннан чыгаралар, һәм каты авырулы, сәяси изоляцияләнгән Макдональд номиналь премьер булып кына кала. Чынлыкта исә лорд-рәис Болдуин җитәкче була. 1935 елда Макдональдны эшеннән алып, хөрмәтләп җибәрәләр. Ә Болдуин рәсми рәвештә премьер-министр була.
1937 елда Болдуин үз теләге белән эшеннән китә. Аның премьерлык иткән вакытын мактамыйлар, күпләр аны Невилл Чемберлен кебек үк, Һитлерга юл куйганы өчен сүгәләр.
Стэнли Болдуин 1947 елның 14 декабрендә Вустерширда вафат була.


Архебактерияләр.
Архебактерияләр яки Архейлар () — хәзер яши торган прокариотларның һәм башка барлык тере организмнарның иң борынгыларыннан берсе. Археи Җир шарында 3 млрд еллар элегрәк барлыкка килгәннәр дип санала.
Барлыгы архебактерияләрнең 40 тан артык төре бар. Аларны физиологик, экологик үзенчәлекләр, матдәләр алмашының типлары буенча аералар.
Метанобактерияләр — архебактерияләр арасында иң «танылган» бактерияләр дип санала. Алар янучан метан газын бүлеп чыгаралар.


Александр Дуглас-Хьюм.
сэр Александр Дуглас-Хьюм (, 1903 елның 2 июле — 1995 елның 9 октябре) — Шотландия аристократы, Бөекбритания премьер-министры (1963—1964), консерватор. Фамилиясе яңгырашы инглиз орфоэпиясе кагыйдәләренә туры килми.
Итон көллиятен һәм Оксфорд университетының "Christ Church" көллиятен тәмамлый. Яшьлегендә крикет уены белән профессиональ дәрәҗәдә катнаша.
1934 елда парламентка сайлана. 1960—1963 һәм 1970—1974 — Бөекбритания Тышкы эшләр министры.
Дуглас-Хьюм — соңгы аристократлардан чыккан премьер-министр. Шулай ук ул монарх (Елизавета II) сайлаган соңгы премьер-министр. Премьерлык вакыты кыска булган.


Роберт Уолпол.
Роберт Уолпол () — Британия дәүләт эшлеклесе, Бөекбританиянең беренче премьер-министры (гәрчә, шулай аталмаса да).
Итон көллиятендә һәм Кембридж университетында белем ала. Виглар фиркасе яклы була. 1708 елда Хәрби эшләр министры, 1710 елда флотның банкиры вазифаларына керешә. 1711 елда хөкүмәткә тори фиркасе килә, Уолпол читләштерелә, Тауэрга утыртыла. Төрмәдән чыккач, янә сәяси көрәшкә тотына.
Озак еллар хөкүмәт эшендә катнаша, шулай ук оппозициядә була. Премьер-министр вазифасы булмаса да, аны шулай итеп атаганнар.


Салар теле.
Салар теле (үзатамасы "Salariça") — төрки телләрнең угыз төркеменә карый торган тел. Кытайның Цинхай һәм Ганьсу вилаятләрендә таралган. Салар телендә якынча 90 мең кеше сөйләшә.
Тел угыз төркемендә булса да, кыпчак төркеме тәэсире бар.
Салар теле латин әлифбасына нигезләнә. Кайбер вакытларда гарәп әлифбасы да кулланыла.


Телеут теле.
Телеут теле яки телеут сөйләше — көньяк алтай теленең диалекты буларак каралган тел. Төрле очракларда аерым тел, диалект яки сөйләш буларак карала.
2002 ел мәгълүматлары буенча телеут телендә 2 650 кеше сөйләшә.


Телләрнең генетик классификациясе.
Җир шарында 2 500 дән алып 5 000 хәтле тел бар дип исәпләнә. Шул телләрнең күпчелеге махсус гаиләләргә берләшәләр, кайберләре изоляциядә калалар (ягъни бернинди дә тел гаиләсенә кермиләр).
Телләрнең генетик яки генеологик классификациясе телләрне гаиләләргә, гаиләләрне — төркемнәргә бүлә. Тел гаиләләре якынча 6-7 мең ел элек таркалган.
Барлыгы 240 тел гаиләсе бар дип исәпләнә. Шулай ук 100 изолят һәм 100 дән артык классификацияләнмәгән тел бар.


Алтай телләре.
Алта́й телләре — үз эченә якынча 60 тел керткән телләр гаиләсе. Алтай телләре Көнчыгыш Аурупа һәм Азиядә таралган. Гомуми сөйләшүчеләр саны — 380 миллионнан артык кеше.


Селена Гомес.
Селе́на Мари́ Ти́фи-Го́мес (; 1992 елның 22 июлендә, АКШ'ның Техас штатындагы Гранд-Прейри шәһәрендә туа) — Америка актрисасы, комик, җырчы, җырлар авторы һәм ЮНИСЕФның ирекле илчесе булып тора. «Вэйверли Плэйс тылсымчылары» (2007) телесериалында катнашуы белән таныла һәм «Эмми» бүләгенә ия була.
Биографиясе.
Селена Мари Гомес 1992 елның 22 июлендә, АКШ'ның Техас штатындагы Гранд-Прейри шәһәрендәге "Мэнди Корнетт" һәм "Рикардо Гомес" гаиләсендә туа. Селенаның әтисе — латин-америкалы, ә әнисе итальян-инглиз чыгышлы. Гомес үз исемен ул чордагы танылган җырчы - Селена хөрмәтенә ала. Аңа 5 яшь булганда, аның әтисе белән әнисе аерылыша. Әнисе, театр актрисасы, үзенең кызын бер ялгызы гына тәрбияле һәм үзенең актер эшчәнлеге белән кызына да бу юлны сайларга ярдәм итә. 2006 елда Мэнди "Брайан Тифига" кияүгә чыга, шуннан соң Селена икеле фамилия йөртә башлый — Тифи-Гомес.
Карьерасы.
Ә 2009 елда исә, Вэйверли Плэйс тылсымчылары» телесериалыннан чыгып, тулыметражлы «Вэйверли Плэйс тылсымчылары кинода» исемле фильм дөнья күрә.
2008 елда Селена Гомес Hollywood Records студиясе белән шартнамә төзи, шуның нигезендә ул «Феялар» мультфильмына, «Көлсу турында тагын бер хикәя» фильмына, «Принцессаларны саклау программасы» һәм «Вэйверли Плэйс тылсымчылары» сериалына үз җырларын кертә. Үзенең төркеме «Selena Gomez & the Scene» берлектә ул «Kiss & Tell» дебютлы альбомын төзи. Альбом 2009 елның сентябрь аненда АКШ'та чыга.
2010 елда Селена төп рольләрне «Рамона һәм Бизус» һәм «Монте-Карло» фильмынарында уйный.


Гарольд Макмиллан.
Гарольд Макмиллан () — британ сәясәтчесе, консерватор, Бөекбританиянең 65 нче премьер-министры (1957—1963). Macmillan Publishers нәшрияты хуҗасы булган.
Оксфорд университетында белем ала. 1924 елда парламентка сайлана. 1945 елда Авиация министры, 1954—1955 елларда Саклану министры, 1955 елда Тышкы эшләр министры, 1955—1957 елларда казначей вазифаларын үти. Энтони Иден вазифасыннан киткәннән соң, Консерваторлар фиркасе җитәкчелеге булып сайлана һәм автоматик рәвештә Елизавета II тарафыннан премьер-министр урынына билгеләнә.
Аның премьерлык чорында Бөекбритания көчле икътисади үсеш кичерә. Атом коралы сынауларын чикләү буенча эш алып бара.
Аңа рак диагнозы куелгач, мөддәт вакыты чыкканга кадәр эшеннән китә. Диагноз ялгыш була, ул тагын 23 ел яши.


Джастин Бибер.
Джа́стин Дрю Би́бер (, 1994 елның 1 мартында туган) — килеп чыгышы белән Стратфорд шәһәреннән булган (Канада провинциясе - Онтарио) поп һәм R&B-җырчы.
Джастин Бибер American Music Awards (22 ноябрь, 2010) бәйгесендә «ел артисты» була.
Джастин MTV Music Awards церемониясенең йолдызы; әлеге бәйгенең юрамасы нәтиҗәсендә, Бибер елның иҗ әйбәт җырчысы, елның яңа ачышы, поп/рок жанрын иҗ әйбәт башкаручы, җң әйбәт альбом өчен сын һәм тагын бер махсус бүләк ала.


Microsoft.
Microsoft Корпорациясе ("Microsoft Corporation", «ма́йкрософт», шулай ук рәсми булмаган әйтелеше дә таралган «микросо́фт»;) — программа белән тәэмин ителеш чыгаручы буенча дөньядагы иң зур трансмилли компания. Җитештерелгән продуктлары — шәхси санакларда, уен алкушымчаларында, КПКда, кәрәзле телефоннарда һәм башка бик күп тармакларны үз өченә ала. Уйлап табучының иң эре продукты — Windows операцион системалар гаиләсе.
Хуҗалары һәм җитәкчеләре.
Microsoft акцияләре билгеле бер тәртиптә бүленгән: Билл Гейтска 7,55 %, Стив Балмерга — 4,66 %, корпорацииянең башка менеджерларына исә бер проценттан да ким өлеш тия, ә калган барлык бәяле кәгазьләр биржасында сатуда тора. 2010 елның май аена ширкәтнең капиталы — $247,23 млрд.
Компаниянең директорлар шурасы рәисе — Билл Гейтс.


Дартс.
Дартс уены өчен мишень һәм дротик
Дартс (- "дротиклар", яки "кыска саплы сөңгеләр, уклар") — стенага эленгән махсус түгәрәк мишеньгә дротиклар ату хас булган уен, дөресрәге уеннар төркеме. Элегрәк мишеньнәр һәм дротиклар төрле булса, хәзерге заманда дартс уены стандартлаштырылган, кагыйдәләре һәм мишене билгеләнгән. Дартс буенча төрле халыкара ярышлар уздырыла, аны үстерүдә төрле оешмалар, федерацияләр эшли, шулай итеп уен бары тик күңел ачу чарасыннан тулы хокуклы спорт төренә әверелә.
Дартс — бик популяр уен төре. Аны бигрәк тә Бөек Британиядә, Нидерландларда, Скандинавия илләрендә һәм Америка Кушма Штатларында яратып уйныйлар. Дартс — Бөек Британия халкының милли уены. Уенның популяр булуының сәбәбләрен аңларга җиңел. Дартс бик мавыктыргыч. Уенның кагыйдәләре ансат, аны төрле яшьтәге, төрле физик хәләттәге кешеләр уйный ала. Уен махсус кием һәм урын таләп итми. Уенның инвентаре, гадәттә, чыдам, озакка җитә һәм әллә ни кыйбат түгел. Ниһаять, дартс — менә дигән буш вакытны уздыру һәм кәеф күтәрү чарасы. Англиядә дартсны «дуслар уены, дуслар арасындагы уен, дуслар табырга булышучы уен» дип атыйлар.
Барлыкка килүе.
Уенның кайда һәм ничек барлыкка килүе төгәл билгеле түгел. Дартс Британия утрауларында барлыкка килгән дип санау киң таралган. Шулай ук башка фикерләр дә бар.
Puff and Dart.
«Сулыш чыгару һәм дротик» уены
Дротик (кыска саплы сөңге) исемле сугыш коралары инде берничә гасыр билгеле. Ләкин дротикларның булуы һәм дартс уеннының булуы бер түгел. 1819 елда чыккан ике инглиз журналында беренче тапкыр «Сулыш чыгару һәм дротик» () уены турында мәгълүмат бастырыла. Бу уенда дротикларны мишеньга атыр өчен кечкенә торба кулланганнар. Мишене җәядән ук ата торган мишеньгә охшаган булган. Дротикларны торбадан өреп чыгарганнар. Шунсы кызык, бу уенны да дартсны кебек үк паб һәм кунакханәләрдә уйнау киң таралган булган.
Кайбер авторлар «Сулыш чыгару һәм дротик» уены вакыт белән хәзерге заман дартска әверелгән дип исәплиләр. Тик моңа ышандырырлык дәлилләр юк. XX гасырның 20-30 елларда уен бөтенләй юкка чыга.
Дартс — солдатлар уены.
Уенның солдатлар арасында барлыкка килгән дигән версия дә бар. Солдатлар буш вакытларында кыска уклар ыргытып ярышканнар. Дартс уены өчен мишеньнәр беренче мәлне агачтан булган (кисмәк төбе, аркылы агач кисеме һ.б.). Кипкән агач, әлбәттә, ярыла һәм мишеньне секторларга бүлә.
Дартс — француз уены.
Патрик Чэплинның () «Дартс Англиядә 1900-1939» () китабында, абруйлы чыганакларга таянып, дартс уенының ярминкәләрдә барлыкка килгәне раслана. Бүләкләрнең отуын авырайтыр өчен ярминкәләрдәге мишень нумерланган секторларга бүленгән була.
Патрик Чэплин милли инглиз уены дартсның чыгышы белән Франциядән булуын ачыклый. Ярминкә аттракционы булган дартс уены Франциянең Юра төбәгеннән кайта, тик шуны әйтергә кирәк, уенны башкачарак уйный башлыйлар. Франциядә бүгенге көннәрдә дә дартска охшаган ике уен бар: явелот (— дротик) һәм флечетлар (— кыска уклар) уеннары.
Мишень.
Дартс мишене — дротиклар ыргытыр өчен санлы секторларга бүленгән түгәрәк.
Егерме радиаль секторга 1 дән 20 гә кадәр саннар бирелгән.
Мишень үзәгендәге түгәрәк «Булл-ай» (— үгез күзе) дип атала. Аны кыскача «Булл» дип кенә дә йөртәләр. Ул 50 санын йөртә.
Яшел боҗра булл-ай тирәли урнашкан (25 саны).
Эчке тар боҗра сектор санын өчкә тапкырлый һәм «требл» дип атала.
Тышкы тар боҗра сектор санын икегә тапкырлый һәм «дабл» дип атала.
Мишень зурлыклары.
Ярышларга әзерләнгәндә бераз башка зурлыклы мишеньнәр дә кулланалар. Аларның боҗралары тарырак, шулай итеп эләгү дә авырырак.
Мишеньне урнаштыру.
Мишень үзәгеннән идәнгә кадәр ара 1,73 метр (5 фут, 8 дюйм) булырга тиеш. Уенчылар мишеньнән 2,73 м ераклыкта басалар. Ул урын 610 мм озынлыктагы һәм 38 мм биеклектәге брусок белән чикләнгән.
Дартс мишене тарихы.
Лондон киң бишле мишене (
Беренче дөнья сугышына кадәр мишеньнәрне тактадан (гадәттә, карама агачыннан) ясый торган булганнар. Тишекләре томалансын өчен аларны еш суга батыра торган булганнар.
Безнең заманда мишеньнәрне, гадәттә, сизаль дип аталган агава җепселләреннән ясыйлар. Сизальдән ясалган мишеньнәр беренче тапкыр1932 елда чыга. Чыганакларга бай булганга мишеньнәрнең төп җитештерү урыннары булып Кытай һәм Кения тора. Мишеньнәрне шулай ук полимерлардан, кәгазьдән, төрле тукымалардан да ясыйлар.
Саннар тәртибе.
Мишеньне радиаль санлы секторларга бүлүнең килеп чыгышы төгәл билгеле түгел. Иң ышандырырлык теория: дартс — ярминкәләрдә күңел ачу чарасы буларак барлыкка килгән һәм уйнаучыларга җиңеп приз алуы җиңел булмасын өчен мишеньне секторларга бүлгәннәр.
Саннар тәртибенә килгәндә исә, хәзерге заман саннар тәртибе турында мәгълүмат беренче тапкыр 1916 елда гына басып чыга. Моңа кадәр секторга бүленгән мишеньнәр булган, тик алар саннар, яки аларның тәртибе белән аерылганнар. Мәсәлән, Лондон бишле мишене ().
Хәзерге стандарт мишене буенча саннар тәртибен 1896 елда Ланкаширда яшәүче балта остасы Брайан Гамлин билгеләгән дип санала. Тик дартс уенын бөтен яклап өйрәнгән Патрик Чэплин чынбарлыкта Брайан Гамлинның яшәгәнлегенә бернинди дә таныклаучы факт тапмаган. Паб уеннарын җентекләп өйрәнүче Артур Тэйлор () шулай ук бу теорияне кабул итми.
Патрик Чэплин саннар тәртибенең авторы дип Йоркширда яшәгән Томас Уильям Баклны () саный. Аның уйлавынча, домино җитештерүче Бакл Лондон бишле мишенен үзгәртеп Йоркшир мишененың беренче версиясен ясый.
Йоркшир мишенендәге һәм хәзерге заман дартс мишенендәге саннар тәртибе туры киләләр.
Дротиклар.
Дротиклар — дартс уен өчен кыска уклар
Дротиклар — дартс уенында кулланыла торган кыска уклар. Аларның озынлыгы 30,5 см (12 дюйм), ә авырлыгы 50 г артмаска тиеш.
Хәзерге заманда, гадәттә, 15-40 граммлы дротикларны кулланалар. Спортчыларның осталыгы арткан саен, алар җиңелрәк дротикларга күчәләр, чөнки оста өчен түбән массалы объетларны контрольдә тоту җиңелрәк. Яңа уенчыларда дротикны тыю хисе осталар белән чагыштырганда әзрәк, шуңа күрә аларга авырырак дротиклар куллану киңәш ителә.
Дротикның контрукциясе.
Дротикларның конструкциясе дүрт өлештән тора: энәсе, корпусы, койрыгы, канаты.
Дартс өчен уклар комплектлап сатыла. Бер комплектта өч данә. Дротикларның койрыклары һәм канатлары тиз сафтан чыга, шуңа күрә алар кибетләрдә аерым да сатыла.
Энә.
Энәне дротикның башына урнаштыралар. Ул, гадәттә, металлдан ясалган була, электрон дартс өчен аерым, пластик энәле, дротиклар кулланалар. Озынлыгы буенча энәләр озын - 36 мм, уртача – якынча 25 мм һәм кыска – 18 мм булалар.
Корпус.
Дротикларның корпусларын төрле материаллардан ясыйлар: латунь, вольфрам, титан һ.б. Формасы буенча цилиндрга охшаш, тамчысыман һәм кушылмалы формадагылары очрый. Тышы буенча шома һәм кытыршы була.
Койрык.
Дартс угының койрыгы озынлыгы буенча озын (48-50 мм), уртача (35-38 мм) һәм кыска (28 мм) булалар. Төрле материаллардан ясалалар: нейлон, алюминий, титан, кушма материаллар.
Дротик корпусына койрыкны, гадәттә, борып урнаштыралар. Койрыкның башы тәре сыман кисек була. Бу урын койрык өчен.
Канат.
Дротикның канатының максаты — дротикның очуын стабилизацияләү һәм очу траекториясен саклау. Ул шулай ук төрле зурлыкта була. Кечкенә канатлы дротиклар тышкы тәэсирләргә әз бирешә (мәсәлән, җил), ләкин уенчының хаталарын капламый. Зур койрык уенчыларның хаталарын төзәтә, ләкин оста ук атучыларга киресенчә комачаулый гына.
501 (301).
Һәр як уенны 501 (301) исәбе белән башлый. Шул санны киметеп нульга җиткергән уенчы җиңә. Уен «дабл» яки «булл-ай» секторларына бәрелеп тәмалануы мәҗбүри. Әгәр уенчы соңгы бәреше белән нульны узса, яисә исәбе бер санына тиң булса, соңгы сериянең бөтен ыргытулары саналмый һәм уен моңа кадәрге исәп белән дәвам итә.
Һәр 301 уены «лэг» дип атала. Биш «лэг» бер «сет»ны тәшкил итәләр. Уен өч «сет»та җиңүгә кадәр дәвам итә. Алдан билгеләнгән «сетлар» санында өскә чыккан уенчы җиңүче була.
Мең.
Бу уенда булл-айга һәм яшел боҗрага эләгү генә санала. Уенчылар серияләп атып 1000 санын җыярга тиешләр. Артыгын җыю, шулай ук, серияне юк итә. Беренче итеп 1000не җыйган кеше ота.
Раунд.
Уенчылар дротикларны рәттән 1 алып 20 секторларга, алардан соң 20нче секторның «дабл»ына һәм «требл»ына, уенны тәмамлап Булл-айга аталар. Уенчы үз сериясендәге бөтен өч атуында да максатына ирешсә, ул атуын дәвам итә. Җиңүче булып беренче итеп бөтен секторларны үтеп булл-айга эләккән уенчы билгеләнә.
Биш гомер.
Өч дротик ыргытып моңа кадәр ыргыткан уенчыдан бергә булса да күбрәк сан җыярга кирәк. Чыгарма булып 180 саны тора. Һәр уенчы биш тапкыр ялгыша ала. Бу уенны биш – алты кеше белән уйнарга яхшырак.


Айгуль (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 144 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 593 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Помряскино.
__NOTOC__
География.
Уфадан 141 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 596 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Алатана.
__NOTOC__
География.
Уфадан 117 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 621 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Забельское.
__NOTOC__
География.
Уфадан 117 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 620 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Шиханнар (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 113 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 621 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Николаевка (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 112 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 625 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Йөрәктау (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 114 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 622 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Подольск.
Подо́льск — Русиянең Мәскәү өлкәсендә урнашкан шәһәр. Мәскәү өлкәсенең Подольск районының административ үзәге. Мәскәү елгасының Пахра исемле кушылдыгында урнашкан. Мәскәү үзәгеннән ераклыгы 36 км һәм Мәскәү боҗра автомобиль юлыннан 15 км. Төньягында Щербинка белән, көньякта Климовск белән чиктәш. Шәһәрнең мәйданы — 40,04 км², халык саны — 183,1 мең кеше. Мәскәү өлкәсенең эре сәнәгый һәм мәдәни үзәге.
XVIII гасырда Мәскәү Данил монастырена караган Подол авылыннан барлыкка килә. Шәһәр дәрәҗәсен 1781 елда ала.


Бельское (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 116 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 616 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Новофедоровское.
__NOTOC__
География.
Уфадан 152 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 586 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Веденовка.
__NOTOC__
География.
Уфадан 150 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 588 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Григорьевка (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 156 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 583 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Максют (Ашкадарский сельсовет).
__NOTOC__
География.
Уфадан 154 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 586 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Аюче.
__NOTOC__
География.
Уфадан 150 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 590 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Мурдаш.
__NOTOC__
География.
Уфадан 154 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 589 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Новая Васильевка.
__NOTOC__
География.
Уфадан 146 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 593 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Константиноградовка.
__NOTOC__
География.
Уфадан 126 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 575 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Боголюбовка (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 122 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 578 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Новониколаевка (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 121 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 581 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Максимовка (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 139 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 566 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Алга (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 138 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 559 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Бугуруслан (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 131 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 580 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Яблуновка.
__NOTOC__
География.
Уфадан 141 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 549 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Латып.
__NOTOC__
География.
Уфадан 139 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 554 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Петровка (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 136 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 570 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Саратовка (Башкортстан).
__NOTOC__
География.
Уфадан 138 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 567 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Бүреказган.
__NOTOC__
География.
Уфадан 119 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 601 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Петропавловка (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 116 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 594 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Садовка (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 113 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 600 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Талачево.
__NOTOC__
География.
Уфадан 114 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 602 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Новое Барятино.
__NOTOC__
География.
Уфадан 119 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 605 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Асаво-Зубово.
__NOTOC__
География.
Уфадан 115 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 607 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Восточный (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 116 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 607 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Казадаевка.
__NOTOC__
География.
Уфадан 123 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 602 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Кырмыскалы (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 115 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 605 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Марьевка (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 123 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 602 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Муравей (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 120 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 604 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Старое Барятино.
__NOTOC__
География.
Уфадан 116 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 608 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Олы Куганак.
__NOTOC__
География.
Уфадан 107 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 624 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Покровка (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 103 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 634 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Берёзовка (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 100 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 625 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Усть-Зиган.
__NOTOC__
География.
Уфадан 101 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 638 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Хрипуновский.
__NOTOC__
География.
Уфадан 105 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 634 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Новый Краснояр.
__NOTOC__
География.
Уфадан 113 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 615 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Катениновский.
__NOTOC__
География.
Уфадан 111 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 622 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Косяковка.
__NOTOC__
География.
Уфадан 119 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 608 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Михайловка (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 113 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 612 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Танеевка.
__NOTOC__
География.
Уфадан 115 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 612 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Черкассы (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 113 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 612 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Чуаш Куганагы.
__NOTOC__
География.
Уфадан 111 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 614 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Наумовка (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 139 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 598 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Васильевка (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 139 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 598 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Заливной (Башкортостан).
__NOTOC__
География.
Уфадан 139 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 598 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Кантюк.
__NOTOC__
География.
Уфадан 147 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 594 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Новониколаевский (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 144 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 595 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Озерковка.
__NOTOC__
География.
Уфадан 150 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 592 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Покровка.
__NOTOC__
География.
Уфадан 135 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 600 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Николаевка (Николаевка сельсоветы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 144 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 573 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Преображеновка (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 136 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 592 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Кунакбай (Николаевка сельсоветы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 135 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 594 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Новая Отрадовка.
__NOTOC__
География.
Уфадан 131 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 602 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Ашкадар (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 135 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 598 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Мариинский (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 126 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 601 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Байрак (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 134 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 600 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Загородный.
__NOTOC__
География.
Уфадан 130 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 603 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Октябрьское (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 113 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 585 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Весёлый (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 136 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 595 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Кононовский.
__NOTOC__
География.
Уфадан 139 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 585 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Ранний Рассвет.
__NOTOC__
География.
Уфадан 132 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 596 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Северная (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 132 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 586 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Южный (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 138 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 582 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Первомайское (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 116 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 582 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Бегеняш.
__NOTOC__
География.
Уфадан 115 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 590 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Константино-Александровка.
__NOTOC__
География.
Уфадан 108 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 588 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Красноармейская (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 110 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 583 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Абдрахман (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 115 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 583 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Яңа Абдрахман.
__NOTOC__
География.
Уфадан 109 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 588 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Кузьминовка (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 115 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 590 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Матвеевка (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 110 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 590 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Дергачевка.
__NOTOC__
География.
Уфадан 113 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 588 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Владимировка (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 115 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 588 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Соколовка (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 111 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 590 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Федоро-Петровка.
__NOTOC__
География.
Уфадан 117 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 583 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Подлесное (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 107 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 612 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Ишпарс.
__NOTOC__
География.
Уфадан 107 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 614 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Микрюковка.
__NOTOC__
География.
Уфадан 107 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 614 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Марковский (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 107 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 614 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Новоалешкино.
__NOTOC__
География.
Уфадан 99 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 618 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Большое Аксаково.
__NOTOC__
География.
Уфадан 104 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 611 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Соловьевка (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 100 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 615 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Стрелковка (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 102 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 618 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Талалаевка (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 106 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 618 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Валентиновский.
__NOTOC__
География.
Уфадан 105 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 623 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Ведерниковский.
__NOTOC__
География.
Уфадан 109 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 617 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Спасское (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 105 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 620 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Рощинский (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 115 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 608 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Рязановка (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 125 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 598 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Еслевский.
__NOTOC__
География.
Уфадан 123 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 597 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Кучербай.
__NOTOC__
География.
Уфадан 125 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 592 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Маршановка.
__NOTOC__
География.
Уфадан 125 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 595 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Новомукатовка.
__NOTOC__
География.
Уфадан 120 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 599 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Рыбкинский.
__NOTOC__
География.
Уфадан 130 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 591 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Тюрюшле.
__NOTOC__
География.
Уфадан 150 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 579 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Покровка-Озерки.
__NOTOC__
География.
Уфадан 145 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 584 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Золотоношка.
__NOTOC__
География.
Уфадан 156 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 566 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Югары Услы.
__NOTOC__
География.
Уфадан 122 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 588 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Түбән Услы.
__NOTOC__
География.
Уфадан 124 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 588 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Сунгур.
__NOTOC__
География.
Уфадан 121 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 594 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Чулпан (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 125 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 583 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Чуртан.
__NOTOC__
География.
Уфадан 124 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 582 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Любовка (Эстәрлетамак районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 123 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 581 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Услыбаш.
__NOTOC__
География.
Уфадан 119 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлетамак муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 588 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Рамил Бигнов.
Рамил Бигнов — «Башкортстан татарлары» берлеге рәисе, күренекле җәмәгать эшлеклесе, эшкуар.
Ул 1956 елның февраль аенда Башкортстанның Югары Аташ авылында дөньяга килә. Югары уку йортын тәмамлагач, комсомол оешмасын җитәкли. Хәрби хезмәтен Әфган сугышында үтә. Уфада, зур төзелеш оешмасын җитәкли. Аннары Русия Дәүләт думасында депутат булып хезмәт итә, аннан соң шәхси бизнесын оештыра.
Соңгы елларда Башкортстан оппозициясе җитәкчеләренең, татар милли хәрәкәт лидерларының берсе.


Монгол телләре.
Монгол телләре — Монголия, Кытай, Русия һәм Әфганстандагы берничә телне берләштерүче Алтай телләренә керүче телләр төркеме. Лексикостатистика буенча бу телләр б.э. V гасырында аерылганнар.


Фибоначчи.
Леона́рдо Пиза́но (, як. 1170 ел, Пиза — як. 1250 ел, шунда ук) — Урта гасырлар Аурупасының беренче эре математигы. Фибона́ччи ("Fibonacci") исеме астында билгеле.
Фибоначчиның әтисе сәүдә эшләре буенча еш кына Алжирда була. Анда ул гарәп галимнәреннән математика өйрәнә торган була. Соңрак ул Мисырда, Сүриядә, Византиядә, Сицилиядә дә була. Леонардо ислам дөньясы галимнәренең хезмәтләрен өйрәнә (әл-Хәрәзми, Әбу Камил һ.б.), гарәп тәрҗемәләре буенча борынгы грек һәм һинд математикларының хезмәтләре белән дә таныша.


Һинд-аурупа телләре.
Һинд-аурупа телләре — дөньяда иң зур телләр гаиләсе. Антарктидадан кала Җирнең барлык кыйтгаларында таралган. Сөйләшүчеләр саны 2,5 миллиардтан артык.
Исем.
Һинд-аурупа телләре () терминын беренче тапкыр 1813 елда Томас Юнг кулланган. Алмантелле әдәбиятта еш кына һинд-герман телләре () сүзтезмәсе очрый.


Unity (эш өстәле тирәлеге).
Unity — Canonical ширкәте тарафыннан Ubuntu операцион системасының GNOME эш өстәле өчен ирекле тышчасы.
Тарих.
10.10 юрамасыннан башлап Unity Ubuntu Netbook Edition өчен төп тышча буларак кулланыла башлый. Аның ярдәмендә нетбукларның кечкенә экраннарын тагын да кулайрак кулланырга ярдәм итә, шулай ук, мәсәлән, ачылган программалар арасында күчеш ясау өчен вертикаль панель.
Хәзерге вакытта тәрәз менеджеры буларак Mutter куллана, ләкин шулай да Ubuntu 11.04 юрамасына аны Compiz белән алмаштырырга уйлыйлар. Шуның белән беррәттән Ubuntu 11.04 юрамасыннан башлап, Canonical компаниясе төп тышча булып саналган GNOME'ны Unity'га алмаштырырга планлаштыра, моның сәбәбе GNOME уйлап табучылары белән чыккан кайбер каршылыклар. Шуңа да карамастан барлык кушымталар әлегә GNOME'нан алыначак.
«Unity is a desktop shell for GNOME. This is "not" the same as a totally new desktop environment. A desktop shell is the interface that you use. Unity will still use the same GNOME apps and libraries that the current desktop does. GNOME shell is an example of another shell for GNOME.»
Марк Шаттлворт сүзләренә караганда, Canonical киләчәктә Unityны X Window System тәрәзә системасыннан Waylandкка күчерергә планлаштыру турында да әйтә. Ул шулай ук, X өчен уйлап табылган барлык кушымталарның да бу яңа системада эшләвен һәм яңа системага күчкән вакытта GNOME һәм KDE уйлап табучыларына да ярдәм итәчәген әйтеп үтте.


Исланд теле.
Исланд теле (үзатамасы "Íslenska") — исландлар теле, Исландиянең дәүләт теле. Герман телләренең Скандинав төркеменә керә.
Гомуми сөйләшүчеләр саны — якынча 306 мең кеше (2007 ел фаразлары). Исланд телендә сөйләшүчеләрнең абсолют күпчелеге Исландиядә яши (якынча 290 мең кеше). Шулай ук әлеге телне белүчеләр Даниядә (8165 кеше), АКШта (5655 кеше), Канадада (2385 кеше) яшиләр.
Ике диалект аерыла: төньяк һәм көньяк.
Язу.
XII гасырдан бирле исланд теле язуы латин әлифбасына нигезләнә.


Норвег теле.
Норвег теле (үатамасы "norsk") — норвеглар теле, Норвегиянең дәүләт теле. Герман телләренең Скандинав төркеменә керә. Норвегиянең кануннары һәм хөкүмәт сәясәте буенча норвег теленең ике «рәсми» формасы бар — букмол (норв. bokmål, китап сөйләме) һәм нюнорск (норв. nynorsk, яңа норвег теле).
Тарихи яктан фарер һәм исланд телләренә якын. Ләкин дат һәм швед телләре йогынтысы нәтиҗәсендә шулай ук бу телләргә якын.


GNOME.
GNOME () — Unix-охшаш операцион системалар өчен ирекле эш өстәле тирәлеге. GNOME - GNU проектының бер өлеше булып тора.
GNOME уйлап табучыларытулысынча ирекле тирәлеккә ориентлашкан һәм кулланучының нинди дәрәҗәдәге белеменә, физик мөмкинлекләренә, теленә карамаган проект ясарга тырышалар. GNOME проекты кысаларында яңа программалар, шулай ук яңа кушымталар ясау җиһазлары ясала.
GNOME — («GNU челтәрле җисем тирәлеге») сүзенең акронимы. GNU астында проект түгел, ә операцион система күздә тотыла, шуңа да ул бу ОС'ның рәсми эш тирәлеге булып тора да инде.


Фарер теле.
Фарер теле (үатамасы "Føroyskt mál" [ˈføːɹɪst ˈmɔaːl]) — Фарер утрауларында таралган тел. Герман телләренең Скандинав төркеменә карый. Фарер утрауларында 49 000 кеше яши (90 % өчен фарер теле — туган тел), башка фарертеллеләр Даниянең үзендә яшиләр.
Исланд теле кебек үк, фарер теле тамырлары Скандинавия викингларына тоташа. Фарер телендә үз әдәбият нибары XIX гасырда гына пәйда була. Милли хәрәкәт тырышлыгы белән күп өлкәләрдә (мәгариф, идарә, чиркәү һ. б.) рәсми халәт ала, хәзерге вакытта төрле даирәләрдә кулланыла.
Фарер теле белән шөгыльләнгән беренче галим — Йенс Свабо (1746—1824). Ул фарер-дат-латин сүзлеген төзи, ләкин сүзлек 1966 елда гына басыла башлый.
Язу.
Aa, Áá, Bb, Dd, Ðð, Ee, Ff, Gg, Hh, Ii, Íí, Jj, Kk, Ll, Mm, Nn, Oo, Óó, Pp, Rr, Ss, Tt, Uu, Úú, Vv, Yy, Ýý, Ææ, Øø


Сьюзан Бойл.
Сью́зан Магдалейн Бойл (; }, 1961 елның 1 апрелендә Блэкберн, Көнбатыш Лотиан, Шотландия туган) — шотланд җырчысы, 2009 елның 11 апрелендә«Britain's Got Talent» тапшыруында катнашып таныла.
Britain’s Got Talent.
2009 елның 11 апрелендә Сюзан «Кире кагылганнар» мюзиклыннан «I Dreamed a Dream» җырын башкаруы белән барлык тамашачыларны җаң калдыра. 30 май көнне исә әлеге бәйгенең финалы оештырыла һәм Сьюзан Diversity биючеләр төркемен уздырып икенче урын яулый. Бу вакытта Бойл ханымның нервлары какшый һәм икенче көнне ул хастаханәгә өләгә. «Шоудан соң,шимбкә көнне, Сьюзан бик нык арыган һәм аңа бераз ял итәргә кирәк», — дип Britain’s Got Talent җитәкчеләре халыкны тынычландыдырга тырышты.
Бу чыгышны YouTube сәхифәсенә куйганнан соң, бу видеоны караучы кулланучылар саны 120 миллионнан артып китә.


Фриз теле.
Фриз теле (үзатамасы "Fryske talen") — фризлар теле, герман телләренең көнбатыш төркеменә керә. Күбесенчә Нидерландларның Фрисландия провинциясендә таралган, шулай ук башка илләрдә дә фриз телендә сөйләшүчеләр бар. Борынгы инглиз теленә якын.
XVI гасырда Фрисландия бәйсезлеген югалткач, нидерланд теле фриз телен кыса башлаган, хәзерге вакытта көнкүрештә генә кулланыла.
Язу.
Фриз теле латин әлифбасына нигезләнгән. Гадәти латин хәрефләренә «â», «ê», «ô», «û», «ú» хәрефләре өстәлгән.


Ибн Хәҗәр әл-Гаскаләни.
Ибн Хәҗәр әл-Гаскаләни (гарәп. بن_حجر_العسقلاني; һ. 773, шәгъбан ае - һ. 852, 18 зөлхиҗҗә) - мәшһүр ислам галиме, мөхәддисе.
Тормыш юлы.
Ибн Хәҗәр һ. 773 елның шәгъбан аенда Мисырда туа. Дүрт яшенә җиткәнче үк аның әти-нисе вафат булалар. Васыять буенча аны билгеле сәүдәгәр Зәкиеддин әбу әл-Бәкер әл-Харуби тәрбиягә ала. Зәкиеддин 5 яшендә ибн Хәҗәрне мәктәпкә бирә. 9 яшенә җиткәндә ул инде Коръәнне яттан өйрәнә. Һ. 784 елда 11 яшендә опекуны белән хаҗга китәләр. Ибн Хәҗәр Мәккәдә мәшһүр галимнәрнең дәресләренә йөри. 786 елда Мисырга кайткач, ул имам әл-Мәкдисинең "Үмдәтүл-әхкам", имам ибнел-Хәҗибнең фикһ нигезләре буенча "Мөхтәсар", әл-Хәравинең "Милхат аль–иъраб", имам әл-Гыйракиның "Әлфия", имам ибн Мәликнең "Әлфия", имам Ширазинең имам Шәфигый фикһе буенча "Тәнбих" китапларын һ.б күп хезмәтләрне яттан өйрәнә.
Ибн Хәҗәр яшьтәшләре арасында көчле хәтере һәм тиз истә калдыра алуы белән аерылып торган. Мәсәлән, аның Мәрьям сүрәсен бер көн эчендә ятлавы мәгълүм. Ибн Хәҗәр тәҗвидне вакытының шәех Шихаб әл-Хувәйти белән өйрәнә. Берничә галим аны дөрес язуга өйрәтәләр. Һ. 787 елда опекуны әл-Харуби үлгәч, ул берара сәүдә белән шөгыльләнә башлый. Ибн Хәҗәр 19 яшендә әдәбият белән кызыксына башлый.
Һ. 793 елда ибн Хәҗәр хәдисләрне өйрәнүгә керешә. Заманының иң яхшы мөхәддисләренең берсе Зәйнеддин әл-Гыйраки аны хәдисләр фәненә өйрәтә башлый. Ибн Хәҗәр 10 ел буе әлеге галимдә укый. Ул Мисыр, Хиҗаз, Шам һәм Йәмән мөхәддисләреннән белем ала. Ул 600 тирәсе галимнән белем, фәтвалар бирергә рөхсәт ала.
Ибн Хәҗәр һ. 798 елда хәрби министр Кәримеддин Габделкәрим кызына өйләнә. Әлеге хатыныннан биш кызы туа. Ибн Хәҗәр 4 тапкыр өйләнә, дүртенче хатыныннан аның ир баласы туа. Галим аңа белем бирү белән үзе шөгыльләнә башлый.
Ибн Хәҗәр берниичә билгеле мәктәптә дәресләр биргән. Ул оста оратор була: әл-Әзһәрдә, Гамр ибнел-Гас мәчете һәм башка урыннарда хөтбәләр укый.
Егерме бер елдан артык ибн Хәҗәр казый вазыйфасын башкара: башта Мисырда, ә аннары - Шамда. Озак вакыт ул баш казый вазыйфасыннан баш тартып килә, ләкин һ. 827 елның 12 мөхәррәмендә кабул итәргә мәҗбүр була. Берара вакыт үткәч, ул баш тарта, ләкин аңа тагын 7 тапкыр әлеге вазыйфаны башкарырга туры килә.
Ибн Хәҗәр белем бирүне мөһим эш дип санаган, укыту эшләреннән аны бер нәрсә дә аера алмаган. Ул казыйлыктан соңгы тапкыр һ. 852 елда баш тарта. Шул елның 18 зөлхиҗҗә көнендә бөек галим вафат була.
Хезмәтләре.
Ибн Хәҗәр 150 артык хезмәт яза. Әлеге хезмәтләр галим исән вакытта ук киң таралыш табалар.
"аль–Иткан фи джам'и ахадис фазаиль аль–Куръан"
"Ма вака'а фи аль–Куръан мин гайри люгат аль–араб"
"Нухбату назар фи тавзихи Нухбату аль–фикр"
"Фатху ль–Бари фи шархи сахих аль–Бухари"
"Нукат аля танкихи Заркашийи аля аль- Бухари"
"аль–Вакфу аля ма фи сахихи Муслим мин аль–мавкуф"
"аль–Кавль аль–мусаддад фи забби 'ан Муснади имам Ахмад
"Тамйиз фи тахриж ахадис аль–Ваджиз аль–Газали"
"Дирая фи тахриж ахадис аль–Хидая мулаххас ли Насб ар–рая"
"Тальхис аль–хабир фи тахриж ахадис Рафии аль–Кабир"
"Мулаххас ма йукаль фи сабах ва аль–масаъ"
"Дурар аль–камина фи а'йан аль–миати самина"
Ибн Хәҗәрнең иң мәшһүр хезмәте булып 15 томнан торучы "Фәтх әл–Бари фи шәрхи сахих әл–Бухари" тора. Бу хезмәт - имам Әл-Бохариның "Җәмиг әс-сәхих" җыентыгына тәфсир. Галим аңа кереш сүзне һ. 813 елда яза, ә һ. 842 рәҗәб аенда тәмамлый.


Сәет.
Сәет ( — "әфәнде, башлык") — мөселманнар арасында Мөхәммәт пәйгамбәрнең оныгы Хөсәен (пәйгамбәрнең кызы Фатыйма һәм Гали ибн Әбу Талибның улы) нәселеннән булган кешеләргә карата кулланылган хөрмәтле исем. Хөсәеннең бертуганы Хәсән нәселеннән булганнарга шәриф атамасы кулланыла.


Шәриф.
Шәриф (— "югары, күркәм") - мөселманнар арасында Мөхәммәт пәйгамбәрнең кызы Фатыйма аркылы булган оныгы Хәсән нәселеннән булган кешеләргә кулланылучы хөрмәтле атама.


Тунгус-маньчжур телләре.
Тунгус-маньчжур телләре — алтай телләр гаиләсенә кергән телләр төркеме. Юкка чыгу дәрәҗәсендә, Русиядә рус теле тарафыннан, Кытайда кытай теле тарафыннан кысыла.
Тунгус-маньчжур телләрендә күбесенчә өлкән буын сөйләшә. Уку йортларында укыта тиешле дәрәҗәдә алып барылмый.
Тунгус-маньчжур телләрен өйрәнүдә күп көчен лингвист Валентин Аврорин куйган.


Абагасыманнар.
Абагасыманнар, яки абагалар () - псило-фитлар нәселеннән чыкканнар һәм югары төзелешле үсемлекләрнең борынгырак төркемнәреннән берсе булып торалар. Ташкүмер чорында бу үсемлекләр, наратбашлар һәм плауннар белән бер-рәттән, зур урманнар хасил итеп, Җир йөзен биләп алган үсемлекләр дөньясында өстенлек иткәннәр. Бу төркем үсемлекләре хәзер дә киң таралганнар. Хәзерге вакытта абагаларның төрләр саны гаять күп. Алар, киң таралып, урта полосаның төньяк урманнарыннан алып тропикларга кадәр очрыйлар, төрле тирәлектә — чүлләрдән башлап сазлыкта да үсәләр. Бу үсемлекләрнең зурлыгы берничә миллиметрдан альп 25 метрга кадәр (тропик агаччыл формалары) җитә.
Абагаларның төзелеше.
Абагаларның яшәү циклында җенессез һәм җенесле буыннар — спорофит һәм гаметофит чиратлаша. Спорофит фазасы өстенлек итә — ул, кагыйдә буларак, күпьеллык, һәм нәкъ менә аны без абага дип атыйбыз.
Уртача зонаның гадәти урманнарында үсүче абагаларның сабагы кыска, бөре эчендә урнашкан һәм тамырча булып тора. Сабакта үткәргеч тукыма яхшы үскән, аның бәйләмнәре арасында төп тукыма — паренхима күзәнәкләре урнаша; өстәмә тамырлар була. Яфраклар тамырчадагы бөреләрдән үсеп чыга һәм җир өстендә ачыла. Алар очтан үсә, зурая һәм фотосинтез һәм спора ясалу функцияләрен үти.
Абагаларның үрчүе.
Яфракның аскы ягында споралар өлгерү урыны булган спорангийлар үсә. Уңайлы шартларда спора шыта, һәм аннан кечерәк пластинка — үсентек ярала. Бу — гаметофит. Ул абагаларда еш кына ике җенесле, анда күкәй күзәнәк һәм сперматозоидлар өлгерү урыны булган ана һәм ата җенес органнары барлыкка килә. Аталану су тамчысында бара. Зиготадан яралгы үсә, ул тамырлангач, үсентек үлә. Яралгы спорофитка әверелә.
Кайбер абагаларның споралары төрле зурлыкта була. Бу — төрле споралы абагалар. Аларның вак ата спораларыннан (микро-споралардан) ата үрчү органнары белән гаметофит үсә. Эре ана споралардан (мегаспоралардан) күкәй күзәнәкне өлгертүче гаметофит үсә. Туклыклы матдәләрнең спораларда, аеруча мега-спораларда, туплануы төрле споралы абагаларга шактый өстенлек бирә — спорадагы туклыклы матдәләрне файдаланып, гаметофит аның эчендә үк үсә башлый. Тиз үсеш алу нәтиҗәсендә аталану гадәттәгедән иртәрәк уза, һәм бөтен үсеш циклы тизрәк төгәлләнә. Санап үтелгән үзенчәлекләр аркасында, төрле споралы абагалар тирәлек шартларының үзгәреп торуын җиңел кичерәләр.
Абагаларга шулай ук тамырчада барлыкка килгән махсус бөреләрдән вегетатив үрчү дә хас.
Абагаларның әһәмияте.
Кайбер төрләренең яшь сусыл яфракларын Япониядә салат ясау өчен файдаланалар. Халык медицинасында абага яфрагыннан махсус рецепт буенча суалчан куа торган дару әзерлиләр. Күп төрләрен аквариумнарда үстерәләр. Азот үзләштерүче цианобактерияләр белән симбиозда яшәүче абагаларны, азот чыганагы буларак, дөге басуларында туфракны азотның эрүчән кушылмаларына баету өчен кулланалар.
Абагалар Җир йөзендә киң таралган һәм төрле тирәлектә очрый. Дымлы тропик урманнарда алар аеруча күптөрле, анда абагалар агач астында үсә. Агаччыл формалары тропик тауларда аеруча күп. Мондый климатлы пояста яшәү формасы белән үзенчәлекле — лианасыман абагалар очрый. Дымлы тропик урманнарда төрле эпифит абагалар, ягъни башка үсемлекләрдә үсүчеләре күп. Сулыкларда йөзеп йөри торган күпьеллык абагаларның берничә төре бар. Уртача климат илләрендә таралган абагаларның күпчелеге — коры җирдә үсүче күпьеллык үләнчел үсемлекләр.


Apple Inc..
Apple Inc. (, "Эпл") — танылган Америка корпорациясе, шәхси һәм планшет санаклар, аудиоплеерлар, телефоннар, программа белән тәэмин ителеш ясаучы һәм битештерүче компания. Санак җитештерүне һәм бүгенгесе көндә булган барлык график интерфейслы операцион системаларны башлап җибәрүче варислар арасында беренче урында тора. Штаб-фатиры Калифорния штатының (АКШ) Купертино шәһәрендә урнашкан.
Үзенең эстетик бизәлешенә һәм Apple тарафыннан кертелә баручы барлык яңа технологияләр аркасында ул бик зур популярлыкка ия. Күбесенчә моның белән АКШ'та кызыксыналар.
Эшчәнлеге.
Компания үзенең продукциясен Apple Store аша сата (кибетләр саны 317 артып китә, алар: АКШ, Канада, Япония, Бөекбритания һәм башкка бик күп илләр буенча урнашкан).
Хезмәткәрләрне гомуми саны — 46,6 мең кеше (2010 ел).
Продукциясе.
a> җиһазларын киң җәмәгатьчелеккә тәкъдим итә


Сөйләшүчеләр саны буенча телләр исемлеге.
2009 елда чыккан Encarta энциклопедиясе мәгълүматлары буенча төзелгән телләр исемлеге. Критерий — телне туган тел дип санаучыларның якынча саны.
Шулай ук кара.
Tel beleme


Халыкара туган тел көне.
Халыкара туган тел көне — 21 февраль көнне билгеләнгән, ЮНЕСКО Генераль конференциясе тарафыннан игълан ителгән халыкара бәйрәм. 1999 елның ноябрендә кабул ителә, 2000 елның февраленнән башлап ел саен тел һәм мәдәниятның төрлелегенә һәм күптеллелегенә ярдәм итү максатыннан билгеләп үтелә.
Халыкара туган тел көне өчен нәкъ 21 февраль көнен сайлау очраклы түгел. 1952 елның 21 февралендә Пакьстанда банглы теленә дәүләт теле статусы таләп итеп көрәшкән 5 студент үтерелгән була. Соңрак илнең көнчыгыш өлеше Бангладеш дәүләтенә әйләнәчәк.
Татарстанда бу көнгә багышланган чаралар елдан-ел оештырылып килә.


Япон-рюкю телләре.
Япон-рюкю (япон) телләре — Япон архипелагында һәм Рюкю утрауларында таралган телләр гаиләсе. Башка телләр гаиләсе белән генетик бәйләнешләре билгеле түгел. Хәзерге вакытта төп гипотеза булып япон телләренең Алтай телләренә керүе санала.


Корей теле.
Корей теле (үзатамасы 한국어, 조선말) — КХДҖ һәм Көньяк Кореядә яшәгән кореялылар теле. Гомуми сөйләшүчеләр саны — 78 млн кеше. Шулай ук Кытайда, Япониядә, Русиядә, АКШта һ. б. илләрдә сөйләшүчеләр бар.
Гипотеза буенча алтай телләре гаиләсенә керә.
Сылтамалар.
*


Кытай теле.
Кытай теле (үзатамасы 中文, 汉语) — иң күп сөйләшүчеләр саны булган тел. Сино-тибет телләр гаиләсенә карый. Кытайдан тыш, Кытай Җөмһүриятендә һәм Сингапурда дәүләт теле статучын йөртә, БМОның 6 рәсми эш телләре хисабына керә.
Бөтен дөньяда гомуми сөйләшүчеләр саны — 1,3 млрд кеше.
Сылтамалар.
*


Театраль роман.
Мәрхүм язмалары (Театраль роман) () - Михаил Булгаковның тәмамланмаган романы. Роман беренче зат исеменнән язылган, ул театр тормышы һәм язучылар дөньясы турында сөйли. Беренче зат буларак Сергей Леонтьевич Максудов дигән зат катнаша.
Роман 1936 елның 26 ноябрендә языла башлана. Ләкин ул тәмамланмыйча кала, ярты фразада өзелә һәм шул сәбәпле, аның төгәл исеме дә юк.


Архангельск өлкәсе.
Арха́нгельск өлкәсе — Русиянең төньяк Аурупа өлешендә урнашкан өлкә. Ул Ненец автономияле округына керә.
Зур шәһәрләр.
Архангельск агломирациясенең торучылар саны - 660 мең кеше.
Сылтамалар.
*


«Российская газета».
«Российская газета» () — Русия хөкүмәтенең төп рәсми басмасы.


Дәрвишләр бистәсе.
Дербышки тораклыгы () — Казанның Совет районында урнашкан шәһәр тибындагы тораклык. XVI гасырда Казансу һәм Киндерле елгалары янында Дәрвиш авылы (Дәрбишгали, Дербышки) урнашкан булган. Казан ханлыгында Дәрвиш Гали исемле дәүләт эшлеклесе булганлыгы мәгълүм. Шундый ук исем астындагы Әстерхан ханы булган.


Русия Федерациясе Хөкүмәте.
Русия Федерациясе хөкүмәте () — илдә башкару вазифасын үтәгән Русиянең иң югары федераль органы.
Составы.
Русия хөкүмәте Русия хөкүмәте рәисе, Русия хөкүмәте рәисе урынбасарлары һәм федераль министрлардан тора.
Русия хөкүмәте рәисен Русия Президенты Дәүләт Думасы рөхсәтеннән билгели.


Русия Федерациясе Хөкүмәте Рәисе.
Русия Федерациясе Хөкүмәте рәисе яки Русия премьер-министры — Русия Федерациясе Хөкүмәте башлыгы. Ул аның эшен җитәкли, төп максатларын билгели.


Русия Федерациясе Президенты.
Русия Федерациясе президенты — Русия Федерациясенең иң югары дәүләт вазифасы, дәүләт башлыгы, Русия Федерациясе Конституциясенең гаранты.
Русия президентлары.
Русия Конституциясенең 92 мәддәсе буенча, әгәр президент үз вазифаларын үти алмаса, вакытлыча вазифаны үз өстенә Русия Федерациясе Хөкүмәте Рәисе ала.


Шакур.
Шакур (кыскартылган: ШАгыйрь КУРбанов, чын исеме "Алмаз Корбанов") — рэп жанрында җырлар башкаручы татар җырчысы.
Тормыш юлы.
Алмаз 1985 елның 29 мартында Казан шәһәрендә дөньяга килә.
Алмаз Корбанов 18 гимназиядән тыш ике югары уку йортын да тәмамлый: 2007 елда Иҗтимагый Белем бирү Академиясен (элекеге Казан Иҗтимагый Юридик Институт) һәм 2008 елда Татарстан Республикасы Президенты каршындагы Дәүләт һәм Муниципаль берәмлекләр белән идарә итү Академиясен.
Татар эстрадасына Шакур ялгыш кына кереп китә. Моңа кадәр ул рус рэпы белән шөгыльләнә һәм «Барс-Медиа» студиясенә үзенең бер җырын яздыру өчен килә. Җыр яздыручылар белән аралашып торганда, ул бер татар башкаручысының җырын рэп стилендә җырлап, пародия күрсәтә. Шул вакытны студиягә Фәрит Таишев очраклы кереп, Шакурга татар рэпы язып карарга тәкъдим итә.
2005 елда Шакур «Йолдызлар Фабрикасы»нда катнаша.
Шакурны татар эстрадасында «Дөнья тукта» җыры таныта, 2007 елда аңа клип төшерелә.


Африкаанс.
Африкаанс теле ("Afrikaans", элек бур теле дип аталган) — Көньяк Африка Җөмһүриятенең 11 рәсми телләрнең берсе булган герман теле. XX гасыр башына кадәр нидерланд теленең диалекты булып саналган. Шулай ук Намибия, Ботсвана, Лесото, Свазиленд, Зимбабве, Замбия кебек илләрдә таралган. Шулай ук Бөекбритания, Австралия һәм Яңа Зеландиядә африкаанс телендә сөйләшүче эмигрантлар бар.
Африкаанс теле якынча 6 млн кеше өчен туган тел. Телдә гомуми сөйләшүчеләр саны исә 10 млн. КАҖ һәм Намибия халкының күпчелеге өчен бу - төп аралашу теле.
Язу.
Африкаанс теленең язуы латин әлифбасына нигезләнгән. Өстәмә диакритик тамгалар кулланыла.


Каталан теле.
Катала́н (валенси́й) теле (үзатамасы "català", "valencià") — һинд-аурупа телләренең роман төркеменә кергән тел. Шул телдә Испания, Франция, Андорра һәм Италиядә сөйләшәләр. Берничә провинциядә рәсми тел халәтендә.
Тел IX гасырда формалаша башлады дип исәпләнә.
Каталан теле махсус тамгалар өстәлгән латин әлифбасын куллана.


Туфәйл ибн Гамр.
Туфәйл ибн Гамр әд-Дәүси (гарәп. الطفيل بن عمرو الدوسي)- Мөхәммәднең (галәйһиссәләм)билгеле сәхабәләренең берсе. Ул Дәүс кабиләсенең Мәккәдән көньякта урнашкан тармагы башлыгы була. Шулай ук ул шагыйрь дә була.
Биография.
Мөхәммәд галәйһиссәләм пәйгамбәрлегенең 11 елында Туфәйл Мәккәгә килә. Бу вакытта Пәйгамбәр (с.г.в.) дә анда була. Корәешләр Туфәйлгә аны сихерче, туганлык җөпләрен өзүче итеп сурәтлиләр. Кәгъбә янына барганда, Пәйгамбәр галәйһиссәләм сүзләрен ишетмәс өчен, Туфәйл хәттә колакларына мамык тутыра. Мөхәммәд галәйһиссәләм намаз укыган вакытта, Туфәйл аның укыганнарының беразын ишетә һәм кызыксына башлый. Рәсүлүллаһ саләллаһу галәйһи үәссәләм аңа ислам турында сөйли, Ихлас, Фәләкъ сүрәләрен укый, һәм Туфәйл ислам кабул итә. Аның артыннан аның әтисе һәм хатыны мөселман булалар. Ул кабиләсен дә исламга чакыра, ләкин Әбу Һүрәйрадан башкалар тиз генә кабул итәргә теләмиләр.
Туфәйл кабиләсен исламга чакырудан туктамый. Худайбия килешүе төзелгәннән соң (628 ел), ул Дәүс кәбиләсеннән 80 гаилә белән Мөхәммәд галәйһиссәләм янына Мәдинәгә килә. Туфәйл моннан соң гел аның янында була. Мәккәне ачканнан соң, Пәйгамбәр галәйһиссәләм рөхсәте белән Зүл-Кафайн потын яндыра, шунан соң аның кабиләсе ислам кабул итә.
Әбү Бәкер хәлиф булгач, диннән чыгучыларга каршы яулар башлана. Туфәйл улы Гамр белән ялган пәйгамбәр Мүсәйлимәгә каршы сугышка чыга һәм шунда вафат була.


Русия Федерациясенең эчке эшләр министрлыгы.
Русия Федерациясенең эчке эшләр министрлыгы () - Русия Федерациясенең кешенең һәм гражданинның хокукларын, тәртип саклау буенча эшли торган федераль орган.


Әбу Губәйдә ибнел-Җәррах.
Әбу Губәйдә ибнел-Җәррах (гарәп. أبو عبيدة بن الجراح; ? - һ. 13, 639) - Мөхәммәд галйһиссәләм якын сәхабәләренең берсе, күренекле гаскәр башлыгы һәм сәясәт эшлеклесе. Тулы исеме: Әбу Губәйдә Гамир ибн Габдуллаһ ибнел-Җәррах әл-Фиһри әл-Курәйши (أبو عبيدة عامر بن عبد الله بن الجراح الفهري القرشي).
Әбу Губәйдә беренче мөселманнарның берсе була. Әбу Бәкер аны Госман ибне Гәффан, Зүбәйр ибнел Гәввам, Тальхә ибне Губәйдуллаһ, Габдеррахман ибне Гауф, Сәгъд ибне Әби Вәккас кебек билгеле сәхабәләр белән Пәйгамбәр янына алып килә, һәм алар барысы да ислам кабул итәләр.
Мөселманнарны җәберләүләр башлангач, бер төркем мөселманнар белән Әбу Губәйдә дә Хәбәшстанга күчәргә мәҗбүр була. Һиҗрәт вакыйгасыннан соң, Мәдинәгә күчәләр. Гамир ибн Габдуллаһ анда бөтен көче белән мөселман дәүләтчелеген ныгытуга булыша, ул вакыттагы барлык ислам сугышларында да катнаша. Бәдер сугышында, күпме генә аның һөҗүмнәреннән качарга тырышса да, мөшрикләр ягында булучы әтисе белән сугышырга мәҗбүр була. Шуннан соң, Пәйгамбәргә Мүҗәдәлә сүрәсенең 22 аяте иңә.
Өхед сугышында Әбу Губәйдә Мөхәммәд галәйһиссәләм янында калган ун сәхабәнең берсе була. Бәрелештән соң, Пәйгамбәрнең яңагына кадалган ике көбә боҗрасын тешләп тартып чыгара һәм шунда ике тешен югалта.
Мөхәммәд галәйһиссәләм үлгәннән соң, Гомәр аңа хәлифлеккә ант китерергә тели, ләкин Әбу Губәйдә Пәйгамбәр имам итеп билгеләгән кешедән (ягъни Әбу Бәкердән) өстенрәк түгеллеген әйтеп баш тарта.
Хәлифәттә Әбу Бәкер, аннары Гомәрнең киңәшчеләреннән берсе була. Иран һәм Византиягә каршы сугышларда катнаша. Гомәр аны Ярмук сугышында гаскәр башлыгы итеп билгели; мөселманнар византиялеләрне җиңәләр. Бу җиңүдән соң, Әбу Губәйдә Фәхл һәм Басанны, ә һ. 14 елда Димәшкъне ала. Аннары аның җитәкчелегендә Хомс, Иерусалим һәм Сүриянең башка шәһәрләре алына.
Әбу Губәйдә ибн Җәррах һ. 18 елда (Сүриядәге "гамауас" дип аталган чума эпидемиясе вакытында) 58 яшендә вафат була. Аны Иерусалим янында Бисан җирлегендә күмәләр, җеназа намазын Мугаз ибн Җәбәл укый.


Дастан.
Дастан (фарсы داستان - хикәят) - Якын һәм Урта Көнчыгышта, Көньяк-көнчыгыш Азиядә таралыш алган лиро-эпик характердагы әсәр.
Дастан эчтәлегендә вакыйга-хәлләр уй-кичерешләр белән үреп бирелә. Эпик табигатьле дастаннар да очрый. Бу жанрдагы күпчелек әсәрләр шигырь белән язылган. Тезмә һәм чәчмә юллар юллар катнашмасыннан төзелгән дастаннар да бар. Проза белән язылганнары да очрый. Дастаннарда, кагыйдә буларак, әкияти сюжетлар, легенда-риваятьләр эшкәртелә, хыялый һәм чынбарлык күренешләре, вакыйгалары үреп, үзара катнаштырып бирелә.
Дастан атамасы төрки һәм фарсы әдәбиятларында һәм фольклорында кулланыла. Ул кайвакыт хикәят термины белән янәшә дә йөргән. Хәзерге әдәбият белемендә элеккеге язма әдәбияттагы дастаннарны поэма дип атау да бар. Фольклорда дастан һәм эпос терминнары синоним рәвешендә дә кулланыла.
Татар әдәбиятында дастаннар.
Татар әдәбияты тарихында дастанчылык зур роль уйнаган. Бу әдәбияттагы роман жанрының да үсеп китүен әдәбият белгечләре дастаннардан килә торган традиция дип аңлаталар. Мисал рәвешендә әлеге әсәрләрне китерергә мөмкин: «Идегәй», Кол Галинең «Кыйсса-и Йосыф» поэмасы, Хисам Кятибнең «Җөмҗөмә солтан» әсәре, Сәйф Сараинең «Сөһәйл вә Гөлдерсен» дастаны, «Кузы Курпеш белән Баян Сылу», «Гайсә углы Амәт»,«Дастаны Бабахан», «Аксак Тимер», «Дәфтәре Чингиз» кебек әсәрләр.


Габдуллаһ ибне Мәсгъуд.
Габдуллаһ ибне Мәсгуд (гарәп.عبد الله بن مسعود; ? - Һ. 32, 653) - Мөхәммәд галәйһиссәләмнең билгеле сәхабәләренең берсе, бөек ислам галиме, фәкыйһ. Беренчеләрдән булып ислам кабул итә.
Габдуллаһ ибн Мәсгуд фикһнең гыйрак мәктәбенә нигез салучысы булып санала. Ул Куфәдә кулланган фикһ ысуллары соңрак Әбү Хәнифә тарафыннан үстерелә, һәм бу ысуллар хәнәфи мәзхәбенең нигезенә ята. Ибне Мәсгуд ысулы аналогиягә нигезләнгән; бу ысул кыяс исемен ала.
Тормыш юлы.
Габдуллаһ яшүсмер чагында корәеш кабиләсе юлбашчыларының берсе - Гукбә ибне Әби Мугайтәнең кәҗә көтүен көткән. Бервакыт Мөхәммәд галәйһиссәләм һәм Әбу Бәкер аның көтүе янына киләләр һәм савымсыз яшь кәҗә сорыйлар. Кәҗә яшь булса да, Пәйгамбәр галәйһиссәләм өченсенә дә җитәрлек сөт сава. Бу вакыйгадан соң бераз вакыт үткәч, Габдуллаһ ислам кабул итә һәм Мөхәммәд галәйһиссәләмнән аның хезмәтчесе булырга рөхсәт ала.
Габдуллаһ ибне Мәсгуд, мөселманнарга каршы җәберләүләр башлангач, Хәбәшстанга күчә, ә аннары аннан Мәдинәгә. Бәдер, Өхед, Хандак, Хәйбәр, Хунәйн сугышларында Һәм Мәккәне ачуда катнаша. Мөхәммәд галәйһиссәләм вафат булгач, Хәлифәтне ныгытуда катнаша. Сүрия юнәлешендәге гаскәрләрдә Византиягә каршы сугыша. Аннары хәлиф Гомәр аны Куфә казые итеп билгели.
Ибн Мәсгуд һ. 32 елда 60 яшендә вафат була.


Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесе 2011.
Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесе 2011 — тугызынчы Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесе. 2011 елның 3 декабрендә, Әрмәнстан башкаласы Ереванда үткәреләчәк.


Ксения Ситник.
Ксе́ния Миха́йловна Си́тник (1995 елның 15 мае, Мозырь) — Белорусия җырчысы, Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесе 2005 җиңүчесе.


Роман телләре.
Роман телләре («Рим») — һинд-аурупа телләр гаиләсенең италий телләре төркеменә кергән телләр һәм диалектлар төркеме. Генетик яктан роман телләренең «атасы» — латин теле. "Роман" сүзе исә латин телендәге "romanus" (римлы) сүзенә тоташа. Роман телләрендә сөйләшүче халыкларны роман халыклары дип атыйлар.
Роман телләрен, аларның килеп чыгышын, үсешен, классификациясен һәм башка аспектларын өйрәнүче фәнне романистика дип атыйлар (ул лингвистиканың бер өлеше).
Итальян, испан, молдав, португал, ретороман, румын, каталан һәм француз телләре төрле дәүләтләрдә рәсми телләр статусын йөртәләр.
*


Сәлмән әл-Фәриси.
Сәлмән әл-Фәриси (гарәп.سلمان الفارسي) - Мөхәммәд пәйгамбәрнең билгеле сәхабәләренең берсе. Мөхәммәд пәйгамбәр аны бик хөрмәтләгән, хәтта аны үзенең гаиләсе (әһлүл-бәйт) әгъзасы итеп игълан иткән.
Тормыш юлы.
Сәлмән Иранда Исфаханнан ерак түгел булган Җәйй авылында туа. Исламга хәтле исеме Бузахшан улы Мабах була.
Аның әтисе зороастризм динендә була. Бервакыт Сәлмән христианнар белән очраша, һәм алар динен әйбәтрәк дип таба. Әтисенә сөйләгәч, әтисе аны богаулап куя, ләкин Сәлмән христианнар белән яшерен рәвештә элемтәдә тора. Сүриягә христианнар кәрваны барганын белгәч, алар белән качып китә. Анда берничә монахта хезмәт итә. Үләр алдыннан соңгы остазы аңа Гарәпстанда ахыргы пәйгамбәр киләчәген һәм аның кайбер билгеләрен әйтә.
Шуннан соң Сәлмән әл-Фәриси гарәпләр кәрванына ияреп, Хиҗазга таба юнәлә. Кәрванчылар Сәлмән терлеге хисабына аны Гарәпстанга алып барырга ризалашалар, ләкин алар, сүзләренә хыянәт итеп, аны Вәди әл-Куррадагы яһүдигә саталар. Аннары әлеге яһүди аны Мәдинәдәге бәну курайза яһүдиенә сата.
Һиҗрәттән соң, Сәлмән Мөхәммәднең христиан монахы сурәтләгән кешегә туры килүен күреп ислам кабул итә. Һ. 5 елга кадәр (акча түләп ирек алганчы) Сәлмән кол була, шуңа күрә Хандакка хәтле сугышларда катнаша алмый. Чокыр сугышында мөселманнарга 10 меңлек мөшрикләр гаскәренә каршы торырга туры килә. Мәдинәдә саклану позициясен алырга булалар, ләкин шәһәр ныгытылмаган булу сәбәпле, аны яклау бик авыр була. Әлеге хәлдән чыгу юлын Сәлмән күрсәтә: шәһәр тирәсен атлар чыга алмаслык чокыр белән әйләндереп алырга тәкъдим итә. Әлеге фикер Мөхәммәд пәйгамбәргә ошый. Чокыр казу нәтиҗәсендә мөшрикләр гаскәре һөҗүмен кире кайтаралар.
Сәлмән әл-Фәриси һәрвакыт Пәйгамбәр пәйгамбәр белән була, ә аның үлеменнән соң, Әбу Бәкер хәлифәлеге вакытында Мәдинәдә кала. Гомәр хәлиф булгач, Сәлмән Иранга каршы сугышларда катнаша. Ул Сәгъд ибн Әби Вәккас җитәкчелегендәге гаскәрләрдә була. Сәлмән үзенең милләттәшләре исламга күчсен өчен күп тырыша. Иран башкаласы Мәдәинны алган вакытта, ул шаһның сарай сакчыларын бирелергә күндерә. Сәгъд ибн Әби Вәккас әлеге шәһәрне мөселман гаскәрләренең штабы итәргә уйлый, ләкин Гомәр уңайлырак урын сайларга әмер бирә, һәм Сәлмән белән Хузәйфә Мәдәиннән көньяктарак Ефрат ярында Куфә шәһәренә нигез салалар (һ. 17/638). Гомәр Сәлмәнне Мәдәин шәһәре башлыгы итеп билгели. Ул шунда һ. 36 елда 80 яшендә вафат була (кайбер чыганакларда башка даталар күрсәтелә).


Йолдызча зурлык.
Йолды́зча зурлык — берәр объект яктылыгының үлчәмсез сан сыйфаты. Гадәттә күк җисемнәренә карата куллана. Йолдызча зурлык объектның физик хасиятләргә (яктылыкка), аңа кадәрге ераклыкка, күренмә почмакча зурлыкка һ.б. бәйле. Йолдызча зурлык объектның ялтыравының үлчәм берәмлеге булып тора. Йолдызча зурлык никадәр азрак булса, аның яктылыгы шулкадәр зуррак була.
Билгеләмә.
Күренмә йолдызча зурлыкның хәзерге төшенчәсе б.ч.к. II гасырда борынгы греклы астроном Гиппарх тарафыннан йолдызларга бирелгән зурлыкларга тәңгәл килү өчен куелган. Гиппарх бөтен йолдызларны алты зурлыкларга бүлде. Иң якты йолдызларны ул беренче дәрәҗә зурлыктагы йолдызлар дип атты, ә иң тоныкларны — алтынчы дәрәҗә зурлыктагы йолдызлар дип атты. Арадаш зурлыкларны ул калган йолдызлар арасында тигез бүлде.


Лаура Омлооп.
Лаура Омлооп (, 1999 елның 18 мае Берлар, Бельгия) — Бельгия җырчысы, 2009 елда Киевта (Украина) узган Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә 4 урынны яулаган. Йодль җырлау манерасы белән шөгелләнә.


Румын теле.
Румын теле (үзатамасы "Limba română" [limba ro’mɨnə]) — румыннарның милли теле, роман телләренең берсе. Румыния халкының 90 % өчен туган тел.
Гомуми сөйләшүчеләр саны — 25 миллион кеше. Румыниядән тыш, румын теленең диалекты булып саналган молдав телендә Молдавиянең 78,4 % халкы сөйләшә. Шулай ук Украинаның Одесса һәм Черновиц өлкәләрендә сөйләшүчеләр бихисап. Аурупа Берлегенең рәсми телләре хисабына керә.
Румын телендә бай фәнни һәм матур әдәбият бар. Ләкин телне өйрәнү юнәлеше XVIII — XIX гасырларда гына башлана.
Диалектлар.
Гадәттә румын телендә банат, кришан һәм валаш диалектлары аерыла. Кайбер галимнәр шулай ук арумын, мегленорумын һәм истрорумын телләрен румын теленең диалекты булып карыйлар, ләкин әлеге телләр хәзерге вакытта юкка чыгу дәрәҗәсендә.
Мунтения, Молдова, Марамуреш, Банат һәм Трансильвания сөйләшләре бер-берсеннән аерылмый диярлек.
Язу.
Румын теле латин әлифбасына нигеләнгән. Кайбер аерым районнарда яшәгән румынтеллеләр кирил графикасын куллана.


Акча.
Акча — кыйммәте күпчелек мал һәм хезмәтнең кыйммәтенә тиңдәш булган универсаль үзенчәлекле мал. Башкача әйткәндә, акча аркылы малның бәясе үлчәнә.


Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Бельгия.
Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Бельгия 8 тапкыр катнашкан. Иң яхшы нәтиҗә булып 2009 елда Лаура Омлоопның Zo verliefd (Yodelo) җыры тора. Ул 113 балл белән 4 урынны яулады.
2005 елда бәйге Бельгия шәһәрендә, Хассельтта үткәрелде.. Тамашаның алып баручылары - Марсель ван Тид һәм Морен Луис.


Алексей Жигалкович.
Алексей Александрович Жигалкович (18 апрель 1996 ел, Минск) — белорус җырчысы, берничә халыгара бәйгеләр лауреаты ("Евровидение", "Алтын Цехин", "Славян базары-2006", "Без XXI-челәр").
Биография.
5 яшьтән җырлый, 9 яшьтән җырлар яза. 10 яшьтән Дәүләт музыка театрында спектакльләрдә катнаша.


Имам әт-Тирмизи.
Имам әт-Тирмизи (гарәп. الترمذي; һ. 209, 824 - һ. 279, 892)- танылган хәдисләр белгече, имам. Тулы исеме: Әбу Гайсә Мөхәммәд ибн Гайсә әт-Тирмизи.
Имам һ. 209(824) елда Амудәрья елгасының уң ярындагы, Әфганстанның төньяк чикләреннән ерак түгел булган Тирмиз шәһәрендә туа. Әлеге шәһәр Трансоксаниядә урнашкан була.
Мөхәммәд ибн Гайсә башлангыч белемне Хорасан шәһәрендә ала. Аның укытучылары арасында әл-Бухари белән Мөслим дә булалар.
Әт-Тирмизи "әл-Җәмиг" исемлек хәдисләр җыентыгын төзи. Әлеге җыентык соңрак "Сүнән әт-Тирмизи" исеме ала. Әлеге җыентык имам исән вакытта ук абруй казана. Аны Хиҗаз, Гыйрак һәм Хорасан галимнәре уңай яктан бәялиләр. Әлеге хезмәт алты иң авторитетлы җыентыкларның берсе.
Әт-Тирмизи хәдисләр эзләп күп сәяхәт иткән, Әхмәд ибн Хәнбәл, Әбу Дәвыд кебек галимнәр белән очрашкан. Имам бик яхшы хәтере һәм тәкъвалыгы белән аерылып торган. Гомеренең соңгы елларында, тәкъвалыктан күп елау сәбәпле, Тирмизи сукырая, ләкин хәдисләр эзләп сәяхәт итүдән туктамый. Ул "Сүнән"не сукыр килеш тәмамлый.
Тирмизи һ. 279(892) елның 13 рәҗәбендә 70 яшендә вафат була.


Күк җисеме.
Күк җисеме ("астрономик объект") — галәми киңлектә табигый рәвештә барлыкка килгән матди объект. Күк җисемнәре исәбенә кометалар, планеталар, метеоритлар, астероидлар, йолдызлар һ.б. керәләр. Күк җисемнәрене астрономия өйрәнә.
Тасвир.
Күк җисемнәренең зурлыклары төрле булалар. Иң зурлары — йолдызлар, иң кечкенәләре — метеоритлар. Күк җисемнәрене аларның хасиятларына карап системаларга берләштерәләр.


Сардин теле.
Сардин теле (шулай ук сард теле, үзатамасы "limba sarda") — һинд-аурупа телләренең роман төркеменә караган тел. Күпчелек сөйләшүчеләр Италиянең Сардиния утравында яши. Гомуми сөйләшүчеләр саны — 1.85 миллион. Аурупа берлегенең региональ теле статусын йөртә.
Килеп чыгышы ягыннан сардин теленең тамырлары Сардиния утравында таралган латин теле диалектларына тоташа.


Истророман теле.
Истророман теле яки истриот теле (үзатамасы "bumbaro" яки "rovignese") — һинд-аурупа телләренең роман төркеменә кергән тел. Сөйләшүчеләр саны нибары 1—2 мең кешене тәшкил итә, тел юкка чыгучылар рәтендә тора.
XX гасыр уртасында әлеге телдә сөйләшүчеләр 6 торак пунктта яшәсә, хәзерге вакытта истророман телендә аңлаша алганнар фәкать Ровина һәм Водняна шәһәрләрендә яши.
Тел ике сөйләшкә аерыла — ровин һәм диньян сөйләшләренә. Пула, Пиран һәм Фажана сөйләшләре хәзерге вакытта юкка чыкканнар.


Гали Арсланов.
Гали Арсланов (тулы исеме Мөхәммәтгали Гыйльмегали улы Арсланов) — татар галиме, мәдәният хезмәткәре, сәнгать фәннәре докторы, профессор, Татарстанның атказанган фән эшлеклесе, Татарстан Фәннәр академиясенең мөхбир-әгъзасы, Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының театр һәм музыка бүлеге мөдире.
Ул 1947 елның 6 октябрендә Татарстанның Актаныш районы Түмерҗә авылында туа. 2007 елдан ул — Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы.


Наилә Ахунова.
Наилә Гарифҗан кызы Ахунова — милләте буенча татар булган язучы, шагыйрә, рус телендә иҗат итә.
Ул 1959 елның 12 июнендә Татарстанның Әлмәт шәһәрендә туа. Аның әтисе — язучы, Гариф Ахунов.
Тәүге әсәрләрен ул 1970-еллар башында «Пионер» журналына җибәрә.


Тәүфикъ Әйди.
Тәүфикъ Әйди (чын исеме Тәүфикъ Рамазан улы Әйделдинев) — татар язучысы, прозаик, публицист.
Ул 1941 елның 1 маенда Мәскәү өлкәсенең Шатура районы Туголеевский Бор бистәсендә туа. Бала һәм үсмер елларын Татарстанның Апас районында үткәрә.
Язучы 2001 елның 2 апрелендә Казанда вафат була.


Әхтәм Әминев.
Әхтәм Әминев — татар язучысы, шагыйрь.
1918 елда Башкортстанның Илеш районы Әнәс авылында туа. Икенче бөтендөнья сугышында һәлак була.


Марат Әмирханов.
Марат Әмирхан улы Әмирханов — татар язучысы, журналист, публицист, Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре (1987).
Яшь чак.
Марат Әмирханов 1933 елның 22 апрелендә Татарстанның Актаныш районы Кәзкәй авылында укытучы гаиләсендә туа. Әтисе Әмирхан Әкрам улы сугышта һәлак була. Әнисе Мәрьям Минһаҗ кызы атадан ятим калган өч баланы ялгызы тәрбияләп үстерә.
Марат туган авылында җиде сыйныф һәм Актаныш урта мәктәбен тәмамлаганнан соң, 1951 елда Казанга килеп, педагогия институтының татар теле һәм әдәбияты бүлегенә укырга керә. 1955 елда укуын уңышлы тәмамлагач, Татарстанның Питрәч районы Күн сигезъеллык мәктәбендә укытучы итеп җибәрәләр. Ләкин аңа анда озак эшләргә туры килми, шул ук елны армиягә алына. Гаскәри хезмәттә чагында хәрби училище программасы буенча экстерн тәртибендә имтихан тотып, офицер дәрәҗәсен ала. Армиядә хезмәт мөддәтен тутырып кайткач, 1957 елның декабрендә М.Әмирхановны Лениногорск районы Карабаш эшчеләр бистәсенең (хәзер Бөгелмә районына карый) 1 номерлы урта мәктәбенә уку-укыту бүлеге бүлеге мөдире итеп билгелиләр. Бер үк вакытта ул югары сыйныфларда татар әдәбияты һәм тарих фәннәрен укыта.
Иҗади тормыш башлануы.
1970 елда М.Әмирхановны, актив хәбәрче буларак, «Социалистик Татарстан» (хәзерге «Ватаным Татарстан») газетасы редакциясенә даими эшкә чакырып алалар. Ул башта редакциянең мәктәпләр һәм югары уку йортлары бүлеген алып бара, аннан соң сәнәгать, төзелеш һәм транспорт бүлеген җитәкли. КамАЗ, Түбән Кама нефть химиясе төзелешләренең үзәгендә кайный, бихисап күп кешеләр, гыйбрәтле язмышлар белән очраша, төзүчеләр, нефть чыгаручылар турында республика матбугатында күләмле очеркларын, публицистик язмаларын бастыра. Соңыннан бу очерклары аның «Безнең лауреатлар» (1980) һәм «Чулманның ак йолдызы» (1988) исемле китапларының төп эчтәлеген тәшкил итәләр.
1987 елдан Марат Әмирханов «Азат хатын» (хәзерге «Сөембикә» журналы) журналының баш мөхәррир урынбасары хезмәтендә.
Марат Әмирханов – 1993 елдан Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы.
Иҗат.
Нәфис әдәбит өлкәсендә М.Әмирхановның беренче әсәре - «Алаяк» дигән хикәясе – 1978 елда «Социалистик Татарстан» газетасында басылып чыга. Иҗатының башлангыч чорында ул күбрәк шушы жанрга игътибарын юнәлтә. Бигрәк тә ул үзен юмористик хикәяләр остасы итеп таныта. Аның үткен сатира стилендә язылган «Дөя муены» (1996) исемле повесте укучылар арасында аеруча уңыш казана. Балаларга атап язылган хикәяләре һәм повестьлары тупланган «Таш һәйкәл» исемле китабы исә, 1988 елда иң күп укылган китапларның берсе буларак, икенче дәрәҗә диплом белән бүләкләнә.
Туксанынчы елларның урталарыннан башлап М.Әмирханов прозаның эрерәк жанрларында иҗат итә. Сугыштан соңгы авыл тормышы һәм бүгенге болгавыр заман чынбарлыгы вакыйгалары фонында ярату, тугрылык, дуслык, мәхәббәт, хыянәт, нәфрәт кебек әхлакый темаларны фәлсәфи-психологик яссылыкта һәм гыйбрәтле кеше язмышлары аша яктырткан «Үлмә, Әхмәтхан!» (1994), «Гөлнәзирә» (1998), «Тәгәридер гомер арбасы» (1998), «Мөкәррәмә»» (2002), «Кайтаваз» (2004) повестьлары, «Тәкъдир» (1999), «Тояк эзе» (2003) романнары әдип иҗат колачының фикри һәм сәнгати яктан һаман киңәя, тирәнәя баруы турында сөйлиләр.
Бүләкләр.
Марат Әмирханов – Татарстан Җөмһүриятенең атказанган мәдәният хезмәткәре (1987), Татарстан журналистларының Х.Ямашев исемендәге бүләге лауреаты, РСФСРның халык мәгарифе отличнигы.


Украиннар.
Украиннар () — къбесенчә Украина җирендә яшәгән көнчыгыш славян халкы. Славян халыклары арасында руслар һәм поляклардан соң халык саны буенча өченче урында.


Стивен Спилберг.
Сти́вен А́ллан Спи́лберг (; 18 декабрь 1946 ел, Цинциннати, США) — сценарист, продюсер һәм иң уңышлы американ режиссерлары сафына керүче режиссер.
Яшь чаклары.
Стивен Спилберг Цинциннатида (Огайо штаты, АКШ) инженер булып эшләгән Арнольд Спилберг һәм профессиональ пионист Лея Адлер гаиләсендә дөньяга килә. Гаиләдә Энн, Сью һәм Нэнси исемле тагын өч бала була. Стивенның балачагы Аризона һәм Нью Джерси штатларында уза.
Ата-анасы аерылышканнан соң ул әтисе белән Калифорния штатындагы Саратогага күченә. Аның өч бертуган сеңлесе әнисе белән Аризонада кала. 1965 елда Стивен Саратога Югары мәктәбен тәмамлый.
Беренче кыска фильмнарын ул 10 яшьләрендә әтисе бүләк иткән камерага төшерә.
Карьера.
Калифорниядә Стивен ике тапкыр Көньяк Калифорния университетының киномәктәбенә кереп карый, ләкин аны алмыйлар. Аннары ул техник колледжка керә, ял көннәрендә исә 20 минутлык «Эмблин» фильмын төшерә. Бу фильмга гаять югары бәя биргән Universal Pictures компаниясе 1969 елда аның белән «Төнге галерея» сериалының беренче эпизодын төшерүгә килешмә төзи.
Ике елдан ул «Дуэль» исемле тулы метражлы беренче фильмын төшерә.


Көрәш.
Көрәш (,,) — төрки халыкларның милли спорт төре. Татар-башкортларда, чуашларда Сабан туе, Җыен һәм Акатуй бәйрәмнәренең мөһим элементы булып тора.
Көрәш Русиядә милли спорт төрләре исемлегенә кертелгән. Бөтенроссия ярышларында җиңүчеләргә спорт мастеры исеме бирелә.


Шотланд теле (герман).
Шотланд теле, скотс (үзатамасы "Scots") — инглиз теленә якын булган, герман телләре төркеменә кергән тел. Кайбер вакытларда инглиз теленең диалекты яки региональ сөйләше буларак карала. Әлеге телне кельт шотланд теле белән бутарга ярамый. Гомуми сөйләшүчеләр саны — 1,5 миллион.
Урта гасырлардан бирле шотланд телендә бай әдәбият бар. Иң күренекле язучылар һәм шагыйрьләр — Роберт Бернс, Роберт Генрисон, Уильям Данбар, Гэвин Дуглас. Шулай ук инглизтелле язучыларда да шотланд телендә өземтәләр бар, мәсәлән, Вальтер Скотт, Ирвин Уэлш.
Үз вакытында алдынгы телләрдән саналса, Шотландия белән Англия берләшүеннән соң тел әкрен генә позицияләрен бирде. Хәзерге вакытта уртак орфографик кагыйдәләр юк.


Омск өлкәсе.
Омск өлкәсе () — Русия Федерациясенә кергән өлкә. Көньяк-көнбатыш Себердә урнаша. Мәйданы — 141 100 км². Халык саны — 2 014 135 (2009), халык тыгызлыгы — 14,3 кеше/км² (2009).
Өлкәнең административ үзәге — Омск шәһәре. Көньякта Казакъстан, көнбатышта һәм төньякта Төмән өлкәсе, көнчыгышта Новосибирск һәм Томск өлкәләре белән чиктәш. Себер федераль округына керә.
Урта гасырларда Омск өлкәсе җирләре Төрки каһанлык һәм Себер ханлыгына кергән. 1584 елда Ермак җитәкчелегендәге руслар тарафыннан әлеге җирләр басып алына.
2002 ел мәгълүматларына караганда өлкәдә 47 796 татар яши.
Административ-территориаль бүленеш.
Омск өлкәсендә 32 район. Районнар исемлеге
Сылтамалар.
*


Апас.
Апас шәһәр тибындагы поселогы - Татарстан Республикасының Апас районы үзәге. Казаннан 109 чакрым ераклыкта, Казан-Ульяновск автомобиль юлында, Каратун тимер юл станциясеннән 11 чакрым ераклыкта урнашкан. Авылда мәчет, урта мәктәп, профессиональ-техник училище бар.
Тарих.
Авыл атамасы тарихи чыганаклара искә алына. Д.А.Корсаков бастырган белешмәдә Апас авылында 163 йомышлы татар, 2 керәшен татары яшәгәнлеге әйтелә. Авыл Табар суы буена утырган. Шунда ук Кече Елан, Апас атамасы теркәлгән һәм анда 5 йомышлы татар яшәгәнлеге әйтелгән. 1859 ел мәгълүматларын эченә алган белешмәдә күрсәтелгәнчә, исемсез күл янына утырган Апас авылының 177 хуҗалыгында ислам динендәге 492 ир-ат һәм 466 хатын-кыз яшәгән, мәчет эшләгән. 1898 елгы белешмәдә Апас авылында, Колсәет поселогы белән бергә, татарлар яши дип искә алына. К.П.Берстель белешмәсеннән Апаста 1812 татар кешесе көн иткәнлеге күренә.
Халык риваятьләренә караганда, Апас элек тау итәгендә, хәзерге урыныннан биш чакрым ераклыкта, Зөя елгасы янындагы Авыл күле янында нигезләнгән була.Авыл янында гына кара урман үскән. Бу урманда качкыннар да яшәгән, дип сөйлиләр. Яз көне Зөя елгасы ташып су басканга, халык хәзерге урынга, Табар елгасы буена килеп утыра. Беренче булып Апаска нигез салучы кеше Габбас исемле була. Тора-бара авыл исеме Апас булып кала.
1920 елга кадәрКазан губерниясы Тәтеш өязе Ильинск-Шонгут волостенә керә. 1920 елдан соң ТАССРның башта Тәтеш кантонына, соңрак Буа кантонына керә. 1930 елның 10 августыннан - Апас районы үзәге, 1963 елның 1 февраленнән -Тәтеш районына керә. 1964 елның 4 мартынан соң тагын Апас районы үзәге булып тора.
2004 елның 9 сентябреннән шәһәр тибындагы поселок.
География.
Авыл уртасыннан бормаланып Табар елгасы ага. Моннан башка Апас күле янында Каз күле, Озын күл, Кәкре күл, Зеркальный сазы, Торналар сазы һәм башка сулыклар очрый.
Икътисад.
Апас авылы халкының күбесе элеккеге заманнардан ук кәсепле булган, үзләре эшләгән әйберләрне базарда сатканнар. Бу якларга гына хас чүлмәкләр, орчыклар, каба ясау һәм кирпеч сугу шөгыльләре бар. Кирпечләрне аерым йортларда сукканнар. Халык тагын матур итеп һәм бизәкләп сыбызгылар һәм курайлар ясаган. Элек Апаста базар үткәрелгән, ә базарның иң данлыклысы Каратун булган. Хәзерге вакытта кирпеч заводы, икмәк заводы эшли.


Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Белорусия.
Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Белорусия 8 тапкыр катнашкан. Ул бәйгедә 2 тапкыр, 2005 һәм 2007 елларда, җиңү яулаган. Җырлар, гадәттә, рус телендә башкарылган.
2003 ел.
Беларусь бәйгенең ачылу вакытыннан бирле катнаша.
2006 ел.
Халыкара бәйгедә Андрей Кунец 129 балл җыеп, икенче урынга лаек булды.
2007 ел.
Халыкара бәйгедә Алексей 137 балл җыеп, беренче урынга лаек булды.
2008 ел.
Халыкара бәйгедә Белорусия 86 бал җыеп, 6 урынга лаек булды.
2009 ел.
2009 елда бәйгедә катнашырга 63 заявка килгә. Алар арасыннан финалга 17 җырчы гына чыга алынган.


Толмачев туганнар.
Мария Андрей кызы һәм Анастасия Андрей кызы Толмачевалар (14 гыйнвар 1997 ел, Курск, Русия) — рус җырчылары, Балалар өчен 2006 Евровидение җыр бәйгесе җиңүчеләре.
Биография.
Ата-аналары: әнисе — Марина Владимировна Толмачева, музыка эшлеклесе, әтисе — Андрей Толмачев, завод эшчесе. Балалар 6 яшьтән «Сверчок» эстрада студиясендә җырлыйлар.


Кайнау.
Кайнау — сыеклыкта фаза чикләре барлыкка килү белән паръясалу процессы (матдәнең сыеклыктан газсыман халәткә күчүе). Гадәттә атмосфера басымында кайнау температурасы химик яктан чиста матдәнең төп физик-химик характеристикасы буларак карала.
Кайнау беренче төр фаза күчеше булып тора. Кайнау өслектән парга әйләнүгә караганда тизрәк бара, чөнки кайнау температурасына җитү һәм кушылмалар булу сәбәпле паръясалу чыганаклары барлыкка килә.
Куыклар барлыкка киләү процессына басым, тавыш дулкыннары һәм ионлаштыру ярдәмендә тәэсир итеп була.
Кайнату - сыеклыкны (гадәттә суны) кайнау температурасына хәтле җылыту. Дезинфекциянең физик ысулы.
Туендырылу тасмасы.
Суның фаза диаграммасындагы сыеклык халәтеннән газсыманга фаза күчешен характерлаучы кәкре сызык «туендырылу тасмасы» дип атала. Ул ике чик нокта белән чикләнгән: эрү, кайнау һәм сублимация тасмалары кисешкән өчле нокта һәм сыек фаза белән газсыман фазалар арасындагы чик юкка чыгучы критик нокта.
Кайнау үзенчәлекләре.
Кайнап торучы сыеклыкта температураның билгеле бер бүленеше урнаша: җылыту өслекләрендә (савыт читләре, торбаларда һ.б.) сыеклык сизелерлек дәрәҗәдә артыграк җылына formula_5. Артыграк җылыну зурлыгы сыеклыкның һәм чиктәш каты өслекләрнең физик-химик үзлекләренә бәйле. Аерым саклык чараларын күргәндә, нык иттереп чистартылган, эрегән газлардан (һавадан) арындырылган сыеклыкларны кайнаусыз уннарча градусларга кадәр артык җылытып була. Мондый артык җылытылган сыеклыклар ахыр чиктә бик кызу кайный башлыйлар, хәтта шартлауны хәтерләтәләр. Кайнау сыеклыкның чайкалуы, гидравлик бәрүләр, кайбер вакытта савытның ватылуын да китереп чыгара. Артык җылыну җылылыгы паръясалуга тотыла, шуңа күрә сыеклык тиз арада аның белән тигезләнеш халәтендә булучы туендырылган пар температурасына хәтле суына. Чиста сыеклыкның артык җылыну мөмкинлеге башлангыч куыкчыкларның барлыкка килүенең авырлыгы белән аңлатыла, аларның барлыкка килүенә сыеклык молекулаларының үзара тартышы комачаулый. Ә сыеклыкта эрегән газлар һәм бик вак кисәкчекләр булганда, пар фазасының башлангычы булып эрегән газлар яки кисәкчекләр хезмәт итә. Паръясалуның төп үзәкләре җылынучы өслек нокталарында урнашалар, анда сыеклыкның өслек белән молекуляр тоташ көчен әзәйтүче адсорбцияләнгән газлы бик вак бушлыклар һәм, шулай ук, төрле куныклар бар.
Барлыкка килгән куыкчык, аның эчендәге пар басымы зурлыгы тышкы басым, өстәрәк урнашкан сыеклык катламы басымы һәм куыкчык өслеге кәкрелегенә бәйле капилляр басым суммасыннан артыграк булган очракта гына, үсә. Куыкчыкта кирәкле басымны ясау өчен пар һәм аның белән тигезләнештә булган янәшәсендәге сыеклыкның температурасы туендыру температурасыннан зуррак булырга тиеш formula_1.
Сыеклыкның артык җылынуын һәм кайнавын даими температурада тышкы басымны киметеп (туендырылу температурасын киметү нәтиҗәсендә) китереп чыгарырга мөмкин. Моның белән, аерым алганда, кавитация - сыеклыкның түбән басымлы урыннарында пар куышлыклары барлыкка килү күренеше аңлатыла.


Көньяк Корея.
Көньяк Корея, рәсми атамасы Корея Җөмһүрияте ("тэха́н мингу́к") — Көнчыгыш Азиядә, Корея ярымутравында урнашкан дәүләт. Рәсми атамасы "Корея Җөмһүрияте" булса да, гадәттә "Көньяк Корея" исеме ешрак кулланыла.
Көньяк Корея Корея ярымутравының көньяк өлешендә урнаша. Көнбатышта ярымутрау Сары диңгез, көнчыгышта Япон диңгезе, көньякта Корея бугазы һәм Көнчыгыш-Кытай диңгезе тарафыннан юыла. Илнең гомуми мәйданы — 99 617,38 км².
Административ яктан Корея 1 махсус статуслы шәһәргә, 9 провинциягә һәм 6 провинция хокуклы шәһәргә бүленә. Үз чиратында алар кечерәк административ берәмлекләргә бүленә.
Халык саны — 48 846 823 кеше (2006). Халыкның абсолют күпчелеге — кореялеләр. Төп дин — традицион буддизм.
Сылтамалар.
*


Мөхәммәт Сәфәргалиев.
Мөхәммәтҗан Гариф улы Сәфәргалиев (2 гыйнвар, 1906 ел, Самара губерниясе, Бөгелмә өязе, Мөэмин-Каратай авылы — 1970 ел, Саранск) — шәрык белгече, тарихчы-галим, тарих фәннәре докторы (1963 ел), профессор (1964 ел). 1939 — 1966 елларда Саранск педагогик институтында эшли, 1964 елдан — СССР тарихы кафедрасы мөдире.
Гарифулла Шәрифуллин гаиләсендә туа һәм тәрбияләнә. Башлангыч белемне Зәй-Каратай авылы мәдрәсәсендә ала. 1924 елда комсомолга керә. Ташкәнттәге Татар мәгариф институтында укый. 1929 елда укуын Урта Азия дәүләт университетында дәвам итә. 1935 елда МДУ тарих факультеты аспирантурасына керә. Анда С.В.Бахрушин җитәкчелегендә шөгыльләнә. 1939 елда «XVI гасыр уртасында Нугай Урдасы» дип аталган кандидат диссертациясен яклый.


Мөслим (Мөслим районы).
Мөслим авылы - Татарстан Республикасы Мөслим районының үзәге. Казаннан 319 чакрым, Бөгелмәдән 110 чакрым, Чаллыдан 75 чакрым ераклыкта, Ык елгасы буенда урнашкан.
Тарих.
Авыл урыны 1748 елдан бирле билгеле. 1920 елга кадәр Уфа губерниясы Минзәлә өязе Ирехтин волостенә керә. 1920 елдан соң ТАССРның Минзәлә кантонында була, 1930 елның 10 августында Мөслим районы төзелгәч, аның үзәгенә әйләнә. 1963 елның 1 февраленнән 1965 елның 12 гыйнварына кадәр Сарман районы составында була. Хәзер яңадан Мөслим районы үзәге.
1986-1991 елларда Мөслим шәһәр тибындагы поселок статусын йөрткән.
Сәнәгать.
Авылда сөт комбинаты, ипи пешерү һәм кирпеч заводлары, ашлык кабул итү предприятиеләре эшли.


29 февраль.
29 февраль — Милади тәкъвимендә кабисә елларның алмышынчы көне. Ел ахырына кадәр 306 көн кала.
Кабисә булмаган елларда бу көн юк. Гадәттә 29 февраль дүрт елга бер тапкыр була (1697—1703, 1797—1803, 1897—1903 еллардан тыш).


30 февраль.
30 февраль — берничә илдә тарихта 3 тапкыр булган көн. Милади тәкъвиме буенча февраль аенда 28 көн (кабисә елларда — 29).
1699 елда Швециядә юлиан тәкъвименнән григориан тәкъвименә күчү булган. Ләкин шведлар 11 көнгә сикермичә, кабисә елларына игътибар итмичә, күчүне 40 елга сузырга уйлаганнар. Ягъни, һәр февраль 28 көнне генә билгеләгәннәр. Шулай итеп, һәр 4 ел алар григориан тәкъвименә якынлашканнар. Ләкин 1704 һәм 1708 елларны кабисә булып уздырып, 1711 елда Карл XII әмере буенча алар күчүдән баш тарттылар. Һәм 2 югалткан көнне кайтару өчен 1712 елга 2 көнне куштылар. Шулай итеп шул елны Швециядә 30 февраль көне булган.
Кайбер чыганакларга күрә СССРда да ике тапкыр 30 февраль көне булган.
Галим Сакробоско фикеренчә, Борынгы Рим тәкъминедә дә 30 февраль көнен билгеләгәннәр.


Алгоритм.
Алгори́тм — берәр нәтиҗәгә ирешер өчен төгәл күрсәтмәләр җыелмасының бердәм аталышы. Төшенчә фарсы галиме әл-Харәзминең ([al-Khwārazmī]) исеменнән килеп чыккан.


Хәерле иртә (фильм, 2010).
Хәерле иртә () — 2010 елда дөнья күргән фильм. Режиссеры — Роджер Мичелл.
Сюжет.
Тырышчан һәм максатчан Бекки Фулер (Рэйчел Макадамс) эштән куылгач, аның карьерасы, шәхси тормышы кебек үк өметсез булып күренә. Түбән сыйфатлы иртәнге тапшыруга эшкә урнашкач, ул шушы тапшыру рейтингын күтәрү өстендә эшли башлый. Эшенең беренче көнендә үк алып баручыларның берсен эштән чыгарып, ул бу эшкә Майк Померой исемле мәшһүр журналистны ала (Харрисон Форд). Тик журналист өметне акламыйча, Бекки тормышын яхшыртмый. Өстәвенә, инде шәхси тормыш та рәтләнә дигәндә, тапшыру язмышы да зур сорау астына куела. Бекки үзенең мөнәсәбәтләре, репутациясе, эше һәм тапшыру язмышы өчен актив көрәшкә алына...
Чыгуы.
Фильм премьерасы АКШта 30 июль көнне узарга тиеш иде. Ләкин кинотеатрлар экраннарында ул шул ук елның 10 ноябрендә тәкъдим ителә башлады.


«Хәерле иртә» (ТЯГ).
«Хәерле иртә» — Татарстан — Яңа Гасыр каналында чыгучы иртәнге музыкаль, күңел ачу тапшыруы. Ял көннәреннән тыш һәр көн, иртәнге сәгать алтыда башлана, иртәнге сәгать сигездә тәмамлана. Тапшыруны иртәнге тапшырулар дирекциясе әзерли. Тапшыру шигаре — «Яңа көнгә - изге ният белән!».


«Ялкын» журналы.
«Ялкын» — урта һәм олы яшьтәге мәктәп балаларының айлык татар журналы. 1924 елдан бирле чыга. Абдулла Алиш, Муса Җәлил премияләре лауреаты. Баш мөхәррире — Йолдыз Миңнуллина.
Тарихы.
1924 елдан «Татарстан» газетасында Муса Җәлилнең 9-14 яшьлек балалар өчен журнал чыгарырга кирәклеге турында мәкаләсе басылып чыга. Шул ук елның 20 мартында Мәскәүдә «Кечкенә иптәшләр» дип аталучы балалар журналының беренче саны дөнья күрә. Журнал гарәп язуында була. Беренче редакторы - Х. Курмаев. 1928 елдан «Кечкенә иптәшләр» латин графикасына күчеп, «Октябрь баласы» дип атала башлый. 1933 елда журнал Казанга кайта, «Пионер каләме»нә әверелә. 1941 елда, сугыш башлангач, журнал чыгудан туктала. Сугыш беткәч, 1952 елда ул «Пионер» исеме белән янә дөнья күрә. Ә 1957 елда, илдә «Пионер» исемле журналлар артык күбәеп китү сәбәпле, журнал исеме «Ялкын»га үзгәртелә.
Казанышлар.
«Ялкын» журналы «Почет билгесе» ордены кавалеры, ике тапкыр «Бәллүр каләм» бәйгесе лауреаты, «СМИ - Вся Россия - 2000» конкурсы дипломанты, А. Алиш премиясе һәм Муса Җәлил премияләре лауреаты (2011 елның 15 февралендә игълан ителде), «Матбугатның алтын фонды» мактау билгесенә лаек.
Штат.
«Ялкын» журналының башка матбугат чараларыннан аермалы буларак, үсмерләр редколлегиясе бар: Айназ Гайниева (Минзәлә), Линар Закиров (Чаллы), Энҗе Ибраһимова (Казан), Фәнзилә Мостафина (Арча).


Салават күпере.
Ладога күле өстендә салават күпере
Салават күпере — югары дымлылык кырында күзәтелүче атмосфера, оптика һәм метеорология күренеше. Ул спектрның төрле төсләреннән торган дуга яки әйләнәне хәтерләтә.
Салават күпере белән тәңгәл килүче әйләнәнең үзәге күзәтүче һәм Кояш аша узучы турыда урнаша, Кояш күзәтүченең артында урнаша: көзге кулланмыйча бер үк вакытта салават күперен һәм Кояшны күреп булмый. Җирдәге күзәтүче өчен салават күпере гадәттә дуга, әйләнәнең бер өлеше буларак күренә, һәм күзәтүсенең карау ноктасы биегрәк булган саен, әйләнә тулырак(таудан яки очкычтан тулы әйләнәне дә күрергә мөмкин). Кояш офыктан 43 градустан биегрәк күтәрелгәндә, Җир өстеннән салават күпере күренми.
Салават күпере физикасы.
Башка оптик тыгызлыклы тирәлеккә күчкәндә яктылыкның сынуы
Салават күпере кояш нурларының атмосферада очып торучы яңгыр яки томан тамчыларында сынуы аркасында барлыкка килә. Әлеге тамчылар нурларны төрлечә һәм төрле төстә тайпылдыралар (суның сыну күрсәткече, кыска дулкынлы (шәмәхә) яктылыкка караганда, озын дулкынлы (кызыл) яктылык өчен әзрәк, шуңа күрә кызыл яктылык сынганда әзрәк тайпыла - кызыл 137°30’, шәмәхә 139°20’ һ.б.), нәтиҗәдә ак яктылык спектрга тарала. Әлеге күренешне яктылык дисперсиясе барлыкка китерә. Күзәтүчегә пространстводан концентрик әйләнәләр (дугалар) буенча төрле төстәге яктылык чыга кебек күренә (яктылык чыганагы күзәтүче артында булырга тиеш).
Сферик тамчыда нурлар, беренчел салават күперенең барлыкка килүе
Салават күпере сферик тамчыда яссыпараллель яктылык бәйләменең сынуы һәм чагылуы вакытында бирлыкка килүче каустика мисалы булып тора. Рәсемдә күрсәтелгәнчә (монохром бәйләм өчен), кайтарылган яктылык чыганак, тамчы һәм күзәтүче арасындагы почмакның ниндидер зурлыгында максималь интенсивлыкка ия. Эш шунда ки, тамчыдан чыккан кайтарылган һәм сындырылган нур почмагы төшүче (беренчел) нурдан аңа параллель һәм тамчы үзәге аша үтүче күчәргә хәтле ераклыкка бәйле, һәм әлеге бәйлелек шома экстремумга ия. Шуңа күрә почмакның экстремаль зурлыгына якын почмакта чыгучы «нурлар саны», башкаларга караганда, «күпкә күбрәк». Әлеге почмакта салават күперен төзүче максималь яктылык чагылу-сынуы барлыкка килә (төрле тамчылардан чыккан «якты» нурлар күзәтүче күзендә түбәсе булган, ә күчәре күзәтүче һәм Кояш аша үткән конус төзиләр).
Тамчы эчендәге төрле кайтарылу өчен әлеге почмак төрле зурлыкка ия. Беренче кайтарылуга беренчел күпер, ә икенчесенә икенчел һ.б. туры килә. Беренчел салават күпере - иң яктысы, ул тамчыдан күпчелек яктылыкны алып китә. Зуррак дәрәҗәле салават күперен гадәттә күреп булмый, чөнки ул бик көсез.
7) беренчел салават күпере барлыкка килгәндә нурлар юлы
8) икенчел салават күпере барлыкка килгәндә нурлар юлы
10) беренчел салават күпере ясалу өлкәсе
11) икенчел салават күпере ясалу өлкәсе
Күп очракта беренчел салават күпере күзәтелә. Нурлар юлы рәсемдә күрсәтелгән. Беренчел салават күперендә кызыл төс дуганың "тышкы" ягында тора, аның почмакча радиусы 40-42°.
Кайвакыт беренче күпер янында икенчесен оныграгын күрергә мөмкин. Бу икенчел салават күпере, ул яктылыкның тамчыда ике тапкыр чагылуы сәбәпле барлыкка килә. Икенчел күпердә төсләр кире тәртиптә: "тышта" шәмәхә төс, ә эчтә - кызыл. Икенчел күпернең почмакча радиусы 50-53°.
Ике салават күпере арасында күк гадәттә караңгырак күренә. Зуррак дәрәҗәдәге салават күперләрен лаборатор шартларда күзәтергә мөмкин.
Якты айлы төндә ай салават күперен дә күзәтеп була. Начар яктыртылуда күзнең иң сизгер рецепторлары төсне аермаганга күрә, ай нурларыннан барлыкка килгән салават күпере аксыл булып күренә; яктылык яктырак булган саен, салават күпере дә «төслерәк».
Гадәти булмаган салават күперләре.
Күбрәк гади салват күпере күзәтелсә дә, салват күпере барлыкка килү белән бәйле төрле оптик феноменнарның киң спектры билгеле, мәсәлән, каурыйсыман болытларда барлыкка килүсе горизонталь салават күпере, яки томан салават күпере
Тикшерү тарихы.
«Harpe de Lumière», Georges Noblet фотографиясе
Фарсы астрономы (1236—1311), ә бәлки, аның укучысы (1260—1320), беренчеләрдән булып феноменның төгәл аңлатмасын бирә.
Салават күперенең гомуми тасвирламасын 1611 елда Марк Антоний де Доминис «"De radiis visus et lucis in vitris perspectivis et iride"» китабында бирә. Тәҗрибә күзәтүләре нигезендә ул салават күпере тамчының эчке өслегеннән кайтарылу һәм ике тапкыр сыну нәтиҗәсендә (тамчыга кергәндә һәм чыкканда) барлыкка килә дигән фикергә килә.
Рене Декарт 1635 елда «Метеорлар» китабының бүлегендә күренешкә тулы тасвирлау бирә.
Салават күперенең күп төсле спектры өзлексез булса да, күп илләрдә 7 яки 6 (мәсәлән, Япониядә һәм инглизтелле илләрдә) төсне бүлеп йөртәләр. Беренче булып Исаак Ньютон 7 төсне сайлаган дип уйлыйлар, аңа 7 саны махсус символик мәгънәгә ия булган (пифагореик, теологик яки нумерологик аңлаулар буенча). «Оптика» хезмәтендә язганча, ул башта 5 төсне генә (кызыл, сары, яшел, зәңгәр һәм шәмәхә) аерган. Ләкин соңыннан тагын бер төсне (кызгылт сары) күрә, һәм моны шайтан вәсвәсәсе дип санап (алтыны ул шайтан саны дип уйлаган), саналган алты төскә тагын берне өстәгән(индиго).
Опустив один конец в зелёный океан…


Амазонка.
Амазо́нка () — дөньяның иң озын, су күләме буенча һәм бассейны буенча иң зур елгасы. Көньяк Америка җирләрендә ага. Бразиялиянең төп елгасы санала, шулай ук Боливия, Перу, Эквадор һәм Колумбия дәүләтләре территориясендә ага.
Амазонка Мараньон һәм Укаяли елгалары кушылган урыннан ага башлый. Берничә ил территориясеннән узып, ул Атлантик океанга кушыла. Елга озынлыгы 6992.06 км исәпләнә. Бассейн мәйданы — 7,050,000 км².


Планета.
Планета (— «илгизәр») — йолдыз яки йолдыз калдыгы тирәсендә әйләнүче, үз орбитасының әйләнә-тирәсен планетезимальләрдән бушата алган һәм үз гравитациясе тәэсирендә йомры форма алу өчен җитәрлек, әмма термик төш реакциясе башлану өчен җитмәслек массага ия күк җисеме.
Планеталарны ике төп төркемгә бүлергә мөмкин: түбән тыгызлыклы зур планеталар, һәм эре булмаган каты кабыклы җирсыман планеталар. Халыкара астрономия берлеге билгеләмәсе буенча, Кояш системасында 8 планета бар. Кояштан ераклашу тәртибендә дүрт җирсыман: Меркурий, Венера, Җир, Марс, аннары дүрт зур планета: Юпитер, Сатурн, Уран һәм Нептун. Шулай ук, Кояш системасында ким дигәндә 5 кәрлә планета бар: Плутон (2006 елгача тугызынчы планета дип исәпләнде), Макемаке, Хаумеа, Эрида һәм Церера. Меркурий һәм Венерадан тыш, һәрбер планета тирәсендә ким дигәндә бер иярчен әйләнә.
1992 елдан башка йолдызлар тирәсендә әйләнүче йөзләрчә планета (экзопланеталар) ачышларыннан башлап, галимнәр Галактикада һәрбер урында планеталарны табып булганны аңлыйлар. 2010 елның декабрь ае башына зур планеталардан алып җирсыман планеталарга хәтле 505 экзопланета мәгълүм була.


Шәһит Әхмәдиев.
Шәһит Гыймадетдин Әхмәдиев — татар язучысы, журналист, күренекле җәмәгать эшлеклесе.
Ул 1888 елның 29 декабрендә Татарстанның Чистай районы Татар Ялтаны авылында туа. Башлангыч белемне үз авылындагы мәдрәсәдә ала, аннары Оренбургтагы Вәли хәзрәт мәдрәсәсендә һәм Уфадагы «Галия» мәдрәсәсендә укый.
1930 елның 12 августында Казанда вафат була.


Пучы.
Пучы - () - Татарстан Республикасы Актаныш районындагы авыл. Чаллы-Уфа юлының уң ягында урнашкан.
География.
Пучы авылы уртасыннан Сарашлы елгасы ага. Тирә-якта Мазар елгасы, Ык елгасы, Кара Яр сулыгы, Өч аеры күле, Килтекәй чокыры бар. Пучыда Кәлтә елан чишмәсе, Салкын чишмә, Әнәк чишмәсе, Әхмәт чишмәсе челтерәп ага. Пучының чишмәләрен карап, чистартып торалар, махсус чишмә йортлары эшләнгән.
Авылдан ике-өч чакрым ераклыкта Очлы сырт дип йөртелгән калкулык бар. Якын-тирәдәге урманнар: Әнәк урманы, Уразлы урманы, Бәләкәй урман, Бүләк урманы. Авыл янындагы зиратны үткәч, Сабан туе уздырыла торган зур бер алан бар. Кайсы якта урнашуларына карап, басуларга да исемнәр бирелгән: Кара Яр ягы, Килтекәй ягы, Бүләк урманы. Күперләрнең дә шулай ук исемнәре бар: Маслопром күпере, Мәчет күпере, Тәкәрлек күпере.
Зират авылга терәлеп үк тора. Ул агачлык эчендә, тирә-юне койма белән әйләндереп алынган. Зиратны карап, чистартып торалар.
Тарих.
Риваятьләр буенча, 1553 еллар тирәсендә хәзерге Пучы якларына Пучы һәм Тучы исемле кешеләр килгән. Тучы моннан киткән, ә Пучы дигәне, урман кисеп, агач төпләп, өй салган һәм шунда яши башлаган. Авыл исеме килеп чыгышын шушы Пучы исеменә бәйләп аңлаталар.
1935 - 1959 елларда авылТАССРның Калинин районы үзәге булган. 1959 елдан Актаныш районы составында.
Социаль уңайлыклар.
Пучыда 55 урынлы өлкәнншр йорты, участок хастаханәсе бар.
Авылда урта мәктәп бар, бинасы дүрт катлы итеп салынган, стадионга, зур бакчага һәм китапханәгә ия. Пучы белән Әнәк арасында Мәдәният йорты салынган, ул ике катлы, бассейнлы.
Авылда ике мәчет, берсе - 19 гасырда салынган, тарихи истәлек булып тора. Икенчесе 2008 елда ачылды.


Мисыр пирамидалары.
Мисыр пирамидалары — Борынгы Мисырның иң бөек архитектур истәлекләре. Алар пирамида формадагы гаять зур таш биналарны тәшкил итәләр. Әлеге биналар фиргәвеннәр өчен кабер булып кулланылган. «Пирамида» сүзе грек теленнән кергән. Барлыгы Мисырда 118 пирамида табылган.


Зыя Мансур.
Зыя Мансур 1916 елның 17 декабрендә Башкортостанның Дүртөйле районы Җитембәк авылында крестьян гаиләсендә туа. 1937 елдан аның мөстәкыйль хезмәт юлы башлана. Ул Дүртөйле район газетасы редакциясенә эшкә урнаша һәм анда башта корректор, аннары әдәби хезмәткәр вазифаларын башкара. 1939 елда армиягә алынып, ул сугышның башыннан ахырына кадәр фронтта була, берничә мәртәбә яралана, сугыштагы батырлыклары өчен орден һәм медальләр белән бүләкләнә.
Сугыш беткәч, Зыя Мансур туган якларына әйләнеп кайта һәм Дүртөйле район үзәгендә радиотапшырулар дикторы һәм Илеш район мәдәният йорты директоры булып эшли. 1949 елда Казан дәүләт университетының филология факультетына укырга керә, әмма сугыш кырында какшаган сәламәтлеге аңа укуын тәмамларга мөмкинлек бирми, һәм ул ике елдан соң Татарстан радиокомитетына эшкә урнаша, аннары "Чаян" журналы редакциясендә әдәби хезмәткәр була, ә 1956 елдан профессиональ язучылыкка күчә.
Әдәби иҗат эшенә Зыя Мансур сугыш елларында керешә. Бу эшкә аны байтак дәрәҗәдә фронтта күргән-кичергәннәре, чорның һәм үзенең патриотик хисләрен шигырь белән чагылдыру теләге этәрә.
Сугыштан кайткач, аның иҗат итү теләге бермә-бер көчәя. Һәм ул үзен бөтен барлыгы белән шушы эшкә багышлый. Матбугат битләрендә актив чыгыш ясау белән бергә, 1950 елда аның "Язгы ташкыннар" исемле беренче җыентыгы дөнья күрә. Аннары укучылар бер-бер артлы Зыя Мансурның "Казан җыры", "Ләйсән", "Уйланулар", "Озын Колак баласы Елак-Мылак", "Май җыры", "Кырлар сулышы", "Ак розалар", "Этаплар китабы", "Үрләргә күңелем гашыйк" һәм башка шигырь китаплары белән танышалар.
Лирика белән беррәттән, Зыя Мансур юмор-сатира һәм балалар поэзиясе өлкәсендә дә актив эшләде. Әмма сәламәтлегенең елдан-ел начарлана баруы аңа бөтен иҗат планнарын тормышка ашырырга мөмкинлек бирмәде. Ул әле җиң сызганып иҗат итәр вакытында, 48 яшендә, 1965 елның 11 ноябрендә дөньядан китеп барды. Иҗат гомере кыска булса да, ул татар шигъриятендә якты эз калдырып китте.


Ләбиб Айтуганов.
Ләбиб Кәрам улы Айтуганов - татар музыка эшлеклесе.
Биография.
1935 елның 24 октябрендә Әгерҗе районы Нарат авылында бишенче бала булып туа. Кечкенәдән үк акыллы, зиһенле бала була, 4 яшендә укый белә, шигырьләр ятлый, йомшак холыклы, кешелекле, ярдәмчел була. Балачагы авыр сугыш елларына туры килә, шуңа күрә тормыш шартлары җиңел булмый. Мәктәпне тәмамлагач, Минзәлә педагогия училищесында укый. Шул чорда каләме тагын да чарлана – шигырь һәм мәкаләләрен җирле һәм республика матбугатында бастыра, үз чорының күренекле әдипләре белән тыгыз элемтәдә тора. Музыкаль сәләте төрле яклап ачыла, нота язарга, рояльдә, мандолинада уйнарга өйрәнә. Минзәлә училищесын тәмамлагач, Казан дәүләт педагогия институтының татар теле һәм әдәбияты бүлегенә керә. Казанда укыган вакытта Ләбибнең чын иҗат эше башлана. 3 курста укыганда ук Татарстан радиосының музыкаль тапшырулар редакциясендә эшли башлый. Укып бетергәч тә, бу эшеннән аерылмый. Һәрвакыт үсештә, хәрәкәттә булган иҗат кешесе авылга кайткач та тик ятмый – авыл яшьләрен җыеп, спектакльләр, концертлар оештыра, агитбригада белән төрле авылларга йөри.
Ләбиб Айтуганов – бүгенге заман кешесенә үрнәк булырлык шәхес. Ул беркайчан да эшсез ятмый, тырышлыгы, үҗәтлеге аркасында үз исемен мәңгеләштерә. Нарат авылындагы үзе туып-үскән урам һәм ул укыган Девятерня урта гомумбелем бирү мәктәбе аның исемен йөртә. Шулай ук мәктәптә ел саен иң сәләтле балаларга Ләбиб Айтуганов исемендәге стипендия бирелә.


Киек каз юлы күренеше.
Киек каз юлы (, сүзеннән) — йолдызлы күкне кисеп үтүче көчсез яктырту аксыл полосасы. Күпсанлы аерым булып гади күзгә күренмәс, әмма телескопка күренүчән тонык йолдызлардан гыйбарәт.
Атамалар.
Татар телендә бу күренеш Киек каз юлы дип атала. Башка халыкларда ул Сөтчел юл (,) дип атала. «Сөтчел юл» — «сөт» сүзеннән "Γαλαξίας" ясалма сүзенең тәрҗемәсе (аша). Борынгы греклар риваяте буенча, Зевс үзенең үләчәк хатыннан туган улыңны үлмәс кылу ниятләнде. Шуның өчен ул Гераклны үзенең хәләл җефет Гераның имчәгенә ятып куйды. Гера, уянып, башка хатын баласы имезүене күрде һәм Гераклны этәреп җибәрде. Аның имчәгеннән чәчрәтеб чыгарган сөт агымы Сөтчел юлга әверелде.


Ширек.
Ширек (сүзеннән, «шәрик» — иптәш) — исламда: Аллаһыга кемне, яки нәрсәне дә булса тиңдәш тоту яки Аллаһыдан башкага гыйбадәт кылу (берәр гыйбадәтне башка затка багышлау), шулай ук күпаллалык. Исламда ширек кылу иң зур һәм кичерелми торган (әгәр кеше тәүбә итмәсә) гөнаһ һәм иң бөек гаделсезлек булып тора.
Ширекнең барлыкка килүе.
Ислам тәгълиматы буенча, ширек (күпаллалык) беренче тапкыр Нух пәйгамбәр халкында барлыкка килә. Адәм белән Нух пәйгамбәрләр арасында 1000 ел тирәсе вакыт була. Бу арада кешеләр барысы да тәүхидтә (бераллалыкта) булганнар. Нух халкында биш гадел, тәкъвалы кеше була. Бухари җыентыгында аларның исемнәре әйтелә: Вадд, Сува’а, Йягус, Йя’ук, Наср. Алар үлеменнән соң, шайтан кешеләргә әйтә: «Аларга һәйкәлләр куегыз, алар бөек кешеләр иделәр - аларның һәйкәлләренә карап, сез аларны искә алырсыз һәм аларга ошарга тырышырсыз». Һәйкәлләр куелып, йөзләгән еллар үткәч, һәйкәлләрнең куелу сәбәбе онытыла, һәм шайтан яңадан килә һәм: «Бу һәйкәлләр ата-бабаларыгызның иләһләре иде, алар диненнән ваз кичмәгез. Ата-бабаларыгыз кебек әлеге потларга табыныгыз» - дип әйтә. Кешеләр әлеге потларга табына башлыйлар, һәм шулай күпаллалык барлыкка килә.
Ширек төрләре.
Ширек ике төрле була: олы һәм кече ширек. Олы ширек - нәрсәдә дә булса берәр кемне яки нәрсәне Аллаһка тиңдәш тоту. Олы ширек Исламнан чыгара, ягъни кеше мөселман булудан туктый. Кече ширек зур гөнаһка тиңдәш.
Кешеләрнең амулет, бөти, йөзек кебек әйберләрне алар күз тиюдән саклый, бәхет китерә һ.б. ярдәм итә дип куллану ширеккә керә. Әгәр алар үзләреннән-үзләре ярдәм итә дип куллану олы ширек булса, ә алар ярдәмендә Аллаһ ярдәм итә дию (ягъни Аллаһ сәбәп итмәгәнне сәбәп итү) - кече ширек.


Провансаль теле.
Провансаль теле яки окситан теле (үзатамасы "Occitan, Lenga d'òc") — Франция көньягында һәм Испания, Италия җирләрендә таралган тел. Һинд-аурупа телләренең Роман төркеменә карый, шушы төркемдә каталан теле белән бергә окситан-роман төркемчәсен хасил итә.
Гомуми сөйләшүчеләр саны — якынча 2 миллион кеше.
Урта гасырларда провансаль телендә бай әдәбият тудырылган. X гасырдан әдәби тел бар. Ул шулай ук канун чыгару һәм мәхкәмәләр өлкәсендә еш кулланылган. Бөек француз инкыйлабыннан соң Франциядә милли телләрне кысрыклау сәясәте башлана, провансаль теле әкренләп көнкүреш аралашу теленә әйләнә.
Сылтамалар.
*


Гало.
Гало́ ( — әйләнә, диск) — яктылык чыганагы тирәсендә барлыкка килүче оптик феномен.
Күренеш физикасы.
Гало гадәттә Кояш яки Ай тирәсендә барлыкка килә, шулай ук урам яктырткычлары кебек башка көчле яктылык чыганаклары тирәсендә дә күзәтелә. Галоның күпләгән төрләре бар, аларны күбесенчә каурыйсыман болытларда 5—10 км биеклектә тропосфераның өске катларындагы боз кристаллары китереп чыгара. Күзәтелүче гало төре кристаллларның формалары һәм урнашуларына бәйле. Боз кристаллары тарафыннан кайтарылган һәм сындырылган яктылык еш кына спектрга таркала, бу аны салават күперенә ошата, ләкин начар яктыртылу сәбәпле аның төслелеге түбән.
Кайвакыт кышкы салкын вакытта гало кристаллар тарафыннан җир өслегенә бик якын ераклыкта ясала. Бу очракта кристаллар ялтыраучы бәяле ташларны хәтерләтәләр.
Тарих.
Элек галога (башка күктәге күренешләргә кебек үк) мистик билге мәгънәсен биргәннәр, күбрәк начар билге итеп караганнар, бигрәк тә ул тәресыман булса (аны тәре яки кылыч итеп юраганнар). Мәсәлән, «Слове о полку Игореве» әсәрендә кыпчаклар һөҗүме һөҗүме һәм Игорьнең әсирлеге алдыннан 4 кояш балкыганлыгы тасвирлана. Ә 1551 елда император Карл V, Магдебург немец шәһәрен озак вакыт камаганнан соң, күктә ялган кояшлы гало барлыкка килгәч, бу күренешне начар билге дип, камалышны туктатырга әмер бирә.
Метеорология булмаган заманнарда, гало һәм башка оптик күренешләрдән һава торышын юрау өчен файдаланганнар.
Галоны өйрәнү һәм системалаштыруга зур өлешне голланд астрономы Марсел Миннарт кертә.
Күзәтү һәм фотосурәтләү техникасы.
Гало бик якты булу сәбәпле (галоны кояшның чагылышы дип әйтеп була), теләсә-кайсы фотоаппарат аны теләсә-нинди көйләүләрдә төшерә ала, ләкин бу яктылык сәбәпле начар төшерелгән детальләр булалар: әгәр кадрга кояш үзе эләксә, гало тонык төссез булып күренәчәк.
Кояш баганасы.
Кояш, яки яктылык, баганасы - Кояш чыкканда яки батканда аңардан вертикаль рәвештә сузылучы тасма. Күренеш алтыпочмаклы яссы яки баганасыман кристаллар аркасында барлыкка киләләр. Әгәр Кояш 6° офык өстендә яки астында булса, һавада очып торган яссы кристаллар кояш баганасын барлыкка китерәләр, баганасыман кристаллар - әгәр 20° офык өстендә булса. Кристаллар очып төшкәндә горизонталь халәтне алырга тырышалар, һәм кояш баганасы төре аларның үзара торышына бәйле.


Флера Зыятдинова.
Флера Газиз кызы Зыятдинова — сәясәтче, Татарстан Дәүләт шурасы һәм Русия Дәүләт думасының депутаты, җәмәгать эшлеклесе, мөгаллим, профессор, Казан дәүләт финанс-икътисад институтының фәлсәфә һәм социология кафедрасы мөдирәсе.
Ул 1947 елда Казанда туа. Казан дәүләт университетының тарих факультетын тәмамлагап, ул ВЛКСМның Казан шәһәре Ленин районы комитеты сәркатибе, инструктор, пропаганда бүлеге мөдире, КПССның Түбән Кама һәм Казан шәһәрләре комитеты сәркатибе булып эшли.
1999 елда Флера Зыятдинова Русия Дәүләт Думасына депутат булып сайлана. Шушы эшендә ул халыкара мөнәсәбәтләр комитетының рәис урынбасары булып эшли. Социаль сәясәт проблемалары, мәгариф һәм сәламәтлек саклау тармакларында актив эш алып бара.
2004 елда исә ул Татарстан Дәүләт шурасы депутаты булып сайлана. Республикада җирле үзидарәнең үсешенә үзеннән зур өлеш кертә.
Флера Зыятдинова операциядән соң, 2011 елның 1 мартында Мәскәү шәһәрендә вафат була.


Ишимбай (Салават районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 172 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 625 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Глория (оптик күренеш).
Үзәгендә очкыч шәүләсе булган глория.
Гло́рия ( — бизәк; ореол) — болытларда күзәтелүче оптик күренеш.
Күзәтүченең нәкъ алдында яки астарак урнашкан болытларда яктылык чыганагының нәкъ каршындагы ноктада күзәтелә. күзәтүче тауда яки очкычта булырга тиеш, ә яктылык чыганагы (Кояш яки Ай) - аның артында.
Күзәтүченең болытка төшкән шәүләсе янындагы төсле дуганы хәтерләтә. Эчтә күк төсендәге, ә тышта - кызылсу әйләнә күзәтелә; аннары әйләнәләрнең әзрәк интенсивлык белән кабатланулары мөмкин. Почмакча зурлыгы салават күперенекенә караганда күпкә әзрәк — 5…20°, ул болыттагы тамчылар зурлыгына бәйле.
Глория элегрәк болыт тамчыларында төшкән ягына таба (ягъни күзәтүчегә таба) кайтарылган яктылык дифракциясе белән аңлатыла.
Глория тарихта һәм мәдәниятта.
Кытайда глорияне «Будда яктылыгы» дип атыйлар. Күренешне күзәтү турындагы беренче язмалар (Эмэйшань тавыннан) б.э. 63 елына карыйлар. Төсле галоны һәрвакыт күзәтүче шәүләсе урый, әлеге шәүлә кешенең Буддага яки башка иләһләргә якынлыгын күрсәтә дип уйлаганнар.


Алкин.
__NOTOC__
География.
Уфадан 179 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 619 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Идрис (Алкин сельсоветы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 185 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 618 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Яңа Каратавлы (Алкин сельсоветы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 186 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 614 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Юлай.
__NOTOC__
География.
Уфадан 176 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 618 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Юнус (Алкин сельсоветы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 178 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 620 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Аркаул (Салават районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 177 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 606 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Бешевләр.
__NOTOC__
География.
Уфадан 178 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 605 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Куселәр.
__NOTOC__
География.
Уфадан 173 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 609 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Махмут (Аркаул сельсоветы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 173 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 608 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Яубуләк.
__NOTOC__
География.
Уфадан 179 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 605 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Миндиш.
__NOTOC__
География.
Уфадан 169 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 626 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Радио (Салават районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 175 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 623 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Яхья (Салават районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 178 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 622 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Мурсәлим.
__NOTOC__
География.
Уфадан 218 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 612 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Яңа Сюрюкәй.
__NOTOC__
География.
Уфадан 223 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 612 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Баш-Ильчикей.
__NOTOC__
География.
Уфадан 213 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 612 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Карагул.
__NOTOC__
География.
Уфадан 213 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 613 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Рус Ильчикей.
__NOTOC__
География.
Уфадан 212 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 611 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Лагерево.
__NOTOC__
География.
Уфадан 215 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 604 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Чибәркул (Салават районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 211 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 607 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Шарәк.
__NOTOC__
География.
Уфадан 218 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 605 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Язгы-Йорт.
__NOTOC__
География.
Уфадан 208 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 603 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Ләкле.
__NOTOC__
География.
Уфадан 222 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 608 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Урманчи.
__NOTOC__
География.
Уфадан 220 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 610 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Татар Малоязы.
__NOTOC__
География.
Уфадан 188 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 611 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Бычковка.
__NOTOC__
География.
Уфадан 189 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 608 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Гусевка (Салават районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 185 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 609 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Новая Михайловка.
__NOTOC__
География.
Уфадан 183 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 614 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Покровка (Салават районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 186 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 610 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Черепаново (Салават районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 186 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 610 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Мәчетли.
__NOTOC__
География.
Уфадан 186 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 600 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Ахун (Мәчетле сельсоветы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 185 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 604 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Кусепәй.
__NOTOC__
География.
Уфадан 179 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 606 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Мещегәр.
__NOTOC__
География.
Уфадан 201 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 583 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Еланыш (Мещегәр сельсоветы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 201 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 588 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Саргамыш.
__NOTOC__
География.
Уфадан 191 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 593 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Шәрип (Мещегәр сельсоветы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 200 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 579 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Насибаш.
__NOTOC__
География.
Уфадан 203 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 609 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Первомайский (Салават районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 233 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 610 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Малояз.
__NOTOC__
География.
Уфадан 188 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 612 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Калмаклар.
__NOTOC__
География.
Уфадан 193 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 611 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Кызырбак.
__NOTOC__
География.
Уфадан 165 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 621 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Тәймей.
__NOTOC__
География.
Уфадан 175 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 603 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Иделбай 1.
__NOTOC__
География.
Уфадан 170 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 611 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Иделбай 2.
__NOTOC__
География.
Уфадан 170 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 611 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Урмантау.
__NOTOC__
География.
Уфадан 165 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 613 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Ташаул.
__NOTOC__
География.
Уфадан 166 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 611 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Устьатавка.
__NOTOC__
География.
Уфадан 165 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 613 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Термен.
__NOTOC__
География.
Уфадан 226 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 611 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Свобода (Салават районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 224 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 611 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Ай (Салават районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 213 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 591 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Елгилди.
__NOTOC__
География.
Уфадан 207 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 598 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Турналы.
__NOTOC__
География.
Уфадан 201 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 596 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Янгантау (Салават районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 193 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 597 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Илтәй.
__NOTOC__
География.
Уфадан 189 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 605 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Комсомол (Салават районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 189 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 605 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Мусат.
__NOTOC__
География.
Уфадан 194 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 605 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Урдалы.
__NOTOC__
География.
Уфадан 195 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 605 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Чулпан (Салават районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 187 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Салават муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -16 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 605 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Мастер (персонаж).
Мастер (Оста) - Михаил Булгаковның "Мастер һәм Маргарита" романында әдәби персонаж.
Тасвирлама.
Мастер - Мәскәү кешесе, элек тарихчы булып эшләгән, югары белемле, берничә чит тел белгән кеше. Лотереяда зур күләмдә акча отып, ул тормышын Понтий Пилат һәм Иешуа Га-Ноцри турында роман язуга багышлый. Ләкин романны нәшер итү мөмкин булмый, аны һөнәри әдәбиятчылар барысы да каты тәнкыйтьлиләр. Аны, аның әсәрен туктаусыз мыскыллау аркасында, мастер акылдан язган һәм төшенкелек вакытында, романны яндырган. Өстәвенә, мастерның бер танышы аның фатирын алыр өчен, аның өстеннән ялган донос яза. Тикшерүдән соң мастерны азат итсәләр дә, ул фатирын, акчаларын һәм яшәү мәгънәсен югалтып, рух авырулар клиникасында тынычлык табарга карар кыла. Роман тарихы Воландны кызыксындыра. Ул яндырылган кулъязмаларны кире кайтара, шулай ук мастерга һәм аның сөйгәне Маргаритага мәңгелек тынычлык урынын күрсәтә.
Прототиплар.
Мастер образы автобиографик: Михаил Булгаков та үз романының беренче редакциясен яндырган, һәм кире язгач та, аны ССРБ да якын арада гына нәшер итеп булмаячагын аңлаган.


Ваҗиб.
Важиб — Ислам дине төшенчәсе, үтәлергә тиешле дини эш.
Ислам буенча бәндәләрнең гамәлләре сигез төрле була: фарыз, ваҗиб, сөннәт, мөстәхәб, мөбах, хәрам, мәк-руһ, мөстәкрәһ. Иң беренче чиратта фарыз, моның соңында ваҗиб, аннан соң сөннәтләр килә һ.б.
Важиб — эшләнүе мәҗбүри, шиксез үтәлергә тиешле, эшләнми калмаска тиешле эш, бурыч. Важиб мәҗбүри үтәлергә тиеш, аны кылган кеше саваплы булыр, кылмаганы гөнаһлы булыр. Ваҗибларга ышанмаган кеше зур гөнаһлы булыр, дип санала.
Важиб гамәлләр: Витр намазын уку, Гает намазларын уку, фитр сәдакасын бирү, корбан чалу.
Ваҗиб сүзе әдәби әсәрләрдә.
Ява торган вакыт — бу зур эш;


Норманд теле.
Норманд теле яки норманд-француз теле — ойль роман телләренә кергән тел.
Нормандиядә киң таралган, ләкин рәсми статусы юк, региональ тел булып санала. Шулай ук Норманд утрауларында таралган.
Джерсий, гернсий һәм саркс диалектлары бар дип санала.


Куганакбаш.
__NOTOC__
География.
Уфадан 145 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 540 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Һинд теле.
Һинд теле яки һинди (үзатамасы हिन्दी) — һинд-арий төркеменә кергән тел. Күбесенчә Һиндстанның төньяк һәм үзәк районнарда таралган. Урду теленә якын.
Гомуми сөйләшүчеләр санын әйтү кыен, туган тел дәрәҗәсендә 490 млн кеше сөйләшә.


Түбән Аллагуват.
__NOTOC__
География.
Уфадан 178 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 569 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Югары Аллагуват.
__NOTOC__
География.
Уфадан 180 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 569 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Караяр (Аллагуват сельсоветы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 173 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 566 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Мустафин (Аллагуват сельсоветы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 174 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 571 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Октябревка.
__NOTOC__
География.
Уфадан 172 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 566 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Айдарали.
__NOTOC__
География.
Уфадан 178 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 547 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Артюховка (Эстәрлебаш районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 176 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 544 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Ивановка (Эстәрлебаш районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 173 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 539 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Родионовка (Башкортстан).
__NOTOC__
География.
Уфадан 173 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 536 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Бакей (Бакей сельсоветы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 167 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 533 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Борисовка (Эстәрлебаш районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 170 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 549 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Түбән Карамалы (Бакей сельсоветы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 164 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 556 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Новониколаевка (Эстәрлебаш районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 168 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 545 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Бузат.
__NOTOC__
География.
Уфадан 205 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 571 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Галей Бузат.
__NOTOC__
География.
Уфадан 206 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 569 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Карамалы-Бузат.
__NOTOC__
География.
Уфадан 209 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 571 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Кече Бузат.
__NOTOC__
География.
Уфадан 199 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 569 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Старолюбино.
__NOTOC__
География.
Уфадан 205 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 569 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Учуган-Асан.
__NOTOC__
География.
Уфадан 205 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 571 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Кабакуш.
__NOTOC__
География.
Уфадан 178 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 553 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Новый Мир (Эстәрлебаш районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 176 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 549 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Раевка (Эстәрлебаш районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 178 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 559 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Карагуш.
__NOTOC__
География.
Уфадан 177 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 542 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Бакча (Эстәрлебаш районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 177 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 543 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Новоивановка (Эстәрлебаш районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 150 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 523 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Маргарита (Булгаков персонажы).
Маргарита- Михаил Булгаковның "Мастер һәм Маргарита" романында әдәби персонаж.
Тасвирлама.
Роман текстыннан аның бары исем һәм әтисенең исеме генә билгеле - Маргарита Николаевна. Матур Мәскәү кызы. Бик көчле һәм тәвәккәл хатын-кыз. Өй эшләрен генә карый, Мәскәү үзәгендә яши, ире билгеле һәм бай хәрби инженер, ул бөтенләй аны яратмый һәм аларның балалары да юк. Бай фатирда яши. Романның төп вакыйгалары барышында аңа 30 яшь. Сюжет барышында ул мастерга гашыйк була, иблис балы мәликәсе һәм хуҗасы булып тора һәм ахыр чиктә бу дөньяны убырлы йөзендә ташлап калдыра һәм мастер белән аның соңгы яшәү урынына китә.
Булгаковны өйрәнүчеләр фикеренчә, Маргарита образының прототипы - бер версия буенча - 20 гасыр башындагы танылган рус актрисасы Мария Андреева, икенче версия буенча Елена Булгакова, авторның хатыны.


Урал телләре.
Урал телләре — үз эченә фин-угор һәм самодий телләр төркемнәрен керткән телләр гаиләсе. Әлеге телләр уртаклыгын Эмиль Сетяля дәлилләгән.
Урал телләре зур территорияләрдә таралган. Барлыгы өч фин-угор дәүләте бар — Финляндия, Венгрия һәм Эстония. Башка фин-угор һәм самодий халыклары Русия җирендә яши.


Оскар, 2009.
81 нче «Оскар» премиясен тапшыру тантанасы 2009 елның 22 февралендә Лос-Анджелеста үтте. Номинантлар 22 гыйнвар көнне игълан ителгән. Тантананы Австралия актеры Хью Джекман алып барган.
«Бенджамин Баттон хикмәтле тормышы» фильмы 13 номинациягә тәкъдим ителсә дә, «Slumdog Millionaire» фильмы иң күп бүләкне — 8 оскарны алды.
Сылтамалар.
2009


Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Нидерландлар.
Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Нидерландлар 8 тапкыр катнашты. 2009 елда Ральф Макенбах "Click Clack" җырын җырлап җиңү яулады. 2007 елда бәйге Роттрдамда узды. Алып баручылар - Сипке Ян Бусема һәм Ким-Лиан ван дер Мейдж.


Юмагужа (Куганакбаш сельсоветы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 150 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 516 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Кундрәк (Кундрәк сельсоветы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 175 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 562 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Сергеевка (Эстәрлебаш районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 169 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 553 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Табылды.
__NOTOC__
География.
Уфадан 174 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 559 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Елимбет (Сарайса сельсоветы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 160 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 577 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Буләк (Сарайса сельсоветы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 164 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 571 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Югары Шакар.
__NOTOC__
География.
Уфадан 172 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 566 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Түбән Шакар.
__NOTOC__
География.
Уфадан 169 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 568 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Сарайса.
__NOTOC__
География.
Уфадан 163 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 572 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Өмөтбай (Сарайса сельсоветы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 158 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 580 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Иске Калкаш.
__NOTOC__
География.
Уфадан 154 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 525 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Байым (Эстәрлебаш районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 148 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 564 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Дмитриевка (Эстәрлебаш районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 155 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 548 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Корнеевка (Эстәрлебаш районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 153 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 556 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Лугавушка.
__NOTOC__
География.
Уфадан 151 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 559 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Яңа Калкаш.
__NOTOC__
География.
Уфадан 152 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 547 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Покровка (Эстәрлебаш районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 152 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 546 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Чегодаевка.
__NOTOC__
География.
Уфадан 153 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 557 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Эстәрлебаш.
__NOTOC__
География.
Уфадан 160 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 462 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Булаж.
__NOTOC__
География.
Уфадан 171 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 519 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Ибракәй.
__NOTOC__
География.
Уфадан 156 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 511 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Кордон Лесной.
__NOTOC__
География.
Уфадан 167 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 503 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Мәксют (Эстәрлебаш сельсоветы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 159 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 492 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Мухәмәтдәмин.
__NOTOC__
География.
Уфадан 167 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 499 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Первомайский (Эстәрлебаш районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 156 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 543 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Гумбазы.
__NOTOC__
География.
Уфадан 167 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 499 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Муртаза (Эстәрлебаш районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 156 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 477 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Никольское (Эстәрлебаш районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 157 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 475 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Тәтербаш.
__NOTOC__
География.
Уфадан 159 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 479 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Тәтер-Арслан.
__NOTOC__
География.
Уфадан 186 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 557 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Халикей.
__NOTOC__
География.
Уфадан 170 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 515 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Акчишмә.
__NOTOC__
География.
Уфадан 177 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 536 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Әмир (Халикей сельсоветы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 175 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 531 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Сары-Елга.
__NOTOC__
География.
Уфадан 171 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 522 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Янгурча.
__NOTOC__
География.
Уфадан 154 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 524 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Югары Галим.
__NOTOC__
География.
Уфадан 158 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 530 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Каранай (Янгурча сельсоветы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 148 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 534 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Турмай.
__NOTOC__
География.
Уфадан 157 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 497 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Банковка.
__NOTOC__
География.
Уфадан 154 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 505 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Яшергән.
__NOTOC__
География.
Уфадан 191 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 564 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Айтуган (Яшергән сельсоветы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 196 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 565 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Кызыл-Яр (Эстәрлебаш районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 196 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 568 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Түбән Ибрай.
__NOTOC__
География.
Уфадан 195 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Эстәрлебаш муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 565 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Макс Планк.
Макс Карл Эрнст Людвиг Планк(; 23 апрель 1858, Киль — 4 октябрь 1947, Гёттинген) — атаклы немец физигы. Квант механикасына нигез салучы буларак, XX гасыр физикасы үсешенең төп юнәлешен билгели.
Биография.
Макс Планк хокук белгечләре һәм галимнәр гаиләсендә туа. Аның картбабасы Готлиб Якоб Планк (1751 - 1833) һәм бабасы Генрих Людвиг Планк (1785 - 1831) Геттингенда дин белеме галимнәре булалар. Атасы Мюнхенда хокук белеме профессоры була.
Мюнхенда гимназия тәмамлый. Үзен тырыш һәм тәртипле укучы буларак күрсәтә. Физикадан башка шулай ук фәлсәфәгә һәм музыкага тартыла.
Диссертация яклаганнан соң 1885 елдан 1889 елга кадәр Киль шәһәрендә, аннары 1889 елдан 1926 елга кадәр Берлинда укытучылык белән шөгыльләнә. 1930 елдан 1937 елга кадәр Планк Кайзер Вильгельм җәмгыятен җитәкли.
Фәнни эшчәнлеге.
Эзләнүләрен нигездә термодинамика өлкәсендә алып бара. 1900 елда «абсолют кара җисем»нең спектрын аңлата алуыннан соң шөһрәт казана.
Нурланышның квант табигате турында тәгълиматны беренче булып тәкъдим итә. Бу теория буенча нурланыш энергия зурлыгы
тигез булган квантлар буларак тарала һәм йотыла. Монда formula_2 — нурланыш ешлыгы (Гц), formula_3 — Планк даимисе,


Йолдызлар сибелгән тупланышы.
Йолдызлар сибелгән тупланышы — йолдызлар йомры тупланышына караганда йолдызлары чагыштырмача күп булмаган йолдызлар тупланышы; еш кына дөрес булмаган рәвешле. Безнең һәм безнекенә охшаш галактикаларда сибелгән тупланышлар күмәк әгъзалар булып торалар һәм яссы ассистемага керәләр.
Иң эре тупланышлар (мәсәлән, Өлкәр) борынгы заманнардан мәгълүм. Башкалар исә, тонык таплар рәвешендә мәгълүм булганнар. Бары тик телескоп уйлап табу белән аларны аерым йолдызларга бүлү мөмкинлеге туа.
Галактиканың бормалы тармаклар белән бәйләнешле яшь сибелгән тупланышларның составлары үзенчәлекле. Тупланышлар эчендә кызыл һәм сары зур йолдызлар сирәк очрый, кызыл һәм сары үтә зур йолдызлар исә очрамый. Шул ук вакытта йолдызларының сирәк төрләре — ак һәм күк зур йолдызлар сибелгән тупланышларда шактый еш очрыйлар. Шулай ук Галактиканың башка урыннарыннан ешрак, сибелгән тупланышларда тагын да сирәк йолдызларны — ак һәм күк үтә зур йолдызларны, ягъни безнең Кояш яктыртуыннан йөз меңнәрчә һәм миллионнарча тапкыр көчлерәк һәм чиктән тыш югары яктыртучанлык һәм температурага ия булган йолдызларны, очратырга мөмкин.


Йолдызлар йомры тупланышы.
Йолдызлар йомры тупланышы — йолдызлар сибелгән тупланышына караганда күп йолдызлы йолдызлар тупланышы, төгәл сызылган сферага якын симметрик рәвешле, тупланыш үзәгенә таба йолдызлар куелыгы арттыруы белән.
Йомры тупланышлар диаметрлары 20–60 пк була, массалар — 104–106 Кояш массасы була. Безнең галактикада йомры тупланышлар күмәк әгъзалар булып торалар һәм аның йомры ассистемага керәләр. Алар галактиканың масса үзәге тирәсендә бик сузылган орбиталарда ≈200 км/с тизлек белән һәм 108–109 ел периодлы әйләнәләр. Безнең галактиканың йомры тупланышлары яше аның яшенә якын. Башка галактикаларда (мәсәлән, Магеллан Болытларында) чагыштырмача яшь йомры тупланышларны күзәтәләр.


Йолдызлар тупланышы.
Йолдызлар тупланышы — гомуми килеп чыгу белән тартылу белән бәйләнгән йолдызлар төркеме. Тупланышның йолдызлары галактиканың тартым кырында бер бөтен буларак хәрәкәт итәләр. Кайбер тупланышлар шулай ук газ һәм/яки тузан болытларыны эченә алалар.
Төзелеш буенча йолдызлар тупланышлары ике төргә — йомры һәм сибелгән тупланышларга бүләләр.
Гомуми килеп чыгу белән, әмма тартымлы бәйләнмәгән яки көчсез бәйләнгән яшь йолдызлар төркемнәрене йолдызлар берләшмәләре дип атыйлар.
Моны да кара.
*


Гиадалар тупланышы.
Гиадалар ("C41", — «яңгырлы») — Сәвер йолдызлыгында гади күз белән күренүчән йолдызлар сибелгән тупланышы. Тупланышның иң якты йолдызлары Сәвернең иң якты йолдызы — кызгылт сары Әлдебаран белән «V» хәрефкә охшашлы фигураны тәшкил итәләр. Әлдебаран үзе тупланышка керми.
Гиадалар Җирдән 150 яктылык елы ераклыкта урнашалар һәм иң якын сибелгән тупланыш булып торалар. Тупланышның диаметры 75 яктылык ел тәшкил итә, ә тупланышның йолдызлары үзәк төркеме 10 яктылык елы диаметрлы сфераны тутыралар. Герцшпрунг–Рассел диаграммасы буенча тупланышның яше 625±50 млн. ел тәшкил итә. Гиадалар һәм Утлык тупланышлары бер тузан болытыннан килеп чыктылардыр.
Тупланышка Гиадалар исеме борынгы греклар мифлардагы нимфалар Гиадалар — Атлантның биш кызлары һәм Плеядаларның үги апа-сеңгелләре хөрмәтенә куштылар.


Оскар, 2008.
80 нче «Оскар» премиясен тапшыру тантанасы 2008 елның 24 февралендә Лос-Анджелеста үтте. Тантананы комик Джон Стюарт алып барды. Иң яхшы фильм булып «No Country for Old Men» («"Картларга монда урын юк"») фильмы танылган.
Сылтамалар.
2008


Иң яхшы тулыметражлы анимацион фильм өчен «Оскар» премиясе.
Иң яхшы тулыметражлы анимацион фильм өчен «Оскар» премиясе — 2001 елдан бирле Америка кинематограф сәнгате һәм фәннәре академиясе тапшырган премия. Әлеге премияне беренче булып «Шрек» мультфильмы яулаган. Моңа кадәр 1991 елда Beauty and the Beast мультфильмы Иң яхшы фильм номинациясенә тәкдим ителгән иде, ә берничә башка мультфильмнарга Махсус «Оскар» премиясен тапшырганнар.
Барлыгы өчтән башлап бишкә кадәр фильм номинациягә тәкъдим ителә. Ләкин, алдагы елда 8дән әзрәк анимацион фильм чыкса, премия тапшырылмый.


Гамбия.
Га́мбия (,), Гамбия Җөмһүрияте () — Көнбатыш Африкада урнашкан дәүләт. Африканың кыйтга өлешендә иң кечкенә ил. Төньяк, көнчыгыш һәм көньякта Сенегал белән чиктәш, көнбатышта Атлантик океан белән юыла. 1965 елның 18 февралендә Бөекбританиядән бәйсезлек алып, Милләтләр Дуслыгына керә. Дәүләт башкаласы — Банжул.
Халык саны 1 700 000 кеше тәшкил итә. Шуның 99 % — африканнар. Халыкның 90 %-ы Ислам динен тота.


Бестселлер.
Бестселлер (— «иң яхшы сатылган») — иң яхшы сатылганнар исемлегенә кертелгән популяр китап яки башка тиражлы басма. Төшенчә 1890 еллардан кулланыла башлый, беренче булып бестселлерлар исемлеге «The Bookman» журналында 1895 елда чыга.
Бестселлер китапның югары сыйфаты турында сөйләми, ул бары тик популярлык тамгасы.
Төрле илләрдә бестселлер дип нәрсәне санарга дигән сорауга төрле фикерләр бар. Мәсәлән, Бөекбританиядә атнага 4000 данә сатылырга тиеш булса, Канадада бу сан — 5000.


Күплек теориясе.
Күплек теориясе — күплекләрнең гомуми үзлекләрен өйрәнүче математика бүлеге. Күплек теориясе математикадагы күпчелек юнәлешләрнең нигезендә ята.
Төп төшенчәләр.
*


Буш күплек.
Буш күплек дип математикада бер элементы да булмаган күплек атала.
Буш күплекнең билгеләнмәсе.
Гадәттә буш күплек formula_1, formula_2 и formula_3 билгеләре белән билгеләнә.


Ялгыз-Нарат.
__NOTOC__
География.
Уфадан 154 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 635 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Иске Сикияз.
__NOTOC__
География.
Уфадан 156 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 655 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Яңа Кудаш (Ялгыз-Нарат сельсоветы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 160 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 644 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Башкибаш.
__NOTOC__
География.
Уфадан 153 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 625 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Иске Акбулат (Акбулат сельсоветы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 155 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 618 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Савалей (Акбулат сельсоветы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 153 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 616 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Чургулды.
__NOTOC__
География.
Уфадан 156 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 625 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Аксәит.
__NOTOC__
География.
Уфадан 181 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 632 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Артаул.
__NOTOC__
География.
Уфадан 181 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 623 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Биз.
__NOTOC__
География.
Уфадан 179 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 620 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Җиримҗи.
__NOTOC__
География.
Уфадан 177 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 631 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Илмәт.
__NOTOC__
География.
Уфадан 180 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 638 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Яңа Чокыр.
__NOTOC__
География.
Уфадан 176 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 635 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Юсуп (Аксәит сельсоветы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 177 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 619 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Бәдрәш.
__NOTOC__
География.
Уфадан 180 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 669 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Аук-Бүләк.
__NOTOC__
География.
Уфадан 178 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 675 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Байкибаш.
__NOTOC__
География.
Уфадан 184 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 655 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Беләш.
__NOTOC__
География.
Уфадан 184 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 657 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Югары Салай.
__NOTOC__
География.
Уфадан 176 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 674 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Иске Солдау.
__NOTOC__
География.
Уфадан 176 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 674 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Юда (Тәтешле районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 177 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 679 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Бүл-Кайпан.
__NOTOC__
География.
Уфадан 174 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 675 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Яңа Кайпан.
__NOTOC__
География.
Уфадан 177 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 668 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Маматай.
__NOTOC__
География.
Уфадан 177 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 653 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Карман (Тәтешле районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 184 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 646 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Иске Кайпан.
__NOTOC__
География.
Уфадан 180 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 656 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Иске Чокыр.
__NOTOC__
География.
Уфадан 176 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 645 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Югары Тәтешле.
__NOTOC__
География.
Уфадан 170 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 709 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Никольск (Тәтешле районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 168 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 694 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Уядыбаш.
__NOTOC__
География.
Уфадан 165 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 696 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Иске Кәлмияр.
__NOTOC__
География.
Уфадан 155 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 642 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Асавды.
__NOTOC__
География.
Уфадан 158 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 667 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Мәнәгез.
__NOTOC__
География.
Уфадан 153 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 647 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Петропавловка (Тәтешле районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 155 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 639 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Савкияз.
__NOTOC__
География.
Уфадан 155 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 652 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Кәлтәй.
__NOTOC__
География.
Уфадан 168 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 685 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Вязовка.
__NOTOC__
География.
Уфадан 165 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 670 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Түбән Кәлтәй.
__NOTOC__
География.
Уфадан 167 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 671 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Иске Шәрдәк.
__NOTOC__
География.
Уфадан 174 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 679 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Фанга.
__NOTOC__
География.
Уфадан 170 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 667 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Югары Кудаш.
__NOTOC__
География.
Уфадан 171 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 652 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Арибаш.
__NOTOC__
География.
Уфадан 164 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 662 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Удмурт Арибашы.
__NOTOC__
География.
Уфадан 167 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 674 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Кардагуш.
__NOTOC__
География.
Уфадан 170 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 634 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Яңа Ирәкте.
__NOTOC__
География.
Уфадан 173 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 626 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Яңавыл 1.
__NOTOC__
География.
Уфадан 172 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 630 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Иске Курдым.
__NOTOC__
География.
Уфадан 171 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 618 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Ачу-Елга.
__NOTOC__
География.
Уфадан 178 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 609 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Бургынбаш.
__NOTOC__
География.
Уфадан 176 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 613 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Җиримҗибаш 1.
__NOTOC__
География.
Уфадан 171 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 623 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Җиримҗибаш 2.
__NOTOC__
География.
Уфадан 173 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 616 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Сараштыбаш.
__NOTOC__
География.
Уфадан 174 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 611 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Ташкент (Тәтешле районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 180 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 613 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Юрмиязбаш.
__NOTOC__
География.
Уфадан 169 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 619 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Түбән Балтач.
__NOTOC__
География.
Уфадан 160 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 636 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Алга (Тәтешле районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 159 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 643 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Бигиней.
__NOTOC__
География.
Уфадан 160 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 651 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Югары Балтач.
__NOTOC__
География.
Уфадан 160 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 640 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Дубовка (Тәтешле районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 160 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 642 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Ивановка (Тәтешле районы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 165 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 636 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Кытки-Елга.
__NOTOC__
География.
Уфадан 170 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 634 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Иске Кызыл-Яр.
__NOTOC__
География.
Уфадан 165 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 635 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Танып.
__NOTOC__
География.
Уфадан 167 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 633 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Танып-Чишмә.
__NOTOC__
География.
Уфадан 168 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 648 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Утар-Елга.
__NOTOC__
География.
Уфадан 162 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 649 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Яңа Тәтешле.
__NOTOC__
География.
Уфадан 162 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 677 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Майск.
__NOTOC__
География.
Уфадан 157 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 659 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Кече Бәлзуга.
__NOTOC__
География.
Уфадан 161 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 654 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Уразгилде.
__NOTOC__
География.
Уфадан 165 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 704 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Шүлгән.
__NOTOC__
География.
Уфадан 161 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 615 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Гарибаш.
__NOTOC__
География.
Уфадан 161 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 621 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Җиләктау.
__NOTOC__
География.
Уфадан 165 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 618 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Фарсы култыгы.
Фарсы култыгы (әль-Хали́дҗ фарси, Хали́дҗ-е Парс) — Иран һәм Гарәп ярымутравы арасындагы култык.
Фарсы култыгының ярында Оман, Берләшкән Гарәп Әмирлекләре, Согуд Гарәбстаны, Катар, Бәхрәйн, Күвәйт, Гыйрак һәм Иран дәүләтләре урнашканнар. Фарсы култыгына Тигр һәм Евфрат елгалары коя.
Култыкның мәйданы — 251000 км², озынлыгы — 989 км, киңлеге — 56 км, уртача тирәнлеге — 50 м, иң зур тирәнлеге — 90 м.


Зөлфәт Зиннуров.
Зөлфәт Зиннуров — татар җырчысы, радио һәм телевидениедә тапшырулар алып баручы.
Тамашачыга күбрәк Зиннур псевдонимы астында чыгыш ясаучы җырчы буларак таныш.
Тормыш юлы.
Зөлфәт Зиннуров 1982 елның 19 ноябрендә Татарстанның Теләче районында туа. Мәктәпне тәмамлагач, Казан дәүләт университетының журналистика факультетына укырга керә. Радио һәм телевидениедә эшли. Хәзерге вакытта "Яңа гасыр" каналында "Син - минеке, мин - синеке" романтик тапшыруын алып бара.
Зөлфәт Зиннуровның беренче җыры - "Тукта, конвой". Соңрак җырчы ике җырына клип төшерә, беренчесе - "Тукта, конвой", икенчесе - "Халкым минем". Соңгысы татар халкы, аның бербөтен булып яши алмавы турында язылган.
Зиннурның күпчелек җырлары шансон жанрында. Аның фикере буенча: "Популяр музыка җырчысыннан аермалы буларак, шансон җырчысы үзенең тормышы, үзенең хисләре турында гына сөйләп калмыйча, тыңлаучысын нәрсәгә дә булса өйрәтә ала. Шуңа күрә шансон безнең эстрадабызга кирәк, аның үз тыңлаучылары бар."


Йолдызлар берләшмәсе.
a> Трапециясе, үзәктә — молекулалы болытка баткан O һәм B спектр сыйныфылы яшь зур йолдызлар OB-берләшмәсе.
"(сулда күренүчән яктылыкта, уңда инфракызыл диапазонда)"
Йолдызлар берләшмәсе — гомуми килеп чыгу белән, әмма тартымлы бәйләнмәгән йолдызлар яки көчсез бәйләнгән яшь (уннарча миллион елга кадәр) йолдызлар төркемнәрене.
Йолдызлар берләшмәләрене 1948 елда В.А. Амбарцумян ачты һәм аларның таркалышны алдан әйтте. Яшь сибелгән тупланышлардан аермалы буларак йолдызлар берләшмәләре зуррак (уннарча парсек, сибелгән тупланышлар зурлыгы — берәмлекләр парсек) һәм аларның тыгызлыгы кимрәк: йолдызлар исәбе — уннарчадан йөзләрчәгә кадәр (сибелгән тупланышларда — йөзләрчәдән меңнәрчәгә кадәр). Йолдызлар берләшмәләренең чыгышы молекулалы болытлар өлкәләре белән бәйле.


Англиянең административ бүленеше.
Англиянең административ бүленеше катлаулы. Беренче чиратта ул регионнардан тора. Регионнар үз чиратында церемониаль графлыкларга бүленә. Церемониаль графлыклар икекатламлы (графлыклар һәм районнар) һәм беркатламны (унитар берәмлекләр) территорияләргә бүленә. Соңгы дәрәҗәдә исә җәмгыятьләр тора.
Регионнар.
Регионнарга бүленеш 1994 елда Джон Мейджор хөкүмәте тарафыннан кертелгән.


Воланд (Булгаков персонажы).
Воланд - Михаил Булгаковның Мастер һәм Маргарита романында персонаж.
Тасвирлама.
Воландка һәм аның иярченнәренә күпмедер күләмдә гариплек хас булып тора. Воландның тешләре ясалма сул яктан платина, уң яктан алтын; авызы кыек, бер күзе яшел, икенчесе кара, һәм ул аксый. Буе зур, ул кыйммәтле соры костюм кигән.


Азазелло.
Азазелло (романның беренче редакцияләрендә Фиелло) - Михаил Булгаковның "Мастер һәм Маргарита" романында персонаж, демон, Воланд иярченнәренең берсе.
Тасвирлама.
Азазелло кечкенә буйлы, ләкин гаҗәеп киң җилкәле, казык тешләре чыгып тора, чәчләре ялкынлы-җирән төстә.
Романда Азазеллоның чын йөзе дә тасвирланган: аның ике күзе дә бер төрле, буш һәм кара; ә йөзе ак һәм салкын.
Азазелло күбесенчә явыз эшләрне (үтерү-агулау, куып җибәрү һ.б.) башкара, ул - салкын коралларны уйлап табучы зат, Булгаков романда аның турында "демон-убийца" дип әйтә
Килеп чыгыш.
Иске Васыятьтә Азазель дигән фәрештә турында искә алына. Шундый ук очрак Исламда да бар: Газазил исемле фәрештәгә ләгънәт төшә һәм ул Җиргә Иблис исеме белән куыла.
Романда Азазелло күбесенчә начар, чынлап торып начар эшләр башкара: Степан Лиходеевны Мәскәүдән Ялтага күчерә, Михаил Берлиозның агасы Поплавскийны Начар фатирдан куып чыгара, револьвер белән атып Барон Майгельны үтерә.


Люксембург (шәһәр).
Люксембург шәһәре - Көнбатыш Аурупада урнашкан кечкенә (мәйданы 2 586 кв.км) дәүләтнең - Люксембургның башкаласы.
Табигый шартлар.
Шәһәр диңгез биеклеге өстеннән 344 м биеклектә, ике зур булмаган елга - Альзет (Сирның көньяк кушылдыгы) һәм Петрус кушылган урында урнашкан.
Климат уртача, диңгезнекеннән континентальга күчүче. Кыш көне җылы, күбесенчә уңай температура була. Ә җәй салкынча, температура +20 градустан сирәк артып китә. Аяз һава торышы сирәк була, ә яңгыр рәвешендәге явым-төшемнәр елның теләсә кайсы фасылында ява.
Флора һәм фауна континенталь, шәһәр буйларында имән һәм бүк урманнары, аларда тиеннәр, кыр кәҗәсекыр кәҗәләре яши. Шәһәрнең бакча һәм паркларында җылылык яратучы үсемлекләр үстерелә.
Халык, тел, дин.
Люксембургның халкы күп түгел (86 мең кеше), бу ил халкының 1/6 тәшкил итә. Шәһәр халкын ике этник группага бүләргә мөмкин - алманнарга һәм французларга, аларның һәрберсе үз туган телендә сөйләшергә хокуклы. Шулай ук люксембург теле дә бар. Шәһәрнең күпчелек кешеләре католицизм динендә.
Шәһәр тарихы.
Люксембург турында язма чыганакларда беренче тапкыр искә алулар 963 елга карыйлар. Шәһәр статусы һәм хокукларын исә Люксембург 1244 елда гына ала. Шәһәр берничә тапкыр кулдан-кулга күчкән: 1606-1684 һәм 1697-1724 елларда Испаниягә буйсынган, 1684-1697 һәм 1794-1815 елларда Франция составында була, ә 1714-1794 елларда Австрия кул астында яши. 1815 елда шәһәр мөстәкыйльлек ала. Беренче һәм икенче бөтендөнья сугышлары вакытында Алмания тарафыннан яулап алына. Сугыштан соңгы чорда шәһәр актив үскән, һәм хәзерге вакытта Аурупада иң кыйммәтле шәһәрләрнең берсе булып тора.
Мәдәни әһәмияте.
Люксембург - бик матур шәһәр. Альзет елгасы аны ике өлешкә - Югары һәм түбән шәһәргә бүлә. Шуңа күрә шәһәр күперләргә бай. Люксембургның ике өлеше Адольф күпере һәм Бөек Герцогиня Шарлотта күперләре ярдәмендә тоташалар. Түбән шәһәрнең йөзе, күренеше шәһәрнең Аурупа берлегендә үтәгән функцияләренә бәйле. Монда күп санлы банклар, компания идарәләре, сыра заводлары урнашкан. Ә Югары шәһәр исә архитектура һәйкәлләренә бик бай борынгы люксембург кирмәне булып тора.
Люксембургның көньяк өлешендә атаклы Люксембург Алла анасы Соборы урнашкан.


Азәрбайҗан Википедиясе.
Азәрбайҗан Википедиясе — Википедиянең азәрбайҗан телендәге бүлеге. 2004 елда эшли башлый.
Статистика.
Хәзерге вакытка Азәрбайҗан Википедиясендә мәкалә бар.


Баск теле.
Баск теле (үзатамасы "Euskara") — басклар теле, Басклар иле һәм Наварраның рәсми теле. Башка Аурупа телләреннән аермалы буларак баск теле һинд-аурупа яки башка телләр гаиләләренә керми, ул изолят тел дип санала. Гомуми сөйләшүчеләр саны — якынча 700 мең кеше. Күпчелек басктеллеләр Басклар илендә, калганнары Аурупа, Америка һәм Австралиянең төрле регионнарында яши.
Баск телендә беренче китап — Linguae Vasconum Primitiae, ул 1545 елда чыга. 1982 елдан бирле баск теле Басклар иленең рәсми теле.
Язу.
Баск теле латин әлифбасына нигезләнә. Аның әлифбасы 22 хәрефтән тора: а, b, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, ñ, o, p, r, s, t, u, x, z. Басым сүз башыннан икенче иҗеккә куела.
Сылтамалар.
*


Кавказ телләре.
Кавказ телләре — аерым телләр гаиләсен тәшкил иткән телләр җыелмасы. Кавказда таралган.


Яктылык елы.
Яктылык елы — системадан тыш озынлык берәмлеге, яктылык бер елында узган ераклыгына тигез.
Халыкара астрономия берлеге билгеләмәсе буенча, яктылык елы яктылык тартылу кырлары тәэсире булмаган вакуумда бер юлиан елында узган ераклыгына тигез.


Язу.
Язу — теге яки бу мәгълүматларны формалаштыру, үзләштерү һәм җиткерү өчен кулланылган знаклар системасы. Язу — тел яшәеше формаларының берсе. Язу кешелек тарихында иң зур казанышларыннан берсе булып санала.


Саха Википедиясе.
Саха Википедия — Википедиянең саха телендәге бүлеге. 2008 елның май аенда ачыла.
Статистика.
Хәзерге вакытта Саха Википедиясендә мәкалә бар.
Тарих.
2006 елның 21 декабрендә Викимедиа фондына саха телендә википедия бүлеге ачу турында гариза языла. 2007 елның 8 гыйнварында беренче мәкалә языла. Вики-интерфейсны саха теленә тәрҗемә итү башлана. 2008 елның 18 маенда Фондның Тел Шурасы проектны раслый һәм мәкаләләр төп хостинг-мәйданга күчереләләр. 2009 елның 1 гыйнварында 1000енче мәкалә барлыкка килә. 10 октябрьда 5000 мәкалә чиге узыла.


Кашкак.
__NOTOC__
География.
Уфадан 157 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 610 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Кустаревка.
__NOTOC__
География.
Уфадан 166 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 618 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Чишмә (Шүлгән сельсоветы).
__NOTOC__
География.
Уфадан 159 километр алыс. Административ территориаль телү буенча Тәтешле муниципаль районына керә.
Климат.
Климат континенталь: -15 °C (25 декабрь - 5 февраль); + 18 °C (25 июнь - 5 август). Туллы еллык төшеме 615 мм*.
"* - интерполяция Шеппард инверс дистанция дигән метод буенча."


Валлетта.
Валле́тта, Ла-Валетта (,) — Мальта башкаласы, дәүләтнең икътисади һәм сәяси үзәге. Атамасы рыцарь Жан Паризо де ла Валетта хөрмәтенә бирелә.
Географик мәгълүмат.
Валлетта Мальта утравының төньяк-көнчыгыш ярында урнаша. Өлешчә Скиберрас тауларында ята.
Җәй көннәрен эссе, коры һава өстенлек итә (+36 градуска кадәр). Кыш көннәрен исә башкалада йомшак, яңгырлы һава торышы була (+4 градустан салкынрак түгел).
Шәһәрдә, илдә кебек үк, елгалар юк. Авыл хуҗалыгы өчен су яңгырлар ярдәмендә җыела. Үсемлекләр шулай ук юк дәрәҗәсендә.
Тарих.
Хәзерге Валлетта җирендә беренче торак пункты инде б. э. к. IX гасырда булганы билгеле. Шушы вакытта утрауда финикиялеләр колониясе урнашылды.
Халык саны.
Шәһәрдә 6 315 кеше яши дип исәпләнә (2005). Күбесенчә бу — мальталеләр, финикиялеләрдән формалашкан халык. Шәһәр халкы мальта һәм инглиз телләрендә сөйләшә. Халыкның абсолют күпчелеге католицизм динендә.


Оскар, 2007.
79 нчы «Оскар» премиясен тапшыру тантанасы 2007 елның 25 февралендә Лос-Анджелеста үтте. Тантананы Эллен ДеДженерес алып барган. Номинантлар 23 февраль көнне игълан ителгәннәр.
Сылтамалар.
2007


Полтыш.
Г. Тайгилдин. Полтыш турында риваять.
Полтыш (, як. 1513—1553) — мари кенәзе, Малмыж кенәзлегенең хөкемдары, мари тарихының иң күренекле шәхесләреннән берсе.
Исем.
«Полтыш» сүзе мари теленнән тәрҗемәдә төймә, җиз тәңкәне аңлата.
Гаилә.
Ишко исемле кенәз аның дәвамчысы була, энесенең Токтауш исемле булуы билгеле.


Фагот (Коровьев).
Фагот, шулай ук Коровьев - Михаил Булгаковның "Мастер һәм Маргарита" романында персонаж, Воланд иярченнәренең берсе
Тасвирлама.
Фаготның буе бер сажин тирәсе, ләкин җилкәсе нечкә, ул коточкыч ябык. Мыеклары тавык каурыйлары кебек; күзләре бәләкәй, ироник һәм ярым исерек. Ул жокей картузы, шакмаклы пиджак, шулай ук шакмаклы чалбар кигән.
Фагот-Коровьев - шайтан, "кара магия" кулланылган күп бүлекләрнең катнашучысы.
Фагот гадәттә Воланд үзе башкарырга теләмәгән гамәлләрне - явызлык, җәза бирү, хәтта яхшы эшләрне үти.
Чын сыйфатында исә Фагот караңгы һәм елмаймый торган йөзле караңгы-шәмәхә рыцарь. Шайтан-гаер сыйфатында эшләргә мәҗбүр булуы аның кайчандыр әйткән яктылык һәм караңгылык турында бик уңышсыз каламбурына бәйле.


Анд таулары.
Андлар, "Анд Кордильерлары" () — Көньяк Америкадагы 9000 кмга сузылган таулар. Уртача биеклеге — якынча 4000 м.
Андлар җиде дәүләт (Венесуэла, Колумбия, Эквадор, Перу, Боливия, Чили һәм Аргентина) арасында бүленгән.


Картвель телләре.
Картве́ль телләре ("көньяк-кавказ телләре") — Көньяк Кавказ көнбатышында, нигездә Грузиядә таралган телләр гаиләсе (төркеме). Генетик яктан башка телләр белән мөнәсәбәтләре ачык түгел. Гадәттә, картвель телләрен Кавказ телләре гаиләсенә кертәләр, ләкин соңгы елларда әлеге тәгълиматны кире кагалар.
Картвль телләрендә җенес төрләнеше юк.
Төркемләү.
Әлеге телләр төркеменә шулай ук борынгы грузин телен кертәләр. Грузин яһүдләре теленең картвель төркеменә керүе бәхәсле.
Бүгенге көндә картвель телләре арасында фәкать грузин теленең үз язуы бар. XIX гасырдан бирле лаз һәм мегрель телләре өчен язуны булдыру эше алып барыла, ләкин әлегә бу эш нәтиҗәсез.


Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Грузия.
Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Грузия дүртенче тапкыр катнаша. 2008 елда Грузия җиңү яулады.


Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Испания.
Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Испания дүрт тапкыр катнашкан. 2004 елда Maria Isabel «Antes muerta que sencilla» җырын җырлап җиңү яулады.


Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Латвия.
Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Латвия 4 тапкыр катнашкан.


Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Литва.
Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Литва 3 тапкыр катнашкан.


Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Македония.
Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Македония 8 тапкыр катнашкан.


Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Мальта.
Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Мальта 8 тапкыр катнашкан.


Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Молдавия.
Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Молдавия 1 тапкыр гына катнашкан


Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Хорватия.
Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Хорватия 4 тапкыр катнашкан.


Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Украина.
Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Украина 5 тапкыр катнашкан.


Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Швеция.
Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Швеция 7 тапкыр катнашкан.овала 7 раз.


Церера (кәрлә планета).
Церера ("1 Ceres") — астероид төрендәге кәрлә планета. Церераны 1801 елның 1 гыйнварда кичен Палермо астрономия обсерваториясендә итальян астрономы Джузеппе Пьяцци ача. Бу астероидлар поясындагы иң массалы күк җисеме, һәм ул зурлыгы буенча зур планеталарның иярченнәреннән зуррак. Озак вакыт Церера планета булып санала, аннары аны астероид дип карый башлыйлар, ә 2006 елның 24 августында Халыкара астрономия берлегенең XXVI генераль ассамблеясендә аны кәрлә планеталар исемлегенә кертәләр. 950 км диаметрлы буларак, Церера хәзерге вакытта астероидлар поясындагы иң зур һәм массалы җисем, һәм ул пояс массасының 32 % тәшкил итә. Күптән түгел генә булган күзәтүләр буенча, ул, күпчелек кече җисемнәрдән аермалы буларак, йомры рәвештә. Церераның өслеге, мөгаен, су бозы һәм гидратланган минераллар (карбонатлар һәм балчыклар) катнашмасыдан гыйбарәт. Церера, чамалаулар буенча, таш төш, боз мантиясе, һәм, ихтимал, кайбер урыннарда кабык астында сыек су океаннарына ия.
Җирдән Церераның ялтыравы 6,7 дән 9,3 кадәр йолдыз зурлыгы тәшкил итә. Шуңа күрә аны гади күз белән күреп булмый. 2007 елның 27 сентяберендә НАСА Веста (2011–2012) һәм Церераны (2015) тикшерү өчен Dawn (КА) зондын очыра.
Орбита.
Церераның орбитасы Марс һәм Юпитер орбиталары арасында урнашкан һәм бик «планетасыман»: эклиптика яссылыгына карата орбитаның авышлыгы 10° тәшкил итә, эксцентриситет — 0,08. Кояш тирәсендә 4,6 ел период белән әйләнә. Перигелийдә Кояштан 2,54 а.б. ераклыкта, афелийдә — 2,98 а.б.
Физик хасиятләр.
Церера 975×909 км зурлыклы сфероид равешле. Аның массасы 9,43×1020 кг тәшкил итә, бу зурлык Җирнең массасыннан якынча 6300 тапкыр кимрәк. Церераның шактый зур массасы сәбәпле, бу күк җисеме, үзенең тартылышы тәэсирендә, йомры рәвешле.


Оскар, 2006.
78 нче «Оскар» премиясен тапшыру тантанасы 2006 елның 5 мартында Лос-Анджелеста үтте. Тантананы Джон Стюарт алып барды. 3 фильм өчешәр оскар алдылар: «Brokeback Mountain», «Crash», «King Kong».
Сылтамалар.
2006


Оскар, 2005.
77 нче «Оскар» премиясен тапшыру тантанасы 2005 елның 27 февралендә Лос-Анджелеста үтте. Тантананы Крис Рок алып барды. Номинацияләр саны буенча The Aviator фильмы лидер булган.
Сылтамалар.
2005


Мәче Бегемот.
Мәче Бегемот - Михаил Булгаковның "Мастер һәм Маргарита" романында персонаж, Воландның шуты һәм мәче-убырлы, шайтан.
Тасвирлама.
Бегемот Воланд иярченнәренең берсе. Ул, теләсә бик зур кара мәче рәвешендә, яки мәчегә охшаган симез ир-ат рәвешендә була ала. Мәче образында ул "кавалеристларча мыеклы, арткы аякларында йөрүче бик зур кара мәче". Ә кеше рәвешендә "ертык кепка кигән кечкенә буйлы симез ир-ат".
Бегемот интеллигентлар кебек фикер йөртергә, фәлсәфә белән шөгыльләнергә сәләтле, тик шул ук вакытта ул "жулик" һәм еш кына агрессив. Ул бик күпләрне кешеләр генә башкара ала торган гамәлләрне җиңел генә үтәве белән гаҗәпләндерә.


Хьюго премиясе.
Төп бүләк.Очып китүче ракетаны сурәтләүче статуэтка
Хьюго премиясе () - фәнни фантастика өлкәсендәге әдәби премия. 1953 елда оештырыла, исеме Хьюго Гернсбек - беренче махсус фәнни-фантастик журналлар ачучы хөрмәтенә бирелә.
Премия ел саен инглиз телендә басылган фантастика жанрындагы әсәрләр өчен, фантастика яратучыларның Worldcon Бөтендөнья конвентлары катнашучыларының тавыш бирү нәтиҗәсендә тапшырыла (шуңа күрә премия "укучыларныкы" дип санала).
Лауреатларга очып китүче ракета сурәтләүче статуэтка бирелә.


2 Паллада.
Паллада ("2 Pallas") — икенче ачылган астероид. Аны 1802 елның 28 мартта Генрих Вильгельм Ольберс ачты һәм греклар мифлардагы Паллада — Тритонның кызы хөрмәтенә исем кушты.
Астероидлар баш поясына бәйләнешле. Аның зурлыгы 582×556×500 км тәшкил итә, массасы — 2,06×1020 кг. Паллада зурлыгы буенча астероидлар поясында икенче урында тора һәм иң зур астероид булып тора.
Паллада Кояш тирәсендә 4,6 ел периодлы әйләнә.


Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Болгария.
Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Болгария 2 тапкыр катнашкан. Дебют - 2007 ел


Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Бөек Британия.
Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Бөек Британия 3 тапкыр катнашкан.


Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Греция.
Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Греция 6 тапкыр катнашкан.


Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Дания.
Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Дания 3 тапкыр катнашкан. 2006 елдан катнашмый.


Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Сербия.
Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Сербия 5 тапкыр катнашкан.


Булат Мансуров.
Булат Багаутдин улы Мансуров — режиссер һәм продюсер, сценарист, артист, Русиянең халык артисты.
Ул 1937 елда Төрекмәнстанда дөньяга килә. Педагогик институтын тәмамлый. 1963 елда Бөтенрусия дәүләт кинематография институтының режиссерлык факультетын тәмамлый. Күп кенә премияләр һәм бүләкләр лауреаты.
Ул 2011 елның 11 мартында инсульттан Мәскәүдә вафат булды.


Марс иярченнәре.
Фобос "(өстә)" һәм Деймос "(аста)"
Фобос һәм Деймос (— «куркыныч», — «имәнеч») — Марс планетасының ике иярчене.
Марс һәм аның иярченнәре "(күләме һәм ераклыклары саклаган)"
Һәр ике иярчен үз күчәләре һәм Марс тирәсендә бер периодта әйләнәләр, шуңа күрә алар планетага һәрвакыт бер яклары белән карыйлар. Марс үзенең тартылышы белән Фобосның хәрәкәтене акрынайта; бу киләчләктә аның Марс өслегенә төшүенә китерәчәк. Деймос, киресенчә, Марстан ераклаша.
Һәр ике иярчен өч күчәрле эллипсоид рәвешендә, Фобос (26,6×22,2×18,6 км) Деймостан (15×12,2×10,4 км) бераз зуррак.


Юпитер иярченнәре.
Юпитер һәм аның иң зур дүрт иярчене телескоп аша (25 см)
Юпитер иярченнәре — Юпитер планетасының табигый иярченнәре. Бүгенгесе көнгә галимнәргә планетаның 63 иярчене мәгълүм; Кояш системасы планеталары арасында бу иң зур күрсәткеч. Моннан тыш, Юпитерның боҗралар системасы да бар.
Басылып чыккан хезмәтләрдә иярченнәрне шулай ук Юпитер айлары дип тә атыйлар.
1610 елда Галилео Галилей, Юпитерны телескоп аша күзәткән вакытта, иң зур дүрт иярченне — Ио, Аурупа, Ганимед һәм Каллистоны ача. Аларны хәзер «галилей иярченнәре» дип атыйлар. Алар якты һәм планетадан шактый ерак орбиталар буенча әйләнәләр, шуңа күрә аларны кыр бинокле аша да күрергә була. Ачышта беренчелекне шулай ук соңрак иярченнәргә грек мифларындагы исемнәрене бирүче алман астрономы Симон Мариус та дәгъвалаган.
Юпитер системасын җир өстеннән күзәтүләр сәбәпле, 1970 еллар ахырында 13 иярчен мәгълүм була. 1979 елда «Вояҗер-1» галәми аппараты, Юпитер тирәсендә очып үтү вакытында, тагын өч иярченне таба.
1999 елдан башлап, яңа буын җир өсте телескоплары аша Юпитерның тагын 47 иярчене ачыла, аларның күпчелеге 2–4 км диаметрлы.


Ереван.
Ерева́н () — Әрмәнстанның башкаласы. Аракс елгасының сул ярында, Арарат үзәнлегендә урнашкан. Халык саны буенча Әрмәнстанның иң эре шәһәре. Халык саны 1 121 900 кеше тәшкил итә. Шәһәрнең мәйданы — 300 км².
Ереван илнең иң мөһим транспорт төене булып һәм шулай ук сәяси, икътисади, мәдәни һәм фәнни үзәге булып тора. Шәһәрнең ике аэропорты бар. 1981 елдан башлап метрополитен эшли.
Нигезләнүе.
Әрмән риваятьләре буенча шәһәрнең нигезләнүен Нухка барып тоташа.
Шәһәрнең нигезләнү датасы буларак хәзерге Ереванның көньяк читендә урнашкан Урарту шәһәре Эребунига нигез салу датасы булган б.э.к. 782 ел исәпләнә.


Карачай-балкар Википедиясе.
Карача́й-балка́р Википе́диясе () — Википедиянең карачай-балкар телендәге бүлеге.
Статистика.
Бүгенге көнгә карачай-балкар Википедиясендә мәкалә бар.


Хаумеа (кәрлә планета).
Хаумеа ("136108",) — кәрлә планета, плутоид, Нептун арты объекты. Плутон зурлыгына якын зурлыкка, бик сузылган формага ия. Үз күчәре тирәсендә әйләнү вакыты - 4 сәг. Аның 18 һәм 49 тәүлек әйләнә периодлы ике иярчене бар. Планетага Һавайи ундырышлылык һәм бала тудыру Хаумеа санәме исеме буенча исеме кушалар.
Зур иярченнең (Хииака) диаметры 350 км тәшкил итә, әйләнеш периоды — 48,9 тәүлек, орбита радиусы — 49,9 мең км. Кече иярчен (Намака) беренчесеннән ике тапкыр кечерәгрәк, Хаумеа тирәсендә 18 тәүлекле период белән әйләнә, орбитасының зур ярымкүчәре 25,6 мең км тигез.


Газлы планета.
Газлы планеталар ("зур планеталар") — шактый зур өлеше газдан (нигездә водород һәм гелийдән) гыйбарәт планеталар. Кояш системасында Юпитер, Сатурн, Уран һәм Нептун газлы планеталар булып торалар. Иң зур мәгълүм булган газлы планета - TrES-4b.
Газлы планеталарның үз күчәрләре тирәсендә әйләнү периодлары бик зур түгел — 9–17 сәг.


Оскар, 2004.
76 нчы «Оскар» премиясен тапшыру тантанасы 2004 елның 29 февралендә Лос-Анджелеста үтте. Тантананы Билли Кристал алып барды. Тантанада «» фильмы 11 «Оскар»ны алып «Титаник» фильмы рекордын кабатлаган.
Сылтамалар.
2004


Islamtat.ru.
Islamtat.ru, Исламтат ("«Ислам Татарстанда» сүзләренең кыскартмасы") мәгълүмат агентлыгы — Татарстан Җөмһүрияте мөселманнарының беренче мәгълүмат агентлыгы, 2007 нче елның июнь аеннан ("һиҗри - 1428 нче елның Җөмәдел-ахир ае") башлап эшен алып бара. Агентлыкның төп вазифасы Татарстан һәм Русия мөселманнарының иҗтимагый-сәяси, икътисади һәм мәдәни вакыйгаларын яктыртып бару. «Исламтат» МА редакциясе Казанда урнашкан. Әлегә агентлык урыс телендә яза.
Төп эш.
«Исламтат» МА Татарстан Җөмһүрияте территориясендәге бөтен җәмгыять вәкилләре, дин, мәгариф, фән, мәдәни мәркәзләр, дәүләт әгъзалары һәм түрәләр, галимнәр һәм җәмгыять эшлеклеләре, ватандашлар һәм ширкәтләр һ.б. белән бергә эш итеп мәгълүматны җыя. «Исламтат» агентыгының мәгълүмәти сәясәте бары тик үз журналистлар коллективы тарафыннан билгеләнә, агентлык ирекле булып санала. «Исламтат» МА яңалыкларны турыдан туры иң әүвәл чыганаклардан, ягъни вакыйгаларда катнашучылар тарафыннан өйрәнә һәм шулай итеп өлгер һәм ышанычлы мәгълүмат чыганагы булып тора. Агентлык журналистлары үз эшен Ислам әхлагы буенча дәвам иттерәләр.
Эчтәлек.
«Исламтат» сайтында төрле чаралар, вакыйгалар һәм күренешләр, күренекле һөнәр ияләренең, белгечләрнең фикерләре һәм шәрехләре, иҗтимагый-сәяси эчтәлекле өземтәләр, мөселман оешмаларына һәм чараларына кагылышлы төрле әвракларның текстлары чагылдырыла. Шул ук вакытта, сайтта күп санда төрле фәнни-популяр һәм дини мәкаләләр, ислами электрон китаплар, һәм шулай ук Ислам оешмалары, Русиянең дини эшлеклеләре, гарәп илләре, татар милләтенең тарихы һәм мәдәнияте турында киң кырлы мәгълүмат табып була.
Айлык аудитория.
2011 елның февраль ("һиҗри - 1432 нче елның Рабигыль-ахир ае") аеның статистикасына караганда сайт сәхифәләрендә 18 000 – 23 000 зиярәтче булды (тәүлегенә 600-700 уникаль кулланучы), шул исәптән 60%ы Русия территориясеннән. Сайтны аена якынча 50 000 – 60 000 тапкыр карап чыгалар.
Күчермәләү индексы.
Яндексның мәгълүматы буенча, 2010 нчы елның август аенда ("һиҗри - 1431 нче елның Рамазан ае") “Исламтат” МА сайтына интернетта 4300дән артык сылтама бар.
Башка мәгълүмат.
“Исламтат” МА Русия Ислам университеты белән бергә - Казандагы беренче Мөселман Журналисты Мәктәбенең оештыручысы.


Төзәтүче шарошка.
Төзәтүче шарошка (,) - шомартучы тәгәрмәчләрнең һәм башка абразив материалларның өслеген чистарту һәм геометриясен төзәтү өчен махсус эш коралы. Шарошкалар шомартучы тәгәрмәчләрнең тәүге рәвешен кайтарыр өчен кулланыла. Төзәтү шулай ук тәгәрмәчне баланслау ысулларының берсе булып тора.
Кайбер урыннарда "шарошка" сүзен "шарожка" дип язалар.
Кулланылышы.
Төзәтүче шарошкалар металл эшкәртү барышында кулланыла. Шарошкаларның кулланылу аланы бик киң: физик-химик лабораторияләр, механик эшкәртү цехлары, корал һәм станок ясау, тимерче һәм кою, зур машина ясау заводлары, атом сәнәгате һ.б.
Шарошканың төзелеше.
Шомартучы тәгәрмәчләрне төзәтүче шарошкалар эсселек белән эшкәртелгән махсус тимердән ясалган шарошка-йолдызчыклардан һәм тоткычтан тора. Йолдызчыклар тоткычның хәрәкәт итми торган күчәрендә урнаштырыла һәм хәрәкткә әйләнә торган тәгәрмәчкә тигәндә килә. Шарошка тәгәрмәчнең тәүге рәвешенә кайтара алырлык тик бер генә корал булып санала. Тәгәрмәчне чистартып, аның геометриясен төзәтү - шарошканың алмаз кораллардан төп аермасы.
Шарошка йолдызчыгының карбонланган яисә азотланган булуы зарур. Гомумән, шарошканың катылыгы 54-58 HRC шартлы берәмлегеннән ким булмаска тиеш.
Шарошка төрләре.
Шарошкалар шулай ук кискен һәм тупас тешле була ала. Тоткычлары исә "җиңелчә" һәм "сәнәгый" була.


Француз Википедиясе.
Францу́з Википе́диясе () — Википедиянең француз телендәге бүлеге. Мәкаләләр саны буенча Инглиз һәм Алман Википедияләреннән соң өченче урында тора.


Гелла (Булгаков персонажы).
Гелла - Михаил Булгаковның Мастер һәм Маргарита романында әдәби персонаж, хатын-кыз вампир, Воланд иярченнәренең берсе.
Тасвирлама.
Җирән чәчле һәм зәңгәр күзле кыз. Исеме кызыклы риваятькә бәйләнгән: Лесбос дигән утрауда Гелла дип вакытсыз һәлак булып, үлемнән соң вампирга әйләнгән кызларны атаганнар (бу риваятьне Булгаков Брокгауз һәм Эфронның Энциклопедик сүзлегендәге "Чародейство" мәкаләсе аша белә).
Бөтен роман дәвамында Гелла берничә тапкыр катнаша һәм Воландның бик тырыш хезмәтчесе булып күрсәтелә. Булгаковедлар Гелла иярченнәр иерархиясендә иң түбән баскычында, дип саныйлар. Моны бу персонажның иярченнәр чын йөзләренә кергән вакытта - очу вакытында - катнашмавы дәлилли.


Тышкы сәясәт.
Тышкы сәясәт ("дәүләтнең тышкы эшләре") — илнең халыкара эшләрдә тоткан гомуми юлы. Тышкы сәясәт билгеле бер дәүләтнең башка дәүләтләр белән мөнәсәбәтләрен аның принциплары һәм төрле юллар белән чынлыкка ашырылучы максатларыннан чыгып билгели. Тышкы сәясәтнең иң мөһим әсбабы булып дипломатия тора.
Тышкы сәясәт эчке сәясәт белән тыгыз бәйләнешкә ия.


Эчке сәясәт.
Эчке сәясәт — дәүләтнең үз эчендәге эшләргә турыдан-туры бәйле булган карарлар, кануннар һәм программалардан гыйбарәт.
Эчке сәясәт карарлар гадәттә дәүләт халкының тарихын һәм тәҗрибәсен, аның иҗтимагый һәм икътисади шартларын, ихтыяҗларын һәм халык әһәмият биргән әйберләрне һәм хөкүмәтнең асылын чагылдыра. Эчке сәясәт еш кына үзенә карата төрле җәмгыять катламнарында ризасызлык тудыру үзлегенә ия.


Кискеч.
Кичкеч (,) - металлны һәм ташны эшкәртер өчен сугып кисүче эш коралының исеме. Кискечнең сага (койрык) кыйсмына чүкеч, киянкә, шулай ук пневматик тапаучы һәм чабучы чүкечнең, бетонваткычның һәм перфораторның бәргече белән суккач, кискечнең кисү сыры эшкәртелүче матдәне кисеп яисә ватып, аңа тәэсир итә. Кискеч аерым бер корал була алган кебек, шулай ук берәр коралның ("мәсәлән, һава яисә май коралларының") ярдәмче өлеше булып тора ала.
Кискечнең төзелеше.
Кискеч, гомумән, кисеме түгәрәк, турыпочмаклык, овал яисә күппочмаклык булган озынча сөнге шәкелле була. Һава һәм май корал кискечләренең кисеме һәрвакыт диярлек түгәрәк була, койрыгы янында исә коралда кискечне беркетер өчен "итәге" бар, койрыкның кисеме - түгәрәк яки алтыпочмаклык.
Кискечнең бер очы (эш кыйсмы) үткенләнә, койрыгы чүкеч белән яки коралның бәргече белән сугу өчен кулланыла.
Кискечнең кисү очы (эш кыйсмы) һәм койрыгы мотлака эсселек белән эшкәртелергә тиеш. Гомумән, кисү сырының катылыгы "54-58 HRC" шартлы берәмлегеннән ким булмаска тиеш.
Кискечне куллану шарталарына күрә төрле озынлыкта ясау мөмкин.


Алырмын кош.
Алырмын кош — татар балалар уены.
I вариант.
Зуррак балалардан берсе «ана» булып сайлангач, «балаларын» үз артына кош итеп тезә һәм алар бер-берсенә тотынышып, җитен карарга баралар. Арадан тагын бер бала, усал «карчык» кыяфәтенә кереп, аларның юл өстенә килеп чыга һәм таяк белән җир казып утыра.
— Ул капчык нәрсәгә? Таш тутырырга.
— Синең балаларыңны таш атып куарга.
— Ни өчен балаларымны таш атып куасың?
— Ак сыерымның маен шулкадәр ашаганнар, кара сыерым-ныкын шулкадәр. (Кулы белән күрсәтә.)
— Ялгыш күргәнсең, әби, без кеше базына төшмибез, үз эшебез артыннан йөрибез.
Минекен дә карап кайтыгыз, күпме үскәнен әйтерсез. Балалар, тезелешеп, арттан билләреннән тотынышкан хәлдә җитен карап әйләнеп кайталар.
— Әби, синеке болай гына, безнеке болай үскән, — дип, куллары белән «әбинең» җитенен җирдән генә итеп, үзләренекен күктән итеп күрсәтәләр.
«Алырмын кош» уңнан да, сулдан да балалар янына үтмәкче була, аны «Бирмәмен кош» үткәрми, аның торган ягына каршы тора, «балалары» «анага» ышыкланып бер яктан икенче якка өерелеп торалар.
«Карчык» тагын хәйләгә ябыша: - Ярар, бирмәсәң бирмә, кодагый, әнә күктән бер кашык май төшә, кара әле.
— Әнә күктән койрыклы йолдыз төшә...
Яки тагын шундый берәр хәйләле сүз әйтеп күккә каратып, тагын бер «баланы» йолкып алып китә. Балалар, бер-берсенә тотынган булсалар да, «карчык» «Алырмын кош!» дип, аларны берәмләп йолкып алып, качсалар, куып тотып бетерергә тиеш була. Аннан соң яңа «әби» сайлап, уен яңадан дәвам итә.
II вариант.
Бер бала ана кош була, калганнары кошның балалары булып, аның артына тезелеп торалар. Бер кош моның балаларын урларга килә. Ул: «Алырмын кош», - дип сикереп койрык якка чыгарга һәм бер баланы алырга тырыша. Ана исә бирмәскә тырышып кулларын җәеп: «Бирмәмен кош», дип тора. Шулай да бу усал кош берәм-берәм ана кошның балаларын үзенә урлап, өенә ташып бетерә.
— Балам югалган иде, күргәнең юкмы?
Ана кош бер төсне әйтә. Әгәр дә төймәсенә шундый төс аталган кош баласы булса, ул чабып китә. Анасы аны тотып алып өенә кайтарып куя һәм кабат шул вакыйга кабатлана. Уен кошлар алынып беткәнче дәвам итә.


Карга, карга.
Карга, карга — татар балалар уены.
Уйнау тәртибе.
Уйнаучылардан берсе карга, берсе әнкә-тавык, калганнары чебешләр булалар. Чебешләр барысы да әнкәләре артына бер-бер артлы тезеләләр.
Карга кырыйга баса. Ул тавыкның чебешләрен тотып алырга тырыша. Тавык бирмәскә карый. Карга, чебешләр әнкәләре артында торган чакта, аларны барып тота алмый. Ул тавыкка: «Кар, кар, чебешеңне алам, синең күзең болай гына, минем күзем болай. Кар, кар-р!» ди. «Синең күзең» дигәндә бармагы берлә кечкенә итеп, «минем күзем» дигәндә кулларын җәеп, зур итеп күрсәтә. Тавык: «Көш-көш бирмим, күзеңнән дә курыкмыйм, кыт-кытыйк!» — ди һәм койрыгын бутаган тавык кебек селкенә башлый. Аның артыннан чебешләр дә койрык әйләнгән якка чайкалалар. Барысы бергә әле бер якка, әле бер якка күчәләр. Карга шул вакытта бер чебешен эләктереп калырга тырыша. Тота алса, оясына алып китә. Аннан соң яңадан килә. Шулай чебешләрне алып бетергәнче кабатлый. Актык чебешне алып киткәч, тавык үзе дә карга оясына бара һәм чебешләрен өйдән ияртеп чыга. Аннан, башка балаларны тавык һәм карга итеп, уенны яңабаштан уйныйлар.


Ком калач.
Ком калач — татар балалар уены.
Уйнау тәртибе.
— Ком калач, ком калач, Артыңда нинди кызлар бар?
— Аның берсен миңа бир. Көчең җитсә, сатып ал!
Шулай әйтешеп, көтүче кызларны берәм-берәм йолкып алып бетерергә тиеш. Кызлар алынып беткәч, уен яңадан башлана.


Тәүбә.
Тәүбә ("истигъфар") () - Аллаһтан курку сәбәпле, гөнаһны калдыру, аны кылганга үкенү һәм аңа бүтән кайтмаска ният итүне аңлатучы ислам термины. Ул теләсә-нинди гөнаһның кичерелүенең һәм аларның савабка әйләнүенең сәбәбе булып тора. Тәүбә - гыйбадәтнең бер төре.
Ибн Тәймия әйтүенчә, тәүбә ике төрле була: таләп ителә торган һәм мәҗбүри булмаган. Беренчесе Аллаһ кушкан һәм тыйганнарын үтәмәүдән булса, икенчесе - сөннәт гамәлләрне үтәмәүдән һәм мәкрухтан тыелмаудан.


Михаил Александрович Берлиоз.
Михаил Александрович (Александр улы) Берлиоз - Михаил Булгаковның Мастер һәм Маргарита романында әдәби персонаж.
Тасвирлама.
Дәһри һәм моның белән горурлана. Аллага ышанмаучылыкка Иван Бездомныйны да өйрәтә. Ул беренче тапкыр әсәрнең иң башында күренә: Иблиснең юклыгын инкарь иткәч, Воланд аңа ничек үләчәге турында әйтеп бирә, һәм озакламый, нәкъ күрәзәдәгечә, Берлиоз һәлак була. Соңрак ул Иблис балы вакытында барлыкка килә: Воланд аның касәгә әйләнгән башыннан вино эчә.
Михаил Берлиоз Олы Бакчалы урамы, 302 бис, 50 фатир адресы буенча, коммуналь фатирда яши. (бу фатир романда күп тапкыр "начар фатир" дип әйтелә). Берлиоз сау-сәламәт була, эшләрдә уңышка ирешә, ләкин гаилә буенча бәхетсез (хатыны аннан балетмейстер белән качып китә), балалары булмый (бердәнбер милек варисы - Киевта яшәүче агасы Поплавский)
Берлиозның прототибы Леопольд Авербах булган.


Дьяволиада.
Дьяволиада — Михаил Булгаковның повесте.
Тарих.
Дьяволиада повесте 1923 елда язылган була. Беренче тапкыр ул «Недра» альманахында (Мәскәү, 1924. 4-нче китап) басыла. Ә Булгаков үзе исә әсәрен И. Г. Лежневка — «Россия» журналы мөхәриренә тәкъдим иткән була, әмма анысы әсәрне нәшер итүдән баш тарта.
Сюжет.
Повестьнең астисеме бар: «Игезәкләрнең эш башкаручыны һәлак итүе турында повесть». Әсәрдә совет бюрократик машинасының корбанына әйләнгән «бәләкәй кеше» проблемасы ачыла. Бу «бәләкәй кешенең», эш башкаручы Коротковның башында бюрократик машина «шайтани көч» белән ассоциацияләшә. Эшеннән алынган хезмәткәр, бу «көч» белән көрәшә, аны җиңә алмыйча, акылдан яза һәм милиция хезмәткәрләреннән качканда, күп катлы бина түбәсеннән сикерә.


Һава коралы.
Һава ("пневматик") коралы - (,) - гомумән, һава компрессоры тәэмин итүче кысылган һава ярдәмендә эшли торган кораллар төркеменең исеме. Шулай ук, ташынучы баллоннарда кысылган карбондиоксид CO2 газы ярдәмендә эшли ала. Һава кораллары үзенең электрик игезәкләреннән күпчелек очракта арзанрак һәм иминрәк, шул ук вакытта зурлыгы кимрәк булган хәлдә егәрлеге күбрәк. Шулай итеп, кечкенәрәк һәм егәрлерәк корал шундый ук эшне башкара ала.


Корткаяк.
Корткаяк — татар балалар уены.
Уйнау тәртибе.
— Әй, Корткаяк, Корткаяк, аркаңда ниләр бар?
Уен сыерчыкларны Корткаяк алып бетергәнче дәвам итә.


Әби, ач.
Әби, ач! — татар балалар уены.
Уйнау тәртибе.
— Әби, ач! Бер балаңны миңа бир!
— Алырмын, алырмын, Ак сандыкка салырмын.
— Ала алмассың, ала алмассың, Ак сандыкка сала алмассың.
Шул урында «әби» белән «карак» арасында ызгыш китә. Карак бер баланы «йолкып алып» китә. Уен шул рәвешле карак балаларны алып бетергәнче дәвам итә.


Пилат һәм башкалар.
«Пилат һәм башкалар» ( — поляк режиссёры Анджей Вайданың Михаил Булгаковның Мастер һәм Маргарита романындагы «инҗилчә» сәхнәләр буенча төшерелгән фильмы. Ул Алмания телевидениясенең Икенче каналы өчен төшерелгән.
Сюжет.
Фильм «Мастер һәм Маргарита» романы буенча төшерелсә дә, монда бары Понтий Пилат һәм Иешуа Га-Ноцри катнашкан бүлекләр генә катнаша һәм алар хәзерге вакытка күчерелгәннәр. Фильмда кызыклы сценарий табылдыклары күп. Мәсәлән, Левий Матфей (Даниэль Ольбрыхский) Голгофадан репортаж алып баручы хәзерге заман журналисты итеп күрсәтелгән, ә Яһүдә Искариот (Ежи Зельник) Иешуа турында телефон-автомат аша хәбәр итә; ул трубканы куйганда, автоматтан утыз көмеш тәңкә коела. Га-Ноцри исә үзенең тәре юлын Франкфурт-Майнада урамнары аша үтә.
Премьера.
Картина Алмания Федератив Җөмһүриятендә 1972 елның 29 мартында, Пасха алдыннан беренче тапкыр күрсәтелә.


Иван Бездомный.
Иван Бездомный (Йортсыз) (чын исеме Иван Николаевич Понырев) - Михаил Булгаковның "Мастер һәм Маргарита" романында персонаж.
Тасвирлама.
Иван Бездомный - шагыйрь, МАССОЛИТ әгъзасы. Ул Гайсә Мәсих турында дәһри поэма яза. Аның нәфис журнал мөхәрире Берлиоз белән әңгәмәсеннән роман башланып китә. Ә Берлиоз исә Гайсә Мәсих турында дингә каршы поэмага заказ биргән була. Әңгәмә шул поэмада Гайсә образы турында дискуссиядән гыйбарәт: Иван әсәрендә реаль кешене сурәтли, ә Берлиоз әдәби геройның мифик булуын тели.
Бездомный Воланд белән әңгәмәдә исә аны чит ил кешесе, шпион, акылдан язган профессор дип бәяләп, аңа каршы сөйләшә. Соңрак Берлиоз үлеменең шаһиты була. Шуннан соң һәм Воланд артыннан куганнан соң, ул Стравинский клиникасына килеп эләгә, анда Мастер белән очраша.
Мастер белән күпсанлы сөйләшүләрдән соң ул шигырь баш тартырга карар карар кыла. Эпилогта Иван Николаевич Понырёв - тарих һәм фәлсәфә институты хезмәткәре, профессор.


Никанор Иванович Босой.
Никанор Иванович Босой (романның беренче редакцияләрендә - Никодим Григорьевич Поротый) - Михаил Булгаковның "Мастер һәм Маргарита" романында персонаж, "Начар йорт" урнашкан Олы Бакчалы урамы, 302-бис йортында яшәүчеләр берләшмәсе рәисе.
Тасвирлама.
Бик эмоциональ, тиз кызып китүчән кеше. Саран, романдагы вакыйгалар алдыннан яшәүчеләр берләшмәсе кассасыннан акча урлый.
Коровьев аның белән вакытлыча торак алып тору турында килешү төзи, ришвәт бирә, соңрак Босой ул ришвәт турында "букчага үзе кергән" дип әйтә. Аннары Коровьев тапшырылган сумнарны долларларга әйләндерә һәм күршеләр исеменнән ЭЭХКга яшерелгән валюта турында хәбәр бирә.
Үзен күпмедер күләмдә аклар өчен, Босой ришвәт алуы һәм башка охшаш җинаятьләрне таный, өстәвенә, аларның кайберләре Босойның кул астындагы эшчеләр тарафыннан кылынган була, шуңа күрә яшәүчеләр берлегенең бөтен әгъзалары да кулга алына. Соңрак, сорау алуда үз-үзенең тотышы аркасында, Босой тилеләр йортына эләгә, анда еш кына бастырыла - төшләрендә аны валюта тапшырырга мәҗбүр итәләр.


Ак төннәр.
Санкт-Петербургта июнь аенда ак төн
Ак төннәр — чиктән түбән булмаган табигый яктыртылу белән төннәр, төн буе эңгер-меңгер була. Котып түгәрәкләр тирәсендә (тышкы яктан) бу күренеш кояш торгынлыгы чорында була (төньяк ярымшарда — июньдә, көньяк — декабрьда).
Кояш, күк йөзе буйлап үзенең тәүлек эчендәге хәрәкәтендә офык астына 17½° тан да түбәнрәк китми торган киңлек сызыкларында кичке шәфәкь яктысы бетеп тә өлгерми, төнне ярты сәгатьтән дә артык суздырмыйча, таң нурлары балкып чыга.
Русиядә ак төннәр зонасының көньяк чиге Полтава киңлеге, ягъни 49° төньяк киңлеге сызыгы (66½−17½°) аша үтә. Биредә елда бер тапкыр — 22 июньдә ак төн була. Бу киңлектән башлап, төньяккә таба киткән саен ак төннәр яктырак һәм аларның чоры озынрак була бара. Самарада да, Казанда да, Кировта да һәм Енисейскида да ак төннәр була, ләкин бу шәһәрләр Санкт-Петербургтан көньяктарак булганлыктан, алардагы ак төннәр ул кадәр якты булмыйлар һәм аларның чоры да кыска була (22 июнь тирәсендә).


Җөмәдел-ахыр.
Җөмәдел-ахир – Хиҗри тәкъвимдә елның алтынчы ае.


Рабигыль-ахыр.
Раббигыль-ахир – Хиҗри тәкъвимдә елның дүртенче ае.


Әпәй (уен).
Әпәй — татар балалар уены. Уен җәй көне ачык һавада ир балалар арасында да, кыз балалар арасында да уйнала.
Уйнау тәртибе.
— Арпа-көрпәң аш булсын, Тамагыңа таш булсын.
Әби, миңа бер әпәең бир әле.
Шулай дигәч, көтүче бер әпәйне үз өенә алып китә һәм тагын әби янына килә. Шул рәвешле көтүче барлык ипиләрне ташып бетерә һәм уен яңадан башлана.


Ат карагы (уен).
Ат карагы — татар балалар уены.
Уйнау тәртибе.
— Мин бер юлчы. Ерактан кайта идем. Кундырып чыгармассыңмы?
— Бик кундырыр идем дә, өем тар шул. Йокла шунда атлар янында, салам өстендә.
Хуҗа ята да «йокыга китә». Ат карагы да йоклаганга салышып хырлап-хырлап куя. Әледән-әле, хуҗа йоклады микән, дип сыңар күзен ачып карый. Хуҗаның «йоклаганына» тәмам ышангач, «атларның» берсен эләктерә дә (күлмәк итәгеннән тотып) чыгып чаба. «Аты» да кешнәгән була. Хуҗа куа чыга, әмма каракны тота алмый.
Ә бераздан «карак» киемнәрен әйләндереп кия дә янәдән «хуҗа» йорты янына килә. Өстәвенә әле чатанлаган була.
— Бу караңгы төндә ат урларга йөрисеңдер әле.
— Юк, абзый, юк, ерак-ерак җирләрдән кайтып килешем. Бик туңдым, керт инде.
— Кара аны, атларга тиясе булма. Бер көнне дә бер юлчыны керткән идем, иң әйбәт атымны урлап качты.
— Шулаймыни?! Берәү бик шәп атка атланып Иделне чыгып бара иде — шулдыр әле, мөгаен.
Сүз шул характерда дәвам итә. Бераздан «хуҗа» да, «карак» та йокыга талалар. «Карак» янә бер атны урлап кача. Шулай төрле-төрле «хәйләләр» белән килә-килә, «карак» «хуҗа»ның барлык атларын берәм-берәм урлап бетерә. Аннан Ат карагы Хуҗа, Хуҗа Ат карагы роленә кереп, уен яңадан башлана.


Хан (уен).
Хан — татар балалар уены.
Уйнау тәртибе.
«Чит илләрдә йөрдек, авыл арасында йөрдек, Казанга бардык, Ыстанбулга бардык, Тройскидан киләбез һ. б.» дип үзләре сүз берләшкәнчә сөйләп бирәләр. Ханның: «Анда ни белән вакыт уздырдыгыз?» — дип соравына бар да алдан уйлаган эшләрен ымлап куллары белән күрсәтерләр. Хан бу ымлаулардан берни дә аңлый алмаса, уен яңадан башлана. Уен шулай өчкә тикле кабатланырга мөмкин. Хан ни эш икәнен белеп дөрес әйтсә, барысы да таралышып йөгерәләр. Хан боларның кайсын куып тотса, шуны хан итеп, уенны яңадан башлыйлар.


Андрей Платонов.
Андрей Платонов (чын исеме Андрей Платон улы Климентов; 1899 елның 28 августы, Воронеж -1951 елның 5 гыйнвары, Мәскәү) - урыс совет язучысы һәм прозаигы.
Балачак һәм яшьлек.
Андрей Платон улы 1899 елның яңа стиль буенча 28 августында Воронеж шәһәренең Ям бистәсендә туа.
Әтисе — Климентов Платон Фирс улы (1870-1952) паровоз машинисты һәм Воронеж тимер юл һөнәрханәләрендә слесарь булып эшли. Аңа ике тапкыр (1920 һәм 1922 елларда) Хезмәт Батыры исемен бирәләр, ә 1928 елда ул партиягә керә. Әнисе — Лобочихина Мария Василий кызы (1874/75-1928/29) — сәгать остасы кызы, унбер бала анасы. Андрей гаиләдә иң өлкән бала булган, ә Мария Васильевна һәр ел диярлек бала тапкан. Шуңа күрә Андрей энекәш һәм сеңелкәшләрен тәрияләүдә, соңрак аларны туендыру, өс-башын карауда катнаша. Климентов-Платоновның ата-аналары Воронежның Чугун зиратына күмеләләр.
1906 елда Андрей чиркәү-мәхәллә мәктәбенә укырга керә. 1909 елдан алып 1913 елга кадәр шәһәрнең 4-сыйныфлы мәктәбендә белем ала. 1913 елдан (төгәл билгеле түгел, 1914 елның язы булырга мөмкин) 1915 елгача ялчы, «Россия» саклау җәмгыяте конторасында «малай»; полковник Бек-Мармарчевның Усть имениесендә локомобиль машинисты ярдәмчесе булып хезмәт куя. 1915 елда трубка заводында литейщик булып эшләве мәгълүм. 1915 елның көзеннән алып 1918 елның язына кадәр исә ул Воронежның төрле һөнәрханәләрендә эшче була.
Кызыл Армиядә хезмәт. Үз һөнәре буенча эш. Әдәби эшчәнлек башлануы.
1918 елда Андрей Климентов Воронеж политехника институтының электротехника бүлегенә укырга керә; Көньяк-Көнчыгыш тимер юлларының төп революцион комитетында, «Тимер юл» журналы редакциясендә хезмәт итә. Ул гражданнар сугышында фронт корреспонденты сыйфатында катнаша. 1919 елда берничә газетада шагыйрь, публицист һәм тәнкыйтьче буларак, үзенең әсәрләрен нәшер итә. 1919 елның җәендә «Воронеж ныгытылган районының Саклык Шурасы Хәбәрләре» газетасының корреспонденты булып, Новохоперскта була, шуннан соң Эшче-Крестьяннарның Кызыл Армиясенә алына. Көзгә кадәр хәрби паровозда машинист ярдәмчесе булып эшли; аннары Махсус Билгеләнешле Частьта (үз теләге буенча тимер юлчылар отрядында рядовой укчы булып хезмәт итә. Воронеж астында ике тапкыр генерал Шкуро белән бәрелештә катнаша.
1920 елның языннан 1921 ел ахырына кадәр Андрей Платонов РКП (б) әгъзасы була, әмма 1921 ел ахырында фиркадан чыга. 1920 һәм 1921 елларда Воронежның Пролетар Язучылар Берлеге идарәсенең вакыты составында була. 1921 елның җәендә еллык губерний партия мәктәбен тәмамлый. Шушы ук елда аның иң беренче китабы — «Электрификация» брошюрасы чыга, шулай ук «Шигырьләр» коллектив җыентыгында аның шигырьләре нәшер ителә. 1922 елда язучының улы Платон туа. 1922 елда Краснодарда Платоновның шигырьләр китабы — «Зәңгәр төпкел» () басылып чыга. 1923 елда исә Валерий Брюсов бу җыентыгына карата үзенең уңай фикерләрен белдерә. 1922 елда Платонов Җир бүлеге каршындагы гидрофикация буенча губерния Комиссиясе рәисе итеп билгеләнә. 1923 елдан алып 1926 елга кадәр губерниядә инженер-мелиоратор һәм авыл хуҗалыгын электрләштерү буенча оста булып эшли.
1924 елның язында ул Беренче Бөтенрусия гидрологик корылтайда катнаша, ул вакытта язучыда туган ягын гидрофикацияләштерү проектлары барлыкка килә. Шул ук вакытта, 1924 елның язында ул РКП (б) га керү өчен яңадан гариза яза, ләкин фиркага керә алмый.
1925 елның июнь аенда Платоновның В. Б. Шкловский белән беренче очрашуы була. Нәкъ шушы елларда язучы фамилиясен Климентовтан Платоновка үзгәртә.
1926 елда «Елифан шлюзлары», «Эфир тракты», «Градов шәһәре» кебек әсәрләр языла, һәм әкренләп Платоновның революция китергән үзгәрешләргә карашы аларны кабул итмәүгә кадәр үзгәреп бара.
Репрессияләр.
1931 елда Платоновның «Җитәрлек итеп» () әсәрен Александр Фадеев һәм Иосиф Сталин каты тәнкыйтьлиләр. Моннан соң озак вакыт язучы кыенлыкта була, бары РАПП үзе таратылгач кына күпмедер дәрәҗәдә җиңеллек бирелә. 1934 елда исә Платонов Урта Азияга язучыларның коллектив сәфәрендә була — бу инде аңа ышанмаучылык билгесе булып торган. Төркмәнстаннан язучы «Такыр» хикәясен язып кайта һәм эзәрлекләү тагын башлана: "Правда"да (1935 ел, 18 гыйнвар) әсәр турында каты мәкалә басыла, моннан соң журналлар Платонов текстларын алмый башлыйлар, кабул ителгәннәрен кире кайтаралар. Ләкин 1936 елда барыбер берничә әсәре — «Фро», «Үлемсезлек», «Өяз бакчасында балчык өй», «Өченче угыл», «Семён» хикәяләре, 1937 елда «Потудань елгасы» повесте басыла.
1937 елның маенда язучының 15-яшьлек улы — Платон кулга алына. Ул 1940 елның көзендә әтисе тырышлыгы аркасында гына кире кайта, әмма туберкулёз белән каты авыру була. 1943 елның гыйнварында Андрей Платоновның улы Платон Платонов-Климентов үлә.
Хәрби корреспондент. Соңгы еллар.
Бөек Ватан сугышы вакытында язучы капитан дәрәҗәсендә «Кызыл йолдыз» газетасының хәрби корреспонденты булып эшли. Платоновның хәрби хикәяләре матбугатта күренә башлый.
1946 ел ахырында Андрей Платоновның «Кайту» («Ивановлар гаиләсе») хикәясе басыла, аның өчен 1947 елда язучыга нык бәйләнәләр һәм «яла ягу» өчен сүгәләр. Шуннан соң инде Платонов үз әсәрләрен гомумән нәшер итә алмый башлый. 1940 нчы еллар ахырында гына, язучы урыс һәм башкорт әкиятләрен әдәби эшкәртү өстендә хезмәт куя, алар балалар журналларында басылалар.
Вафат булу.
Платонов авыру улы Платонны тәрбияләгәндә үк туберкулёз эләктерә. Авыруы тора-бара көчәя һәм язучы 1951 елның 5 гыйнварында Мәскәүдә вафат була. Ул Әрмән зиратында күмелгән.
Хәтер.
Платонов исемен төрле урамнар, китапханә, гимназия, әдәби премия, Воронеждагы электропоезд йөртә, һәйкәл дә куелган.
Театр куелышлары.
2007 елның сентябрендә Мәскәүдәге "Драма сәнгате мәктәбе" театрында "Сыер" спектакленең премьерасы була.
1987 елның 14 маенда Саратов академик театры сәхнәсендә А.Платонов пьесасы буенча "14 кызыл ызба" спектакле чыга. Режиссёр-Александр Дзекун.
1999 елда, Кече Драматик театрда Лев Додин "Чевенгур" спектаклен куя.
2011 елның 9 мартында Н.В.Гоголь исемендәге Мәскәү драматик театрында "Периферияда дураклар" спектакленең премьерасы була.


Иешуа Га-Ноцри (Булгаков персонажы).
Иешуа Га-Ноцри Понтий Пилат мәхкәмәсендә («Мастер һәм Маргарита», «Арбат» театры спектакле)
Иешуа Га-Ноцри - Михаил Булгаковның "Мастер һәм Маргарита" романында әдәби персонаж.
Тасвирлама.
Бу образның прототибы булып тора Гайсә Мәсих тора, ләкин Булгаков сюжеты Инҗилнекеннән нык аерылып тора.
Иешуа - Иисус (Гайсә) исеменең яһүдчә әйтелеше. Булгаков роман лексикасында инҗилчә исем һәм атамаларны оригиналь, гыйбрани яңгырашка якынайтырга омтылган (Ершалаим, Вар-равван һ.б.) Ә Талмудта (Яңа Гаһеднең Синодаль тәрҗемәсендә "Назареялы")искә алынган "Га-Ноцри" кушаматының мәгънәсе анык түгел һәм Иешуаның туган җиренә бәйле булырга мөмкин.
Иешуа - романның иң төп геройларының берсе, Воландның антиподы. Әсәр башында ул Мастер романы эчендә барлыкка килә, тик чын роман ахырында төп сюжет линиясендә катнаша. Соңгысында ул Яктылык көчләре хөкемдары буларак характерлана. Мастер романын укып чыккач, ул Воланд янына Левий Матвейны Мастер һәм Маргаритага тынычлык бүләк итү турында үтенеч белән җибәрә. Бу күренешнең мәгънәсе - романда эпиграфның үзеннән бирле үк күрсәтелүче тема: бергә һәм бәйсез рәвештә бердәм тарихи процесста катнашучы пассив Яхшылык һәм актив Явызлыкның капма-каршы куелуы.


Мастер һәм Маргарита (фильм, 1972).
«Мастер һәм Маргарита» - Михаил Булгаковның «Мастер һәм Маргарита» романының экранизациясе булган кинофильм. МКФ бүләге һәм милли премия лауреаты. 16 яше тулмаган балаларга һәм яшүсмерләргә карау тәкъдим ителми.
Сюжет.
Фильмның сюжеты романныкыннан бик нык аерыла: шул ук авторның «Театраль роман» романының баш герое драматург Максудов «Понтий Пилат» атлы пьеса яза һәм аны театрда куя. Фильмда пьесаны куюга әзерлек моментлары күрсәтелә.


Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Кипр.
участвовала в Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Кипр 6 тапкыр катнашкан. 2010 елдан катнашмый


Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Норвегия.
Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Норвегия 3 тапкыр катнашкан.


Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Польша.
Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Польша 2 тапкыр катнашкан.


Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Швейцария.
Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Швейцария 1 тапкыр катнашкан. (2004 елда).


Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Румыния.
Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Румыния 7 тапкыр катнашкан.


Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Франция.
Балалар өчен Евровидение җыр бәйгесендә Франция 1 тапкыр катнашкан. (2004 елда).


Яктылык.
Видимый свет — часть всего света
Яктылык — кеше күзе кабул итә алучы кызган яки ярсынган халәттәге матдә тарафыннан таратылучы электромагнит нурланыш. Еш кына яктылык дип күренүче яктылыкка гына түгел, ә аңа янәшә булган спектрның киң өлкәсенә дә әйтәләр.
Физикада яктылыкны оптика бүлеге өйрәнә.
Яктылыкны вакуумдагы таралу тизлеге даими булган электромагнит дулкын яки фотоннар - хәрәкәтсезле халәтендәге массалары нульгә тигез булган билгеле бер энергиягә ия кисәкчекләр агымы буларак карарга мөмкин.
Яктылык тасвирламасы.
Монохроматик нурланыш өчен дулкын озынлыгы, ә катлаулы нурланыш өчен суммар спектр белән билгеләнүче төс яктылык үзлекләренең берсе булып тора.
Яктылыкның вакуумдагы тизлеге "с" = 299 792 458 м/с
Яктылык белән бәйле физик зурлыклар: яркость, яктыртылганлык, яктылык агымы, яктылык нәтиҗәлелеге.
"Күренүче яктылык" — дулкын озынлыгы якынча 380—760 нм (шәмәхәдән кызыл төскәчә) булган электромагнит нурланыш.
Терминология.
«Күренмәүче яктылык» терминын ультрашәмәхә яктылык, инфракызыл яктылык һәм радиодулкыннарга карата кулланалар.
Яктылык чыганаклары.
Санап үтелгән чыганаклар төрле төс температурасына ия.


Дөньякүләм диннәр.
Милли һәм дәүләт диннәреннән аермалы буларак (мәсәлән, индуизм, яһүд дине, синтоизм һ.б.), дөньякүләм диннәр милләт, дәүләт һәм тел аермаларына бәйсез рәвештә ышанучыларны берләштерәләр.


Буяу сатыш.
Буяу сатыш — татар балалар уены.
I вариант.
Балалар үз араларыннан «ана», «Аксак мәче», «елан» билгеләп куялар. Аннары җиргә чыра белән сызып «өй» ясыйлар.
— Миңа кызыл буяу бир әле!
Шул вакыт кызыл буяу исеме аталган бала өйдән чыгып йөгерә. «Аксак мәче» аны куып тотарга тиеш. Ишектән чыкканда, мәчене елан да тоткарлый. Әгәр ул «кызыл буяу»ны куып тотса, тотылган бала «Аксак мәче» булып кала. Әгәр «буяу» аңа тоттырмыйча кире өйгә кереп кала алса, ул тагын үз ролендә була. Тегеләй дә, болай да уен яңадан башлана.
II вариант.
Бу уен урамда, ишек алларында, болыннарда уйнала.
Балалар арасыннан «буяу сатучы» һәм «буяу алучы» билгеләнеп куела. Калганнары «буяулар» булып тезелеп торалар. Аларга «сатучы» һәрберсенә буяу төсләре әйтеп чыга.
— Мә, бирәм буяуларыңны, тик бер шарт белән, син аларның сәдәф төсен белергә тиешсең...
Шул вакыт барлык «черек бәрәңге — буяулар» сәдәпләрен яшерәләр. Буяу сатучы, «буяу»ларның сәдәф төсләрен искә төшереп әйткәч, алучы аларны биреп җибәрә.


Алоизий Могарыч.
Алоизий Могарыч - Михаил Булгаковның «Мастер һәм Маргарита» романында әдәби персонаж, Мастер өстеннән ялган донос язып, аның өен алган журналист.
Тасвирлама.
Алоизий Могарыч кайчандыр Мастерның дусты булган. Мастер үзе Иван Бездомныйга Алоизий турында сөйли. Алоизий Могарыч берүзе генә кысан өйдә яши, Мастерда еш кунак булса да, аны үзенә кунакка чакырмый. Алоизий Мастер романын тулысынча тыңлап чыга. үзенчә киңәшләр бирә, төрле фикерләр белдерә. Тик Маргаритага бу дус бераз гына да ошамый.
Әмма тәнкыйтьче Латунскийның Мастер турындагы мәкаләсен укыгач, ул аның турында «өендә тыелган әдәбият саклый» дип, ялган шикаять яза. Мастер клиникага эләккәч, ул аның Арбат тирәсендәге өен үзенә ала.
Роман ахырында подвал-өй Мастерга кире кайтарыла, ә Алоизийны өйдән Азазелло куып чыгара (әйтергә кирәк, Маргарита Воландтан моның турында үтенә, һәм кууда үзе дә өлешчә катнаша).
Прототип.
Алоизий Могарычның прототибы булып Булгаковның дусты драматург Сергей Ермолинский санала. Бу кеше Булгаковның якын дусты була, ул язучының ул чактагы хатыны Л. Е. Белозерскаяга ошамаган һәм билгеле булганча, Ермолинский Булгаковка карата шикаять яза.


Мастер һәм Маргарита (фильм, 1989).
«Мастер һәм Маргарита» () — Мацей Войтышконың «Мастер һәм Маргарита» романы буенча дүрт серияле телефильмы. Фильм тамашачылар һәм тәнкыйтьчеләр арасында уңай фикерләр тудырган. Премьерасы 1990 елның 20 мартында булган.
Сюжет.
Мастер — 1930 — нчы елларда, Мәскәүдә яшәүче талантлы язучы. Ул Понтий Пилат турындагы роман кулъязмасы өстендә эшли. Иблис — Воланд һәм аның иярченнәре Мастерны эзәрлеклиләр, аны күзәтәләр һәм куркыталар. Шуның аркасында Мастер паранойя белән авырый башлый һәм психиатрия клиникасына эләгер алдыннан кулъязманы утка ыргыта. Аның ярдәмчесе һәм музасы Маргарита Иблиснең гадәттән тыш сәләтләрен Мастерны коткару өчен куллана.
Фильм турында.
Поляклар, гомумән, Михаил Булгаковны укырга яраталар. Мәсәлән, аның күп кенә әсәрләрен алар 20-30 нчы елларда поляк басмасында укыганнар. Бу фильм да «Мастер һәм Маргарита» романының беренче поляк экранизациясе түгел. 1971 елда ук Анджей Вайда романның тарихи бүлекләрен «Пилат һәм башкалар» фильмында күрсәткән була.
Бу фильм — телевизион фильм, ул телеспектакль рәвешендә төшерелгән. Шунысы кызык, Анджей Вайда фильмыннан аермалы буларак, монда махсус эффектлар кулланылмый диярлек, ләкин Мацей Войтышко бик яхшы актерлар составы тапкан. Поляк тәнкыйтьчеләренә бу фильм бик хуш килгән.


Әл-Хәрәзми.
Мөхәммәт ибн Муса Хәрәзми (, як. 783 — як. 850) — мәшһүр фарсы математигы, астроном, географ, классик алгебрага нигез салучы.
Аның гомере турында мәгълүматлар бик аз. Багдад шәһәрендә озак яшәве мәшгълүм. Соңгы тапкыр аның турында хәбәр 847 елга карый.
Беренче чиратта Әл-Хәрәзми үзенең «Әл-Җәбр» хезмәте белән мәшһүр. Әлеге хезмәт исеменнән алгебра сүзе барлыкка килә. Шулай ук аның алгебрага багышланган башка хезмәтләре, географиягә һәм астрономиягә багышланган хезмәтләре дә шушы фәннәргә нык тәэсир итә, аларның үсешендә гаять әһәмиятле роль уйный.
Урта Азиядә яшәү сәбәпле төркиләр дөньясына да тәэсир итә.


Күренмә нурланыш.
a> тарафыннан спектр төсләренә аерылган ак яктылык
Күренмә нурланыш - спектрның якынча 380 нанометрдан 780 нм хәтле дулкын озынлыклы өлешен алып торучы кеше күзе кабул итә алган электромагнит дулкыннар. Мондый дулкыннар 400 дән 790 терагерцкача ешлык диапазонын алып торалар. Мондый дулкын озынлыклы электромагнит нурланышны шулай ук "күренүче яктылык", яки сүзнең тар мәгънәсендә "яктылык" дип кенә атыйлар. Кеше күзе яктылыкка дулкынның 555 нм (540 ТГц) өлкәсендә (спектрның яшел өлешендә) иң зур сизгерлеккә ия.
Спектрда кеше мие аера алган барлык төсләр дә урнашмаган. Мәсәлән, алсу яки манджета төсләре күренүче нурланыш спектрында юк, алар башка төсләр кушылу нәтиҗәсендә барлыкка киләләр.
Күренүче нурланыш шулай ук «оптик тәрәзә»гә - электромагнит нурланыш спектрының Җир атмосферасы тарафыннан йотылмый торган диярлек өлешенә керә. Чиста һава күк төсне кечкенәрәк (спектрның кызыл ягына таба) дулкынлы нурланышларга караганда көчлерәк тарата, шуңа күрә көндезге күк йөзе күк төстә.
Күпләгән биологик төрләр кеше күзе үзләштерә алмаган нурланышларны күрә алалар. Мәсәлән, бал кортлары һәм башка күпләгән бөҗәкләр ультрафиолет диапазондагы яктылыкны күрәләр, бу аларга чәчәкләрдәге нектарны табарга ярдәм итә. Нәсел дәвам итү күзлегеннән караганда, бөҗәкләр тарафыннан серкәләнүче үсемлекләргә ультрафиолет спектрда якты төсле булу отышлырак. Кошлар шулай ук ультрафиолет нурланышны (300—400 нм) күрегә сәләтлеләр, ә кайбер кошларның каурыйларында иптәшләрен җәлеп итү өчен хәтта ультрафиолет тамгалары бар.
Тарих.
Күренүче яктылык спектрының беренче аңлатмаларын «Оптика» китабында Исаак Ньютон һәм «Төсләр теориясе» хезмәтендә Иоганн Гёте бирәләр, ләкин аларга хәтле Роджер Бэкон сулы стаканда оптик спектрны күзәтә. Моннан 4 гасыр үткәч кенә, Ньютон призмалардагы яктылык дисперсиясен ача.
Үзенең оптик нәтиҗәләрен тасвирлаганда, Ньютон 1671 елда беренче булып нәшердә спектр (— күренү) сүзен куллана. Ул, яктылыкның призма өслегенә берәр почмак белән төшкәндә, нурның бер өлеше кайтарылганын, ә бер өлеше пыяла аша төрле төсләр ясап чыкканын күзәтә. Галим яктылык төрле төс һәм тизлектәге кисәкчекләр (корпускулалар) агымыннан тора дип уйлый. Аның уйлавынча, кызыл төс шәмәхә төскә караганда кызурак хәрәктә итә, шуңа күрә кызыл нур призмада шәмәхә кебек үк тайпылмый.
Ньютон яктылыкны җиде төскә бүлә: кызыл, кызгылт-сары, сары, яшел, күк, индиго һәми шәмәхә. Җиде санын ул софистлардан чыккан фикер (төсләр, музыка ноталары Кояш системасы объектлары һәм атна көннәре арасында бәйлелек бар дип уйлау) буенча сайлый. Кеше күзе индиго төсе ешлыкларына бик үк сизгер түгел, шуңа күрә кайбер кешеләр аны күк яки шәмәхә төстән аера алмыйлар. Шуңа күрә Ньютоннан соң аны аерым төс буларак түгел, ә шәмәхә яки күк төснең төсмере буларак карарга еш тәкъдим итәләр (ләкин ул көбатыш гадәттә хәзергәчә спектрда). Татар гадәтендә индигога зәңгәр төс туры килә.
Гёте, Ньютоннан аермалы буларак, спектр яктылыкның төрле өлешләрен кушу сәбәпле барлыкка килә дип санаган. Яктылыкның киң нурларын күзәтеп, ул призма аша чыкканда нурның кырыйларында кызыл-сары һәм күк төсләр булуын, ә алар арасындагы яктылыкның ак булып калуын ача, спектр әлеге кырыйларны бер-берсенә җитәрлек якынайтканда барлыкка килә.
XIX гасырда, ультрашәмәхә һәм инфракызыл нурланышларны ачканнан соң, күренүче спектрны аңлау төгәлрәккә әйләнә.
XIX гасыр башында Томас Юнг һәм Герман фон Гельмгольц күренүче нурланыш спектры һәм төсле күрү арасындагы бәйләнешне шулай ук тикшерәләр. Аларның төсле күрү теорияләре кеше күзенең төсләрне аеру өчен рецепторларның өч төрен куллануын дөрес аңлата.


Призма (оптика).
Призма — оптикада: үтә күренмәле материалдан ясалган, яссы шомартылган кырлы геометрик призма формасындагы оптик элемент. Яктылык призмада сына.
Дисперсион призмалар.
Дисперсион призмаларны спектраль җиһазларда төрле озынлыктагы дулкыннар нурланышларын пространствода аеру өчен кулланалар.
Кайтаручы призмалар.
Кайтаручы призмаларны нурлар, оптик күчәр һәм визирләштерү сызыгы юнәлешләрен үзгәртү өчен кулланалар.
Шулай ук һава аралыгы белән аерылган берничә өлештән торучы призмалар да кайтаручы призмалар арасында билгеле урында торалар.
Призма исеме сызык аша язылган ике яки өч хәреф һәм сан белән билгеләнә. Беренче хәреф кайтаручы кырлар (кайтарылулар) санын күрсәтә(«А» — бер, «Б» — ик, «В» — өч һ.б.). «Түбә», шартлы рәвештә, бер кыр булып санала, һәм аны билгеләр өчен беренче хәрефтән соң «к» индексын куялар (мәсәлән, Ак, Бк)
Икенче хәреф конструкция характерына күрсәтә («Р» — тигезьяклы, «П» — пентапризма, «У» — ярымпентапризма, «С» — ромб рәвешле, «М» — ераклык үлчәү тибындагы, «Л» — Леман призмасы). Сызык аша язылган саннар оптик күчәр сыну почмагын күрсәтәләр(0°,90°,180°). Мәсәлән, «ВкР-45°» — өч кайтаручы кырлы һәм түбәле тигезьяклы призма, күчәр сыну зурлыгы - 45°.
Җыелма призмалар үз исемнәре һәм күчәр сыну зурлыклары буенча билгеләнәләр. Мәсәлән, «А-0°» — Аббе призмасы, «Бк-90°» — түбәле башмакча призма, «К-0°» — призма-куб.


Барон Майгель.
Барон Майгель - Михаил Булгаковның "Мастер һәм Маргарита" романында персонаж. Беренче тапкыр 23 нче бүлектә күренә. Иблис каршындагы балда корбан була: аның каны Воландның литургия касәсенә салына.


Ачык Төргәк Проекты (ODP).
Ачык Төргәк Проекты (ODP) (,) шулай ук DMOZ (ODPның башлангыч домен исеменнән килә - Directory.MOZ'"illa.org) исеме белән танылган бөтендөнья пәрәвез сәхифәләренә сылтамаларны туплаучы ачык эчтәлекле күптелле сайтлар төргәге.
Төргәк турында мәгълүмат.
Ачык төргәк, инсаннар тарафыннан тулыландырылган һәм Интернет эчтәләген чагылдыручы иң зур проектлардан берсе. Төргәк фидакяр мөхәррирләр тарафыннан тулыландырыла. Һәрбер сайт үзенә туры килгән бүлеккә бушка өстәлә, акчага өстәү катгый тыела. Пәрәвезнең иң зур эзләгечләре һәм порталлары төргәкләрен Ачык төргәкнең мәгълүмат җыелмасын кулланып төзиләр. Шуларның арасында: Netscape Search, AOL Search, Google, Lycos, HotBot, DirectHit, Alexa, Yahoo, MSN һәм йөзләрчә башка сайт. Шулай итеп, сайтның төргәккә эләгүе аның сәхифә абруен (PageRank) шактый үстерә ала. Шулай ук, кайбер вакыт Google эзләү нәтиҗәләрендәге сниппетларны сайтның DMOZда язылган тасвирламасыннан ала.
Ачык төргәк 1998 елның 5 июнендә ("Һиҗри" - 10 Сәфәр 1419) Ричард Скрента һәм Боб Труел тарафыннан ачылды. Беренче вакытларда проект GnuHoo, NewHoo һәм ZURL исемнәрен ташый иде. 17 ноябрьдә (28 Рәҗәб) Netscape ширкәте төргәкне сатып алуы турында игълан иткәч, проект бүгенге исемен алды. Ачык Төргәк Проектының хәзерге сәхибе - Netscape. Исемендә Mozilla сүзе булуына карамастан, Mozilla вакфы һәм Mozilla проектлары белән һичбер нинди бәйләнеше юк.
Төргәкнең эчтәлеге.
2011 елның 17 март (12 Рабигыль-ахыр 1432) көненә төргәктә туплам 4 855 147 сайт 1 005 887 бүлеккә өстәлгән, төргәк 88 телгә бүленгән, 103 тел бүлеге Сынау режимында. Бөтен тарихы буенча төргәктә 90 367 мөхәррир катнашкан.
World - Дөнья бүлеге.
World - Дөнья бүлеге - ул телләр исемлеге. Һәрбер тел бүлегендә үзенең бүлекләре бар, һәм шул телдәге сайтлар бары тик бу бүлекләргә өстәлә.
Татар, Африкаанс, Инглиз, Гарәп, Әрмән, Астриану, Азәрбайҗан, Индонезия, Мәлай, Бангладеш, Башкорт, Беларус, Босния, Бретон, Болгар, Каталон, Чех, Гади Кытай, Гадәти Кытай, Дания, Алман, Эстон, Испан, Эсперанто, Баск, Франсыз, Уәлс, Фриз, Фриул, Фарей, Ирланд, Шотланд, Галия, Грек, Гуҗарати, Еврей, Һинд, Хорват, Интерлингва, Исланд, Итальян, Япон, Каннада, Кашыб, Казакъ, Суахили, Корея, Корд, Латвия, Люксембург, Литва, Латин, Маҗар, Македон, Мараси, Нидерланд, Төнъяк Фриз, Норвегия, Үзбәк, Окситан, Осетин, Фарсы, Польша, Португалия, Пәнҗәби, Румын, Романш, Урыс, Сардин, Шәрык Фриз, Албан, Сицилия, Синһал, Словен, Серб, Фин, Швед, Тагал, Тайван, Тамил, Телугу, Тай, Вьетнам, Төрек, Төрекмән, Украин, Уйгыр, Кыргыз телләре.
Сынау режимында тагын 103 тел бар.
Проектның програм тәэминаты.
Ачык Төргәк Проектының җыелма һәм эш итү өчен кулланылган программа тәминатының чыганак коды ябык рәвештә. Ачык Төргәк буенча эзләү програм тәминаты итеп Mozilla Public License буенча таратылучы үзгәртелгән Isearch программасы кулланыла. Мөхәррирләр интернет-җыены исә үзгәртелгән phpBB белән эшли.
ODP мәгълүмат җыелмасы RDF-нөсхә рәвешендә дә чыгарыла. Нөсхә түләүсез таратыла, һәм аны бары тик Open Directory License шартнамәсенә буйсынарак кулланырга ярый. 2000 елдан RDF-нөсхә, ә бөтен төргәк 2004 елдан башлап UTF-8 кодировкасында эшли.
Бәхәсләшү һәм тәнкыйть.
Ачык Төргәк мөххәррирләре өстәлгән сайтларны озак эшкәртәләр дип ODP зур тәнкыйтьләргә дучар була. Моның берничә сәбәбе бар: беренчедән, мөхәррирләр эшне түләүсез, үз вакытларын фида кылып башкаралар. Икенчедән исә, кайбер бүлекләрдә өстәленгән сайтлар саны бик зур, аларны барысын да карап чыгу өчен байтак вакыт кирәк, шулай ук, мөхәррирләр гади кулланучылар өсләгән сайтларны эшкәртүдән башка үзләре дә кызыклы һәм файдалы сайтларны өстиләр. Әлегә Татар бүлегендә сайтлар саны бик күп түгел, шуңа күрә, сайтларны карап чыгу кыска дәвер эчендә үтә.
Татар бүлегенең тарихы.
DMOZ төргәгенең татарча беренече бүлеге 2003 елның 6 гыйнварында ("Һиҗри" - 11 Зөлкагъдә 1423) ачылган. Башта бүлек һәр яңа тел бүлеге сыман "Сынау" режимында эшләп, соңрак гомуми World бүлегенә күчерелгән. Татар бүлегенең беренче мөхәррире Альберт Фазлый ("alber") әфәнде иде. Ул заманнарда Татар сайтлары күп булмавына карамастан, ул 1400гә якын гамәл (өстәү, үзгәртү, бетерү) эшләгән. ДМОЗ логларында соңгы гамәле 2004 елның 25 июнь (5 Җөмәдел-әүвәл 1425) көнендә теркәлгән. Беренче мөхәррир 100дән артык файдалы сылтама җыйган иде. Соңрак Альберт әфәнде урыс мөхәррирләре белән сүзгә килешеп, аларның милләтчелекләреннән туеп, төргәктән аерылды.
Татар бүлегенең бүгенгесе.
Хәзерге вакытта Татар бүлегедә ике мөхәррир бар: Альберт Азат углы Әхәтов ("muhtac"), һәм Айдын Салис углы Мәммәдов ("salis"). Шулай ук урыс бүлегенең милләте татар булган мөхәррир "raouf" Татар бүлегенең мөхәррирләренә даими рәвештә ярдәм итә.
2011нчы елның 17 март (12 Рабигыль-ахыр 1432) көненә проектның Татар өлешендә 381 сәхифә өстәлгән, 200дән артык сайт әле тикшерелмәгән, яисә исем/тасвирламасы төзелмәгәнгә мөхәррирләр тарафыннан хупланмаган. Татар сайтларын ясаучылар DMOZ төргәген белмәгәнгә, яисә татнетта сайтларның үзара көрәшү булмаганга өстәлгән сайтларның күбесе мөхәррирләр тарафыннан өстәлә. Хәлбуки, төргәккә эләгү сайтның эзләгечләр каршысында абруен үсүвенә бик тәэсир итә.
Берничә вакыт элек Татар бүлеге Үзбәк бүлеген узып, Төрки телләрдәге бүлекләр арасында 3нче урынга чыкты (Төрекчә - 43 090, Азәрбайҗанча - 1 145). Русия Федерациясендәге телләр арасында исә 2нче урында (Урысча - 81 800).


Açıq Törgäk Proyektı (ODP).
Açıq Törgäk Proyektı (ODP) (,) şulay uq DMOZ (ODPnıñ başlanğıç domen isemennän kilä - Directory.MOZ'"illa.org) iseme belän tanılğan bötendönya päräwez säxifälärenä sıltamalarnı tuplawçı açıq eçtälekle küptelle saytlar törgäge.
Törgäk turında mäğlümat.
Açıq törgäk, insannar tarafınnan tulılandırılğan häm İnternet eçtälägen çağıldıruçı iñ zur proyektlardan berse. Törgäk fidaqär möxärrirlär tarafınnan tulılandırıla. Härber sayt üzenä turı kilgän bülekkä buşqa östälä, aqçağa östäw qatğıy tıyıla. Päräwezneñ iñ zur ezlägeçläre häm portalları törgäklären Açıq törgäkneñ mäğlümat cıyılmasın qullanıp tözilär. Şularnıñ arasında: Netscape Search, AOL Search, Google, Lycos, HotBot, DirectHit, Alexa, Yahoo, MSN häm yözlärçä başqa sayt. Şulay itep, saytnıñ törgäkkä elägüwe anıñ säxifä abruyın (PageRank) şaqtıy üsterä ala. Şulay uq, qayber waqıt Google ezläw näticälärendäge snippetlarnı saytnıñ DMOZda yazılğan taswirlamasınnan ala.
Açıq törgäk 1998 yılnıñ 5 iünendä ("Hicri" - 10 Säfär 1419) Riçard Skrenta häm Bob Truyel tarafınnan açıldı. Berençe waqıtlarda proyekt GnuHoo, NewHoo häm ZURL isemnären taşıy ide. 17 noyabr'dä (28 Räcäb) Netscape şirkäte törgäkne satıp aluwı turında iğlan itkäç, proyekt bügenge isemen aldı. Açıq Törgäk Proyektınıñ xäzerge säxibe - Netscape. İsemendä Mozilla süze buluwına qaramastan, Mozilla waqfı häm Mozilla proyektları belän hiçber nindi bäyläneşe yuq.
Törgäkneñ eçtälege.
2011 yılnıñ 17 mart (12 Rabiğel-axır 1432) könenä törgäktä tuplam 4 855 147 sayt 1 005 887 bülekkä östälgän, törgäk 88 telgä bülengän, 103 tel bülege Sınaw rejimında. Böten tarixı buyınça törgäktä 90 367 möxärrir qatnaşqan.
World - Dönya bülege.
World - Dönya bülege - ul tellär isemlege. Härber tel bülegendä üzeneñ bülekläre bar, häm şul teldäge saytlar barı tik bu büleklärgä östälä.
Tatar, Afrikaans, İngliz, Ğäräp, Ärmän, Astrianu, Azärbaycan, İndoneziä, Mälay, Bangladeş, Başqort, Belarus, Bosniyä, Breton, Bolğar, Katalon, Çex, Ğädi Qıtay, Ğädäti Qıtay, Daniyä, Alman, Eston, İspan, Esperanto, Bask, Fransız, Wäls, Friz, Friul, Farey, İrland, Şotland, Galiyä, Grek, Ğucarati, Yevrey, Hind, Xorwat, İnterlingwa, İsland, İtalyan, Yapon, Qannada, Qaşıb, Qazaq, Suwaxili, Koreyä, Qord, Latwiyä, Lüksemburg, Litva, Latin, Macar, Makedon, Marasi, Niderland, Tönyaq Friz, Norvegiä, Üzbäk, Oksitan, Osetin, Farsı, Polşa, Portugaliyä, Päncäbi, Rumın, Romanş, Urıs, Sardin, Şärıq Friz, Alban, Sitsiliä, Sinhal, Sloven, Serb, Fin, Şved, Tağal, Taywan, Tamil, Telugu, Tay, Vyetnam, Törek, Törekmän, Ukrain, Uyğır, Qırğız telläre.
Sınaw rejimında tağın 103 tel bar.
Proyektnıñ program tä'minatı.
Açıq Törgäk Proyektınıñ cıyılma häm eş itü öçen qullanılğan programma tä'minatınıñ çığanaq kodı yabıq räweştä. Açıq Törgäk buyınça ezläw program tä'minatı itep Mozilla Public License buyınça taratıluçı üzgärtelgän Isearch programması qullanıla. Möxärrirlär internet-cıyını isä üzgärtelgän phpBB belän eşli.
ODP mäğlümat cıyılması RDF-nösxä räweşendä dä çığarıla. Nösxä tüläwsez taratıla, häm anı barı tik Open Directory License şartnamäsenä buysınaraq qullanırğa yarıy. 2000 yıldan RDF-nösxä, ä böten törgäk 2004 yıldan başlap UTF-8 kodirovkasında eşli.
Bäxäsläşü häm tänqiyt.
Açıq Törgäk möxxärrirläre östälgän saytlarnı ozaq eşkärtälär dip ODP zur tänqiytlärgä duçar bula. Monıñ berniçä säbäbe bar: berençedän, möxärrirlär eşne tüläwsez, üz waqıtların fida qılıp başqaralar. İkençedän isä, qayber büleklärdä östälengän saytlar sanı bik zur, alarnı barısın da qarap çığu öçen baytaq waqıt kiräk, şulay uq, möxärrirlär ğadi qullanuçılar öslägän saytlarnı eşkärtüdän başqa üzläre dä qızıqlı häm faydalı saytlarnı östilär. Älegä Tatar bülegendä saytlar sanı bik küp tügel, şuña kürä, saytlarnı qarap çığu qısqa däwer eçendä ütä.
Tatar bülegeneñ tarixı.
DMOZ törgägeneñ tatarça bereneçe bülege 2003 yılnıñ 6 ğıynwarında ("Hicri" - 11 Zölqağdä 1423) açılğan. Başta bülek här yaña tel bülege sıman "Sınaw" rejimında eşläp, soñraq ğomumi World bülegenä küçerelgän. Tatar bülegeneñ berençe möxärrire Albert Fazlî ("alber") äfände ide. Ul zamannarda Tatar saytları küp bulmawına qaramastan, ul 1400gä yaqın ğämäl (östäw, üzgärtü, beterü) eşlägän. DMOZ loglarında soñğı ğämäle 2004 yılnıñ 25 iün (5 Cömädel-äwwäl 1425) könendä terkälgän. Berençe möxärrir 100dän artıq faydalı sıltama cıyğan ide. Soñraq Albert äfände urıs möxärrirläre belän süzgä kileşep, alarnıñ millätçeleklärennän tuyıp, törgäktän ayırıldı.
Tatar bülegeneñ bügengese.
Xäzerge waqıtta Tatar bülegedä ike möxärrir bar: Albert Azat uğlı Äxätov ("muhtac") häm Aydın Salis uğlı Mämmädov ("salis"). Şulay uq urıs bülegeneñ milläte tatar bulğan möxärrir "raouf" Tatar bülegeneñ möxärrirlärenä daimi räweştä yärdäm itä.
2011nçı yılnıñ 17 mart (12 Rabiğel-axır 1432) könenä proyektnıñ Tatar öleşendä 381 säxifä östälgän, 200dän artıq sayt äle tikşerelmägän, yäisä isem/taswirlaması tözelmägängä möxärrirlär tarafınnan xuplanmağan. Tatar saytların yasawçılar DMOZ törgägen belmägängä, yäisä tatnetta saytlarnıñ üzara köräşü bulmağanğa östälgän saytlarnıñ kübese möxärrirlär tarafınnan östälä. Xälbuki, törgäkkä elägü saytnıñ ezlägeçlär qarşısında abruyın üsüwenä bik tä'sir itä.
Berniçä waqıt elek Tatar bülege Üzbäk bülegen uzıp, Törki tellärdäge büleklär arasında 3nçe urınğa çıqtı (Törekçä - 43 090, Azärbaycança - 1 145). Rusiä Federatsiäsendäge tellär arasında isä 2nçe urında (Urısça - 81 800).


Газәл.
Газәл (гарәпчәдән "мәхәббәт шигыре") — мөселман Шәрыгендә киң таралган лирик жанр. Тематикасы — мәхәббәт. Нигездә авторның үткән мәхәббәт тарихлары, илаһи гыйшкы турында әсәрләрне хасил итә.
Газәл жанры белән язылган әсәрләрне шулай ук «гашыйк җыры» дип тә атыйлар. Чыннап та, Шәрык гадәтләре буенча ул, музыкаль инструментка кушылып, махсус көйләргә башкарыла да.
Тышкы форма ягыннан газәлләр чагыштырмача мөстәкыйльлеккә ия булган ике юллык строфалардан (бәетләрдән) тора. Уртача күләме — 5-12 бәет. Еш кына рәдиф кулланыла. Рифмалашу принцибы: "аа, ба, ва...".
Урта гасырлар иҗатчылары арасында газәлне Сәгъди, Сәйф Сараи, Өмми Камал, Колшәриф, Габделҗаббар Кандалый һәм башкалар кулланганнар. XX гасыр башында да Габдулла Тукай, Мәҗит Гафури тарафыннан кулланылалар. Хәзерге татар әдәбиятында сирәк очраса да, Рәдиф Гаташ, Нури Арслан иҗатларында газәлне табырга мөмкин.


Көн-төн тигезлеге.
Көн-төн тигезлеге — Кояшның үзәге аның эклиптикада күренмә хәрәкәтендә күк экваторыны аркылып үткән мизгеле. Бу көнне Җирнең бөтен урыннарда (котып өлкәләредән тыш) көн белән төн озынлыгы тигез диярлек. Көн озынлыгы нәкъ ярты тәүлек — 12 сәгать булганлыктан, Кояш 6 да чыга, 18 сәгатьтә бата (җирле вакыт белән).
Язгы көн-төн тигезлеге 20 яки 21 мартта, Кояш көньяк ярымшардан төньяк ярымшарга күчү мизгелдә, көзге көн-төн тигезлеге исә 22 яки 23 сентябрьда, төньяк ярымшардан көньяк ярымшарга күчү мизгелдә була.
Бу көннәрдә Кояш төгәл көнчыгышта чыга һәм төгәл көнбатышта бата диярлек. Язгы көн-төн тигезлеге азактан исә Кояш көнчыгыштан төньяктарак чыга һәм көнбатыштан төньяктарак бата, көзге көн-төн тигезлеге азактан исә көнчыгыштан көньяктарак чыга һәм көнбатыштан көньяктарак бата.
Күк экваторы эклиптика белән кисешүе нокталары көн белән төн тигезлеге нокталары дип атыйлар. Җирнең орбитасы эллиптик булуы сәбәпле, ул көзге көн белән төн тигезлеге ноктасыннан язгы ноктасына, язгы ноктасыннан көзге ноктасына карата, тизрәк үтә.


Islamtat.ru (lat).
Islamtat.ru, İslamtat ("«İslam Tatarstanda» süzläreneñ qısqartması") mäğlümat agentlığı — Tatarstan Cömhüriäte möselmannarınıñ berençe mäğlümat agentlığı, 2007 nçe yılnıñ iün ayınnan ("hicri - 1428 nçe yılnıñ Cömädel-axir ayı") başlap eşen alıp bara. Agentlıqnıñ töp wazifası Tatarstan häm Rusiä möselmannarınıñ ictimağıy-säyäsi, iqtisadi häm mädäni waqıyğaların yaqtırtıp baru. «İslamtat» MA redaktsiäse Qazanda urnaşqan. Älegä agentlıq urıs telendä yaza.
Töp eş.
«İslamtat» MA Tatarstan Cömhüriäte territoriäsendäge böten cämğiät wäkilläre, din, mäğärif, fän, mädäni märkäzlär, däwlät äğzaları häm türälär, ğälimnär häm cämğiät eşlekleläre, watandaşlar häm şirkätlär h.b. belän bergä eş itep, mäğlümatnı cıya. «İslamtat» agentığınıñ mäğlümäti säyäsäte barı tik üz jurnalistlar kollektivı tarafınnan bilgelänä, agentlıq irekle bulıp sanala. «İslamtat» MA yañalıqlarnı turıdan turı iñ äwwäl çığanaqlardan, yäğni waqıyğalarda qatnaşuçılar tarafınnan öyränä häm şulay itep ölger häm ışanıçlı mäğlümat çığanağı bulıp tora. Agentlıq jurnalistları üz eşen İslam äxlağı buyınça däwam itterälär.
Eçtälek.
«İslamtat» saytında törle çaralar, waqıyğalar häm küreneşlär, kürenekle hönär iäläreneñ, belgeçlärneñ fikerläre häm şärexläre, ictimağıy-säyäsi eçtälekle özemtälär, möselman oyışmalarına häm çaralarına qağılışlı törle äwraqlarnıñ tekstları çağıldırıla. Şul uq waqıtta, saytta küp sanda törle fänni-populyar häm dini mäqälälär, islami elektron kitaplar, häm şulay uq İslam oyışmaları, Rusiäneñ dini eşlekleläre, ğäräp illäre, tatar milläteneñ tarixı häm mädäniäte turında kiñ qırlı mäğlümat tabıp bula.
Aylıq awditoriä.
2011 yılnıñ fevral' ("hicri - 1432 nçe yılnıñ Rabiğel-axir ayı") ayınıñ statistikasına qarağanda sayt säxifälärendä 18 000 – 23 000 ziärätçe buldı (täwlegenä 600-700 unikal' qullanuçı), şul isäptän 60%ı Rusiä territoriäsennän. Saytnı ayına yaqınça 50 000 – 60 000 tapqır qarap çığalar.
Küçermäläw indeksı.
Yandeksnıñ mäğlümatı buyınça, 2010 nçı yılnıñ avgust ayında ("hicri - 1431 nçe yılnıñ Ramazan ayı") “İslamtat” MA saytına internetta 4300dän artıq sıltama bar.
Başqa mäğlümat.
“İslamtat” MA Rusiä İslam universitetı belän bergä - Qazandağı berençe Möselman Jurnalistı Mäktäbeneñ oyıştıruçısı.


Җирнең тәүлеклек әйләнүе.
Эклиптика яссылыгына (Җирнең орбитасы яссылыгына) карата Җирнең күчәренең авышлыгы
Җирнең тәүлеклек әйләнүе — Җирнең үз күчәре тирәсендә бер йолдыз тәүлеге периодлы әйләнүе. Нәтиҗәсендә күк йөзенең тәүлеклек әйләнүе күренешене күзәтергә була. Җирнең әйләнүе көнбатыштан көнчыгышка була. Тимерказыктан яки эклиптиканың төньяк котыбыннан күзәтеп торганда, Җирнең әйләнүе сәгать йөреше кирегә бара.


Контекст реклама.
Контекст реклама - (,) - максатланган интернет-рекламаның бер төре. Контекст рекламалар сәхифәнең эчтәлегенә күрә автоматик системалар белән сайланалар. Шулай итеп, контекст реклама максатлы булып эшли, ягъни кулланучыларны җәлеп итүче һәм кызыксындыручы эчтәлеккә ия булган белдерүләр генә күрсәтелә. Эчтәлеге буенча реклама ике төрле була ала: язмалы-рәсемле белдерү яки реклама баннеры.
Контекст реклама, гомумән, башка интернет-рекламаларына күрә үзенә максатлы зиярәтчеләрне күбрәк җәлеп итә, шулай итеп, контекст рекламаның нәтиҗәлелеге күбрәк булып чыга. Контекст реклама шулай ук сайт хуҗалары өчен тагын бер керем чыганагының берсе. Рекламаны сайттан сату өчен, мөгаен, ике нәрсә кирәк - файдалы сайт һәм белдерүләр өчен түлиячәк реклама бирүче. Реклама бирүчеләрне һәм сайт хуҗаларын контекст реклама тәэмин итүчеләр (провайдерлар) берләштерә.
Контекст реклама ничек эшли.
Контекст реклама системасының коды сәхифәгә урнаштырылгач, система сәхифәне тарый һәм ачкыч сүзләрне табып, кулланучы карый торган сәхифә белән бәйле белдерү чыгара. Рекламалар сәхифә эчендә күрсәтелгән кебек, popup-белдерү рәвешендә дә чагылдырыла ала. Контекст рекламаны шулай ук эзләгечләр үзенең эзләү нәтиҗәләре сәхифәсендә чагылдыра. Һәр эзләгечнең үзенә күрә сайланган реклама системасы бар.


Kontekst reklama.
Kontekst reklama - (,) - maqsatlanğan internet-reklamanıñ ber töre. Kontekst reklamalar säxifäneñ eçtälegenä kürä avtomatik sistemalar belän saylanalar. Şulay itep, kontekst reklama maqsatlı bulıp eşli, yäğni qullanuçılarnı cälep itüçe häm qızıqsındıruçı eçtälekkä iä bulğan belderülär genä kürsätelä. Eçtälege buyınça reklama ike törle bula ala: yazmalı-räsemle belderü yäki reklama bannerı.
Kontekst reklama, ğömümän, başqa internet-reklamalarına kürä üzenä maqsatlı ziärätçelärne kübräk cälep itä, şulay itep, kontekst reklamanıñ näticälelege kübräk bulıp çığa. Kontekst reklama şulay uq sayt xucaları öçen tağın ber kerem çığanağınıñ berse. Reklamanı sayttan satu öçen, möğäyen, ike närsä kiräk - faydalı sayt häm belderülär öçen tüliäçäk reklama birüçe. Reklama birüçelärne häm sayt xucaların kontekst reklama tä'min itüçelär (provayderlar) berläşterä.
Kontekst reklama niçek eşli.
Kontekst reklama sistemasınıñ kodı säxifägä urnaştırılğaç, sistema säxifäne tarıy häm açqıç süzlärne tabıp, qullanuçı qarıy torğan säxifä belän bäyle belderü çığara. Reklamalar säxifä eçendä kürsätelgän kebek, popup-belderü räweşendä dä çağıldırıla ala. Kontekst reklamanı şulay uq ezlägeçlär üzeneñ ezläw näticäläre säxifäsendä çağıldıra. Här ezlägeçneñ üzenä kürä saylanğan reklama sisteması bar.


Шилка (елга).
Ши́лка — Россиянең Байкал арты краендагы елга, Амурның сул кушылдыгы.
География.
Елга Онон һәм Ингода елгаларының кушылуы белән барлыкка килә.
Хуҗалыкта кулланылыш.
Елганың түбәнге агымы, ягъни тамагыннан алып Сретенск шәһәренә кадәр суднолар йөрешле. Ярларында Сретенск һәм Шилка шәһәрләре урнашкан. Бассейнында төсле металлар һәм алтын чыга торган эре урыннар бар.


Башбит/Яңа версия (20.03.11).
Тәкъдимнәр.
MalTsilna кулланган кодлар нигезендә әлеге Башбит проектын тәкъдим итәм. Кимчелекләрен монда языгыз. Шулай ук фикер-тәкъдимнәрегезне көтеп калам. Проект расланып, Башбиттә кулланылса, "Бу көнне" рубрикасын башкача эшләрбез, хәзергә ямьсезрәк күренә.--Рашат Якуп 13 мар 2011, 08:01 (UTC)
Embassy: өстә калсын инде алайса (анда яхшырак күренә) өстәвенә татар телен белмәүчеләр өчен "Татар телен белмәгәннәр өчен сорау бирү җире" дип язып кую көлгән кебек, минемчә. --Zahidulla 13 мар 2011, 13:07 (UTC)
Тавыш бирү.
Шулай итеп бүтән тәкъдимнәр юк. Баш бит проектын раслауга тәкъдим итәм. Сез Татар Википедиясенең Баш битен яңартырга ризамы?--Рашат Якуп 15 мар 2011, 18:39 (UTC)
Нәтиҗә.
5 тавыш риза, 1 тавыш каршы. Яңа Башбит варианты хупланды.--Рашат Якуп 20 мар 2011, 10:24 (UTC)


Отто фон Бисмарк.
Отто Эдуард Леопольд фон Бисмарк-Шенхаузен () — Алман империясенең беренче канцлеры, сәясәтче, дәүләт эшлеклесе, кенәз. Тарихта ул «тимер канцлер» дип йөртелә.
Отто Фон Бисмарк 1815 елның 1 апрелендә Шенхаузенда, кече дворяннар гаиләсендә туа. 1822—1827 елларда ул Пламан мәктәбендә укый. Аннары укуын Бөек Фридрих исемендәге гимназиядә дәвам итә. Гнттинген университетына укырга керә, ләкин аны тәмамламыйча ташлый. Берлинның Яңа башкала университетында фәлсәфә буенча диссертация яклый.
Аннары Бисмарк Ахен шәһәрендә дипломатик вазифалар башкара башлый. 1838 елда ул хәрби хезмәткә алына. Әнисе вафат булгач исә ул Помераниядә идарә итә башлый.
1847 елда ул депутат эшен башкара башлый. Үзенең актив эшчәнлеге нәтиҗәсендә зур популярлык казана. 1848 елда булган контрреволюцион хәрәкәттә катнаша, яңа оешкан икепалаталы парламентның аскы палатасына сайлана. Аннан соң озак еллар дипломатик миссияне үти. 1862 елда аны кире илгә чакырталар, ул хөкүмәт рәисе эшен алып бара башлый.
Сугышлар, озак бәхәсләр нәтиҗәсендә Алманиянең берләшүенә ирешә. 1871 елда Икенче Рейх оешуы игълан ителә. Отто фон Бисмарк илнең беренче канцлеры булып билгеләнә.


Альберт Эйнштейн.
Альберт Эйнштейн (; 14 март 1879, Ульм, Вюртемберг, Германия — 18 апрель 1955, Принстон, Нью-Джерси, АКШ) — танылган галим, заманча теоретик физикага нигез салучыларның берсе, Физика буенча Нобель премиясе лауреаты, җәмәгать эшлеклесе. Германиядә (1879 — 1893, 1914 — 1933 еллар), Швейцариядә (1893 — 1914 еллар) һәм АКШда (1933 — 1955 еллар) яши. Дөньяның егермедән артык университетының хөрмәтле докторы, күпсанлы фән Академияләре әгъзасы.


Сөнгатулла Бикбулат.
Сөнгатулла Нигъмәтулла улы Бикбулатов (Бикбулат) - татар укытучысы, язучы, галим.
Беренче чор (1886-1891 ел).
Сөнгатулла Бикбулат 1886 елның 27 ноябрендә Уфа губернасы Эстәрлетамак шәһәренә якын Күл авылында кечкенә фәкыйрь крестьян гаиләсендә туа.
Аларның гаиләсенең үз җирләре булмаганлыктан, алар камыт тегү белән шөгыльләнеп, вакытлы эшкә ялланып көн күргән. Сөнгатулланың гаиләсе авырлыкларга түзә алмыйча, яхшы тормыш эзләп Ырынбурга юнәлә. Ләкин алар күчеп 4 ай үткәч, Бикбулатовлар гаиләсенә көтелмәгән кайгы килә. 1891 елда гаилә башлыгы Нигъмәтулла вафат була. Тол хатын кулында бәләкәй бала белән авыр хәлдә кала. Бу авыр хәлдән чыгу өчен Сөнгатулланың анасына үз авылларына кире кайтудан башка чара калмый. Ул вакытта гаилә башлыксыз калса, бу зур фаҗигага әйләнә. Гомер итү өчен ул яңадан кияүгә чыгарга мәҗбүр була. Ә яңа гаиләдә кечкенә Сөнгатулла артык кашыкка гына әйләнә.
Икенче чор (1891-1917 еллар).
1895 елда Сөнгатуллага 9 яшь тулгач, Ырынбурдагы абыйлары аны күренекле "Хөсәения" мәдрәсәсенә урнаштыралар.
Бикбулатов бөтен тырышлыгын укуга бирә һәм бу нәтиҗәләрен дә күрсәтә. 1906 елда С.Бикбулатов «Хөсәения» мәдрәсәсен яхшы билгеләргә генә тәмамлый.
Чит илгә чыгып уку мөмкинлеге булмаган бик тырыш укучыларга мәдрәсә үз казнасыннан ярдәм күрсәтеп, чит илгә җибәрә торган булган. Ислам тарихын һәм гарәп телен өйрәнү өчен «Әл-Әзһәр» университетында гарәп теле һәм әдәбиятын өйрәнүдән башка ул Каһирә педагогика институтында да укыган. 1910 елда педагогика институтын тәмамлап, ислам тарихы һәм гарәп теле белгечлеге алып, «Хөсәения» мәдрәсәсенә кайтып эшкә урнаша. Монда инде аның беренче китаплары да чыга башлый. Китаплары тарихи һәм уку-укыту төрләренә бүленә.
Мәдрәсәдә Сөнгатулла Бикбулат 1917 елга кадәр эшли. 1917 елда «Хөсәения» мәдрәсәсе «Дарелмөгаллим» татар институты булып үзгәртелә. Барлык укыту планнары нигездә мәдәни белем бирү ягы гына карала. «Хөсәения» мәдрәсәсе нигезендә беренче совет ТИНО, БИНО, ВИНО, КИНО югары уку йортлары оештырыла.
Өченче чор (1917-1948 еллар).
Инкыйлабтан соң С.Бикбулатовны ихтирам йөзеннән Ислам белгече итеп кабул итәләр. 1917 елда ул «Милли автономия» һәм «Милли Мәҗлес» барлыкка китерүче комиссия составына сайланып куела.
1921 елда ул Борынгы Шәрекъ мәдәниятен өйрәнә торган Төркестан экспедициясенә катнаша һәм 15 кеше исәбендә Бохара шәһәренә бара. 1922 елда ул Диния нәзарәте әгъзасына кандидат итеп сайлана. Бу аның мөселман руханилары арасында дәрәҗәсе турында сөйли. 1927 елда Сөнгатулла Бикбулат «82 кеше хатына» кул куя.
- 1926 елларда ул Бохара мәгърифәт институтында үзбәк халкы тарихы һәм география укытучысы; -1929 елларда Казанда Татар мәгарифе укытучылар техникумында; -1932 елларда Совет төзелеше техникумында; -1937 елларда КДПУдагы эшчеләр факультетында; -1941 елларда Казан шәһәренең Махсус төзелеш мәктәбендә география укытучысы булып хезмәт куя. 1941-1945 елларда Юдино районының Зур Яки милли урта мәктәбендә директор һәм география укытучысы булып эшли. 1945 ел-1948 елларда КДУның татар теле һәм әдәбияты кафедрасында өлкән укытучы булып тора.
1948 елның 10 гыйнварында аны сәяси сәбәпләр аркасында университеттан эшеннән куалар.
Дүртенче чор (1948 — 20 ноябрь 1954 ел).
Бу чорда Сөнгатулла Бикбулат эшсез була. Төрле яктан басымнарга түзә алмыйча, ул 1954 елның 20 ноябрендә 68 яше туларга 7 көн калганда Казан шәһәрендә вафат була.
Дәреслекләре.
Сөнгатулла Бикбулат Ислам тарихы буенча дәреслекләр язганда, еш кына хикәяләү алымын кулланган. Элегрәк галимнәр төрле фактлар теркәп кенә китсәләр, бу галим тулы бер тарихи әсәр язган.
Башка әсәрләрендә, мәсәлән, хәдисләр турында, ул хәдисләргә үз фикерен белдереп, хәдис мәгънәләрен аңлатып язган.
Басмалар.
2008 елда "Иман"нәшриятында басылган "Ислам тарихы" дәреслеге


IPad.
iPad'"  ("«айпа́д»" дип укыла) — Apple ширкәте тарафыннан чыгарылучы таблет-санак. Җиһаз 2010 елның 27 гыйнварында Сан-Франциско шәһәрендә Стив Джобс тарафыннан киң җәмәгатьчелеккә тәкъдим ителә. Сату итүләр 2010 елның 3 апрелендә Нью-Йорк шәһәренең Бишенче авеню үзәгендә башланып китә. Русия Федерациясендә исә рәсми сатулар 2010 елның 9 ноябрендә генә башланып китә. Ә 2011 елның 2 мартында Apple ширкәте iPad'ның икенче буыны булган iPad 2'не тәкъдим итә, аңарда беренче буыннан аермалы буларак 2 камера(алгы (0.3 Mpx) һәм арткы (HD 720p) һәм башка бик күп яңартулар кертелгән.


Телевидение.
Телеви́дение (— ерак һәм — күрәм; яңалатинчадан "televisio" — ераккүрү) — алмашучан рәсемнәрне һәм тавышны ерак арага җибәрү һәм тоту өчен система.


Кушлавыч.
Кушлавыч - Татарстан Республикасының Арча районында урнашкан авыл, Казансу елгасының уң кушылдыгы Кызыл елгасына утырган. Авыл район үзәге Арча шәһәреннән төньяк-көнбатыш юнәлешендә 24 чакрым ераклыкта урнашкан.
Авылда Тукай музее бар.
География.
Авыл тирәсендә элек урманнар булган, моны елга-инеш атамалары раслый: Каенлы елгасы тирәсендә каеннар; Ылыс елгасы нында чыршы, нарат агачлары; Баланлы елгасы тирәсендә - баланнар үскән.
Элек авыл бик зур булган, урамнары күп булган.
Авылда Питрән чишмәсе һәм коесы, Котый, Тукай чишмәләре бар.


Яшелчәләр (уен).
Яшелчәләр — татар балалар уены. Яз көне ишек алдында, болыннарда уйнала торган уен.
Уйнау тәртибе.
Әгәр нәниләр арасында «шалкан» булса, ул торып йөгерә һәм билгеләнгән урынны урап килә. Әгәр сатып алучы шул арада аны куып тота алмаса, «шалкан» үз урынына килеп утыра һәм аңа яңа исем кушылып уен дәвам итә. Әгәр бала тотылса, ул уеннан чыга. Уен «яшелчәләр» тотылып беткәнче дәвам итә.


Сукыр тәкә.
Сукыр тәкә — татар балалар уены.
I вариант.
Төрле яктан төрле хайван тавышлары белән кычкырып яки аяк тибеп, аны адаштырырга тырышалар. «Сукыр тәкә» аларны тотарга тырыша. Ул билгеләнгән чиктән чыга башласа, «Суга төшәсең!» — дип кычкыралар. Ул кемне тотып алса, шуның күзен бәйләп «сукыр тәкә» ясыйлар.
II вариант.
Әгәр дә дөрес күрсәтсә, шул кешенең күзен бәйләп уенны яңадан башлыйлар. Бу уенда качучылардан берсе баскан урыныннан күчсә, ул кеше хәрәмләгән (алдашып тәртип бозган) булып, аның үзен көтүче ясыйлар.
III вариант.
Бу уен иркен залларда яки ишек алдында, гадәттә, ир балалар арасында уйнала.
Шуннан соң «сукыр тәкә» әйберләрне эзли башлый. Кемнең әйберен тапса, шул әйбер хуҗасы көрчек эченә керә. «Сукыр тәкә» аны тотарга тырыша. Кемне тота алса, шуны «сукыр тәкә» ясыйлар.
IV вариант.
Балаларның берсе уен башланыр алдыннан уң бармагының берсенә корым сөртә һәм иптәшләренә үз теләге буенча бер бармагын тотарга куша. Тоталар. Кем корымлы бармакны тота, шуны «сукыр тәкә» итеп күзен яулык белән бәйлиләр. Балалар качалар. «Сукыр тәкә» аларны тотарга тырыша. Иптәшләре «тәкә»не төрлечә үртиләр, я аркасына сугып китәләр, я төрле җәнлекләр тавышы чыгаралар, үртәвечләр әйтәләр.
Тота алмый берсен дә», — дип такмаклыйлар.
кебек сүзләр белән үчеклиләр. Ул тоткан яисә кушылмаган урынга таба качкан кешене «сукыр тәкә» итеп, уен яңадан башлана.


2010.
ul Comğa könennän başlanğan yıl.


Казларым, кайтыгыз.
Казларым, кайтыгыз — татар балалар уены.
Уйнау тәртибе.
— Бая гына төлке алып китеп бара иде, — диләр.
— Кичә генә балчыктан эшләгән идек.
Дәү әнигә бүреләр казларны күрсәтәләр. Ул казларын таный һәм үзенә алып кайтып китә. Шуның белән уен да бетә.


Күрше бабай.
Күрше бабай — татар балалар уены.
Уйнау тәртибе.
— дип, бармагы белән борынына акрын гына тидерә дә, үзе, бабайның бу эшкә карашлары, кыланышлары никадәр көлке булса да, көлмәскә тырыша. Көлә калса, үзе бабай була. Көлмәсә, үз урынына утырып, икенче берәү шул ук эшне кабатлый.


Гөлбаһар әби.
Гөлбаһар әби — татар балалар уены.
Уйнау тәртибе.
— Әй әбекәем, Гөлбаһар, Синең артта ниләр бар?
Көтүче балаларның берсен тотып үз ягына тарта, суыра башлый, ә «әби» аның юлына каршы торып, йолкытмаска тырыша. «Шалкан-тормалар» бар да бер-берсенә нык тотышкан, ычкынмаска, иптәшен дә ычкындырмаска тырыша. Шулай берәм-берәм суырып алып бетергәнче уен бара.


«Аң» журналы.
«Аң» журналы — 1912 елның 15 декабреннән Казанда ике атнага бер тапкыр чыга башлаган матур әдәбият, нәфис сәнгать һәм әдәби тәнкыйть журналы. Баш мөхәрир булып Әхмәтгәрәй Хәсәни исәпләнгән.
Тарихы.
Журнал эшендә Тукай, Ф.Әмирхан һәм Г.Ибраһимов бик актив катнашканнар. Бу «өчлектән» башка, Җамал Вәлиди, Гали Рәхим, Солтан Рахманкулов, Нәҗип Хәлфин, Г.Кәрәм, Кәрим Тинчурин, Сәгыйть Сүнчәләй, Садри Җәлал һәм башка бик күп әдипләр дә әсәрләрен бу басмага җибәргәннәр.
1918 елның мартында журнал чыгудан туктый.
Тасвирлама.
Эчтәлеге, рәсемнәре, техникасы ягыннан замандаш журналлары арасында алдынгысы булып исәпләнгән. Ул әдәбият, сәнгать, әдәби тәнкыйть мәсьәләләре буенча, алда торган бурычлар турында тирән бәхәсләр ачып, мәдәният, театр-сәхнә казанышларын яктыртуга киң урын бирә. Монда татарлар арасында беренче булып, укучыларны классик рәссамнарның репродукцияләре белән таныштыра башлый. Ә 1915 елда «Альбом (сәнәгы нәфисә мәҗмугасы)» исемле журнал кушымтасы бастырып чыгара.


Музыка.
Му́зыка ( — "муза" сүзеннән) — сәнгатьнең бер төре. Музыка вакыт эчендә төрлечә оештырылган тавыштан гыйбарәт.
Музыкаль терминнар.
Музыкаль нотация | Музыкаль ачкыч | Альтерация билгеләре | лига | Фермата | Хроматизм | Аккорд | Арпеджио | Сольфеджио | Интервал | музыкаль әсәр | зона | тембр | Экмелика | Такт | Функциональ музыка


Операторлар теориясе.
Операторлар теориясе — функциональ анализның нормалаштырылган пространстволар арасындагы бәйләнешләрне өйрәнүче бер бүлеге. Гомумән әйткәндә, оператор - функцияләрнең иң гади аңлаешының яки чикләнгән үлчәмле пространстводагы матрицаларның аналогы. Ләкин оператор шулай ук чиксез үлчәмле пространстволарда гамәлдә булырга мөмкин.


Чиксезлек.
Чиксезлек — математикада, фәлсәфәдә һәм табигать фәннәрендә кулланылучы концепция. Берәр төшенчәнең яки сыйфатның чиксез булуы аның чикләрен күрсәтүдә яки микъдари үлчәмен билгеләүдә кыенсынуны яки мөмкинчелек булмауны аңлата. Бу төшенчәнең төгәл мәгънәсе аның кулланылу өлкәсенә карап төрлечә була.
Билгеләнмәсе.
1655 елда Джон Валлис «Чиксезлек арифметикасы» («Arithmetica Infinitorum sive Nova Methodus Inquirendi in Curvilineorum Quadraturam, aliaque Difficiliora Matheseos Problemata») исеме астында зур хезмәтен нәшер итә, бу хезмәттә беренче тапкыр үзе үк уйлап чыгарган чиксезлек билгеләнмәсе (∞) килеп чыга.


Ачкыч (музыка).
Музыкаль нотациядә ачкыч (, — ачкыч) — Фа, Соль һәм До ноталарының нота станында урнашуын күрсәтә торган билге. Аңа карата калган ноталар да санала.
Барлык ачычларны 3 төргә бүлеп була: «соль» ачкычы, «фа» ачкычы һәм «до» ачкычы.


Саз (музыка коралы).
Саз ("корал" мәгънәсендәге сүзеннән) — төзелеше буенча охшаш кыллы музыка кораллары төркеме. Көнбатыш Азия халыклары арасында киң таралган (Төркия, Азәрбайҗан, Әрмәнстан һ.б.). Шулай ук Кавказ халыкларында билгеле. Саз исеме астында рәвеше, кыллар саны, төзелеше буенча аерыла торган музыка кораллары билгеле. Барлык сазлар өчен гомуми булып грушасыман корпус, агач резонатор, икеләтелгән яки өчләтелгән кыллар килә.


Алман Википедиясе.
Алман Википедиясе — Википедиянең алман телендәге бүлеге. Зурлык буенча Инглиз Википедиясеннән соң икенче урында тора. Беренче мәкалә 2001 елның 17 мартында языла.


«Фикер» газетасы.
«Фикер» газетасы — 1905 елның 26 ноябрендә Җаекта (Уральскида) чыга башлаган татар милли-демократик газетасы. Рәсми мөхәрире һәм нашире Камил Мотыйгый булган.
Газета 1907 елда чыгудан туктый.
Тасвирлама.
Газета патша хөкүмәте сәясәтенә оппозициядә тора, кадимчелекне, искелекне тәнкыйтьли, хатын-кыз азатлыгын яклап кыю чыгышлар ясый, замандашлары арасында сугышчанлыгы белән таныла. Ул халык арасында популяр була, киң тарала, тиражы вакыт-вакыт биш меңнән дә арта.
Газетаның эшендә Габдулла Тукай бик актив катнаша, ул аның чын рухи юнәлеш бирүчесе дә була. Шагыйрьнең беренче шигырьләре дә монда нәшер ителә.
Тарих.
Газетаның иң беренче саны 1905 елның 26 ноябрендә басыла. Бер елдан соң, 1907 елның башында Камил Мотыйгыйга басым көчәя, һәм шул ук елның 22 февралендә ул газета эшләреннән читләштерелә, аның газета-журналлары башка кешеләр карамагына күчә.
13 майда исә «Фикер»нең соңгы 73 нче саны нәшер ителә.


Җаек.
Җаек (- Көнбатыш Казакъстанның Аурупа өлешендә, Җаек елгасы янында урнашкан шәһәр. Җаек (Уральск, Орал) Көнбатыш Казакъстан өлкәсенең административ үзәге, Каспий буе түбәнлегенең төньяк өлешен алып тора. Гомуми мәйданы, тирә-яктагы шәһәр администрациясенә буйсынучы авыл территорияләрен кертеп, якынча 700 квадрат чакрым.
Халык саны - 216 467 кеше (2010). Шәһәрдә яшел утыртулар мәйданы 6000 гектар тирәсе. Торак фонды - 4 млн м2
Җаек Урал елгасының урта агымында, уң ярыңда һәм Чаган елгасының түбән агымы, сул ярында урнашкан. Чаганның уң кушылдыгы Деркул елгасы шәһәр һәм Деркул поселогы яныннан үтә. Иң зур биеклек - Свистун-гора тавы.


«Яшен» журналы.
«Яшен» журналы — 1908 елның 3 августында Казан шәһәрендә чыга башлаган юмор-сатира журналы. 1909 елда ябыла. Нашире, мөхәрире, рәссамы Галиәсгар Камал булган.
Тарих.
Журналның барысы 10 саны чыга. 1909 елның 24 июлендә ул чыгудан туктый.
Журналны Бертуган Кәримевләр матбагасы нәшер иткән була.


Яңа Кырлай.
Яңа Кырлай - Татарстан Республикасының Арча районында, Ия елгасы ярында урнашкан авыл. Район үзәге Арча шәһәреннән төньяк юнәлештә 22 чакрым ераклыкта. Авылда 1892-1895 елларда татар халкының бөек шагыйре Габдулла Тукай яшәгән. Шул уңайдан монда Габдулла Тукайның әдәби-мемориаль музее да ачылган.
География.
Яңа Кырлай тирәсендәге табигать, география бик матур, кайчандыр монда урманнар күп булган.
Авыл уртасында Ия елгасы - Казансу кушылдыгы агып ята. Анда буа төзелгән. Бу елганың үзенә Зирекле елгасы килеп кушыла.
Тарих.
Авылга нигез салучыларның төп нәселләре Иске Кырлайдан күчеп килгәннәр.
Авылда рәсми теркәлгән мәхәллә 1807 елда ошкан. Мәчетнең хәзерге вакытта сакланган бер катлы агач бинасы Казан губерна идарәсе тарафыннан 1911 елның 29 апрелендә расланган проект буенча төзелгән. Яңа Кырай авылы мәхәллә мәдрәсәсе исә артык зур булмаган. 1893 елда анда 17 малай һәм 13 кыз укыган. Мәхәлләдә 98 хуҗалык булып, аларда 269 ир-ат исәпләнгән.


Роман.
Роман - аерым кешеләрнең яки кешеләр төркеменең язмышлары хикәяләп бирелгән, характер һәм дөньяга караш формалашу процессы гәүдәләндерелгән зур күләмле эпик әсәр.Роман шәхси тормыш аша яшәешнең төп, нигез мәгънәләрен ачарга, объектив чынбарлыкның гомуми сыйфатларын, шул чор җәмгыятенең яшәү кануннарын, рәвешен чагылдырырга омтыла, ягъни бер язмышта, бер кеше тормышы мисалында иң характерлы, типик шартларны да гомумиләштереп тасвирлый.


Градусы.
«Градусы» ("Градуслар") — Ставрополь шәһәре поп-төркеме.
Тарих.
«Градусы» төркеме 2008 елда барлыкка килә, аның элек төрле музыкаль коллективлар составында булган катнашучылары, бергә җыела. Роман Пашков һәм Руслан Тагиев (GJ BAKS) "Режиссер", (7:00), "Время моё", "Радио Дождь" җырларын язалар. Соңрак аларга басист Дмитрий Бахтинов һәм барабанщик Виктор Голованов килеп кушылалар.
Беренче концертны төркем "Градус 100" исеме белән, ай ярым актив репетицияләрдән соң, 2008 елның 29 маенда да үткәрә.
2009 елның көзендә чыккан "Режиссер" җыры күп радиостанцияләрдә куела һәм хит-парадларда (чартларда) югары урыннарга лаек була. 2009 ел нәтиҗәләре буенча, Русияның иң күп иңдерелүче санлы сингллар чартында 6 нчы урын ала. Шулай ук җыр Рәсәй радиочартында беренче урынга лаек булды.
Төркемнең икенче синглы - "Кто ты" - 11 урынга кадәр җитте. 2010 елның 18 июнендә җыр санлы синглларның Рәсәй чартында 2 урында булды...
Төркемнең "Я больше никогда" сингллар арасында 9 нчы урынга эләкте.
2011 елның 3 мартында төркемнең "ГРАДУСЫ" "ГОЛАЯ" төркеме чыкты. Пластинкага 11 композиция кергән.
Бүләкләр һәм премияләр.
2010 елда "Градусы" төркеме Муз-ТВ премиясенең "Ел прорывы" һәм "Иң яхшы җыр" номинацияләрендә номинант булды. "Градусы" "Режиссёр" өчен "Алтын граммафон" музыкаль премиясен алды.


Нурмөхәммәт Хисамов.
Нурмөхәммәт Шаһвәли улы Хисамов — татар галиме, шагыйрь, җәмәгать эшлеклесе.
Ул 1937 елның 24 мартында Татарстанның Чүпрәле районында колхозчы гаиләсендә дөньяга килә. Мунчәли авылында җидееллык мәктәбен тәмамлаганнан соң, Яшел Үзән шәһәренең 5 нче татар урта мәктәбендә белем ала, аннары Иске Чүпрәле авылының мәктәбендә унынчы сыйныфын тәмамлый. 1955—1960 елларда ул Казан дәүләт университетының тарих-филология факультетында югары белем ала. Университетны тәмамлагач, ул башта «Коммунар» редакциясендә хатлар бүлеге мөдире булып эшли, аннары соң Казан университетының татар әдәбияты кафедрасы каршындагы аспирантурада укый. 1969 елга кадәр Казанда «Җиңү байрагы» исемле күп тиражлы газета мөхәррире вазифаларын башкара. 1969 елда Хисамов Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм тарих институтына фәнни хезмәткәр булып кабул ителә.
1980 елның апрелендә ул Мәскәүдә Кол Галинең «Кыйссаи Йосыф» поэмасына багышланган фәнни хезмәте буенча кандидатлык диссертациясен яклый.
Әдәби шигырьләре белән көндәлек матбугатта Нурмөхәммәт Хисамов 1955 елдан катнаша башлый. 1965 елда яшь авторның бер төркем шигырьләре «Дуслык» исемле күмәк җыентыкка кертелә, ә 1967 елда «Яз миңа чәчәкләр китерә» дигән мөстәкыйль җыентыгы дөнья күрә.
Шулай ук Хисамов әдәбият белеме һәм әдәби тәнкыйть өлкәсендә дә эшли. Габдулла Тукай, Дәрдемәнд һәм күп башка шагыйрьләр иҗатына багышланган әдәби тәнкыйть мәкаләләре бар. Тикшеренүче галим буларак ул Кол Гали иҗатын өйрәнүгә аеруча күп көч куя.


Габдуллаһ ибне Габбас.
Габдуллаһ ибне Габбас ()- Мөхәммәд галәйһиссәләмнең мәшһүр сәхабәсе һәм икетуганы, ислам экзегетикасына нигез салучы. Габбас ибн Габдел-Мотталибнең улы була. Ул иң яхшы Коръән мөфәссирләреннән булып санала.
Мөхәммәд галәйһиссәләм үлеменнән соң, олырак сәхабәләрдән хәдисләр өйрәнә башлый. Аңардан Бухари һәм Мөслим җыентыкларында 1660 хәдис тапшырыла.
Ибне Габбас Мәккә Коръән тәфсирләү мәктәбенә нигез сала. Аңардан белем алыр өчен бик күп кеше җыелган, хәтта урамда "бөке"ләр хасил булган. Габдуллаһ ибне Габбасның мәшһүр укучыларынан Сәгыйт ибне Җүбәйр, Мүҗәһид ибне Җәбр әл-Мәкки, Икрима, Тавус ибн Кәйсан әл-Йәмәни һәм Гата ибн Әбу Рабах булалар.
Тормыш юлы.
Ибне Габбас һиҗрәткә 3 ел кала туа. Ул кечкенә вакытыннан Мөхәммәд галәйһиссәләм янында була: ул тәһарәт алырга җыенганда, су әзерләгән, намаз укыганда, аның артында намазга баскан, аның белән юлда булган.
Ул әнисе белән һ. 8 елга кадәр Мәккәдә була, ләкин, Мәккәне ачырга бераз вакыт кала, алар Мәдинәгә күчәләр. Ибне Габбас Хүнәйн һәм Таиф сугышларында, Мәккәне ачуда катнаша. Беренче хәлифләр вакытында, аларның ярдәмчесе була, мөселманнарның Төньяк Африка һәм Табаристанга һөҗүмнәрендә катнаша.
Госман үлеменнән соң, Гали аны Басра хакиме итеп билгели. Шунда ул хариҗилар фетнәсендә катнашучы 20 000 кешегә аларның Галине гаепләүләре нигезсез булуын аңлатуга ирешә.
687 елда (һ. 68) Габдулла ибне Габбас Таифтә 70 яшендә вафат була. Җеназа намазын Мүхәммәд Ибн әл-Хәнәфийә укый.


Мәрсия.
Мәрсия (гарәпчә — "елау-сыктау") — Шәрык әдәбиятында вафат булган кешеләрне, күренекле затларны мактау, олылап искә алу шигыре. Гадәттә мәрсияләр өчен элегик, кайгылы аһәң хас. Жанрның конкрет әдәби формасы юк.
Мактау рухы, шигъри теле белән мәдхиягә якын. Әмма мәдхиядә исән кешеләр, ә мәрсиядә вафат булганнар тасвирлана.
Борынгы төрки әдәбиятында, Урта гасыр шигъриятендә очрый. Габдерәхим Утыз Имәни, Акмулла, Габдулла Тукай, Нәҗип Думави иҗатларында бар.


«Әл-ислах» газетасы.
«Әл-ислах» (Реформа) — 1907-1909 елларда Казанда нәшер ителгән татар милли-демократик газетасы. Рәсми мөхәрире Вафа Бәхтияров булса да, чынлыкта бу вазифаны Габдулла Тукай белән Фатих Әмирхан үтиләр.
Тасвирлама.
Газета уку-укыту, тәрбия, әдәбият, мәдәният һәм мәдрәсәләргә реформа ясау мәсьәләләре турында күп яза, реформа даулаган шәкерт дөньясының үзенә күрә бер матбугат органы булып хезмәт итә. Заманның көн үзәгендә торган сәяси-иҗтимагый мәсьәләләрдән бәхәс иткәндә киң демократия карашларын чагылдырган була.
«Әл-ислах» атнага бер тапкыр, 16 битлек булып чыккан. Матди ягы — шәкертләр акчасы, шуңа күрә язышучыларга гонорар түләнмәгән диярлек.
Тарих.
1905 елның ноябреннән үк «Мөхәммәдия» мәдрәсәсе шәкертләре «Әл-ислах» исемле кулъязма, җилембасма (гектографта күбәйтелгән) газета чыгарганнар. Әлбәттә, ул регуляр тәртиптә чыкмаган. Ә 1907 елның 3 октябреннән рәсми теркәлгән, чын газета нәшер ителә башлый.
68 саны чыккач, 1909 елның 22 июлендә газета чыгудан туктый.


Васил Мәҗитов.
Васил Нәфыйк улы Мәҗитов - терлекче
Биография.
Васил Мәҗитов 1939 елның 2 ноябрендә ТАССРның Актаныш районы Кыркаентүбә авылында туа. Фронттан яраланып кайткан әтисе белән бергә, кечкенәдән үк атлар көтә, колхоздагы төрле эшләрдә катнаша. Авыл мәктәбендә, Чаллыдагы 8 нче санлы махсус һөнәри техник училищеда белем ала. Механизатор һөнәрен үзләштерә. Татарча көрәш буенча ярышларда катнашып, алдынгы урыннар яулый.
Васил Мәҗитов (рәсми эш стажы 1954 елдан) Актаныш районы «Үрнәк» колхозында (соңрак «Үрнәк» а/х җитештерү кооперативы, «Чишмә-су» ҖЧҖ («Әнәк» агрофирмасы)) 56 ел буе намуслы хезмәт куя. Мелиоратор, комбайнчы, терлекләргә башак пешерүче, ягулык-майлау материаллары белән тәэмин итүче булып эшли. Иң зур көчен терлекчелек тармагын үстерүгә (49 ел) багышлый. Абыйсы Рәмзил һәм энесе Әхәт Мәҗитовлар белән бергә, заманы өчен алдынгы ысул булган аренда звеносы оештырып, ит җитештерү буенча район күләмендә иң алдынгы күрсәткечләргә ирешә. Күпсанлы мактау кәгазьләре һәм кыйммәтле бүләкләргә ия була. Соңрак, үз янына эшкә уллары Салават һәм Әлфис Мәҗитовларны да алып, таналар үстерү белән шөгыльләнә. Тырыш һәм намуслы хезмәте өчен, 2001 елда Татарстан авыл хуҗалыгы министрлыгының Мактау грамотасы белән бүләкләнә. Шул ук елны аңа «Татарстанның атказанган терлекчесе» дигән мактаулы исем тапшырыла.
Васил Нәфыйк улы хатыны Әскыя Мәгъдән кызы белән бергә дүрт ул тәрбияләп үстерә. Өлкән уллары Фәнәви Мәҗитов Актаныш райгазында слесарь, кече уллары Фидаил Мәҗитов «Мәйдан» журналында җаваплы секретарь булып эшли. 2006 елда, терлекчелек тармагын үстерүгә керткән хезмәтләре өчен, Мәҗитовлар гаиләсе Татарстан Президенты Минтимер Шәрип улы Шәймиев исеменнән МТЗ-82 тракторы белән бүләкләнә.
Васил ага Мәҗитов бүгенге көндә дә уллары белән бергә терлекчелектә эшли. Ул шулай ук җәмәгать эшләрендә дә актив катнаша. Җыелышларда авыл халкы һәм хезмәттәшләренең мәнфәгатьләрен кайгыртып чыгышлар ясый. Васил аганы киң күңелле, аралашучан һәм ярдәмчел шәхес буларак беләләр һәм ихтирам итәләр.


Мастер һәм Маргарита (фильм, 1994).
"Мастер һәм Маргарита" - Михаил Булгаковның "Мастер һәм Маргарита" романының 1994 елда режиссёр Юрий Кара тарафыннан төшерелгән экранизациясе. Фильм 2011 елга кадәр режиссёр һәм фильм хокуклары иясе - "ТАМП" фирмасы продюсерлары белән, соңрак Булгаковның өченче хатыны Елена Шиловскаяның варислары Шиловский һәм Писарчиклар белән каршылыклар аркасында чыкмады.
Шулай ук, фильмның озынлыгы да (режиссёр версиясе буенча, 3 сәгать 20 минут) каршылыклар тудырган: продюсерлар таләбе буенча ул ике сәгатькә генә калдырыла, моның өчен күп кенә сюжет сызыклары төшереп калдырыла. Бу инде актёрларның канәгатьсезлек китереп чыгара.
Сюжет.
30-нчы еллар Мәскәвенә сәер чит ил кешсе Воланд килә, чынлыкта ул Иблис була һәм үзе белән иярченнәрен ияртә. Ул мәскәүлеләрнең ничек үзгәргәннәрен белергә тели. Кешеләр шундый ук калган... Тамашачы алдыннан төрле совет кешеләренең сатирик образлары галереясы үтеп китә, ул кешеләрнең барысы да эшләренә күрә җәза ала.
Фильмның параллель линиясе - Иешуа Га-Ноцри һәм Яһүд иле прокураторы Понтий Пилат турындагы роман.


Зәйд ибне Хәрисә.
Зәйд ибне Хә`рисә(гарәп. زيد بن حارث) - Мөхәммәд галәйһиссәләмнең якын сәхабәләреннән берсе, аның элеккеге иреккә җибәрелгән колы һәм үги улы; Усама ибн Зәйднең әтисе.
Зәйд Йәмән җиреннән була. 8 яшьлек Зәйд белән әнисе Суда "Бану Маан" кабиләсендәге туганнарына баргач, бу кабиләгә һөҗүм итәләр. Зәйдне коллыкка төшерәләр һәм Мәккә базарында Хәдиҗәнең Хәким ибне Хузамга саталар. Хәким Зәйдне Хәдиҗәгә бирә. Хәдиҗә исә, Мөхәммәд галәйһиссәләмгә кияүгә чыккач, аны иренә бүләк итә. Мөхәммәд галәйһиссәләм Зәйдне иреккә җибәрә, ләкин Зәйд элеккеге хуҗасы яныннан китми, хәтта әтисе Хәрисә аны туган җиренә алып китәргә теләсә дә. Шуннан соң Мөхәммәд галәйһиссәләм аны уллыкка ала. Аны, Әзхәб сүрәсенең 5 аяте иңгәнче, Мөхәммәд улы дип йөртәләр, моңа тыю килгәч, яңадан Хәрисә улы дип атый башлыйлар.
Мөхәммәд галәйһиссәләмнең пәйгамбәрлек чоры башлангач, Зәйд ибне Хәрисә беренчеләрдән булып исламны кабул итә. Пәйгамбәр галәйһиссәләм Таифкә барырга чыккач, ул да аның белән юлга кузгала. Таиф халкы Пәйгамбәргә таш ата башлагач, Зәйд аны үз тәне белән ташлардан саклый. Зәйд башка мөселманнар кебек үк Мәккә мөшрикләре тарафыннан җәберләүләргә дучар була һәм Мәдинәгә һиҗрәт кыла. Ул анда мөселман җәмгыяте үсеше өчен тырыша, Бәдер, Өхед, Хандак һәм башка сугышларда катнаша. Зәйд төрле походларда мөселман гаскәрләре белән идарә дә иткән.
Мөхәммәд галәйһиссәләм Зәйд ибне Хәрисәне 3 меңлек гаскәргә башлык итеп Мутә сугышына җибәрә. Мөселманнарга каршы 200 меңлек Византия гаскәре чыга. Әлеге сугышта Зәйд 50-55 яшендә һаләк була.


Рус теленнән татар теленә тәрҗемәләр.
Рус теленнән татар теленә тәрҗемәләр — рус әдәбияты әсәрләренең татар теленә тәрҗемәләре. Беренче тәрҗемә — Михаил Лермонтовның «Гашыйк-Гарип» («Ашик-Кериб») төрек әкиятенең тәрҗемәсе, 1898 елда Казанның Домбровский типографиясендә басылып чыкты.
Русия империясе.
1917 елдагы революциягә кадәр сәләтле татар тәрҗемәчеләре төркеме өлгереп җитте. Аларның арасында таныклы әдипләр: И. Богданов, Д. Гобәйди, Г. Камал, С. Рахманколый, Р. Рәкыйпов, Г. Рәфикый, С. Сүнчәләй, Мәрҗани (М. Галәү) һ.б. булалар. Иҗтимагый, фәлсәфи, әхлакый, педагогик, гыйльми мәсьәләләргә, драма әсәрләренә (трагедия, комедия, драма, водевиль, мелодрама һ.б.), нәсергә (иҗтимагый һәм схоластик повесть, новелла, лирик нәсер), шигърияткә (баллада, сонет, әкият, поэма) нык кызыксыну булган.
Революциягә кадәр ясалган тәрҗемәләрдән күпләр кулъязма хәлендә калып яталар. Л.Н. Толстойның «Яңадан туу» («Воскресение»), М. Горькийның «Ана» («Мать»), «Җансыз өй язмалары» (? «Записки из мертвого дома»), Ф.М. Достоевскийның «Җинаять һәм җәза» («Преступление и наказание») һ.б. әсәрләренең тәрҗемә ителүләре мәгълүм.
Советлар Берлеге.
Революциядән соң тәрҗемә ителгән әсәрләрнең исәбе арта, әмма яңа татар тәрҗемәчеләрендә еш кына белем һәм тәҗрибә җитешмәгән. Шуңа күрә 60–80 елларда гына иҗади тәржемәләр килеп чыгалар. Сәләтле тәрҗемәчеләр К. Миңлебаев, Т. Нурмөхәммәтов, Н. Арсланов, Зөлфәт һ.б. үзләрен ачып күрсәтәләр.
Тәрҗемә әдәбиятының зур өлеше балалар әдәбияты әсәрләре тәшкил итә. Еш кына һәм ашкынып А. Барто, А. Гайдар, М.Г. Галич, В.К. Железников, Б.С. Житков, П.П. Ершов, Е. Ильина, В.А. Каверин, Л.А. Кассиль, В.П. Катаев, С.Я. Маршак, С.В. Михалков, Н.Н. Накоряков, Н.Н. Носов, В.А. Осеева, С.Б. Радзиевская, Э. Успенский, К.Д. Ушинский, К.И. Чуковский кебек күренекле әдипләрне тәрҗемә итәләр.
Тәрҗемәчеләр роман жанрын тәрҗемә итәргә дә җөрьәт итәләр, өстәвенә эре, эпос стилендәге романнарны: А.Н. Толстойның «Михнәтле заман» («Хождение по мукам», 1976–79), В.Я. Шишковның «Хәсрәт дәрьясы» («Угрюм-река», 1963), М.А. Шолоховның «Тын Дон» («Тихий Дон», 1962–64), К.М. Симоновның «Исәннәр һәм үлеләр» («Живые и мертвые», 1984) һ.б.
Тәрҗемәләр үсешенең тарихи-хронологик юнәлеше иҗтимагый тематикадан каһарманның эчке дөньясына була. Сиксәненче еллардан яшь нәсер язучылар һәм шагыйрләр әсәрләренең (фельетон, юмореска, хикәя) тәрҗемәләре ешрак күренә башлаганнар, гомумән алганда алар район һәм республика газеталарының битләрендә басылалар.
Тәфсиллек.
1898 елдан башлап (Лермонтов М.Ю. «Гашыйк-Гарип» («Ашик-Кериб»)) 1928 елга кадәр татар теленә ителгән тәрҗемәләр гарәп язуында бастырганнар. 1928 елдан башлап 1939 елга кадәр — Яңалиф язуында. 1939 елдан (Маяковский В.В. «Владимир Ильич Ленин») хәзергә кадәр — кирилл язуында. Тәрҗемәләр гел Казанда бастылганнар. Дөрестән дә 1920 елга кадәр шулай ук Уфада, Оренбургта, Әстерханда, Троицкида — барысы 13 басма гарәп язуында чыкты.


Робагый.
Робагый (фарсы телендә — "дүртләтелгән") — Шәрык шигъриятендә киң таралган лирик жанр. Әлеге жанрда язылган шигырьләрдә юлларның саны — 4. Ләкин һәрбер дүртьюллык строфа робагый булмый. Әлеге дүртьюллык логик-интонацион яктан тәмамланган фикер-хисне белдерергә, мөстәкыйль кулланылырга тиеш. Жанрда рәдиф кулланылуы мөмкин. Эчтәлек буенча робагыйлар гадәттә фәлсәфи һәм гыйшкый характерлы.
Еш кына робагый музыка коралларына кушылып җырланалар.
Фарсы шигърияте классигы Гомәр Хәййам нәкъ үзенең робагыйлары белән мәшһүр.
Татар шигъриятендә дә киң таралган. Сәйф Сараи, Мифтахетдин Акмулла, Мәҗит Гафури, Габдулла Тукай, Дәрдемәнд, Әхмәт Исхак, Нури Арсланов һәм күп башка шагыйрьләр бу жанрны кулланганнар.


Фәрд.
Фәрд ("икеюллык") — Шәрык шигъриятендә иң кечкенә жанр атамасы. Бербөтен фикер мөстәкыйль икеюллык шигырьдә гәүдәләндерелә. Гадәттә фәрд өчен афористик яңгыраш хас.
Рифмалашуы "аа" шәкелендә (сирәк кенә булса да, "аб" схемасыда очрый).
Татар шигъриятендә Сәйф Сараи, Габдулла Тукай, Дәрдемәнд, Равил Фәйзуллин һәм башка шагыйрьләр фәрдәләрне кулланганнар.


Мөсәддәс.
Мөсәддәс (гарәп телендә — "алтыюллык") — Шәрык әдәбиятында лирик әсәр атамасы. Ул алтыюллык строфалардан төзелә. Рифмалашу "аааааа", "ббббба", "ввввва"... шәкелендә. Гадәттә, строфадагы юллар цезура ярдәмендә ике кисәккә бүленә. Юлларның күпчелеге нигездә рәдифкә тәмамлана. Уртача строфалар саны — 4-10.
Мөсәддәстәге һәр строфаның ахыргы юлы бөтен шигырь өчен уртак. Гадәттә, соңгы строфада тәхәллүс кулланыла.
Татар әдәбиятында аерым жанр буларак кулланылмый. Ләкин охшыш төзелешле әсәрләр очрый (мәсәлән, Шәйхи Маннур).


«Ялт-Йолт» журналы.
"Ялт-Йолт" журналы - 1910-1918 елларда Казанда чыккан юмор-сатира журналы. Мөхәрире Әхмәт Урманчиев булган.
Тарих.
123 саны чыккач, 1918 елның июнендә журнал ябыла.
Тасвирлама.
Журналда төрле сатирик мәкаләләр, шигырьләр басыла. Ул шул заман юмор-сатира журналларының иң алдынгысы була.


«Уклар» журналы.
«Уклар» журналы — Җаек шәһәрендә 1906 елда чыккан юмор-сатира журналы. Мөхәрире һәм нашире Камил Мотыйгый булган.
Тарих.
Журналның беренче саны 1906 елның июнендә Җаекта чыга. Бу татар юмор-сатира журналларының иң беренчеләренең берсе була. Журнал эшендә Тукай нык актив катнаша, ул монда «Һөд-Һөд», «Кырмыска», «Шүрәле» һәм башка псевдонимнар белән яза.
6 сан чыккач, 1906 елның ноябрендә журнал ябыла.


Җырлый торган өстәл.
Җырлый торган өстәл — татар балалар уены. Бу уен кече яшьтәге балалар тарафыннан бүлмәдә уйнала.
Уйнау тәртибе.
— Юк, гади өстәл түгел ул, җырлый торган өстәл, — ди сатучы. — Менә кара.
Сатып алучы: «Әйдә, өстәл, җырла!» — дип өстәлгә сугып әмер бирә. Өстәл астындагы бала җырлап җибәрә. Җыр беткәч, сатып алучы акча бирә. Шул вакыт сатучы да, өстәл астындагы бала да яшеренәләр.
Сатып алучы үзе дә җырлатып карамакчы була.
— Яле, өстәл, җырла, — дип, өстәлгә сугып карый. Өстәл җырламый. Сатып алучы: «Их, явыз сатучы, мине алдаган», — дип, сатучыны эзли башлый. Уен шуның белән бетә.


Ватык диван.
Ватык диван — татар балалар уены.
Уйнау тәртибе.
Балалар «ана» сайлап куялар. Ана: «Ярый, балаларым, мин кибеткә барып кайтыйм, сез тәртипле генә өйдә утырып торыгыз», — ди дә чыгып китә.
Бер бала идән себерергә тотына. Бераздан ишек шакыйлар.
Идән себерүче бала ике иптәшен «дүрт аякландырып» тезләндерә дә, өсләреннән одеял ябып, диван төсенә кертеп куя. Аннан барып ишекне ача. Ана керә дә: «Уф, арыдым», — дип, әлеге «диванга» килеп утыра. Диван «ватылып китә» һәм әни идәнгә тәгәри.


Ишәк сатыш.
Ишәк сатыш — татар балалар уены. Бүлмәдә уйнала торган шаян уеннарның берсе.
Уйнау тәртибе.
Балалар сатучыны һәм сатып алучыны билгеләп куялар.
Ишәкне карый. «Яхшы ишәк икән», — дип мактап, сатучыга акча бирә.
Шуннан соң: «Яле, атланып кайтыйм әле», — дип ишәккә атлана. Одеял астындагы ике бала, икесе ике якка тайпыла да, сатып алучы идәнгә егылып төшә. Уен шуның белән тәмам була.


Чәч табу.
Чәч табу — татар балалар уены.
Уйнау тәртибе.
Барысы да иелеп суга карыйлар. Алып баручы шул вакыт уч төбе белән суга китереп суга. Барысына да су чәчелә.


Түшәм санау.
Түшәм санау — татар балалар уены.
Уйнау тәртибе.
Бу уен белән таныш булмаган бер баладан: «Җиң аша түшәм саный аласыңмы?» - - дип сорыйлар. Теге, әлбәттә, батырланып: «Саный алам», — ди.
Шуннан соң аны идәнгә яткыралар да җиңен йөз тирәсенә туры китереп пальтосы белән ябалар һәм, ике куллап җиңне торба кебек итеп тотып, шуның аша түшәмне санарга кушалар. Ул чынлап торып түшәм санап азапланган арада, бер бала пальто җиңеннән су салып җибәрә. Шуннан соң түшәм санаучыдан: «Ничә булды соң түшәм?» — дип шаяртып көләләр.


Сабантуй (уен).
Сабантуй — татар балалар уены. Бу уен сабантуй алдыннан уйнала.
Уйнау тәртибе.
Бер урам балалары җыелып, өйдән-өйгә кереп, сөрән сугып (бүләк җыеп) йөриләр. Бүләкне уенда катнашучы балалар һәркем үз өеннән кереп ала. Бүләкләр урынына йомырка, кулъяулык, конфет-прәннек ише нәрсәләр җыела. Шуннан соң барысы бергә болынга төшеп сабантуй уздыралар. Анда көрәш, бау тартыш, йөгереш, аяк бәйләп йөгереш кебек уеннар уйныйлар. Бу уен тулысынча импровизациягә корылган һәм зурларның сабантуй уздыруына иярү рәвешендә уйнала.


Ахшару.
Уйнау тәртибе.
Соңыннан уртадагы бала иптәшләренә кушылып, үз урынына икенче берәүне чакыра. Ул уртага чыккач, уен янә башлана. Шулай итеп, һәрбер уйнаучыга уртага берәр мәртәбә чыгарга туры килә.


Күрсәт әле, Габдулла.
Күрсәт әле, Габдулла! — татар балалар уены.
Уйнау тәртибе.
— Күрсәт әле, Габдулла, ничек сабак укыйлар?
— Менә шулай, менә шулай, шулай сабак укыйлар.
— Күрсәт әле, Габдулла, ничек язу язалар?
— Менә шулай, менә шулай, шулай язу язалар.
— Күрсәт әле, Габдулла, ничек печән чабалар?
— Менә шулай, менә шулай, шулай печән чабалар.
— Күрсәт әле, Габдулла, ничек урак уралар?
— Менә шулай, менә шулай, шулай урак уралар.
— Күрсәт әле, Габдулла, ничек ашлык сугалар?
— Менә шулай, менә шулай, шулай ашлык сугалар.
— Күрсәт әле, Габдулла, ничек кошлар очалар?
— Менә шулай, менә шулай, шулай кошлар очалар.
Шул рәвешле уен озак импровизацияләнергә мөмкин.


Әйт, күгәрчен.
Әйт, күгәрчен — татар балалар уены.
Уйнау тәртибе.
Балалар кулга-кул тотынышып түгәрәккә басалар. Ике бала уртага чыгып баса. Алар уенны алып баручылар һәм җыр башлаучылар булалар. Салмак көйгә балалар түгәрәк буйлап җырлап әйләнеп йөриләр. Җыр эчтәлегендә нәрсә турында сүз барса, шул хәрәкәтне бергәләп башкаралар.
Уен шул рәвешчә дәвам итә. Балалар бүреләр, әбиләр, бабайлар һ. б. булып та йөриләр.


Нардуган (уен).
Нардуган — татар балалар уены.
Уйнау тәртибе.
Җыр беткәндә генә, уртадагы бала кинәт нинди дә булса бер хәрәкәт ясый, түгәрәктәге балалар да тиз генә шул хәрәкәтне ясыйлар. Кем шуны булдыра алмаса яки соңга калса, уртадагы бала үз урынына аны чыгара да уен баштагыча дәвам итә.


Миңлебай (уен).
Уйнау тәртибе.
Балалар түгәрәк уртасына бер баланы сайлап чыгаралар да, үзләре кул тотышып, җырлап әйләнәләр. Уртадагы бала берәр кыланыш эшләргә әйтеп, кыланып күрсәтә, тирәсендәге балалар да күмәк җыр астында шуны ук кабатлыйлар.


Тимербай (уен).
Уйнау тәртибе.
Такмак бетерер-бетермәс түгәрәктәге балалар йөрүдән туктыйлар. Шул арада уртадагы бала нинди дә булса берәр хәрәкәт ясый: тезләнә, утыра, җиргә ята яки кулларын артка куя һ. б. түгәрәктәге балалар аның кыланышларын шунда ук кабатларга тиешләр. Әгәр дә араларыннан берәрсе аныңча кылана алмаса, иптәшләреннән артка калса, аны уртага кертәләр һәм уен яңадан башлана.


Габдулла, Гөлбану.
Габдулла, Гөлбану — татар балалар уены.
Уйнау тәртибе.
Җыр туктагач, уртадагы бала берәр хәрәкәт ясый, түгәрәктәгеләр шуны кабатлый. Әгәр бу хәрәкәтне дөрес ясамаучылар булса, аның берәр әйберен алалар. «Гаепләнүчеләр» 3—4 булганчы уен шул рәвешчә кабатлана. Аннан аларга җәза бирелә.


«Әл-гасрел җәдит» журналы.
«Әл-гасрел җәдит» журналы — Җаек шәһәрендә 1906 -1907 елларда чыккан әдәби-сәяси журнал. Нашире һәм рәсми мөхәрире Камил Мотыйгый булган. Шулай ук Габдулла Тукай да монда актив язышкан, аның беренче әсәрләре дә монда басылган,
Тарих.
Журналның беренче саны 1906 елның 15 гыйнварында чыга. Нашире һәм мөхәрире Камил Мотыйгый була. 1907 ел ахырында Мотыйгый мөхәрирлек эшеннән алына, типографиясе, газета-журналлары башка кешегә күчә. Яңа кешеләр бу журналның эше өчен артык тырышмыйлар һәм 17 сан чыккач, 1907 елның 27 маенда ул ябыла.
Тасвирлама.
Журналда иҗтимагый хәбәрләр, мәкаләләр, әдәби әсәрләр белән беррәттән, шактый санда дини-фәлсәфи, ислам мәдәниятенә караган материаллар да басыла. Анда шулай ук Пушкин, Гоголь, Толстой, Иван Крыловтан тәрҗемә үрнәкләре даими бирелеп барылган.


Михаэль Штифель.
Михаэль Штифель (, якынча 1487 ел, Неккардагы Эсслинген — 19 апрель 1567 ел, Йена) — немец математигы, логарифмнарны уйлап табучыларның берсе, протестант Реформациясенең актив эшлеклесе.
Биография.
Штифель бай гаиләдә үсә. Ул Виттенберг университетында укый һәм шунда ук магистр дәрәҗәсен ала. 1511 елда Штифель монахка әверелә, августиннар орденына караган Эсслинген монастырендә яши. Тиздән Реформация башлана, Штифель Мартин Лютер ягына баса. Бер поэмасыннан соң ул Майндагы Франкфуртка качарга мәҗбүр була. Лютер аңа пастор булып урнашырга ярдәм итә.
Бу дәвердә Штифель Библиянең нумерология үзлекләрен өйрәнә башлый.
1535 елдан 1547 елга кадәр Штифель Хольцдорфта протестан пастор буларак хезмәт күрсәтә. Бу вакытка аның математика буенча иң мөһим хезмәтләре карый. Аннары Шмалькальден сугышы башлана һәм ул Кёнигсбергка качарга мәҗбүр була. 1559 елда ул Йенага күченә һәм шәһәр университетында беренче математика профессоры була.
Фәнни эшчәнлеге.
Штифель алгебра үсешендә мөһим урын алып тора. Үзенең "Arithmetica integra" (Нюрнберг, 1544) дип аталучы төп хезмәтендә ул тискәре саннарның, дәрәҗәгә күтәрүнең, төрле прогрессияләрнең һәм эзлеклелекләрнең эчтәлекле теориясен бирә. Штифель беренче булып арифметик тамыр, дәрәҗә күрсәткече () төшенчәләрен куллана. Биномиаль коэффициентларның ясалу кагыйдәләрен эшләп чыгара. Алгебраист Кристоф Рудольфның китабын яңадан үзенчә эшкәртә һәм анда кулланылган билгеләмәләр шуннан бирле математикада берегеп калалар.
Шушы ук китапта ул соңрак логарифмнар теориясенең нигезенә яткан фикер әйтә, шуңа күрә ул аларны уйлап чыгаручыларның берсе дип исәпләнә. Чынлыкта исә логарифмнарны Джон Непер уйлап чыгара.


Генри Бригс.
Генри Бригс (февраль, 1561 ел — 26 гыйнвар, 1630 ел) — инглиз математигы, Джон Непер уйлап тапкан логарифмнарны гадәти (нигезе 10 булган) логарифмнарга күчерүе белән билгеле.
Тормыш юлы.
Көнбатыш Йоркширда (Англия) дөньяга килә. Җирле мәктәптә латин һәм грек телләрен өйрәнә, 1577 елда Кэмбридждагы Изге Джон Колледжына керә һәм аны 1581 елда тәмамлый. 1596 елда Лондондагы Гресхэм Колледжында профессор була. 1620 елда Оксфордта профессор була.
Математикага кертеме.
1616 елда ул Эдинбургта Джон Непер белән күрешә. Аның фикерләрен алга этәреп, 1617 елда унарлы логарифмнарның таблицасын нәшер итә. 1624 елда ул аларны төгәлрәк исәпләп бастыра.


Логарифм.
formula_1 санының formula_2 нигезе буенча логарифмы ( — «сүз», һәм  — «сан» сүзләреннән) "a" нигезен "b" саны килеп чыксын өчен күтәрергә кирәкле дәрәҗә буларак билгеләнә. Билгеләмәсе: formula_3. Билгеләмәдән formula_4 һәм formula_5 язмаларының бердәй икәнлекләре күренә.
Матди логарифм.
Матди санның formula_6 логарифмын formula_7 булганда билгеләргә була.


Габдулла Тукай исемендәге Татар дәүләт филармониясе.
Габдулла Тукай исемендәге Татар дәүләт филармониясе – 1937 елда Татарстан Республикасының музыкаль мәдәниятен үстерү һәм пропагандалау максатыннан оештырылган филармония. Милли музыка мәдәниятенә керткән бик зур өлеше өчен һәм Габдулла Тукайның  тууына 60 ел тулу уңаеннан 1946 елны филармониягә бөек шагыйрьнең исеме бирелә.
Беренче еллар.
Филармония 1937 елның 21 августында оештырыла. Монда барлыкка килгән иң беренче музыкаль коллективта – симфоник оркестрда – 35 музыкант була. Баш дирижер итеп М.Э.Шеппер билгеләнә, соңрак аны И.В.Әүхәдиев алмаштыра. 1938 елның 11 гыйнварыннан коллектив Татар дәүләт симфоник оркестры дип атала башлый. Ә 1939 ел азагында оркестр яңа ачылган Татар дәүләт опера һәм балет театрына күчерелә.
Александр Ключарев тырышлыгы белән монда яңа коллектив – татар халык инструментлары оркестры оеша. Әмма ул 1941 елда таркатыла.
1937 елның 11 сентябрендә филармония каршында татар фольклоры кабинеты ачыла. Аны башта С.Ш. Таһиров, шул ук елның 10 октябреннән А.С.Ключарев җитәкли.
Шул ук 1937 елны хөкүмәт карары нигезендә филармониядә хор студиясе – И.В.Грекулов җитәкчелегендәге Дәүләт хор капелласы барлыкка килә. Ярты ел үткәч, ул ТАССРның җыр һәм бию ансамбле итеп үзгәртелә. Сәнгать җитәкчесе һәм хормейстеры З.С.Әхмәтова ансамбльне 22 ел җитәкли. 1991 елдан башлап Татар дәүләт җыр һәм бию ансамбле мөстәкыйль эшли башлый.
1937 елда А.В.Казанский җитәкчелегендә эстрада-концерт бүлеге төзелә.
Башта филармония Киров (хәзер – Мәскәү) урамына урнашкан, анда җыр һәм бию ансамбле репетицияләр үткәрә алган. Тик ул вакытта филармониянең үз концерт залы булмаган. Күпмедер вакыт филармония Бутлеров урамындагы Галимнәр йортында да, Островский урамындагы йортта да яшәп алган.
Иң беренче сәнгать җитәкчесе А.М. Райский булган.
1940 елны филармония музыка-пропаганда эшчәнлеген ныклап җәелдереп җибәрә. Җыр һәм бию ансамбле беренче тапкыр ил буйлап озак вакытлы гастрольгә чыгып китә. 160 көн эчендә Ерак Көнчыгышта һәм Себердә 100дән артык концерт бирелә.
Сугыш еллары.
1941 елда республиканың бөтен мәдәни тормышы бары тик бер вакыйгага – ТАССРның Мәскәүдә көзен үтәчәк әдәбият һәм сәнгать декадасына юнәлдерелгән була. Бөек Ватан сугышы башлану бу планнарны җимерә. Филармониянең күп артистлары сугышка алына.
Сугыш елларында татар дәүләт филармониясе республика территориясендәге госпитальләрдә, хәрби частьларда 1700 шефлык концерты куя. Ә 60 артист, 17 бригадага бүленеп, төрле фронтларда концерт программалары белән чыгыш ясый.
Сугыш бетүгә үк филармония гастрольләргә чыгып китә. Татар артистлары беренче тапкыр Мәскәүнең дәрәҗәле концерт залларында чыгыш ясый.
Җыр һәм бию ансамбле гастроль белән бөтен Урта Азияне һәм Казакъстанны йөреп чыга.
Сугыштан соңгы чор.
1946 елны В. Апресов, А. Броун, Н. Брауд фортепиано триосы оештыралар. Шул ук елны Печников җитәкчелегендә кыллы квартет та оеша.
1950-елларда эстрада-концерт бүлеге ике мөстәкыйль юнәлешкә: әдәби-музыкаль лекторий һәм эстрадага аерыла.
Филармониядә бик күп билгеле, бөек музыкантлар эшләгән: Зөләйха Әхмәтова, Җәләл Садриҗиһанов, Александр Ключарев, Җәүдәт Фәйзи, Рәисә Волкова, Алмаз Монасыйпов, Мәхмүт Нигъмәтҗанов, Илгиз Мәҗитов.
Бүгенге көн.
Бүгенге көндә филармония тулы тормыш белән яшәүче, армый-талмый эшләүче иҗат коллективларын туплаган абруйлы концерт оешмасы булып тора. Биредә Татарстан Республикасы халык уен кораллары дәүләт оркестры, Опера һәм камера музыкасы бүлеге, Татарстан Республикасы фольклор музыкасы дәүләт ансамбле һәм Татарстан Республикасы дәүләт эстрада-симфоник оркестры эшли. Филармониянең шушы иҗат коллективлары зур мәдәни-агарту эше алып бара. Шулай ук филармония төрле төбәкләрдән чакырылган солистлар чыгышларыннан торган орган концертларын да оештыра.
2000 елдан филармониянең заманча технологияләр буенча яңартылган 600 урынга исәпләнгән үз концерт залы бар. Зал өр-яңа ут һәм тавыш аппаратурасы белән җиһазландырылган.
Сезон дәверендә филармония коллективлары 500 меңнән артык тамашачыга (өлкәннәр һәм балалар өчен) үз иҗатларын җиткерәләр. 800 дән артык концерт уздыралар. Чит илләргә гастрольләр белән еш чыгалар. Филармония үз концертларына башка республикалардан һәм илләрдән бик күп танылган дирижерлар, җырчылар һәм музыкантлар чакыра.
Филармония 2007 елда үзенең 70 еллыгын билгеләп үтте.
Филармониядә оештырган бәйгеләр.
1989 елда филармония халыкара «Татар җыры» конкурсын оештыручыларның берсе була. 2003 елда ул татар җырын башкаручыларның Илһам Шакиров исемендәге Халыкара конкурсы, 2006 елда Н.Г. Рахлин исемендәге музыка фестивале, ә 2008 елдан «Филармониада» Халыкара музыка сәнгате фестивален оештыручы.


Галилео (тапшыру).
Галилео — фәнни-популяр күңел ачу программа. Ул Русиядә СТС телеканалында дүшәмбедән җомгага кадәр сәгать 17:30 һәм ял көннәре кабатлаулар сәгать 11:00 чыга. Алып баручысы — Александр Пушной. Тапшыру ҖЧҖ «ТелеФормат» «Victoria Production» һәм «SevenOne International» лицензияләре буенча чыгара. 2009 елның 13 апреленнән программа яңартылган форматта чыга. Ул Алман «Galileo» программасының аналогы булып тора. Шундый ук программалар Украинада да һәм Казахстанда да чыгалар.


Кәбестә (балалар уены).
I вариант.
Балалар бер рәткә тезелеп, чүгәләп утыралар, алар «кәбестәләр» була. Бер кәбестә алучы сайлана. Кәбестә алучы: «Кәбестә алырга килгән идем, нык микән, тыгыз микән?» — дигән сүзләр белән чүгәләп утыручы «кәбестә»ләрнең иң башына чиратлап нык итеп басып-басып китә. Кайсы «кәбестә» егыла яки янтаеп китә, аңа: «Фу, бу кәбестә черек икән», — дип кул селти. Ә кайсылары иңбашларына басканда туры утырып кала, аны алып китә. Уен шул рәвешчә кабатланып, бер генә «черек кәбестә» калганчы дәвам итә. Иң соңга калган «черек кәбестә»гә җәза бирелә.
II вариант.
Балалар үз араларыннан «әби» сайлап куялар. Калганнары бер сафка тезелеп чирәмгә утыралар. Алар «кәбестәләр» була. Әби: «Кәбестә алырга дип килгән идем, яхшыларын сайлап алыйм әле», — дип, «кәбестәләр»нең нык итеп иңбашларына басып-басып китә. Кем егылып китә, ул «черек кәбестә» була һәм уеннан чыгарыла. Әби моны кабат-кабат эшли. Иң ахыргача нык утырган бала «яхшы кәбестә» була. Шуны үзенә алып китә.


Ак калач (уен).
Ак калач — татар балалар уены.
I вариант.
Ахырда уртага икенче бала чыгып, уен яңадан башлана.


Кунаклар (уен).
Уйнау тәртибе.
Менә тагын кечкенә Булып калды, җыелды.
Җыелды, әй, җыелды, Андан ары кабарды.
Кабарды, әй, кабарды, Шиңде, юб-юка калды.
Пеште инде коймаклар, Сыйландылар кунаклар, Тордылар, баш иделәр, Таралдылар, әй, шатлар.


Куянкай.
I вариант.
Балалар бер түгәрәк булып, кулга-кул тотынып, түбәндәге җырны җырлап әйләнәләр. Уртада бер бала куян булып тора. Җырлаучылар һәр җырда әйтелгән хәрәкәтне куянга ясап күрсәтәләр. Куян да кушканнарын аларча эшләп күрсәтә.
Бу җырны матур гына бер көйгә җырлап уйныйлар.
Куян соңгы җырда үз урынына түгәрәктәге бер баланы юлдашы итеп чыгара да җыр-уен тагын дәвам итә.
II вариант.
Куян биленә таянып сикерә башлый. Аннан бер иптәшен уртага алып әйләнәләр дә, чакырылган бала куян булып кала. Уен яңадан башлана.


Утыр, утыр, Мәликә.
Утыр, утыр, Мәликә — татар балалар уены.
Уйнау тәртибе.
Балалар түгәрәккә басалар. Берәү, күзен бәйләп, түгәрәк уртасына утыра. Балалар кулга-кул тотынып түгәрәктә җырлап әйләнәләр.
Кем утырган каршыңа, әйтеп бирче тиз генә.
Берәү аның кырыена килеп утыра. Уртадагы бала аны капшап белергә һәм исемен әйтергә тиеш. Әгәр белмәсә, аңа җәза бирелә. Уен шул рәвешчә дәвам итә.


Ике аккош.
Ике аккош — татар балалар уены.
Уйнау тәртибе.
Балалар кулга-кул тотынып түгәрәкләнеп басалар. Ике бала уртада кала. Алар «аккошлар» була.
Аккошлар түгәрәктән ике иптәшен сайлап алып, уртага үз урыннарына куеп, түгәрәккә басалар. Уен шулай дәвам итә.


Букет (уен).
Уйнау тәртибе.
Хәрәкәт туктала. Уртадагылар күмәк рәвештә бер яраткан җырларын башкаралар. Аннан соң Әлфирәдән башкалары кырый түгәрәккә басалар һәм уен яңадан башлана.


Йөри падишаһ.
Йөри падишаһ — татар балалар уены.
Уйнау тәртибе.
Түгәрәк уртасындагы кеше барып «сөйгәне»нең уң кулын тота. Кызлар тагын җырлыйлар.
Шул чагында җыр туктый. Падишаһ үзенең сөйгәне белән бииләр. Шуның белән уен тәмам була.


«Мужик йокысы» шигыре.
«Мужик йокысы» - Габдулла Тукайның 1905 елда язылган шигыре, А.В.Кольцовның «Что ты спишь, мужичок?..» шигыреннән ирекле тәрҗемә.
Тарих.
Шигырь «Фикер» газетасының 1905 елның 26 ноябрендә, 1 нче санында «Мөтәрҗим Габдулла Тукаев» дигән имза белән басылган. Беренче тапкыр шигырь «Габдулла Тукаев шигырьләре» дигән җыентыкка кертелә.
Каләмдәш дусларының чын күңелдән һәм яхшы ният белән әйткән хаклы тәнкыйтен кабул итеп, Тукай «4 нче дәфтәр»нең (ягъни, «Габдулла Тукаев шигырьләре»нең) икенче басмасында дүртенче строфа булып килгән
дигән юлларны төшереп калдыра һәм моннан соң беркайчан да җыентыкларына кертми.


Лишайниклар.
Лишайниклар — үзенчәлекле организмнар төркеме. Лишайникларда автотроф фикобиопт (суүсем) һәм гетеротроф микобионт (гөмбә) бердәм симбиотик организм хасил итеп тереклек итә. Шул сәбәпле, ирекле яшәүче суүсемнәрдән һәм гөмбәләрдән алар морфологик, анатомик, физиологик, биохимик, экологик яктан аерылып тора.
Лишайникларның икеле табигатен беренче булып 1867 елда немец ботанигы Симон Швендерер ачыклаган. Хәзерге вакытта лишайникларның 26 000 төре билгеле. Аларны өйрәнүче фән лихенология дип атала.
Микобионт күбесенчә сумкалы гөмбәләргә (пиреномицетларга һәм дискомицетларга) карый. Кайбер субтропик һәм тропик лишайникларның гына гөмбәсе базидиомицетларга керә. Микобионт нечкә (диаметры 3—10 мкм), очтан өзлексез рәвештә үсәргә сәләтле җепселләрдән тора. Җепсел ике катлы тышча белән капланган күзәнәкләрдән тора. Күзәнәкләрдә гадәттә бер төш, озынча я түгәрәк вакуоль урнаша. Күзәнәкләрнең аркылы тышчасында бер кечкенә тишек (перфорация) урнаша, аның аша үткән плазмодесмалар ярдәмендә күзәнәкләр бер-берсе белән тоташа. Кайчак өч перфорация булырга мөмкин, хәтта алар буй тышчаларында да урнаша, нәтиҗәдә плазмодесмалар параллель юнәлгән күрше җепселләрне дә тоташтыра. Кайбер җепселләрнең тышчалары су сеңдереп бүртергә һәм лайлаланырга сәләтле. Тышчаларда шулай ук төрле пигментлар туплана, алар лишайникларга үзенчәлекле төс биреп торалар.
"Май күзәнәкләре (май җепселләре)" — лишайникларга гына хас ясалмалар. Алар гади күзәнәкләрдән эрерәк һәм, май тупланганга, яшел төстә булалар. Җепселләр арасында специальләшкәннәре дә күзәтелә, мәсәлән, эзләүче, чолгап алучы, этүче җепселләр. Аларның вазифалары — суүсем күзәнәген эзләп табып чолгап алу һәм суүсемнәр катламына үткәрү.
Микобионтның чорналган җепселләреннән ялган тукыма — плектенхима барлыкка килә, ул лишайниклар катламасының төп өлешен тәшкил итә.
"Фикобионт" яшел һәм зәңгәрсу-яшел, кайчак саргылт-яшел, бик сирәк көрән суүсемнәрдән тора. Лишайник төрләренең яртысында фикобионт булып яшел суүсем требуксия тереклек итә. Аннан кала зәңгәрсу-яшел суүсемнәрдән носток, глеокапса, анабена, яшел суүсемнәрдән трентеполия, пальмелла дә бар. Суүсемнәрнең күбесе ирекле рәвештә дә очрый, ә кайберләре — бары тик лишайник составында гына, мәсәлән, требуксия.
Лишайниклар катламасында суүсемнәр ирекле яшәүче суүсемнәр белән чагыштырганда морфологик һәм физиологик үзгәрешләр кичерә. Аларның үзләре — зуррак, ә туклыклы матдәләре азрак була; лайлалы төргечләр барлыкка килми, колонияле һәм җепсыман төрләр аерым күзәнәкләргә таркала. Суүсемнәр шулай ук югары температурага, озакка сузылган корылыкка искиткеч чыдам. Алар гөмбә җепселләре белән чорналганлыктан, бик аз яктылыкта да фотосинтезлауга сәләтле.
Лишайник компонентларының үзара мөнәсәбәтләре.
Лишайникта фикобионт белән микобионтның үзара мөнәсәбәте турында галимнәр инде йөзләгән еллар бәхәсләшәләр. Мөнәсәбәт төре турында берничә фикер бар.
Бер фикер буенча, лишайник компонентлары бер-берсенә файда китереп яшиләр (мутуалистик симбиоз). Суүсем гөмбәне — органик матдәләр белән, ә гөмбә суүсемне су һәм неорганик тозлар белән тәэмин итә.
Икенче фикер буенча, гөмбә суүсемдә паразитлык итә. Моны лишайник катламасын яктылык һәм электрон микроскоп аша караганда күреп була. Гөмбә суүсем күзәнәкләренә суыручы җепселләр җибәрә. Алар берничә төрле. Гаусторийлар, күзәнәк тышчасын ертып, протопластка үтеп керәләр. Импреесориилар күзәнәк тышчасын эчкә батыралар. Аппрессорийлар күзәнәк тышчасына басым ясап берегәләр. Суыручы җепселләр ярдәмендә гөмбә суүсемнән туклыклы матдәләр суыра. Бу күренешне, шулай ук тамгалы углерод һәм азот атомнарын кулланып, физиологик тикшеренүләрдә дә исбатладылар. Суүсем күзәнәкләрендә синтезланган матдәләрне гөмбә гел суырып тора, шуңа күрә суүсем күзәнәге күпмедер вакыт үткәч үлә.
Ләкин бу паразитлык чикләнгән. Дөрестән дә, гөмбә, суүсемнең барлык күзәнәкләрен үтереп бетерсә, үзе нәрсә белән тукланырга тиеш соң? Шуңа күрә гаусторийлар кайбер күзәнәкләргә генә керә, ә калган күзәнәкләр үзләренең үсүен һәм үсешен дәвам итәләр. Алай гына да түгел, гаусторийлар кергән күзәнәкләр бик тиз икегә бүленә, ә гаусторий бер генә бала күзәнәктә кала.
Моңа карамастан лишайник катламасында суүсемнәрнең үлгән күзәнәкләре дә күп була. Алар төркемләп катламаның үзәгендә һәм кабыгында урнашалар. Бу күзәнәкләргә дә гөмбә җепселләре юнәлә. Димәк, гөмбә, суүсем күзәнәкләрен үтергәч тә, аларның матдәләре белән туклана, башкача әйткәндә, паразит тукланудан сапротроф туклануга күчә. Лишайник компонентларының мондый катлаулы мөнәсәбәтен рус галиме Александр Еленкин эндопара дип атады. Бер үк вакытта гөмбә җепселләре белән чолгап алынган фикобионт тышкы тирәлектән аерыла, шуңа күрә үзенә кирәк булган су һәм минераль матдәләрне ул гөмбәләрдән ала. Димәк, суүсем дә гөмбәдә паразит булып яши. Ләкин бу паразитлык гөмбә паразитлыгы белән чагыштыргысыз.
Нәтиҗә ясап, лишайникларда фикобионт белән микобионтның мөнәсәбәтләре бик катлаулы һәм әлегә тулысыңча ачыкланмаган дип әйтергә мөмкин.
Лишайникларның морфологик төзелеше.
Лишайникның вегетатив тәне — катлама, аның формасы һәм күләме төрлечә була. Зурлыгы берничә миллиметрдан алып дистәләгән сантиметрга кадәр җитә. Формалары буенча катламаның морфологик төп өч тибын аерырга мөмкин: ябышкак, яфракчыл һәм куакчыл.
Ябышкак лишайниклар.
Ябышкак лишайникларның катламалары субстратка тыгыз берегә, аны субстраттан өзгәләмичә аерып алып булмый. Мондый лишайниклар субстрат өслегендә порошоксыман, бөртексыман кунык рәвешендә яки кайрысыман күренәләр.
Яфракчыл лишайниклар.
Яфракчыл лишайникларның катламалары дорзовентраль җәймәләр рәвешендә була. Катлама субстратта җәелеп урнаша һәм гөмбә җепселләре төркеме — ризина ярдәмендә аңа берегә.
Куакчыл лишайниклар.
Катламаның куакчыл төре — иң югары үсешлесе. Мондый катлама тармакланган тасма я сабакчыклар рәвешендә була, ул субстратка нигезе белән генә берегә һәм я өскә, я кырыйга юнәлеп, яки асылынып үсә.
Лишайникларның анатомик төзелеше.
Анатомик төзелеше буенча лишайник катламалары ике төрле: гомеомер (грекча «гомойос» — бертөрле, «мерос» —өлеш) һәм гетеромер (грекча «гетерос» — төрле) төзелешле була. Лишайникларның барлык морфологик төзелешләре төрендә дә бу ике төрле анатомик төзелешне очратырга мөмкин.
Гомеомер төзелеш.
Гомеомер төзелешле катламада суүсемнәр гөмбә җепселләре арасында тигез урнашкан. Гадәттә ике компонент та суүсемнәр бүлеп чыгарган лайлага чумган.
Гетеромер төзелеш.
Гетеромер төзелешле катлама югарырак үсешле лишайникларга хас. Аның аркылы кисемендә берничә катламны аерырга мөмкин. Өске ягыннан катлама гөмбә җепселләренең тыгыз үрелгесеннән торган өске кабык белән капланган. Эчкә таба җепселләр көпшәгрәк ята, һәм алар арасында фикобионт күзәнәкләре урнаша. Бу — суүсемнәр зонасы (альгаль зона, гопидиаль катлам). Альгаль зона астында, һава белән тулган зур бушлыклар калдырып, көпшәк урнашкан гөмбә җепселләреннән торган үзәк формалаша. Аскы ягыннан катлама өске кабыкка охшаган аскы кабык белән капланган. Үзәктән аскы кабык аша тыгыз булып үрелгән җепселләр бәйләмнәре — ризиналар үтә. Алар катламаны субстратка беркетү, аннан су һәм туклыклы матдәләр суыру функциясен үтиләр. Мондый төзелеш яфракчыл катламалы лишайникларга, мәсәлән, ксанториягә хас. Куакчылларда, мәсәлән, уснеяда радиаль төзелешле булганга аскы кабык юк. Ябышкак лишайниклар субстратка катлама үзәге ярдәмендә берегә.
Лишайникларның үрчүе.
Лишайниклар вегетатив, җенессез һәм җенси юл белән үрчи. Күпчелек очракта алар вегетатив юл белән үрчи. Бу катлама өлешләре белән (фрагментация) тормышка ашырыла яки вегетатив үрчүнең махсус ясалмалары (соредия һәм изидия) ярдәмендә бара. Фрагментация барышында коры һавада тиз сынучан катлама җил исүдән, хайваннар яки кеше орынудан сынып тарала. Уңай шартларда катламаның аерым өлешләре яңа катлама хасил итә. Мондый ысул белән, мәсәлән, тундра лишайниклары үрчи.
Соредияләр.
Соредияләр — гөмбә җепселләре белән уратып алынган берничә суүсем күзәнәгеннән торган бик вак ясалмалар. Алар суүсемнәр зонасында барлыкка киләләр. Кабыкны ертып, соредияләр катлама өстенә порошоксыман кунык рәвешендә чыгалар. Соредияләр җыелмасы сораль дип атала. Җил, яңгыр белән таралып, алар уңай шартларда яңа катлама хасил итәләр. Соредияләр барлык диярлек яфракчыл һәм куакчыл лишайникларга хас.
Изидияләр.
Изидияләр — катлама өслегендә барлыкка килүче үсентеләр. Алар, соредияләр кебек үк, фикобионт һәм микобионттан торалар, ләкин соредияләрдән аермалы буларак, һәрвакыт кабык белән капланган булалар. Изидияләр җил, яңгыр белән таралалар. Изидияләр соредияләрдән сирәгрәк очрыйлар.
Җенси үрчү.
Җенси үрчү лишайникның микобионтына гына хас. Бу вакытта лишайник катламасы өслегендә үрчү өлешләре барлыкка килә: апотеций, перитеций һәм гастеротеций формасында. Үрчү өлешләрендә споралар өлгерә. Споралар сумкалар эчендә өлгергән лишайникларны сумкалы лишайниклар төркеменә берләштерәләр. Алар сумкалы гөмбәләрдән килеп чыкканнар. Кайбер лишайникларның споралары киңчел җепселләр очларында — базидияләрдә барлыкка килә, аларны базидиаль лишайниклар дип атап йөртәләр. Мондый лишайниклар базидиаль гөмбәләрдән килеп чыкканнар. Аларның төрләре 20 генә, гадәттә тропикларда үсәләр.
Лишайникларда җенси процесс әле тулысынча өйрәнелеп бетмәгән, һәм аның барышына карата әлегә кадәр галимнәр арасында бердәм фикер юк. Сумкалы лишайникларның ана җенес органы — архикарп, ул ике өлештән тора: спираль рәвештә чорналган җепсел формадагы аскогоннан һәм нечкә җепселдән — трихогинадан. Трихогина катлама өслегенә үзенең ябышкак очы белән чыгып тора.
Галимнәрнең бер төркеме уйлавынча, архикарп ата җенес күзәнәкләре — пикноконидиялэр белән аталана. Пикноконидияләр — төрле формадагы (түгәрәк, чыбыксыман, оваль һ. б.) төссез вак күзәнәкләр. Алар махсус батынкыларда — пикнидияләрдә барлыкка киләләр. Ләкин кайбер галимнәр пикноконидияләрне җенессез үрчү споралары дип саныйлар. Моны пикноконидияләрдән уңай шартларда лишайник катламасы барлыкка килүе исбатлый.
Галимнәрнең икенче төркеме исә лишайникларда аталану процессы редукцияләшкән дигән фикердә торалар. Үсеп киткән аскогонда төшләр дикарионнар хасил итеп берләшәләр, аскогоннан үсеп чыккан аскоген җепселләр дә дикарионлы була. Аскоген җепселләрнең очларында сумкалар өлгерә, бу вакытта төшләр кушыла. Диплоидлы копуляцион төш, редукцион бүленеп, аскоспоралар хасил итә.
Үсә башлаган аскогонны гөмбә җепселләре чолгап ала һәм урчу өлеше барлыкка килә. Үрчү өлеше бик озак өлгерә, аның үсеше 4 —10 елга сузыла. Сумкалы лишайникларда үрчү өлешләре күпьеллык, базидиаль лишайникларда гадәттә берьеллык.
Апотецийлар.
Апотецийлар — ачык үрчү өлеше. Алар катлама өслегендә кечкенә чынаяк я диск формасында күренә. Апотецийларда ике өлешне аералар: яссы диск һәм аны кырыйлардан чолгап алган йомры калку өлеш. Диск өч катламнан тора. Гимешль катламда вертикаль өскә карап сумкалар утыра. Сумкалар арасында озынча төссез җепселләр — парафизалар урнаша, алар саклау функциясен үтиләр. Парафизалар сумкалардан озынрак булалар, аларның очлары киңәеп, бер-берсенә кысылып урнаша һәм сумкаларны өске яктан каплап тора. Бу катлам эпитеции дип атала, ул яшел, зәңгәр, сары, көрән һ. б. төсләрдә була һәм апотецийның төсен билгели. Гимениаль катлам астында гипотеции урнаша, ул тыгыз чорналган җепселләрдән тора, монда сумкалар барлыкка килә.
Апотецийның кырый өлеше дискны ян-яктан һәм астан әйләндерә. Аның төзелеше буенча апотецийларның өч төрен аералар: леканоралы, лецидеяле, бииторалы. Аларның исемнәре леканора, лецидея, биатора лишайниклары исемнәреннән алынган. Леканоралы апотецийларда диск катлама белән чолгап алынган, шуңа күрә апотецийның кырый өлеше дисктан төсе буенча аерылып тора. Лецидеяле апотецийларның кырые гөмбә җепселләреннән генә барлыкка килә, апотецийның дискы һәм кырые бер төстә (гадәттә кара төстә) һәм каты була. Биаторалы апотециилар төзелеше буенча лецидеялеләр белән охшаш, ләкин ачык төстә һәм йомшак була.
Гастеротеций.
Гастеротеций — шулай ук ачык үрчү өлеше. Алар апотецийлардан үзләренең сызыксыман сузылган фирмалары белән генә аерыла. Бик сирәк очрый.
Перитеций.
Перитеций — йомры я кувшинсыман үрчү өлеше, тышкы тирәлек белән кечкенә генә тишек (авызчык) ярдәмендә бәйләнештә тора. Гадәттә катламага батып урнаша, һәм авызчыклары катлама өслегендә кара таплар рәвешендә күренеп тора. Гимениаль катлам перитецийның эчке өслеген каплый, ә аның куышлыгы лайла белән тулган.
Споралар кайчак сумкаларның тышчасы таркалуы нәтиҗәсендә таралалар. Ләкин күпчелек лишайникларда споралар сумкадан осмос басымы астында көч белән сибеләләр. Нәтиҗәдә споралар, 3 сантиметрга кадәр өскә ыргытылып, һава агымы белән байтак еракка таралалар.
Спора шытканда беренчел гөмбәлек барлыкка килә. Бу гөмбәлек төрле якка суүсемнәрне эзләүче җепселләрен җибәрә. Әгәр дә тирә-якта суүсемнәр булмаса, гөмбәлек үлә. Ә инде бу лишайникка хас суүсем табылса, гөмбәлек җепселләре суүсем күзәнәген чолгап ала, аны субстраттан аера һәм суүсем күзәнәгенең бүленүенә этәргеч бирә. Барлыкка килгән бала күзәнәкләр шулай ук гөмбә җепселләре белән чолгана. Шулай итеп, лишайникның яңа катламасы үсә башлый.
Спорадан лишайник үсүе төрле тирәлек шартларына бәйле. Алар арасында беренче урында яшь гөмбәлекнең суүсем белән очрашуы тора. Бу югары дәрәҗәдә очраклы күренеш. Моннан тыш спорадан үрчү бик акрын бара, искә төшерегез, үрчү органнары гына 4—10 ел өлгерә! Шуңа күрә дә лишайниклар күбесенчә вегетатив юл белән үрчи.
Лишайникларның классификациясе.
Лишайникларның тере организмнар системасындагы урыны турында капма-каршы фикерләр бар.
Күпчелек галимнәр бу икенче фикерне яклый. Лишайник систематикасы микобионт үзенчәлегенә нигезләнә. Микобионтның систематик урыны һәм үрчү өлешенең төзелеше буенча лишайникларны 2 класска (кайчак 4 класска) бүләләр. Сумкалы лишайниклар классына (Ascolichenes) микобионт аскомицетларга караган лишайниклар керә, үрчү өлеше — перитеций һәм апотеций. Күпчелек лишайниклар — бу класс вәкилләре. Базидиаль лишайниклар классының (Basidiolichelies) микобионты — базидиомицетлар (афиллофоралылар һәм агариклылар).
Лишайникларның экологик төркемнәре.
Лишайниклар күбесенчә туфракта, агачларда, ташларда, мүкләрдә, яфракларда үсә. Алар шулай ук башка субстартларда да (мәсәлән, пыяла, тире, чүпрәк һ.б.) очрый. Лишайник катламасы бик озак үсә, шуңа күрә субстратка төп таләп — ул озак вакыт кузгалмаска тиеш. Лишайниклар үсемлекләр үсә алмый торган кырыс шартларда таралган, чөнки уңайлы шартларда алар тиз үсүче мүкләр, чәчәкле үсемлекләр белән конкуренциягә чыдамсыз.
Лишайниклар гадәттә салкын һәм уртача төбәкләрдә тауларда күпләп үсә. Тропикларда һәм коры урыннарда алар сирәгрәк очрый. Аларның кырыс шартларга чыдамлыгы, массакүләм үрчүе, үрчү берәмлекләренең таралу сәләте шулай ук лишайник таралышына булыша.
Нинди субстратта үсүенә карап, лишайникларны берничә экологик төркемгә бүләләр. Эпифитлар агач кәүсәләрендә һәм ботакларында үсә. Алар ябышкак, яфракчыл, куакчыл лишайникларга карый. Күбесенчә графис, пармелия, эверния, цетрария, уснея, гипогимния ыруглары төрләре очрый.
Эпифиллар.
Эпифиллар — субтропик һәм тропик үсемлекләренең яфракларында үсүчеләр, мәсәлән, чәй куагы яфракларында үсүче катиллярия үсемлек өчен бик зарарлы.
Эпиксиллар.
Эпиксиллар черүче үзагачта үсә, аларның төр составы бу төбәктә башка субстратларда очраучы лишайникларга охшаш.
Эпилитлар.
Эпилитлар таш өслекләрен каплый. Монда үсүче ябышкак лишайниклар арасында плакопсис, леканора, лецидея, биатора, ризакарпон; яфракчыл — пармелия, цетрария; куакчыл — сферофорус, стереокаулон төрләре очрый. Эпилитлар кальцеофиль (известьле тау токымнарында үсүчеләр) һәм кальцеофоб (гранит, кварц һәм известь булмаган башка тау токымнарында очраучылар) төрләргә бүленә.
Эпигеилы лишайниклар.
Эпигеилы лишайниклар — туфракта үсүчеләр. Алар туклыклы матдәләр аз булган җирдә, үсемлекләр үсешенә яраксыз туфракта үсәләр. Мәсәлән, тундраның гаять зур мәйданын лишайниклар каплый. Лишайниклар шулай ук коры наратлыкларда күпләп очрый. Төр составында пармелия, кладония, кладина, цетрария, пельтигера өстенлек итә.
Яраклы субстратның булу-булмавы лишайник төрләре таралышын чикләүче төп фактор булып тора. Кайберләре төрле субстратта яши алалар, шул сәбәпле аларның ареаллары да киң була. Бу күбесенчә эпифитлы һәм эпигейлы лишайникларга хас. Эпилитлы лишайниклар нигездә тар ареаллылар, чөнки алар арасында бер генә төрле тау токымында үсүчеләр күп.
Лишайниклар таралышы субстраттан кала яктылык, температура, дымлылыкка бәйле. Яктылык — фотосинтез өчен кирәкле шарт, лишайникларның күбесе — якты яратучы организмнар. Мәсәлән, караңгы чыршы урманнарында лишайниклар аз була, ә якты наратлыкларда алар гаять күпләп үсә. Биек тауларда һәм поляр өлкәләрдә үсүчеләрнең катламасы тар аерчаларга бүлгәләнә һәм караңгы төстәге калын кабык белән каплана, бу — лишайникларның ультрафиолет нурлар һәм радиациянең югары дозаларыннан саклау җайланмасы.
Дымлылыкка карата лишайниклар коруга чыдам организмнар төркеменә керә. Коры шартларны лишайниклар озак вакыт кичерергә сәләтле, һәм шул сәбәпле алар вакытлыча дымлы шартларда үсәргә җайлашкан. Лишайниклар суны — яңгыр, чык, томан, җепшек кар, дымлы һавадан, ә ризоидлары булганы туфрактан да суыра. Катлама гадәттә коры массадан 100—300% кадәр күбрәк су суырырга мөмкин. Ләкин суны парга әйләндерү дә бик тиз бара. Кояшта 30—60 минут эчендә катлама тулысыңча корып бетә һәм уалучан халәткә керә. Су белән тәэмин ителү тирбәнеше фотосинтез интенсивлыгын киметә һәм лишайникларның озак үсүенең бер сәбәбе булып тора.
Температура лишайниклар тереклегенә зур тәэсир ясамый. Алар гаять югары яки түбән температурада да үсәргә җайлашкан, шул сәбәпле Арктикадан алып Антарктидага кадәр таралганнар. Чүлләрдә лишайниклар +50, +60 °С, ә поляр төбәкләрдә -40, -50 °С та тереклек итә.
Лишайникларның башка организмнар белән мөнәсәбәте күптөрле. Алар мүкләр һәм чәчәкле үсемлекләр белән конкуренциягә чыдамсыз. Ләкин бу көрәштә аларга лишайник матдәләре берникадәр булыша. Лишайник матдәләре орлык шытуын тоткарлый һәм тамыр үсүенә начар тәэсир ясый. Хайваннар лишайникларны ашаганда катламаны сындыра һәм вегетатив үрчүгә булыша.
Димәк, лишайниклар кырыс экологик шартларга искиткеч чыдам организмнар икән. Бары тик антропоген фактор гына алар өчен һәлакәтле. Кеше, табигый ландшафтны үзгәртеп, атмосфераны бозып, лишайниклар таралышына, тереклек итүенә зур зыян китерә.
Лишайниклар һава чисталыгына аеруча таләпчән, шуңа күрә аларны һава чисталыгы дәрәҗәсен билгеләү өчен кулланалар. Экологиянең бу юнәлеше лихепоипдикация дип атала.
һава чиста төбәкләрдә лишайниклар күпләп үсә, аларның төр составы да бай була. Киресенчә, һавасы пычранган төбәкләрдә лишайниклар аз була яки тулысынча юкка чыга.
Лишайниклар һәм хайваннар.
a>" - чын болан мүге "Corynephorion canescentis" үсемлекләре бергәлегендә
Лишайниклар төрле экосистемаларда очрый. Алар аеруча тундра, биек таулыклар биогеоценозларында өстенлек итә һәм хайваннарга тереклек шартлары тудыра. Лишайниклар — төньяк боланнары өчен мөһим азык, аеруча кышкы чорда. «Болан мүге» (ягель) дип, нигездә, лишайникларның 3 төрен: "алыг кладониясен" (Cladonia alpestris),"урман кладониясен" (С. sylvatica) һәм "болан кладониясен" (С. rangiferina) атыйлар. Боланнар лишайникларның башка төрләрен дә, мәсәлән, цетрарияне (Cetraria) ашый. Лишайниклар белән шулай ук башка хайваннар да туклана. Кайбер төрләре кешегә дә азык. Мәсәлән, исландия цетрариясен (Cetraria islandica) Исландиядә ипи пешергәндә кулланалар. Япониядә ашарга яраклы умбиликарияне (Umbilicaria esculeiita) затлы азык дип саный-лар.
Лишайниклар табигатьтә.
Лишайниклар тау токымнарын таркатуда зур роль уйный. Лишайникларның химик составы бай, алар арасында башка организмнарда да очрый торган матдәләр (ферментлар, углеводлар, аминокислоталар, витаминнар, спиртлар һ.б.) бар. Шулай ук бары тик лишайникларга гына хас булган матдәләр дә күп. Аларны лишайник матдәләре дип атыйлар. Лишайник матдәләре,— нигездә, органик кислоталар; аларны бүлеп чыгарып, лишайник субстратны тарката. Нәтиҗәдә туфрак барлыкка килә һәм бу урында үсемлекләр үсә башлый.
Лишайниклар медицинада.
Лишайниклар медицинада зур кулланыш таба. Лишайниклардан бактериаль авыруларны, шул исәптән туберкулезны дәвалау өчен төрле антибиотиклар ясыйлар. Лишайникларның хуш исле матдәләре, эфир майлары — парфюмерия сәнәгате өчен чыганак. Элек-электән лишайникларны ефәк, йон буяу өчен кулланалар, шулай ук алардан лакмус индикаторы ясыйлар.


«Хөррият хакында» шигыре.
«Хөррият хакында» - Габдулла Тукайның 1905 елда язылган шигыре.
Тарих.
Шигырь «Фикер» газетасының 1905 елның 11 декабрь санында «Габдулла Тукаев» имзасы белән басылган. Бу имзасын Тукай басма матбугатта беренче тапкыр шунда куллана.
дигән юллар урынына күп нокталар куелган; өченче строфадагы


Гайшә.
Гайшә яки Гайшә Бинт Әбү Бәкер(, ? — 678 ел, һ. 56) - Мөхәммәд галәйһиссәләм хатыннарының берсе, өммел мөэминин, Әбү Бәкернең кызы.
Мөхәммәд галәйһиссәләмгә 620 елда Мәккәдә кияүгә чыга, ләкин ире йортына ике елдан соң гына күчә. Аңа бу вакытта 9 яки 10 яшь була, ләкин төрле чыганакларда Гайшәнең бу вакыттагы яшен төрлечә күрсәтәләр. Ибне Хишам һәм башка кайбер тарихчыларда Гайшәнең иң беренче ислам кабул итүчеләрдән булганлыгы әйтелә, ә бу аңа 15 яшь булганлыгына күрсәтә. Шулай ук кайбер тарихчылар пәйгамбәр галәйһиссәләмгә кадәр Гайшәгә Җүбәйр ибне Мутимнең өйләнергә теләгәнлеге һәм Гайшәгә 17 яшь булганлыгы турында мәгълүмат китерәләр. Тарихи чыганакларда шулай ук Гайшәнең апасы Әсма турында мәгълүмат бар. Әсма һ. 73 елда 100 яшендә вафат була, ә бу һиҗрәт вакытында аңа 27 яшь, ә аңардан 10 яшькә кече Гайшәнең 17 яшьтә булганлыгын аңлата.
Һиҗрәттән соң, Гайшә күпләгән сугышларда яралы мөселманнарга ярдәм күрсәткән.
Гайшә гомерендә әһәмиятле вакыйга булып аңа карата монафикълар тарафыннан ягылган яла тора. Бәну Мусталик абиләсенә поход вакытында, Гайшә кәрваннан артта кала, һәм бераздан Сафван, аны юлда очратып, кәрванга кире кайтара. Бу Гайшә өстенә яла ягу һәм аны зинада гаепләү өчен сәбәпкә әйләнә. Әлеге ялган таралгач, Гайшә авырый башлый һәм әтисе Әбу Бәкер өендә бер ай тора. Шуннан соң Мөхәммәд галәйһиссәләмгә Гайшәнең гөнаһсызлыгы турында аятьләр иңә.
Мөхәммәд саләллаһу галәйһи үәссәләм үзенең соңгы көннәрен Гайшә өендә үткәрә һәм аның кулларында килеш вафат була. Гайшә аның үлеменнән соң бүтән кияүгә чыкмый.
һ. 36 елда Гыйракта Басрадан ерак түгел мөселманнар арсында Дөя сугышы исемен алган бәрелеш була. Йәмән яһүде Габдулла ибн Саба тырышлыгы нәтиҗәсендә ике мөселман төркеме - Гайшә, Тальхә, Зүбәйр һәм хәлиф Гали төркемнәре арасында бәрелеш башлана. Гали җиңүеннән соң, Гайшәне Мәдинәгә җибәрәләр.
Гайшә яхшы хәтергә ия булган, гомеренең соңгы елларында фикеһнең хатын-кызларга кагылышлы бүлеге буенча фәтвалар биргән. Гайшәгә фикеһкә нигез салучыларның берсе буларак та карыйлар. Гайшә 2200 тирәсе хәдис тапшыра.
Гайшә Мугәвия хәлифәлеге чорында Мәдинәдә вафат була.


Инфракызыл нурланыш.
Инфракызыл нурланыш — күзгә күренүче нурланышның кызыл очы (дулкын озынлыгы λ = 0,74 мкм) белән микродулкынлы нурланыш (λ ~ 1—2 мм) арасындагы өлкәне алып торучы нурланыш төре.
Инфракызыл нурланыш шулай ук «җылылык нурланышы» буларак билгеле, чөнки җылынган әйберләрнең инфракызыл нурланышы кеше тарафыннан җылылык буларак хис ителә. Җисемнән таралган нурларның дулкын озынлыгы җылыну температурасына бәйле: температура югарырак булган саен дулкын озынлыгы шулкадәр кыскарак һәм нурланышның интенсивлыгы югарырак.
Ерактан идарә.
Инфракызыл диодлар һәм фотодиодлар ерактан идарә итү өчен пультларда, автоматика һәм саклау системаларында, кайбер кесә телефоннарында һ.б. кулланыла. Алар күзгә күренмәү сәбәпле кешенең игътибарын җәлеп итмиләр.
Буяу киптерү.
Инфракызыл нурланыш сәнәгатьтә лакланган яки буялган өслекләрне киптерү өчен кулланылырга мөмкин. Бу ысул гадәти булган конвекционысул белән чагыштырганда өстенлекләргә ия. Болар киптерү тизлеге зуррак һәм сарыф ителгән энергия гадәти ысулдагыга караганда кимрәк булуында чагыла.
Ашамлыкларны стерилизацияләү.
Инфракызыл нурланыш ярдәмендә ашамлыкларны инфекцияләрдән арындыру максаты белән стерилизациялиләр.
Ачу тарихы.
Инфракызыл нурланыш 1800 елда Уильям Гершель исемле астроном тарафыннан ачыла. Кояшны өйрәнү вакытында ул күзәтү алып барылган әсбабның җылынуын киметү өчен чара эзли торган була. Күзгә күренүче спектрның төрле өлешләреннән килгән җылылыкны термометр ярдәмендә үлчәп, ул «җылылык максимумы»ның спектрда кызыл төс артындагы күзгә күренмәгән өлкәдә ятуын ачыклый.


Кара тишек.
Кара тишек () — гадәттән тыш зур тартымлы киңлек-вакыт өлкәсе, аны хәтта яктылык тизлеге белән хәрәкәт итүче объектлар да ташлап китә алмыйлар (шулай ук яктылык квантлары да).
биредә "c" — яктылык тизлеге, "M" — җисемнең массасы, "G" — тартым даими зурлыгы.
Мондый киңлек-вакыт өлкәләре барлыгының теоретик ихтималлыгы Эйнштейн тигезләмәләренең төгәл чишелешләреннән килеп чыга. Аларның беренчесен 1915 елда Карл Шварцшильд чыгара. Атаманың авторы төгәл билгеле түгел, әмма аны Джон Арчибальд Уилер тарата һәм беренче мәртәбә халык алдында 1967 елның 29 декабрендә «Безнең Галәм: мәгълүм һәм мәгълүм булмаган нәрсәләр (Our Universe: the Known and Unknown)» лекциясендә куллана. Элегрәк мондый астрофизик объектларны «коллапсланган йолдызлар» яки «коллапсарлар» (сүзеннән), һәм ушандак «каткан йолдызлар» () дип атаганнар.
Кара тишекләр чынбарлыкта булуы мәсьәләсе, аларның барлыгы килеп чыгуы тартым теориясе дөреслегенә тыгыз багланышлы. Заманча физикада стандарт тартым теориясе — кара тишекләрне барлыкка килүе ихтималлыгы алдан ышанычлы күрсәтүче гомуми чагыштырмалылык теориясе булып тора, әмма аларның булуы башка теорияләр кысасыда да мөмкин.


Ультрашәмәхә нурланыш.
Кояшның ультрашәмәхә спектрда ясалма төсләр аркылы күрсәтелгән нурланышы
Ультрашәмәхә нурланыш (ультрашәмәхә, УШ, UV) — күзгә күренүче нурланышның шәмәхә төстәге очы белән рентген нурланышы арасындагы өлкәне алып торган электромагнит нурланышы (380 — 10 нм, 7,9 — 3 Гц). Диапазон шартлы рәвештә якын (380—200 нм) һәм ерак, яки вакуум (200-10 нм) ультрашәмәхәсе өлешләренә бүленә. Вакуум ультрашәмәхәсе үз билгеләмәсен Җир атмосферасы тарафыннан йотылу сәбәпле бары тик вакуум приборлары тарафыннан гына тикшерү мөмкин булганга ала.
Ачу тарихы.
Ультрашәмәхә нурланыш 1801 елда немец физигы Иоганн Вильгельм Риттер тарафыннан ачыла. Вакуум ультрашәмәхәсе 1893 елда Виктор Шуманн тарафыннан табыла.
Ультрашәмәхә чыганаклары.
Җирдә ультрашәмәхәнең төп чыганагы — Кояш. Шулай ук көндәлек тормыш ихтыяҗларында яки фәндә куллану өчен ультрашәмәхә нурланыш чыгаручы төрле лампалар җитештерелә.


Зүбәйр ибн әл-Гаввам.
Зүбәер ибн әл-Гаввам (гарәп. الزبير بن العوام; ? - һ. 36, 656) - Мөхәммәд галәйһиссәләмнең икетуганы, сәхабәсе. Исән вакытында ук җәннәт белән бүләкләнгән сәхабәләрнең берсе.
Зүбәйр беренчеләрдән булып исламны кабул итә. Башка беренче мөселманнар кебек үк туганары һәм башка корәешләр тарафыннан җәберләүләргә дучар була. Шул сәбәпле башта Хәбәшстанга, ә һиҗрәт вакыйгасыннан соң Мәдинәгә күчә. Мөселманнарның бөтен төп сугышларында катнаша.
Мөхәммәд галәйһиссәләм үлеменнән соң, мөселман дәүләтен ныгытуга өлешен кертә. Византия империясенә каршы Ярмук сугышында катнаша. Мисырны яулап алуда зур роль уйный. Гомәр үлеменнән соң, хәлифә урынына алты кандидатның берсе була.
һ. 36 елда Гыйракта Басрадан ерак түгел мөселманнар арсында Дөя сугышы исемен алган бәрелеш була. Йәмән яһүде Габдулла ибн Саба тырышлыгы нәтиҗәсендә ике мөселман төркеме - Гайшә, Тальхә, Зүбәйр һәм хәлиф Гали төркемнәре арасында бәрелеш башлана.
Гали Зүбәйргә аның хаксыз Галигә каршы чыгачагы турындагы хәдисне исенә төшерә, һәм Зүбәйр булачак бәрелеш җиреннән китә. Ләкин аны юлда Гамр ибне Җурмуз дигән кеше үтерә. Зүбәйргә 65 яшь була.


Корбан Бердыев.
Корбан Бәкый улы Бердыев (; 25 август 1952 ел, Ашхабад, Төрекмән ССР, СССР) — футбол тренеры. СССР спорт остасы (1980 ел).
Биография.
Футболчы булганда ярым сакчы буларак уйный. 1959 елда Ашхабадта футбол мәктәбендә уйный башлый.
Барлыгы СССР чемпионатының югары лигасында 155 матч үткәрә, 23 гол кертә, беренче лигада — 211 матч, 32 гол.
1981 елдан 1996 елга кадәр Казакъстанда уйный һәм тренер була.
2001 елның 1 августында «Рубин» футбол клубының баш тренеры итеп билгеләнә. «Рубин»ның вице-президенты (2004 елның апрель аеннан).


Квант халәте.
Бу тасвирламалар математик яктан бердәй. Гомуми очракта квант халәте принципиаль рәвештә дулкынча функция белән тасвирлана алмаска мөмкин һәм ул тыгызлык матрицасы ярдәмендә тасвирланырга тиеш.
Халәт векторлары.
Бирелгән квант системасынының мөмкин халәтләрен тасвирлау өчен гильберт пространствосы математик аппараты кулланыла. Ул система белән булырга мөмкин барлык әйберләрне тасвирлауда яраклы.
Бу очракта квант халәтен тасвирлар өчен халәт векторы кулланыла. Ул квант системасын тулысынча тасвирлаучы математик зурлыклардан гыйбарәт. Мәсәлән, 4 санның күплеге водород атомында электронның халәтен билгели, алар электронның квант саннары буларак билгеле.
Бра-кет билгеләмәләре.
formula_5 халәтенә туры килүче халәт векторын formula_6 буларак билгелик. formula_5 халәтенә бәйләнгән векторны formula_8 дип билгелик. formula_9 һәм formula_10 векторларының скаляр тапкырчыгышын formula_11 буларак билгеләрбез. formula_8 символы "бра" () дип атала, formula_6 символы исә — "кет" дип (). Бу билгеләүләр Поль Адриен Морис Дирак тарафыннан кертелә һәм "bracket" (капка) сүзен ике өлешкә (bra һәм ket) бүлү нәтиҗәсендә барлыкка килә.


Әйләнә.
Әйләнә — берәр өслектә әйләнә үзәге дип аталган ноктадан бер үк ераклыкта урнашкан нокталар күплеге. Ераклык нульгә тигез булмаган метрикалы булырга тиеш, ул әйләнә радиусы дип атала.


Исландлар.
Исландлар () — Исландиянең төп халкын тәшкил итүче милләт. Сан буенча якынча 450 мең кеше, шуларның 300 меңе Исландиядә яши. Исланд телендә сөйләшәләр. Ышанучылар — протестантлар (лютераннар), шулай ук гадәти ышанулар да сакланган.
Тарих.
Исландлар — Скандинавиядән X—X гасырларда күчеп килгән кешеләрнең нәселеннән килеп чыгалар. Нигездә бу кешеләр Норвегиядән килгән булалар. Исланд халкының килеп чыгышында шулай ук Ирландиядәге һәм Шотландиядәге скандинав биләмәләреннән күченгән кешеләр урын алып тора. XI—XIII гасырларда исланд халкының милли укмашуы һәм исланд милләтенең рәвеш алуы күзәтелә. 1380 елда Исландия даниялеләр кулы астына төшә. Алар 1918 елда гына Дания-Исландия униясе кысаларында Исландиянең суверен хакларын таныйлар. 1944 елда уния таркала һәм Исландия аерым республика буларак игълан ителә. Исландлыларның төп шөгыльләре — балык тоту, балык эшкәртү, болан асрау, авыл хуҗалыгы.


МАССОЛИТ.
МАССОЛИТ – Михаил Булгаковның «Мастер һәм Маргарита» романындагы уйлап табылган әдәби берләшмә. Аббревиатураның мәгънәсе төгәл ачыкланмаган, ләкин аны «Московская ассоциация литераторов» яки «Мастерская Социалистической Литературы», «Массовая литература» дип аңларга мөмкин.
ССРБда 1920-1930 нчы елларда бик күп төрле иҗат берләшмәләре булган һәм алар тулы исемнәре белән аталмыйча, гел аббревиатуралар белән йөртелгәннәр. Бу МАССОЛИТның прототибы РАПП булырга тиеш, чөнки ул оешма әдәбиятнең партиягә бәйлелеген алга сөргән һәм күп яклары белән уйлап табылган оешмага туры килә. Шулай ук 1932 елда бөтен булган әдәби оешмалар бетерелгәч төзелгән Совет язучылары берлеге (ССП) да МАССОЛИТның прототибы булырга мөмкин.
Әгъзалар.
МАССОЛИТта барлыгы 3111 әдип әгъза булып тора.


Куш йолдыз.
Куш йолдызның охшаш массалы ике җисеме уртак масса үзәге тирәсендә эллиптик орбиталар буйлап әйләнүенең сурәтләнгән мисалы
Куш йолдыз ("куш система", "икеле йолдыз") — тарту көче белән бәйләнгән һәм уртак масса үзәге тирәсендә йомык орбиталар буйлап әйләнә торган ике йолдыз. Куш йолдызлар булуы аркасында, йолдызлар массасыны ачып белү һәм төрле бәйлелекләрне ясау мөмкинлеге бар. Шунлыктан йолдызларның масса–радиус, масса–яктыртучанлык һәм масса–спектр сыйныфы бәйлелекләрне белү ярдәмендә, аларның эчке төзелеше һәм үсеше турында сөземтә ясарга була.
Шуның өстенә кара тишекка дәгъвачылар тик куш системаларда табылганнар. Вольф–Райе йолдызларыны бары тик куш йолдызлар аркасында тикшергәнәр.
Әгәр куш системаларны күзәтү ысулы буенча аерсак, аларны күренүчән, спектр, каплаулы, астрометрия куш системаларына аерып кую була.


Математик исбатлау.
Математик исбатлау дип математикада берәр фикернең дөреслеген раслаучы фикри һәм мантыйкка нигезләнгән нәтиҗәләр чылбыры атала. Исбатлаулар индукция яки эмпирик чыгарылмаларына караганда күбрәк дедукциягә нигезләнәләр. Бу үз чиратында исбатлауның бер искәрмәсез барлык очракларда дөрес икәнлеген тәэмин итә.
Математикада исбатлана торган фикер теорема буларак билгеле. Исбатланган теорема соңрак башка теоремаларны исбатлауда кулланылырга мөмкин. Башка бер теореманы исбатлауда кулланылган теореманы шулай ук лемма дип тә атыйлар.


Көн белән төннең алмашынып торуы.
a>та (59°57′) июнь аенда ак төн
Безнең планетабызда көн белән төннең алманышып торулары буенча планетаны 5 төрле пояска бүләргә мөмкин.
Икенче ярты елда — декабрьдан июньгә кадәр — шул ук күренешләр кире тәртиптә кабатланалар. Экваторның икенче ягында, көньяк ярымшарда да, билгеле бер географик киңлек сызыкларында шул ук күренешләр күзәтәләр.
Ярты төн кояшы һәм кара көннәр өлкәсе.
Кояшның тәүлеклек юлы офык артына аз гына да төшмичә, офыкка тиеп кенә китә торган булса, ул урыннарда кичке яктылыкка таң килеп тоташу түгел, өзлексез көн булып тора. Андый күренешне 65°42′ киңлегендә күрә башларга мөмкин, ул урыннарда ярты төн кояшы хөкем сөрә башлый. Тагын да төньяккарак киткәч, 67°24′ киңлегеннән алып, өзлексез төннәр башлана, анда кичке яктылык белән иртәнге яктылык төн уртасында кушылмый, ә төш авышкач кушылып китә. Димәк «кара көн» хасил була. Кара көннең яктылыгы да ак төн яктылыгы белән бер дәрәҗәдә була. «Кара көннәр» өлкәсендә тоташ якты көннәр, ягъни ярты төн кояшы чыга торган чаклар да була, ләкин алар елның башка бер вакытына туры киләләр. Июнь аенда Кояш һичбер батмый торган урыннарда декабрьда тоташ төн башлана, ягъни Кояш чыкмый.


Тальхә ибне Губәйдулла.
Тальхә ибне Губәйдулла (гарәп. طلحة بن عبيد الله; ? -һ. 36, 656 ел) - Мөхәммәд галәйһиссәләмнең якын сәхабәсе, исән чагында ук җәннәт вәгъдә ителгән 10 сәхабәнең берсе.
Яшь чагында Тальхә корәешләрнең кәрваны белән Шам җирендә була. Кәрван Басрага килгәч, Тальхә бер монахтан Мәккәдә яңа пәйгамбәр киләчәген ишетә. Мәккәгә кайткач, чыннан да, үзен пәйгамбәр дип атаучы кеше чыкканын белә һәм беренчеләрдән булып ислам кабул итә. Бу аның белән гаиләсе һәм кабиләдәшләре арасындагы низагка сәбәп була. Мәккә чорындагы җәберләүләрдән соң, Тальхә Мәдинәгә һиҗрәт кыла. Ул Бәдер, Өхед һәм башка мөһим сугышлардан катнаша.
Өхед сугышында, мөселманнарның җиңелүеннән соң, Тальхә Мөхәммәд галәйһиссәләм янында калган 12 сәхабәнең берсе була. 11 әнсар (Мәдинә сәхабәләре) вафат була, ә мөһәҗирләдән булучы Тальхә, вакыт-вакыт һөҗүм итүчеләрне кире борып, яраланган Мөхәммәд галәйһиссәләмне тауларга таба күтәреп бара. Сугыштан соң аның тәнендә кылыч, сөңге һәм уклардан 70 артык яра саныйлар. Бу вакыйгадан соң Тальхәгә «тере шәһит» кушаматын бирәләр.
Беренче хәлифәләр чорында ислам дәүләтен ныгытуга өлеш кертә. Гомәр үлеменнән соң, хәлифәлеккә алты кандидат арасында була.
һ. 36 елда Гыйракта Басрадан ерак түгел мөселманнар арсында Дөя сугышы исемен алган бәрелеш була. Йәмән яһүде Габдулла ибн Саба тырышлыгы нәтиҗәсендә ике мөселман төркеме - Гайшә, Тальхә, Зүбәйр һәм хәлиф Гали төркемнәре арасында бәрелеш башлана. Әлеге бәрелештә Тальхә үтерелә.


Иван Савельевич Варенуха.
Иван Савельевич Варенуха "(Иван Савелий улы Варенуха)" — Михаил Булгаковның «Мастер һәм Маргарита» романында әдәби персонаж, «Варьете» театры администраторы.
Тасвирлама.
Варенуха Григорий Данилович Римский белән бергә Варьетеның югалган директоры Лиходеевның кайтуын көтә; алар аның Ялтадан телеграммаларын алалар һәм вакыйгалар агышына дөрес аңлатма табарга тырышалар. Варенуха Лиходеевның өенә шалтырата, Фагот (Коровьев) белән сөйләшә, шуннан соң Лиходеевның сәер рәвештә югалуын хәбәр итәр өчен, ГПУ га бара. Соңыннан аңа Мәче Бегемот һәм Азазелло һөҗүм итеп, аны Начар фатирга илтәләр. Монда Варенуханы Гелла үбә һәм ул вампирга әйләнә. Вампир-наводчик булып күпмедер вакыт эшләгәннән соң, Иблис каршындагы бал үткәч, Варенуха кире кеше халәтенә кайта.
Моннан ары инде Варенуха «Варьете» администраторы булып эшләвен дәвам итә һәм бар кешеләр дә аны әдәплелеге, ярдәмчелеге өчен ярата башлыйлар.


Сәгыйть ибне Зәйд.
Сәгыйть ибне Зәйд (гарәп. سعيد بن زيد, ? - һ. 51/671 ел) - Мөхәммәд галәйһиссәләмнең сәхабәсе, исән чагында ук җәннәт вәгъдә ителгән 10 сәхабәнең берсе.
Аның әтисе - Зәйд ибне Гәмр ибне Нүфәйл Мөхәммәт галәйһиссәләм пәйгамбәрлегенә кадәр үк күпаллалыктан баш тартып бераллалыкта була. Ул бераллалы дин (Ибраһим дине) эзләп Шам җиренә бара һәм анда монахтан туган җире - Мәккәдә яңа пәйгамбәр чыгачагын белеп кире кайтырга чыга, ләкин юлда аны күчмә гарәпләр үтерәләр. Ләкин аның улы - Сәгыйть беренчеләрдән булып яңа пәйгамбәргә иярә. Ул бу вакытта 20 яшьтән кечерәк була. Аның белән бергә хатыны Фатыйма, әл-Хәттаб кызы да ислам кабул итә. Алар Гомәр ибнел-Хәттабның ислам кабул итүенә дә сәбәп булып торалар.
Мәккәдә Сәгыйть мөшрикләр тарафыннан җәберләүләргә дучар була, аннары Мәдинәгә һиҗрәт кыла. Бәдердән башка барлык диярлек мөселман сугышларында катнаша.
Мөхәммәд галәйһиссәләм үлеменнән соң, Сәгыйть Хәлифәтнең Иран һәм Византиягә каршы сугышларында катнаша. Димәшкъне яулаганнан соң, Әбу Губәйдә ибнел-Җәррах аны әлеге шәһәр башлыгы итеп билгели.


Владимир Жириновский.
Влади́мир Во́льф улы Жирино́вский (1946 елның 25 апрелендә туган) - Русия сәясәтчесе, Русия Дәүләт думасы рәисе урынбасары (2000 елдан), Русия Либерал-демократик партиясе рәисе.


Юрий Гагарин.
Ю́рий Алексе́й улы Гага́рин (1934 елның 9 марты РСФСР Көнбатыш өлкәсенең Клушино авылы - 1968 елның 27 марты Владимир өлкәсе Киржач шәһәре тирәсе) - космонавт, Советлар Союзы герое, космоска очкан беренче кеше.


Мәрсин.
Мәрсин (,) — мәрсиннәр гаиләсенең балыклар төре. Төче суда яшиләр. Тән озынлыгы — 3 метрга, авырлыгы 200 кг-га кадәр. Барлыгы 18 төр бар, кайберләре Кызыл китапка кертелгән.
Балыкчылык өлкәсендә әлеге балыклар аеруча кыйммәтле. Тәмле һәм шактый кыйммәтле иттән тыш, мәрсиннәрдән күп уылдык, йөзү куыгы, сырт пластинкасы чыгарыла.
Мәрсиннәрне күбесенчә Каспий, Азов, Кара диңгезләреннән һәм алар белән тоташкан елгалардан тоталар.


Вильгельм Конрад Рентген.
Вильге́льм Ко́нрад Рентге́н (1845 елның 27 марты, Линнапе - 1923 елның 10 феврале, Мюнхен) - Алман физигы. Беренче физика буенча Нобель премиясе лауреаты.


Персей йолдызлыгы.
a> зиҗеннән рәсем. XVII гасыр. Каһирә, Милли китапханә
Персей йолдызлыгы () — күк йөзендә төньяк ярымшардагы йолдызлык. Йолдызлыкка Горгона Медузаны үтерелгән борынгы грек каһарманы Персей хөрмәтенә исем куштылар. Йолдызлыкта билгеле үзгәрмә йолдыз Әлгул һәм ел саен була торган Персейлылар метеор агымының радианты урнашкан.
Йолдызлар.
Персей α — Мирфәкъ ("әл-мирфәкъ" — «терсәк», «Персейның терсәге» күздә тотыла;), йолдызлыкның +1,79 йолдызча зурлыктагы иң якты йолдызы. Бу сарылы-аклы үтә зур йолдыз 590 яктылык елы ераклыкта урнашкан. Мирфәкъ Кояштан 5000 тапкыр яктырак һәм аның диаметры Кояшныкыннан 62 тапкыр артыграк.
Персей β — Әлгул ("рә'с әл-гул" — «Горгонаның башы»;), каплаулы үзгәрмә йолдыз. Аның күренмә йолдызча зурлыгы +2,12 дән +3,39 га кадәр 2,867 көн эчендә үзгәрә. Бу йолдыз 93 яктылык елы ераклыкта урнашкан.


Трафальгар мәйданы.
Трафальгар мәйданынада урнашкан раштуа чыршысы (2006 ел).
Трафальгар мәйданы () – Лондон үзәгендәге мәйдан, анда, Чаринг-Кросс урынында Вестминстерның өч дәрәҗәле урамы кисешә – Стрэнд, Уайтхолл һәм Мэлл. Башта мәйдан Вильгельм IV исемен йөрткән, ә хәзерге исемен Англиянең Трафальгар янындагы 1805 елгы җиңүе хөрмәтенә ала.
Архитектура.
Мәйданның үзәгендә – караңгы-соры граниттан эшләнгән 44 м биеклектәге Нельсон колоннасы, аның башына адмирал Нельсон статуясы куелган. Колоннаның дүрт ягы трофей буларак алынган һәм эретелгән Наполеон пушкаларыннан ясалган фрескалар белән бизәлгән. Ул 1840-1843 елларда ясалган һәм тирә-яктан арыслан скульптуралары һәм фонтаннар белән әйләндереп алынган. Мәйданның почмакларында – дүрт скульптура.
Мәйдан тирәсендә Лондон Милли галереясы, Сен-Мартин-ин-зе-Филдс чиркәве, Адмиралтейство Аркасы һәм берничә илчелек урнашканнар.
Транспорт.
Мәйдан – бик мөһим транспорт развязкасы. Аңа Төньяк һәм Бэйкерлоо линияләренең «Чаринг Кросс» метро станциясе чыга.
Истәлекле вакыйгалар.
Трафальгар мәйданы – митинглар, демонстрацияләр, шулай ук зур бәйрәмнәр үткәрүнең традицион урыны. 1945 елның 8маенда Черчилль мәйданда җыелган Лондонлыларга Икенче бөтендөнья сугышында җиңү турында игълан итә.
Ел саен мәйданда Норвегиядән китерелгән илнең төп чыршысы куела.
2011 елның 26 мартында монда Лондонлыларның протест акциясе үткәрелде.
Әдәбиятта һәм сәнгатьтә.
Джордж Оруэллның «1984» исемле фантастик романында мәйдан «Җиңү Мәйданы» дип атала.
1902 елда К.С.Мёрфи язган "I live In Trafalgar Square" җыры гасыр башының мюзик-холларында популяр була.


Хуан Понсе де Леон.
Хуа́н По́нсе де Лео́н (; 1460 ел тирәсе — 1521 елның июле) — Испан сәяхәтчесе, 1512 елда Флориданы ачкан кеше.


Симфония.
Симфония (- «созвучие») - симфоник инструменталь музыка жанры.
Төзелеш.
Соната белән охшашлыгы аркасында, соната һәм симфония еш кына «соната-симфоник цикл» дип берләштереп әйтәләр. Классик симфониядә (ягъни Вена классиклары — Гайдн, Моцарт, Бетховен башкаруында бирелгәнендә) гадәттә дүрт өлеш була.
Программалы симфония дип программада бирелгән билгеле бер эчтәлеккә бәйле симфония атала. Мәсәлән, Бетховенның «Пастораль симфониясе», Берлиозның «Фантастик симфониясе» һәм башкаларны моңа кертергә мөмкин.


Пегас йолдызлыгы.
Пегас йолдызлыгы () — күк йөзендә төньяк ярымшардагы Андромедадан көньяк-көнбатышта урнашкан йолдызлык. 1120,8 квадрат градус мәйданны иңләп тора һәм гади күз белән күренә торган 166 йолдызны эченә ала. Иң яхшы күренүчәнлек шартлары август–сентябрь айларында.
Йолдызлар.
Пегас α — Мәркәб (— «ияр»;), +2,49 йолдызча зурлыктагы йолдыз.
Пегас β — Сагыйд (— «иңбаш»;), дөрес булмаган кызыл зур үзгәрмә йолдыз. Аның ялтыравы +2,31 дән +2,74 кә кадәр үзгәрә.
Пегас γ — Әлҗаниб (— «як»;), үзгәрмә йолдыз. Аның күренмә йолдызча зурлыгы +2,78 дән +2,89 га кадәр 3,6 сәгать эчендә үзгәрә. Бу йолдыз 335 яктылык елы ераклыкта урнашкан. Әлҗаниб Кояштан 4000 тапкыр яктырак һәм аның диаметры Кояшныкыннан 4,5 тапкыр зуррак.
Пегас ε — Әнеф (— «борын», «Пегасның борыны» күздә тотыла;), +2,38 йолдызча зурлыктагы йолдыз. Бу салкын кызгылт-сары үтә зур йолдыз 670 яктылык елы ераклыкта урнашкан. Әнеф Кояштан 6700 тапкыр яктырак һәм аның диаметры Кояшныкыннан 150 тапкыр зуррак.
Пегас ζ — Һимам (Һөмам) ("сәгыд әл-һөмам" — «һиммәтлеләр бәхетле йолдызы»;), +3,4 йолдызча зурлыктагы йолдыз. Бу йолдыз 142 яктылык елы ераклыкта урнашкан.
Пегас η — Мәтарь ("сәгыд әл-мәтарь" — «яңгыр бәхетле йолдызы»;), +3,1 йолдызча зурлыктагы йолдыз. Бу йолдыз 215 яктылык елы ераклыкта урнашкан.
Пегас θ — Бәһам ("сәгыд әл-бәһам" — «мал-туар»;), +3,53 йолдызча зурлыктагы йолдыз. Бу йолдыз 67 яктылык елы ераклыкта урнашкан.
Атамалар.
Борынгы греклар карашлары буенча Пегас — ул Горгона Медуза каныннан барлыкка килгән канатлы ат. Персей аңа атланып Андромеданы коткарды. Әл-Бируни үзенең 1030 елда тәмамланган «Мәсгуд канунында» птолемейныкы («Ат») исемене гарәп теленә «әл-фәрәс әл-муҗанах» («канатлы ат») сүзләре белән тәрҗемә иткән. Хәзер исә йолдызлыкны "әл-фәрәс әл-гыйзам" («олы ат») дип атыйлар.


Квентин Тарантино.
Кве́нтин Джеро́м Таранти́но (, 1963 елның 27 марты, Ноксвилл) — Америка кинорежиссеры, сценарист, актер, кинопродюсер һәм оператор.


Казанның Киров районы.
Казанның Киров районы () — шәһәрнең көнбатыш өлешен биләп торучы Казан районы. Шәһәрнең үзәк өлеше буенча чик Идел һәм Казансу елгалары буенча үтә, көнчыгышта һәм төньякта Мәскәү районы белән чиктәш, көнбатышта - Татарстанның Яшел Үзән районы белән.
Районга шулай ук Юдино поселогы, һәм тагын 10 поселок керә: Залесный, Яңа Юдино (Беляевский), Займище, Куземетьево, Красная Горка, Яңа Аракчино, Калинин, Иске Аракчино, Игумново-Лагерная, Лебяжье. Районның зур өлешен Казандагы иң эре урман зонасы һәм сәнәгый зона алып тора.
1920 елда Адмиралтейский һәм Ягодный бистәләрен Казансу артындагы поселоклар белән кушу нәтиҗәсендә "Объединённо-Слободской" район барлыкка китерелә, 1925 елда ул "Зареченский" дип үзгәртелә, 1928 елдан - "Пролетарский". 1934 елда Пролетарский районыннан "Ленин" районын аерып чыгаралар. 1935 елда Пролетарский район "Киров" районы дип атала башлый.


Казанның Авиатөзелеш районы.
Казанның Авиатөзелеш районы () - Казанның төньяк өлешен биләп торучы районы. Көнбатышта һәм көньякта Мәскәү һәм Яңа Савин районнары белән чиктәш, көнчыгышта һәм төньякта - Татарстанның Биектау районы белән. Районның мәйданы якынча 3900 га, халкы — 110 мең кешедән артык, районның 2/3 өлешен 10 поселок (Северный, Ново-Караваево, Авиастроитель, Коры елга, Грабарский, Кадышево, Щербаково, Борисоглебское, Крутушка, Зәңгәр күл) урнашкан шәхси сектор биләп тора (якынча 1450 га).
Авиатөзелеш районы 1994 елда "Ленин" районының төньяк өлешеннән бүлеп чыгару нәтиҗәсендә барлыкка килә.
2010 елның ахырыннан Авиатөзелеш һәм Яңа Савин районы администрацияләре Яңа Савин районы администрациясе нигезендә берләштереләләр.


Модест Мусоргский.
Модест Петр улы Му́соргский (1839—1881) — рус композиторы.
Истәлек.
Мусоргский кабере (Петербург, Александр-Невский лавры)


Казанның Вахитов районы.
Казанның Вахитов районы () - халык саны буенча Казан районнары арасында иң кечкенәсе. Шәһәрнең үзәк өлешен биләп тора һәм Совет, Идел буе һәм Киров районнары (соңгысы белән Киров дамбасы буенча) белән чиктәш. Көнбатыш һәм төньяк өлешләрендә Куйбышев сусаклагычы һәм Казансу елгасы сулары белән юыла.
Районда Бирге Кабан? һәм Болак елгасы урнашкан. Районга шулай ук Әмәт бистәсе дә керә.
Вахитов районы территориясендә шәһәрнең тарихи мәркәзе урнашкан.


Шерлок Холмс.
Шерлок Холмс () — Артур Конан Дойль уйлап чыгарган әдәби персонаж, мәшһүр Лондон детективы. Шерлок Холмска багышланган әдәби әсәрләр детектив жанрының классикасы булып санала. Шерлок Холмсның прототибы доктор Джозеф Белл саналырга мөмкин.
*


Гали ибне Әбү Талиб.
Гали ибне Әбү Талиб - Мөхәммәд галәйһиссәләмнең икетуган энесе, аның кызы - Фатыйманың ире һәм якын сәхабәсе. Исән чагында ук Мөхәммәд галәйһиссәләм тарафыннан җәннәт вәгъдә ителгән 10 сәхабәнең берсе була.
Гали әтисенең исеме - Әбу Талиб Габде Мәнәф бин Габдел-Мотталиб бин Хишәм Габде Мәнәф. Әнисе - Фатыйма бинте Асад. Галигә "Әбү-с-сибтәйн" (ике онык әтисе), ягъни Мөхәммәд галәйһиссәләмнең оныклары - әл-Хәсән һәм әл-Хөсәеннең әтисе. Галинең кунияте - Әбүл-Хәсән (Хәсән әтисе). Шулай ук Пәйгамбәр галәйһиссәләм аңа "Әбу Тураб" кушаматын бирә.
Гали - ислам кабул итүче беренче бала. Мөхәммәд галәйһиссәләмнең пәйгамбәрлек чоры башланганда һәм аннан соң, ул аның өендә яшәгән. Галигә бу вакытта 8 яки 10 яшь була.
Мөселманнар белән Мәдинәгә һиҗрәт кыла. Һ. 2 елда Бәдер сугышында байрак тотучы буларак катнаша. Ә бәрелеш алдыннан мөшрикләрнең лидерларының берсе Вәлид ибне Мугирә белән бергә-бер сугыша һәм аны җиңә. Әлеге сугышта күрсәткән батырлыклары өчен аңа "Аллаһ арысланы" кушаматын бирәләр. Мөхәммәд галәйһиссәләм аңа икегә бүленгән йөзле кылыч бүләк итә. Шулай ук Бәдердән соң аңа трофей буларак кылыч, калкан һәм бер дөя бирәләр.
Әлеге сугыштан соң Гали Фатыймага - Мөхәммәд галәйһиссәләм кызына өйләнә. Әлеге никахтан 3 малай - Хәсән, Хөсәен һәм Мөхсин, һәм ике кыз - Зәйнәп һәм Өмм Көлсем туа.
Һ. 3 елда Өхед сугышында Гали Мөхәммәд галәйһиссәләмне мөшрикләрдән саклый һәм яралана.
Һ. 6 елда Хәйбәр сугышында Гали күп батырлык күрсәтә, һәм мөселманнар оазисны алуга ирешәләр.
Мәккәне алганда (һ. 8) Гали мөселман гаскәренең байрак йөртүчесе була. Шәһәрне алганнан соң, Мөхәмәд гаәлйһиссәләм Гали белән Кәгъбәдәге потларны вата.
Мәккәне алганнан соң, Хәвәзия, Сәкиф һәм башка кайбер кабиләләр мөселманнарга каршы берләшәләр. Һәлиткеч сугышта Гали җиңүгә өлешен кертә.
Гали, Мөхәммәд галәйһиссәләм үлеменә кадәр, аның янында була, аның җеназа эшләре белән шөгыльләнә. Хәлифәт үсешенә зур өлеш кертә. Икенче хәлиф Гомәр, үзе ниндидер сәбәпле Мәдинәне калдырып киткән вакытларында, Галине үзе урынына калдырган. Гали ул вакытта Хәлифәтнең олы казые вазыйфасын үтәгән. Гомәр, үлеме алдыннан, хәлиф уынына алты кандидатны әйтә, алар арасында Гали дә була, ләкин Шурада Госман хәлиф булып сайлана.
Госман хәлифәлеге чорында, Гали шулай ук казый вазыйфасында була. Госманга каршы фетнә күтәрелгәч, ул баш күтәрүчеләр белән сөйләшүләр алып барырга тели, уллары - Хәсән һәм Хөсенне хәлифне сакларга җибәрә. Госман үтерелүеннән соң, хәлифәттәге хәл кискенләшә. Дәүләтне җитәкләүне Галигә тәкъдим итәләр, һәм ул әлеге тәкъдимне кабул итәргә мәҗбүр була. Шулай итеп һ. 35 елда (656 ел) Гали дүртенче хәлиф була.


Яктылык тизлеге.
Яктылык тизлеге — вакуумда электромагнит дулкыннар таралуы тизлегенең абсолют зурлыгы. Физикада гадәт буенча «"c"» ([цэ] дип әйтелә) хәрефе белән билгелилләр. Яктылыкның вакуумдагы тизлеге - фундаменталь даими, ул инерциаль исәп системасын сайлауга бәйле түгел. Ул аерым җисемнәрнең генә түгел, ә тулаем урын-вакытның үзлекләрен билгели. Хәзерге заман күзәллаулар буенча, яктылыкның вакуумдагы тизлеге - кисәкчекләр хәрәкәт тизлегенең иң зур мөмкин булган зурлыгы.
Вакуумда (бушлыкта).
Җир-Ай моделендә яктылык нуры таралу вакыты. Җир өслегеннән ай өслегенә кадәр араны үтү өчен яктылыкка 1,255 с. вакыт кирәк
Яктылык тизлегенең иң төгәл үлчәме 299 792 458 ± 1,2 м/с 1977 елда эталон метр нигезендә башкарыла.
Хәзерге вакытка, вакуумда яктылк тизлеге - билгеләмә буеча, "төгәл" м/ска, яки якынча ка тигез булган фундаменталь даими. Төгәл үлчәү 1983 елдан метрның эталоны итеп яктылыкның вакуумда секунд вакытында үткән арасы алынганлыкка бәйле.
Үтәкүренмәле тирәлектә.
Яктылыкның үтәкүренмәле тирәлектәге тизлеге - яктылыкның вакуумнан аермалы тирәлектә таралу тизлеге. Дисперсияле тирәлектә фаза һәм төркем тизлеген аералар.
Фаза тизлеге монохроматик яктылык дулкынының озынлыгы һәм ешлыгын бәйли (λ="c"/ν). Әлеге тизлек гадәттә (ләкин гел түгел) "c" кимрәк. Яктылыкның вакуумдагы һәм фаза тизлекләренең чагыштырмасы сыну күрсәткече дип атала.
Төркем тизлеге тигезлекле тирәлектә һәрвакыт "c"-дан кимрәк. Ләкин тигезлексез тирәлектә ул "c"-дан зуррак булырга мөмкин. Ләкин, шул ук вакытта, импульсның алгы фронты барыбер яктылыкның вакуумдагы тизлегеннән зур тизлек белән хәрәкәт итми.
Арман Ипполит Луи Физо тәҗрибәдә исбатлый: тирәлекнең яктылык нурына карата хәрәкәте яктылыкның әлеге тирәлектәге тизлегенә тәэсир итә ала.
Яктылык тизлеген үлчәү тарихы.
Антик галимнәр, бик сиркәләреннән тыш, яктылык тизлеген чиксез дип уйлаганнар. Яңа вакытта әлеге сорау дискуссияләргә сәбәп була. Галилей һәм Роберт Гук аны, бик зур булса да, чикле дип фаразлаганнар, ә Иоганн Кеплер, Рене Декарт һәм Пьер Ферма элеккечә яктылык тизлеген чиксез дип уйлаганнар.
Яктылык тизлегенә беренче сыйфатламаны Олаф Рёмер бирә (1676). Җир һәм Юпитер Кояштан төрле якта булганда, Юпитер иярчене Ионың тотылуы 22 минутка соңарганын күзәтә. Шуннан ул яктылык тизлегенең төгәл булмаган, ләкин якынча зурлыгын билгели - км/с. Ярты гасырдан соң, яктылык аберрациясен ачу яктылык тизлегенең чиклелеген раслау һәм аны төгәлрәк билгеләү мөмкинлеген бирә.


Рентген нурланышы.
Рентге́н нурланышы — фотон энергияләре энергетик шкалада ультрашәмәхә һәм гамма-нурланышарсында урнашкан электромагнит дулкыннар. Дулкын озынлыклары - −2 - 103 Å (10−12 - 10−7 м).
Ачу.
Рентген нурланышын Вильгельм Конрад Рёнтген ачкан.
В. К. Рентген эшләгән Альберт фон Кёликер кулы рентгенограммасы


Рәшит Шамкаев.
Рәшит Шамкаев - Галиәсгар Камал исемендәге Татар дәүләт академия театры артисты.
Тормыш юлы.
Рәшит Шамкаев 1940 елның 26 маенда Куйбышев өлкәсе (хәзерге Самара өлкәсе) Камышлы районы Иске Ярмәк авылында туа. Халыкка күбрәк Рәшит Шамкай яки гади Шамкай исеме астында таныш. 1966 елда Казан театр училищесын тәмамлый. 1967-1968 елларда Минзәлә театрында, 1968 елның көзеннән — Галиәсгар Камал исемендәге Татар дәүләт академия театрында эшли. Тышкы кыяфәте белән үк комик жанр артисты. Үтә кызык характерлы, комедиячел типларны гәүдәләндерә.


Ливия гимны.
«Аллаһ бөек» (- Ливиянең дәүләт гимны, 1969 елда хакимиятке Мөгаммәр Каддафи килгәч, кабул ителә.
1956 елда Мисырлыларның Сүәеш кризисы периоды хәрби маршы буларак язылган.
Гимнның гарәп тексты.
بلدي ونور الحق يسطع في يدي
Сылтамалар.
Ливия


Степан Богданович Лиходеев.
Степан Богданович Лиходеев ("Степа Лиходеев") — Михаил Булгаковның «Мастер һәм Маргарита» романында әдәби персонаж, «Варьете» театры директоры, Берлиоз белән бергә Бакчалы урамы №302-бис йортының №50 фатирында яши.
Тасвирлама.
Лиходеев директор вазифаларын үтәүгә бөтенләй туры килми һәм күп вакытын эчеп үткәрә. Фатирында иярченнәре белән ВВоланд барлыкка килгәч, Лиходеев Ялта китереп ыргытыла, шул урыннан ул хезмәттәшләре – Римскийга һәм Варенухага телеграммалар җибәрә. Ике атна эчендә Лиходеев Мәскәүдә булмый, ахырда самолетта кайта; үзенең үтенече буенча, аны «ышанычлы камерага» ябалар. Стравинский клиникасында сигез көн үткәргәч, Лиходеев ахырда Ростов шәһәрендә зур гастрономик кибет мөдире вазифасын ала.


Әсхәт Хисмәтов.
Әсхәт Хисмәтов - Галиәсгар Камал исемендәге Татар дәүләт академия театры артисты.
Тормыш юлы.
Әсхәт Хисмәтов 1952 елның 1 гыйнварында Әлки районы Түбән Әлки авылында дөньяга килә. 1978 елда Казан театр училищесын тәмамлап Галиәсгар Камал исемендәге Татар дәүләт академия театрында эшли башлый. Эчке йомшаклыгы белән аерылып торган төрле характердагы рольләрдә уйный. Җырлау сәләте бар.
Әсхәт Хисмәтов - Татарстанның халык артисты.


Питер Устинов.
Пи́тер Алекса́ндр Усти́нов (; 1921 елның 16 апреле, Лондон — 2004 елның 28 марты, Женолье, Во кантоны, Швейцария) — Бөек Британия актеры, кинорежиссеры, драматургы, сценаристы, язучысы, продюсеры һәм теле- һәм радио алып баручысы.


«Китмибез!» шигыре.
«Китмибез!» шигыре – Габдулла Тукайның 1907 елда язылган шигыре.
Тарих.
Шигырь Русия Дәүләт Думасындагы уң депутатларның һәм реакцион матбугатның мөселманнарга карата: "«Әгәр сезгә Русиядәге тәртипләр ошамаса, Төркиягә китегез»", - дигән чыгышларына каршы язылган. Дәүләт Думасының 1907 елның маенда булган унбишенче мәҗлесендә Уфа губернасыннан сайланып килгән депутат мөгаллим Кәлимулла Хәсәнев мөселман мәктәпләренең хәле начарлыгын зарланып сөйли. Моңа карагруһлар урыннарыннан сикереп торып, йодрыкларын төйнәп, "«Төркиягә китегез!» "- дип кычкыралар.
«Китмибез!» шул уңай белән иҗат ителгән, һәм аның язылу вакыты да 1907 елның май ахырларында булырга тиеш.
Беренче тапкыр шигырь «4 нче дәфтәр»дә (1907) басылган.


Нострадамус.
Мишель де Нотрдам (), Нострадамус буларак та билгеле (14 декабрь 1503-2 июль 1566) — француз астрологы, алдан күрүче, табиб һәм алхимик, бар дөньяга үзенең күрәзәләре белән билгеле шәхес.
Килеп чыгыш.
Мишель де Нотрдам 1503 елның 14 декабрендә Сен-Ремида (Прованс), XV гасырда католик диненә күчкән яһүдиләр гаиләсендә туа. Сезар де Нотрдам «Прованс хроникасында» язган гаилә легендасы буенча, күрәзәченең бабалары Рене Мәрхәмәтле һәм Калабрий герцогы сарайларында табиб булып эшләгәннәр. Ләкин билгеле фактларга таянып, ул бабаларның шактый белемле һәм бай кешеләр булуы турында гына төгәл әйтергә мөмкин. Мишельнең атасы Жом де Нотрдам (1470-1547) нотариус булган, бабасы Пьер де Нотрдам (1430-1484) һәм бабасының атасы Давин де Каркассон (1410-1473) Авиньонда сәүдә белән шөгыльләнгәнәр, ә бабалары Пьер де Сен-Мари (?-1485) һәм Жан де Сен-Реми (?-1504) Арльда һәм Сен-Ремида табиб булганнар. Франция хакимияте чукынган яһүдиләргә яхшы мөнәсәбәттә булса, гади халык аларның Мәсихкә хыянәте турында гел уйлаган. Шуның кебек сәбәпләр де Нотрдам гаиләсен изоляцияле җәмгыятьләрдә яшәргә мәҗбүр иткән.


Кәрия-Зәкәрия.
Уйнау тәртибе.
Бу вакытта уртадагы бала бер иптәшен алып әйләнеп тора. Әйләнеп туктагач, чакырган иптәшен калдырып, түгәрәккә баса. Тагын җыр башлана. Уен шулай дәвам итә.


Орион йолдызлыгы.
Орио́н йолдызлыгы () — күк йөзенең экватор йолдызлыгы. Бу йолдызылыкта 0 нчы дәрәҗә зурлыктагы ике йолдыз, 2 нче дәрәҗә — 5 йолдыз, 3 нче дәрәҗә — 4 йолдыз бар, өстәвенә кайберләре үзгәрмә йолдызлар булып торалар.
Йолдызлар.
Орион "α" — Бителҗәүза ("ибт әл-җәүза" — «Бәйленең култык асты», монда «Бәйле» астында Орион күздә тотыла;), ярымдөрес үзгәрмә йолдыз, аның ялтыравы +0,2 дән +1,2 гә кадәр үзгәрә һәм уртача +0,7 тигез. Бу астрономларга мәгълүм булган иң зур йолдызлардан берсе йолдыз Җирдән 643 ± 146 яктылык елы ераклыкта урнашкан. Бителҗәүза Кояштан якынча 140 000 тапкыр яктырак һәм аның диаметры Кояшныкыннан якынча 1180 тапкыр зуррак.
Орион "β" — Риҗел ("риҗл әл-җәббар" — «Орионның аягы»;), +0,18 йолдызча зурлыктагы аклы-күкле үтә зур йолдыз. Бу йолдыз якынча 773 яктылык елы ераклыкта урнашкан. Риҗел Кояштан 85 000 тапкыр яктырак һәм аның диаметры Кояшныкыннан 78 тапкыр зуррак.
Орион "γ" — Беллатрикс (— «сугышчы хатын»), +1,64 йолдызча зурлыктагы аклы-күкле үтә зур йолдыз. Беллатрикс Кояштан 4000 тапкыр яктырак һәм аның диаметры Кояшныкыннан 5,7 тапкыр зуррак. Ә өслегенең температурасы 21500 К тигез.
Орион "δ" — Минтака ("минтақа" — «билбау»), кабатлы йолдыз, аның ялтыравы +2,26 дән +2,14 гә кадәр үзгәрә.
Орион "ε" — Әлнизам ("ән-ниҙам" — «энҗе җебе»;), +1,69 йолдызча зурлыктагы күк үтә зур йолдыз. Минтака һәм Әлнитак йолдызлары белән «Орион Билбауыны» тәшкил итә.
Орион "ζ" — Әлнитак ("ән-нитақ" — «кушак»;), +1,72 йолдызча зурлыктагы өчле йолдыз. Бу йолдыз якынча 817 яктылык елы ераклыкта урнашкан.
Орион "κ" — Сәеф ("сәеф" — «кылыч», Орионның кылычы күздә тотыла;), +2,06 йолдызча зурлыктагы йолдыз. Бу йолдыз якынча 720 яктылык елы ераклыкта урнашкан. Сәеф Кояштан 57 500 тапкыр яктырак һәм аның диаметры Кояшныкыннан 11 тапкыр зуррак. Ә өслегенең температурасы 26 000 К тигез.
Атамалар.
Әл-Бируни үзенең 1030 елда тәмамланган «Мәсгуд канунында» птолемейныкы исемене гарәп теленә «җәббар» һәм «җәүза» сүзләре белән тәрҗемә иткән. Татар халкы, бөтен гарәп-мөселман мәдәнияте бер өлеше буларак, әүвәл йолдызлыкның "Җәббар" () гарәп исеме да кулланды, әмма хәзерге вакытта бу исем кулланмый.


Григорий Данилович Римский.
Григорий Данилович Римский – Михаил Булгаковның «Мастер һәм Маргарита» романында әдәби персонаж, «Варьете» театрының финанс директоры.
Тасвирлама.
Варенуха белән бергә ул Лиходеевны көтә, аннары аның Ялтадан телеграммаларын ала һәм Варенуханы ГПУга җибәрә. Римский тамаша күрсәтергә дип килгән «кара магны» - Воландны каршылый, ә кара магия сеансы тәмамлангач, кабинетында качып утыра. Күпмедер вакыттан соң анда Варенуха килә, ә аннары тәрәзә аша Гелла кермәкче була. Әтәч тавышы Римскийны коткара, ләкин инде ул булган хәлләрдән соң, озак тормый, Ленинградка кача. Ул шәһәрдә аны милиция таба...
Ахырда Римский «Варьете»дан чыга һәм балалар курчак театрында эшли башлый.


Максим Горький.
Макси́м Го́рький (1868 елның 28 марты, Түбән Новгород, Русия империясе - 1936 елның 18 июне, Таулар, Мәскәү өлкәсе) - рус язучысы, прозаик, драматург.


Роберт Скотт.
Ро́берт Фа́лкон Скотт (, 1868 елның 6 июне, Девонпорт, Девоншир, Англия - 1912 елның 29 марты, Антарктида) - Бөек Британия сәяхәтчесе, Төньяк полюсны ачучыларның берсе.


«Шүрәле» поэмасы.
«Шүрәле» поэмасы – Габдулла Тукайның 1907 елда язылган, бик популяр әкият-поэмасы. Ул Шүрәле турындагы татар халык риваятенә нигезләнгән.
Поэма бүгенге көндә.
Әкият-поэма аерым китап булып күп тапкыр нәшер ителә. Фәрит Яруллин поэмага нигезләнеп, «Шүрәле» балетын иҗат итә.


Люция Хәмитова.
Люция Хәмитова - Галиәсгар Камал исемендәге Татар дәүләт академия театры артисты.
Тормыш юлы.
Люция Хәмитова 1967 елның 12 июлендә Казан шәһәрендә туа. 1987 елда Казан театр училищесын тәмамлый һәм Галиәсгар Камал исемендәге Татар дәүләт академия театрында эшли башлый. Ул иҗат иткән образлар көчле драматик кичерешләргә бай: кеше табигатенең нечкә тойгыларын тулы ача белә. Күбрәк баш рольләрдә яшь кызларны уйный.
Люция Хәмитова - Татарстанның атказанган артисты.


Винсент ван Гог.
Винсе́нт Ви́ллем Ван Гог (, 1853 елның 30 марты, Грот-Зюндерт, Нидерландлар — 1890 елның 29 июле, Овер-сюр-Уаз, Франция) — бөек голланд рәссамы.


Мастер һәм Маргарита (телесериал).
«Мастер һәм Маргарита» - Михаил Булгаковның «Мастер һәм Маргарита» романы буенча Владимир Бортко төшергән сериал. Режиссёр Владимир Бортко романны мөмкин кадәр тулы, һәм, аның фикеренчә, иң аңлаешлы итеп ачырга максат куя. Бу лентада бик күп «йолдызлар» катнаша. 1930-нчы еллар Мәскәве сепия тоннарында, Ершалаим сары һәм кызыл төсмерләрдә бирелгән, Воланд һәм аның иярченнәренең могҗизалары төсле итеп күрсәтелгән.
Телесериалны Русиянең 40 млн. артык кешесе караган.
Сюжет.
1935 елда Мәскәүгә иярченнәре белән бергә Воланд килә. Воландны монда «яңа кеше төзү» процессы һәм иске фәлсәфә белән Алланың барлыгын инкарь итүче яңа социаль тәртипләр кызыксындыра. Ул Патриарх күлләрендә мөхәрир Берлиоз һәм шагыйрь Бездомныйны очрата. Әгәр шагыйрь беркатлы һәм наданрак яшь кеше булса, Берлиоз – эрудициясен Бездомныйның «мәгърифәте» өчен кулланучы интеллектуал. Воланд белән күрешү нәтиҗәсендә, Берлиоз трамвай астына, ә Бездомный – акылдан язганнар йортына эләгәләр.
«Яңа кешеләр»не күрергә теләп, Воланд аларны «Варьете» театрына җыя. Берничә «сынаудан» соң, ул мондый фикергә килә: «...алар нәкъ элеккечә, тик аларны «фатир мәсьәләсе» генә нык бозган» ()
«Элеккеләрнең» берсе – Мастер. Мастерга 40 яшь, ул 6 тел белә һәм Понтий Пилат турында роман яза.


Печән базары, яхуд Яңа Кисекбаш.
«Печән базары, яхуд Яңа Кисекбаш» - Габдулла Тукайның 1908 елда язылып, шул ук елда аерым китап булып чыккан сатирик поэмасы. Әсәр «Кисекбаш» дини поэмасына охшатып язылган.


Людмила Гурченко.
Людми́ла Марк кызы Гу́рченко (1935 елның 12 ноябре, Харьков — 2011 елның 30 марты, Мәскәү) — ССРБның һәм Русиянең актрисасы, эстрада җырчысы. ССРБның халык артисты (1983 ел). Васильевлар исемендәге РСФСРның Дәүләт премиясе лауреаты (1976 ел). Русия Федерациясенең Дәүләт премиясе лауреаты (2004 ел).


Андромеда Томанлыгы.
Андромеда Томанлыгы (M31) Андромеда йолдызлыгында урнашкан
Андромеда Томанлыгы ("Андромеда галактикасы", M31, NGC 224) — Sb төрендәге бормалы галактика. Бу Киек Каз Юлына иң якын зур галактика Андромеда йолдызлыгында урнашкан һәм бездән ераклыгы 772 килопарсек (2,52 млн. яктылык елы). Безгә карата галактика яссылыгының авышлыгы 15° тәшкил итә, аның күренмә зурлык — 3,2°, күренмә йолдызча зурлык — +3,4.
Андромеда галактикасы турында беренче мәртәбә фарсы астрономы Әс-Суфи үзенең хезмәтендә (946 ел) яза, ул аны «кечкенә болыт» буларак тасвирлый. 1612 елда галактиканы Симон Мариус телескоп аша күренмәләре нигезендә тасвирлый. Шарль Месье үзенең каталогын төзегәндә объектны M31 саны астында керткән. 1785 елда Уильям Гершель M31 үзәгендә кызыл тапчыкка игътибар итә.
Андромеда Томанлыгы, Киек Каз Юлы белән беррәттән, Җирле төркемгә керә, һәм Кояшка таба 300 км/с тизлек белән хәрәкәт итә. Астрономлар хисабы буенча, Андромеда галактикасы һәм безнең Галактика бер-берсенә карата 100–140 км/с тизлек белән якынлашалар. Шуңа күрә икәве 3–4 млрд. елдан соң бер берсенә бәрелергә һәм берләшергә тиешләр. Безнең Кояш системасын, ихтимал, көчле тартым тайпылышлары галактикаара киңлеккә чыгарып ташларлар. Әмма Кояш һәм планеталар таркалуы булмастыр.


«Театр» шигыре.
«Театр» шигыре – Габдулла Тукайның 1907 елда язылган театрга багышланган шигыре.


Әлмагест.
Әлмагест () — Клавдий Птолемейның якынча 147 елда язылган антик хезмәте. Бу хезмәттә шул заманда Грециядә һәм Якын Көнчыгышта мәгълүм булган астрономия гыйлеме тулы җыелмасы. Баштагы аның исеме «13 китапта Математика әсәре (җыелмасы, төзүе)» ()иде, аннары аны «иң бөек () әсәр» атау башладылар. Гарәпләр борынгы греклар мирасыны үзләштерүдә IX гасырда тәрҗемә ителгән китапка " әл-китаб әл-миҗисти" — «бөек китап» исемене бирделәр. Аурупалылар әсәрне гарәп теленнән тәрҗемә иткәндә латинлаштырган гарәпчә исемене калдылар.


Җәббар.
Җәббар () — бик көчле, бик куәтле, зур көч (куәт) иясе.


Төньяк ярымшар.
Төньяк ярымшар сары төс белән билгеләнгән
Төньяк ярымшар — Җирнең экватордан төньякта урнашкан өлеше. Төньяк ярымшарда җәй июнь аеннан август аена кадәр дәвам итә, кыш исә декабрь аеннан февральга кадәр. Төньяк ярымшарда коры җирнең өлеше көньяк ярымшардагыга караганда бермә-бер артыграк.


Көньяк ярымшар.
Көньяк ярымшар сары төс белән билгеләнгән
Көньяк ярымшар — Җирнең экватордан көньякта урнашкан өлеше. Көньяк ярымшарда җәй декабрьдан февральга кадәр, кышисә июньнән августка кадәр дәвам итә. Төньяк ярымшар белән чагыштырганда көньяк ярымшарда коры җир өлеше күпкә азрак.


Левий Матвей.
Левий Матвей – Михаил Булгаковның «Мастер һәм Маргарита» романында әдәби персонаж, ул Воланд хикәяләвендә, Иванның төшендә һәм Мастерның романында катнаша.
Тасвирлама.
Левий Матвейга 40 яшь тирәсе. Ул ясак җыючы булып эшли һәм Иешуа белән әңгәмәләре нәтиҗәсендә, аның укучысы һәм юлдашына әверелә, аның тормыш хроникасын алып бара, ул әйткән сүзләрне җыя, ләкин аларның мәгънәсен нык боза.
Персонаж Инҗилче Левий Матфейга якын тора, тик монда ул фанатик кеше булып күрсәтелгән.


Венеция.
Венеция (итал. Venezia) - төньяк Италия шәhәре. Халык саны якынча 270,4 мең кеше (2009 елда). Венеция Адриатик диңгез ярында урнашкан. Әhәмиятле туристик үзәк.


Аккош күле (Казан).
Аккош күле Казанның көнбатышындагы урман зонасында урнашкан. Күлләр системасыннан гыйбарәт. Аңа үзара тар ермаклар белән тоташкан өч мөстәкыйль сулык керә: Зур, Кече һәм Коры Аккош күлләре. Уртача тирәнлекләре - 1,1 м, иң тирән урыны 3,9 м. Җир асты суларыннан биектәрәк урнашканга күрә аларның суы белән туенмый.


Мөназәрә.
Мөназәрә (гар. "бәхәс, ызгыш") — бәхәс шәкелендә язылган шигырь формасы. Әсәр буенча бәхәс бара, һәр тараф үзенең өстенлеген, дөреслеген күрсәтергә тели.
Тышкы формасы белән мөназәрә диалогка охшаш. Әсәргә сюжетлылык һәм киеренкелек хас.
Фарсы, таҗик, төрки әдәбиятларында Урта гасырларга кадәр еш кулланылган. Борынгы төрки әдәбиятта аның беренче мисалы Мәхмүд Кашгарыйның «Диване лөгат-эт төрк» әсәрендә очрый. Сәйф Сараи, Өмми Камал, Котб һәм башкалар тарафыннан үстерелә, камилләшә.


Фәхрия.
Фәхрия (гарәпчә "горурлык, дан, намус") — Шәрык әдәбиятларында лирик жанр. Асылында мактау рухы ята, моның белән ул касыйдәгә һәм мәдхиягә охшаш. Әмма әлеге жанрлардан аермалы буларак, ул — шагыйрьнен үз-үзен тасвирлавы, олылавы.
Тышкы формасы буенча фәхрия газәл, мәснәви кебек языла, ләкин тотрыклы тышкы формасы юк. Шуңа күрә кайберләр аны мәдхиянең бер төре буларак карый.
Татар әдабиятында Сәгыйть Рәмиев, Акмулла кулланганнар дип санала.


Кыйтга (әдәбият).
Кыйтга ("шигъри өземтә, өлеш") — Шәрык әдәбиятларында фәлсәфи-дидактик кыска лирик шигырь жанры. Ул әз сүзлелекне, фикри тыгызлыкны, ачыклыкны, афористик яңгырашны таләп итә.
Икеюллык строфалардан төзелә, гаруз ярдәмендә ясала. Уртача күләме — 2-10 бәет. Рифмалашуы, кагыйдә буларак, "аб, вб, гб" шәкелендә.
Гомумтөрки әдипләреннән кыйтгаларны Сәйф Сараи кулланган. Шулай ук Шәехзадә Бабичның кайбер шигырьләрен кыйтга дип атап була.


Комплекс яссылык.
Комплекс яссылык — formula_1 аркылы билгеләнгән комплекс саннар кырына изоморф булган ике үлчәмле матди formula_2 пространствосы.
Тасвирлама.
Һәрбер комплекс санны бирелгән "xOy" яссылыгы ноктасы итеп карарга мөмкин. Моның өчен α = "(a,b)" комплекс санына бу яссылыкның "M" = "(a,b)" ноктасын тиңдәш итеп куярга кирәк. Ул вакытта formula_1 күплеге элементлары белән "xOy" яссылыгы нокталары арасында үзара беркыйммәтле тиңдәшлек урнаша. Шулай итеп, "xOy" яссылыгының һәр ноктасын ниндидер комплекс санның сурәте итеп кабул итәргә мөмкин. Ул вакытта "xOy" комплекс яссылык дип атала. Комплекс яссылыктагы "Ox" күчәрен - "реаль күчәр", "Oy" күчәрен "уйланма күчәр" дип атыйлар.


Анатомия.
thumb
Анато́мия (— «яңадан», «югарыдан» һәм — «кисәм», «чабам» сүзләреннән) — организмнар тәннәрен һәм аларның кисәкләрен өйрәнүче биология бүлеге.
Борынгы чорда анатомия өлкәсендә белем.
Кеше тәненең төзелеше турында беренче искә алулар Борынгы Мисырда очрый. Б.э.к. XXVII гасырда Мисыр табибы Имхотеп кеше органнарының кайберләрен һәм аларның вазифаларын тасвирлый. Ул баш миен, йөрәк эшчәнлеген, кан таралышын искә ала. Борынгы Кытайда, «Нейцзин» (б.э.к. XI—VII гасырлар) китабында йөрәк, бавыр, үпкәләр кебек һ.б. органнар турында языла. «Аюрведа» («Яшәү белеме», б.э.к. IX-III гасырлар) дип аталган һинд китабында мускуллар, нервлар, тән төзелеше төрләре һәм холык, баш мие, арка мие буенча күп мәгълүмат тупланган.
Анатомия үсешенә Борынгы Греция галимнәре зур тәэсир ясыйлар. Беренче грек анатомы буларак табиб һәм фәлсәфәче булган Кротонлы Алкмеонсанала. Ул препаратлау остасы буларак исәпләнгән. Грек медицинасының һәм анатомиясенең күренекле вәкилләре булып Гиппократ, Аристотель, Герофил саналалар. Аристотель чагыштырма анатомиягә һәм эмбриологиягә нигез салучы буларак санала.
Борынгы Рим галимнәре шулай ук анатомия үсешенә зур өлеш кертәләр. Аларның бу фән өлкәсендә күрсәткән зур хезмәтләре итеп латинча анатомия терминологиясен барлыкка китерүне санарга була. Рим медицинасының иң якты вәкилләре арасына Авл Корнелий Цельс һәм Гален керә.
Гарәп-фарсы галимнәре бу өлкәдә зур гамәли хезмәт күрсәтәләр. Фарсы галимнәре арасында Әбу Гали ибн Сина (980 - 1037) анатомия үсешенә зур өлеш кертә. Үзенең «Тыйб белеме кануны» әсәрендә ул анатомия һәм физиология өлкәсендә Гиппократтан, Аристотельдән һәм Галеннан алынма һәм үз күзәтүләреннән чыгып бик күп мәгълүмат китерә.
Урта гасырлар.
Урта гасырларда Аурупада анатомия скелетлар эшләү, ярып караулар тыелган булу сәбәпле таркалу чоры кичерә.
Аурупада Яңарыш чоры галимнәре кеше тәне төзелешен һәм анда баручы процессларны өйрәнә башлыйлар. Алар ярып карауларны чиркәү тарафыннан рөхсәт итүгә ирешәләр.
Яңа чор.
XVII—XVIII гасырлар дәвамында анатомия өлкәсендә яңа асышлар белән беррәттән яңа фән өлкәләре дә аерылып чыга башлый: гистология, эмбриология, чагыштырма һәм топографик анатомия, антропология һ.б.
Бүгенге көндә анатомия зур нәтиҗәгә ирешкән фән тармагы булып килә.


Будапешт.
Будапе́шт () — Маҗарстан башкаласы һәм дәүләтнең иң эре шәһәре. 2007 елның мартында 1,7 млн кеше тәшкил иткән халык саны буенча шәһәр Аурупа берлегендә тугызынчы урын алып тора. Шәһәр 1873 елда берничә маҗар шәһәренең кушылуы нәтиҗәсендә барлыкка килә: Дунайның көнчыгыш ярында урнашкан Пешт, көнбатыш ярында урнашкан Буда һәм Обуда.


Кариб диңгезе юлбасарлары (фильмнар сериясе).
«Кариб диңгезе юлбасарлары» (фильмнар сериясе) – Кариб диңгезендә юлбасарлар турындагы маҗаралы фильмнар сериясе, режиссерлары Гор Вербински (1-3 өлешләр) һәм Роб Маршалл булды (4 өлеш). Барлык фильмнарга да сценарийны Терри Россио һәм Тед Эллиотт язды, ә продюсерлык эшен Джерри Брукхаймер башкарды. Фильмнар Диснейлендта атракционнар ачылгач һәм Walt Disney Pictures кинокомпаниясе ярдәмендә төшерелде. Барлык өлешләрдә дә иң мөһим персонажлар – Чыпчык Джек (Джонни Депп), Гектор Барбосса (Джеффри Раш), Уилл Тёрнер (Орландо Блум), Элизабет Суонн (Кира Найтли), Джошами Гиббс (Кевин МакНелли), һәм шулай ук дүртенче өлештә барлыкка килгән Анжелика (Пенелопа Крус) һәм Кара сакал (Иэн Макшейн).
Сериянең беренче өлеше булып «» фильмы тора. Аның премьерасы 2003 елда булды. Фильмның уңышлы булуы аркасында, Walt Disney Pictures трилогия булырлык итеп, тагын ике фильмның чыгачагын вәгъдә итте. Сиквел - «» фильмы — 2006 елда чыкты һәм дөнья прокатында миллиардан артык доллар җыеп, иң күп кассалы фильмнар исемлегендә дүртенче урынга чыкты. Өченче фильм, «» икенчесеннән соң бер ел үткәч, 2007 елда эшләнелде. Дүртенче өлешнең - «» фильмының релизы 2011 елның 20маенда гади 2D, IMAX, Disney Digital 3-D, IMAX 3D форматларында чыгачак. Аны төшерү эше 2010 елның 14 июнендә Гавайларда башланды.


Ефәк элдем читәнгә.
Ефәк элдем читәнгә — татар балалар уены.
Уйнау тәртибе.
Шулай дип җырлаган арада беренчеләр икенче сафтагыларның берсен үз рәтләренә алалар да кире үз урыннарына чигенәләр. Аннан соң җырны икенче сафтагылар башлап, каршы яктан үзләренә бер баланы алып китә. Уен шул рәвешле дәвам итә.


Яулык бирешле.
Яулык бирешле — татар балалар уены. Кыз балалар уены.
Уйнау тәртибе.
— Кайсы бармак кирәк? — дип, бармакларын җәеп күрсәтәләр. Кыз кайсы бармакны күрсәтсә, шуңа аталган исемне кычкырып әйтәләр. Мәсәлән, Зәки булды, ди. Ул кыз Зәкигә «кияүгә чыккан» була. Уен барлык кызлар «кияүгә чыгып» беткәнче дәвам итә.


Яулык алыш.
Яулык алыш — татар балалар уены. Кыз балалар уены.
Уйнау тәртибе.
дип такмаклый-такмаклый, барлык кызлардан да яулык җыеп чыга. Җыеп бетергәч, яулык хуҗаларына берәм-берәм җәза бирелә. Җәзадан соң уен тагын яңадан башлана.


Йөзек яшереш.
Йөзек яшереш — татар балалар уены.
Уйнау тәртибе.
Элек шобага яки санашу белән көтүче сайлыйлар. Аннан озын бер җеп алып бер йөзекне шул җепкә кидерәләр дә җепнең ике башын бергә бәйләп, балалар иркен генә шул җепкә тотынып бер түгәрәк ясыйлар. Көтүче уртада кала. Балалар барысы да такмак көенә куллары белән бертуктаусыз йөзекне шудырып йөрткән кебек хәрәкәт ясыйлар һәм яшерен рәвештә йөзекне берсеннән-берсенә күчереп йөртеп торалар.
дип, берәүнең кулын тота. Әгәр дә йөзек шуннан чыкса, ул көтүче була. Әгәр дә йөзек аңардан чыкмаса, баштагы көтүче үз урынында калып, җыр яңадан башлана.


Мәкләр (уен).
I вариант.
— Мәкне шулай чәчәләр, мәкне шулай чәчәләр.
— Әй, син, матур кыз, ничек итеп үсә мәк?
— Менә шулай үсә мәк, менә шулай үсә мәк (үскәнен күрсәтә).
Кырыйдагылар шул хәрәкәтне һәм сүзләрне кабатлыйлар.
— Әй, син, матур кыз, ничек яфрак яра мәк?
— Шулай яфрак яра мәк, шулай яфрак яра мәк (бармакларын ачып, яфрак яруны күрсәтә)!
Кырыйдагылар аның хәрәкәтен һәм сүзләрен кабатлыйлар.
— Әй, син, матур кыз, ничек чәчәк ата мәк?
— Шулай чәчәк ата мәк, шулай чәчәк ата мәк (кулларын ачып, чәчәк атуын күрсәтә).
Кырыйдагылар аның хәрәкәтен һәм сүзләрен кабатлыйлар.
— Әй, син, матур кыз, мәкне ничек ашыйсың?
— Мәкне шулай ашыймын, мәкне шулай ашыймын (мәк ашаган булып кылана).
Кырыйдагылар шуны кабатлыйлар. Аннан соң уртадагы бала үз урынына бер иптәшен чакыра, ә үзе түгәрәккә аның урынына баса. Уен яңадан башлана.
II вариант.
Чәчәк атамы мәк, чәчәк атамы мәк?
Шуннан соң кырыйдагы кызлар килеп уртадагыларны иңбашларыннан тотып селки башлыйлар («мәк койдырталар»).


Бу дустың белән күреш.
Бу дустың белән күреш — татар балалар уены.


Шалкан (уен).
Уйнау тәртибе.
Балалар кулга-кул тотынып түгәрәккә басалар. Бер физик яктан көчлерәк бала уртада кала. Ул «шалкан» була. Калганнары түгәрәк буенча хәрәкәт итеп җырлыйлар. Җырларның эчтәлеге түгәрәк уртасында хәрәкәт белән гәүдәләндерелә.
Ала алмый суырып («шалкан» ның биленнән алып тарта).
Әбине шунда күреп («әби»не чакыра һ. б.).
Шалканны йолкып чыгаргач, егылып киткән кебек кыланалар. Уен шуның белән тәмам була.


Софокл.
Шагыйрьне сурәтләүче статуя, Софоклга кагылышлы булырга мөкин.
Софо́кл (, б.э.к.496/5-406) – Афиннар драматургы һәм трагикы.
Б.э.к. 495 яки 496 елның февралендә, Афиннар яныдагы Колон дигән урында туган. Үзенең туган җирен ул «Колонда Эдип» дигән трагедиясендә мактый. Ул Софилл дигән кешенең бай гаиләсендә туып-үсә һәм яхшы белем ала.
Саламин сугышыннан соң (б.э.к. 480 ел) халык бәйрәмендә хор җитәкчесе буларак катнаша. Ике тапкыр хәрби җиткче вазифасына салана һәм бер тапкыр берләшмә казнасы белән идарә итүче коллегиясе әгъзасы вазифасын үти. Б.э.к. 480 елда, Самосс сугышы вакытында, афиналылар Софоклны хәрби җитәкче итеп сайлап куялар.
Софоклның төп эше театр өчен трагедияләр язу була. Ул б.э.к. 469 елда язып, куйган беренче тетралогия аңа Эсхил өстеннән җиңү бирә һәм башка трагикларны җиңәргә мөмкинлек ача.
Софокл башкалардан күңелле холкы белән аерылып торган. Ул Геродотның дусты була.
Ул б.э.к. 405 елда, Афиннар шәһәрендә, 90 яшендә вафат була.
Софоклның улы Иофон үзе трагикка әйләнә.


«Кичке азан» шигыре.
«Кичке азан. Һәм мәнзун, һәм мәнсур» шигыре– Габдулла Тукайның 1906 елда язылган шигыре.
Тарих.
Беренче тапкыр «Әл-гасрел җәдит» журналының 1906 ел №11 (ноябрь) санында, аннары «Фикер» газетасының шул ук елгы 26 ноябрь санында (№44) «Һәм мәнзун, һәм мәнсур» исеме белән басыла. 1907 елгы «4 нче дәфтәр»гә кертелгән. Ул китапның икенче (1909), өченче (1913) басмаларында исеме «Кичке азан. Һәм мәнзун, һәм мәнсур» дип үзгәртелгән. Ләкин шул чор матбугаты телендә шигырь «Кичке азан» дип исемләнгән.
Үзенчәлекләр.
Бу шигырен Тукай М.Ю.Лермонтовның «Звезда» дигән шигыре үлчәменә охшатып, татар телендә дүрт иҗекле үлчәмдә шигырь тудыру тәҗрибәсе буларак язылды, дип тәкъдим итә.
1913 елда Тукай бу шигырен тагын берничә әсәрләре белән бергә, «чүп-чар» дип атый.


Унъеллык.
Унъеллык (башкача «декада») дип ун елны үз эченә алучы дәверне атыйлар. Ел озынлыгына карап унъеллыкның да озынлыгы үзгәрергә мөмкин.


Мөләммәгъ.
Мөләммәгъ (гарәпчә — "катнаш шигырь") — Шәрык шигъриятендә кулланылган жанр. Ике яки берничә телне катнаштырып язылган шигырьләргә карата әйтелә. Кагыйдә буларак, строфаның бер юлы — бер телдә, ә икенче юлы икенче телдә языла. Мөләммәгъләр белән еш кына робагыйлар иҗат ителә.
Шәрык шигъриятендә мөләммәгъләр күптәннән килә. Җәлаләтдин Руми, Харәзми, Сәйф Сараи, Өмми Камал, Шәмсетдин Зәки һәм күп башка әдипләр иҗатларында очрый. Габдулла Тукайда да мөләммәгъләргә мөрәҗәгать иткән шигырьләре бар (мәсәлән, «Китмибез!» шигыре).


Диван (әдәбият).
Диван (, «хисап китабы») - Якын Көнчыгыш әдәбиятында лирик шигырьләр җыентыгы. Бу төшенчә фарсы теленнән гарәпчәгә, төрекчәгә һәм башка мөселман халыкларның телләренә кереп, соңрак алар аркылы мөселман булмаган халыклар арасында да таралган.


Казанның меңьеллыгы.
Казанның меңьеллыгы — 2005 елның 24 - 30 августында Казан шәһәренең меңъеллыгы уңаеннан уздырылган бәйрәм чаралары.
Казанның нигезләнү вакытын билгеләү.
Рәсми караш буенча, Казанның мең елдан да ким булмаган тарихы бар. Моңа нигез булып Казан кирмәнендә уздырылган археологик казу эшләре алып барганда 929 - 930 елларда сугылган чех акчаларын табу тора. Шулай ук төгәл датасын билгеләү авыр булган башка табылдыклар да моңа дәлил булып тора.
Бәйрәм чаралары эмблемасы.
Меңьеллык символы конкурс нәтиҗәсендә сайлана. Казан кирмәненең, Сөембикә манарасының, Еланның, гарәп язуының төрле рәвештәге күренешләреннән гыйбарәт булган күпсанлы эшләр арасыннан жюри Айрат Халитовның эшен сайлап ала. Рәсемдә Сөембикә манарасы, лилия чәчәге һәм Татарстан байрагы үзенчәлекле стиль белән тасвирланган.


Сезар премиясе.
«Сеза́р» () — Франциянең кинематограф өлкәсендә милли премиясе. 1975 елдан башлап Кинематография сәнгате һәм техника академиясе тарафыннан бүләк ителә. Премия атамасы француз сынчысы Сезар Бальдаччини хөрмәтенә бирелә.
Премияне тапшыру тантанасы ел саен, февраль аенда «Шатле» театрында уза.
Тарихта иң күп «Сезар» премиясен 2 фильм алган: «Соңгы метро» (1980) һәм «Сирано де Бержерак» (1990). Алар унышар номинациядә җиңү яулыйлар. Шушы ике фильмда да төп рольне Жерар Депардье башкара.
Сылтамалар.
Сезар


Һенрик Ибсен.
Һенрик Иоһан Ибсен (; 20 март 1828 ел, Шиен — 23 май, 1906 ел, Христиания) – атаклы норвег драматургы, Аурупа «яңа драма»сына нигез салучы. Шулай ук шигърият һәм публицистика белән дә шөгыльләнгән. Ул шул чорда Норвегиянең әдәби теле булган дания телендә (аның норвег диалектында) язган.
Иҗатның башлангыч чоры.
Һенрик Ибсен 1836 елда бөлгенлеккә төшкән бай коммерсант гаиләсендә 1828 елның 20 мартында туа.
1844 елдан башлап, Һенрик Ибсен аптекарь булып эшли. Ул вакытта ул беренче шигырьләрен һәм Борынгы Рим тарихы турында «Катилина» драмасын яза ("Catilina", 1850). Драма тәхәллүс белән генә чыга һәм бик популяр булмый. 1850 елда Кристианиядә Ибсенның «Баһадир курганы» пьесасы куела. 1852-1857 елларда ул Бергенда беренче норвег милли театры белән җитәкчелек итә, 1857-1862 елларда исә Христианиядәге Норвег театры башлыгы була. Тормышының Берген периоды язучының сәяси миллләтчелек һәм Скандинавия фольклоры белән кызыксыну вакытына туры килә. Менә шулай «Эстроттан Фру Ингер», «Сульхаугта мәҗлес», «Ульф Лилиенкранс», «Хельгеландта сугышчылар» кебек «урта гасыр» пьесалары туа. 1862 елда Ибсен «Мәхәббәт комедиясе» әсәрен яза, анда ул чиновниклар-мещаннар Норвегиясен сурәтли. «Тәхет өчен көрәш» драмасында (1864) Ибсен прогрессив тарихи миссия башкаручы геройның җиңүен күрсәтә. Ләкин озакламый үзенең әдәби һәм әдәби булмаган сәбәпләр Ибсенны чит илләргә, яңа әдәби формалар эзләргә чыгып китәргә этәрә.
Драматик реформа башлану.
Ибсен 15 ел тормышын чит илдә үткәрә, Римда, Дрезденда, Мюнхенда яши. Аның бөтен дөньяга билгеле әсәрләре «Бранд» (1865 ел) һәм «Пер Гюнт» (1867) шигъри драмалары булып чыга. Алар Ибсенның һәм аның замандашының характерларының капма-каршы якларын сурәтлиләр. Дин әһеле Бранд – кеше иреге һәм динилегенең җитди һәм кырыс дәгъвәтчесе, аның максимализмында Сёрен Кьеркегор тәгълиматы эзләре күренә. Пер Гюнт, киресенчә, шәхси бәхетен эзли, ләкин тапмый.
1860 еллар ахыры-1870 еллар башында, социаль-сәяси каршылыклар көчәйгәндә, Ибсен иске дөньяның җимерелүен, «кеше рухы инкыйлабын» көтә. Юлий Апостат турындагы «Кесарь һәм галилеялы» драмасында (1873) ул кешедә рухи һәм матди башлангычларның киләчәк синтезы турында сөйли.
Курчак йорты.
Ибсенның Русияда иң популяр пьесасы «Курчак йорты» (1879). Хельмер һәм Нора фатирының декорацияләре тамашачы яки укучыны мещан идиллиясенә чумдыралар. Тик аны Норага аның ялган векселе турыда искә төшерүче «поверенный» Крогстад боза. Торвальд Хельмер хатыны белән талаша һәм аны теләсә ничек гаепли. Кинәт кенә Крогстад акылына килә һәм вексельны Норага җибәрә. Ә Хельмер шунда ук тынычлана һәм хатынына кире нормаль тормышка кайтырга тәкъдим итә. Ләкин Нора инде үзенең ире өчен нинди дәрәҗәдә булуын аңлый. Ул мещан гаиләсе төзелешенең начарлыгын ачып бирә.
1880-еллар.
Ибсен «Курчак йортыннан» соң беренче язган драма «Өрәкләр» була. Анда «Брандның» мотивлары күп кулланыла: варислылык, дин, идеализм. Ләкин «Өрәкләрдә» тәнкыйтьчеләр француз натурализмы тәэсирен дә билгеләп үтәләр.
«Халык дошманы» пьесасында (1882) тагын бер максималист Стокман курорт шәһәре өчен бик мөһим булган, ләкин төрле сулар белән пычранган чыганакны ябуны таләп итә. Әлбәттә, шәһәрлеләр чыганак турында хакыйкатьне таратмаска тырышалар һәм Стокманны шәһәрдән куып чыгаралар. Үз чиратында, Стокман монологларында күпчелек идеясе хакимлеген сүгә.
Импрессионизм һәм Шекспир тәэсирендә язылган «Кыргый үрдәк» драмасында (1884) идеалист Грегерс кешеләргә тормышта булган бар нәрсәне дә ачарга кярамый, дип санаган гуманист-докторга каршы куелган. «Яңа Гамлет» Грегерс табиб киңәшләренә игътибар итми һәм үз гаиләсенең серләрен ача, ә бу исә нәтиҗәдә аның сеңлесе Хедвиганың үз-үзен үтерүенә китерә.
Соңгы чор иҗат.
Ибсенның соңгы пьесаларында астекст катлаулана, психологик сурәтнең нечкәлеге арта. «Көчле кеше» темасына алгы планга чыгарыла. Ибсен инде үз геройларына карусызга әйләнә. Мондый пьесаларның мисаллары - «Төзүче Сольнес» (1892), «Йун Габриель Боркман» (1896).
«Төзүче Сольнес» - әдипнең соңгы чор драмалары арасында иң әһәмиятлесе. Сольнес, Ибсен кебек үк, тормыш уңайлылыгы һәм югары дәрәҗәләр өчен җан тырмаша. Ә яшь Хильда аның манаралар төзү эшенә кире кайтуын таләп итә. Пьеса төзүченең егылуы белән тәмамлана. Бу әдәбиятчылар тарафыннан хәзергәчә аңлатылмаган тәмамлану: бер версия буенча, иҗат һәм тормыш бергә була алмыйлар, икенчесе буенча – чын рәссамның тормышы бары шулай гына туктарга тиеш.
Ибсен 1906 елда бәрелү аркасында вафат була.


«Китап» шигыре.
«Китап» шигыре – Габдулла Тукайның 1909 елда язылган, китапка багышланган шигыре.
Тарих.
Беренче тапкыр «Йолдыз» газетасының 1909 ел 3 октябрь (№453) санында басылган, ахырында «"22 сентябрь, 1909 сәнә" (ел)» дип куелган. Тукайның «Балалар күңеле» китабына кертелгән. (Беренче җөзьә. Казан, «Сабах» көтепханәсе, И.Н.Харитонов матбагасы, 1909. Ибтидаи мәктәпләр өчен шигырьләр мәҗмугасе).
Әсәр рус балалар шагыйре Николай Позняковның «Книга» дигән шигыреннән файдаланып язылган.


Танк.
Танк — чылбырлы тәгәрмәчкә нигезләнгән йөрешле бронялы сугыш машинасы. Нигездә төп коралы буларак пушка кулланыла.
Атаманың килеп чыгышы.
«Танк» сүзе инглиз телендәге tank сүзеннән килеп чыккан. Ул «бак», «цистерна», «мичкә» мәгънәсен аңлата. Атаманың килеп чыгу тарихы түбәндәгечә: фронтка беренче танкларны җибәргәндә Британия контрразведкасы Англиядән Русия хөкүмәте эчәргә яраклы су ташыр өчен бер партия цистернага заказ бирде дигән имеш-мимеш тарата. Шул рәвешле танклар тимер юл буенча цистерналар кыяфәтендә фронтка юнәләләр.
Танкларның килеп чыгышы.
Беренче танклар Беренче Дөнья сугышы барышында килеп чыгалар. Сугыш барышында көнбатыш фронт позицион тигезләнеш урнашкан була һәм озак вакыт дәвамында фронт сызыгы бер урыннан күчми. Дошман фронтын өзер өчен яңа чаралар таләп ителә. Танклар бу максат белән уйлап чыгарылган булалар.
Танк идеясе 1915 елда Бөекбританиядә, Франциядә һәм Россия империясендә туа. 1916 елда Британиядә Mark I исеме астында беренче танклар килеп чыга.
Беренче танклар инглиз армиясе тарафыннан Сомма елгасында 1916 елның 15 сентябрендә Герман армиясенә каршы кулланыла.
Соңрак французлар 1917 елда бик уңышлы булган Рено FT-17 танкын эшләп чыгаралар.
Русиядә чыгарылган беренче танклар буларак Пороховщиков танкы һәм тәгәрмәчле Лебеденко танкы санала.
Сугыш арасы чоры танклары (1919 - 1938).
Ике дөнья сугыш арасында танклар зур үсеш кичерәләр һәм Икенче Дөнья сугышы башына алар инде гаять алга киткән сугыш машиналар булып җитешкән булалар. Бу дәвердә төрле танк вариацияләре эшләнеп карый һәм конструкторлар күп фикерләрдән баш тартырга мәҗбүр булалар.
Икенче дөнья сугышы танклары.
Дөнья сугыш танк төзү өлкәсе алга зур адым ясый. 6 ел эчендә танклар аңа кадәрге 20 ел белән чагыштырганда зуррак үсеш кичерәләр.


Кәрим Хәкимов.
Кәрим Әбдрәүеф улы Хәкимов, яки Кызыл паша ((«Красный паша́»), کریم حاكم) — күренекле совет дипломаты һәм ижтимагый-сәяси эшлеклесе.
Кәрим Хәкимов - Советлар Россиясенең гарәп илләрендәге беренче вәкаләтле вәкиле. Советлар Союзы белән гарәп-фарсы дәүләтләре арасында җылы мөнәсәбәт урнаштыруда әһәмиятле урын алып тора.
Биография.
1882 елның 28 ноябрендә Уфа губернасының Бәләбәй өязендә, Дүсән авылында (хәзерге Башкортстанның Бишбүләк районы) туа.
1908 елда данлыклы Каргалы авылы мәдрәсәсендә укый.
1920 - 1921 елларда Уфадагы Галия мәдрәсәсендә белем ала.
1917 елда Томск шәһәрендә гимназияне тәмамлый.
Кәрим Хәкимов хатыны Хәдичә һәм улы Шамил белән бергә
Кәрим Хәкимов Гражданнар сугышында катнаша. 1920 елда В.В.Куйбышев киңәше буенча Чит ил эшләре Халык Комиссариатында дипломатик эшкә урнаша.
Октябрь, 1921 — июль, 1924 — Иранның (Фарсы) Мәшһәд, Рәшт шәһәрләрендә СССРның Генераль консулы. 1924 елда Согуд Гарәбстаны Корольлегендә СССРның Генераль консулы була.
1925 елда Хәкимов Мәккәгә кече хаҗ - гомрә кыла. Бу гамәле белән ул гарәп идарәчеләренең ихтирамын казана.
16 февраль, 1926 ел - СССР беренче булып Согуд Гарәбстаны дәүләтен таный.
1926 - 1928 елларда СССРның Согуд Гарәбстанында вәкаләтле илчесе. 1929 - 1931 елларда - Йәмәндә шул ук вазифаны үти.
1932 - 1935 елларда Мәскәүдә Кызыл профессура институтында укый.
1936 — 1937 елларда яңадан Согуд Гарәбстанында СССРның вәкаләтле илчесе.
1937 елның 6 сентябрендә Мәскәүгә чакыртып алына. Шул ук елның 11 ноябрендә ялган әләк буенча кулга алына, 1938 елның гыйнварында атып үтерелә.


Мәсгуд кануны.
Мәсгуд кануны ("әл-канун әл-мәс'уди") — якынча 1030 елда тәмамланган һәм газнәви солтан Мәсгуд ибне Мәхмүдкә багышланган Әбүрәйхан Мөхәммәт әл-Бирунинең әсәре. Бу хезмәт — 1029 йолдыз координатлар һәм йолдызча зурлыклар белән зайичәсе (йолдызлар җәдвәлләре).
Әл-Бируни үзенең җәдвәлләре Клавдий Птолемейның «Әлмагест» һәм Габделрахман әс-Суфинең «Кузгалмас йолдызлар китабы» нигезендә төзелгән. Җәдвәлләрдә йолдызларны күзәтүләре төгәл вакыты күрсәтелмәгән, әмма чамалау буенча 1030 ел унларча еллар элегрәк.


Бауэр.
Бауэр () — киң таралган немец фамилиясе. "Крестьян" яки "фермер" дип тәрҗемә ителә.


Әбү Нүвәс.
Әбү Нүвәс әл-Хәсән бин Хәни әл-Хәкәми (; VIII гасыр уртасы – 813 һәм 815 еллар арасы) – Һарун әл-Рәшид һәм әл-Әмин чорының атаклы гарәп шагыйре.
Биография.
Әбү Нүвәснең әтисе гарәпләр яулап алган җирдә кол ителгән, ләкин исламны кабул иткәч ирек алып, өммәви хәлиф Мәрвән II гаскәренә ялланган гаскәри була. Ә әнисе фарсы кызы, ул йон юып көн күргән. Әбү Нүвәс Хузистан өлкәсенең Әхвәз дигән урынында туа. Аның туу вакыты төрле чыганакларда төрлечә – 742 елдан алып 762 еллар тирәсендә күрсәтелә. Балачагын ул Басрада, тәмләткечләр сатучының кибетчегендә сатучы өчен хуш исле үләннәр җыеп үткәрә.
VIII- IX гасырларда Басра гарәп филологиясенең төп үзәкләренең берсе була һәм монда Әбү Нүвәс галим-филологлар белән танышып, алардан белем ала. Монда ук ул шагыйрь Вәлибә ибн әл-Хүбәб белән очраша. Вәлибәнең укучысы булу Хәсән өчен бик уңышлы булып чыга: хәзер ул укытучысының сөйләгәннәрен тыңлапшигырь төзелешен өйрәнә, шигъри ярышларда катнаша алган. Озакламый Әбү Нүвәс Күфәгә, ә аннары Багдадка – хәлифәтнең башкаласына күчә. Монда аны Һарун әл-Рәшид күреп ала һәм Хәсәнне сарайга якынлаштыра. Әбү Нүвәс идарәчеләрне мактап шигырьләр яза башлый.
Әбү Нүвәс бик иркен тормыш белән яшәгән һәм, хакимнәрнең аңа карата уңай мөнәсәбәттә булуларына карамастан, начар тәртибе өчен күп тапкыр төрмәгә эләккән. Әбү Нүвәснең шигырьләре халык өчен җиңел аңлашылган, алар образлылык һәм сирәк кулланылышлы, искергән сүзләрсез булулары белән аерылып торганнар. Аның турында язган барлык Урта гасыр авторлары аның гади халыкны яратуын искәрткәннәр.
Әбү Нүвәс заманында Багдад аксөякләре арасында Исламның хәмерне тыюы онытылган була. Хәлифәләр Һарун әл-Рәшид һәм Әл-Әмин Багдадтагы резиденцияләрендә еш кына хәмерле мәҗлесләр үткәргәннәр һәм бай шәһәр кешеләре, сарай әһелләре хәлифәләрнең бу гадәтләрен үзләштереп барганнар. Хәмер кибетләре бары ураза вакытында гына ябык торганнар.
Һарун әл-Рәшид тарафыннан үтерелгән Бәрмәкинләрне мактап, элегик шигырь язганнан соң, Әбү Нүвәс күпмедер вакыт Мисырга качарга мәҗбүр була. Багдадка ул Һарун әл-Рәшид үлгәч, 809 елда гына кире кайта. Тәхеткә әл-Рәшиднең улы (һәм Әбү Нүвәснең укучысы) Мөхәммәд әл-Әмин утыруы шагыйрь өчен зур уңыш була. Соңгы елларын Әбү Нүвәс Багдадта хәлифә әл-Әминнең сарай шагыйре сыйфатында үткәрә. Замандашлары аның бик белемле булуын, медицина, астрономия һәм башка фәннәрне белүен һәм шул ук вакытта бик азгын булуын искә алганнар.
Шагыйрьнең исерек булып, азып йөрүе турындагы күп санлы хәбәрләр әл-Әминнең ачуын чыгара һәм ул аны төрмәгә ябарга мәҗбүр була. Төрле мәгълүматлар буенча, Әбү Нүвәс төрмәдә үлә яки Исмәгыйль бин Әбү Салих тарафыннан агулана.


Эдди Мерфи.
Эдвард «Эдди» Риган Мерфи (; 1961 елның 3 апреле, Бруклин, Нью-Йорк) — АКШ актеры.


Анастасия Заворотнюк.
Анастаси́я Ю́рьевна Заворотню́к (1971 елның 3 апреле, Әстерхан, ССРБ) — Русия театр һәм кино актрисасы, телелапбаручы.


Зайичә.
Зайичә (,) — Ислам илләрендә йолдызлар җәдвәлләре өчен гомуми атама. Җәдвәлләрдән тыш, зайичәләргә аларны файдалану кагыйдәләрене дә өстәгәннәр.
Зайичәләр тәҗрибә астрономы төрле мәсьәләләр чишелешү өчен кулландылар. Мәсәлән, вакыт үлчәүе (календарь төзү, көн озынлыгы һәм намаз вакыты билгеләүе), географик координатлар һәм кыйбла азимуты табу, күк йөзендә җисемнәр урынларын, аларның тоташуын һәм каршыда торышын, чыгу һәм бату вакытларын, Ай һәм Кояш тотылулар мизгелләрен хисаплау.
Зайичәләрдә яссы һәм сферик тригонометрия мәсьәләләре белән бүлекләре дә булган. Аларга тригонометрик функцияләр арасында төп нисбәтләрене дә керткәнәр. Шуңа күрә зайичәләр тригонометрия дәреслекләре буларак кулланылганнар.


Хикмәт.
Хикмәт (гарәпчә — "белем, фәлсәфә") — Шәрык әдәбиятларында кече күләмле дидактик лирик жанр. Асылында аңлаешлы, үтемле, афористик формада акыллы, гыйбрәтле сүз әйтү, мәгънәле хәлне гәүдәләндерү ята. Гадәттә әхлакый-фәлсәфи характерда була.
Хикмәтләрнең күпчелеге тезмә шәкелендә. Әмма әдәбиятта проза һәм шигырь катнаштырып язылганнар да очрый.
Мәүлә Колыйның барлык шигырьләре диярлек хикмәт жанрында дип санала. Акмулла, Дәрдемәнд һәм башка шагыйрьләр иҗатларында очрый.


Намә.
Намә (фарсы телендә — "язу, китап, хат") — Урта гасырлар фарсы һәм төрки әдәбиятларында кушма исем составында килеп, китап, әсәр төшенчәләрен аңлаткан сүз. Еш кына әдәби әсәр исемнәрендә үк булган: «Шаһнамә» (Фирдәүси), «Кабуснамә» (Каюм Насыйри) һәм башкалар.
Әлеге сүз ярдәмендә шәһадәтнамә, сәяхәтнамә, насыйхәтнамә кебек төшенчәләр туганнар.
Татар әдәбиятында да еш кулланылган. Мәсәлән, «Горбәтнамә» (Утыз Имәни), «Мәхәббәтнамә» (Харәзми) һ. б.


Кузгалмас йолдызлар сурәтле китабы.
Кузгалмас йолдызлар сурәтле китабы ("китаб совәр әл-кәвакиб әс-сабита") — якынча 964 елда тәмамланган Габделрахман Әбелхөсәен әл-Суфинең астрономик әсәре. Бу хезмәт — 1017 йолдызның координатлары һәм йолдызча зурлыклары жәдвәлләреннән, шулай ук 48 йолдызлыкларның сурәтләреннән гыйбарәт зайичә.
Габделрахман Әл-Суфи үзенең җәдвәлләре Клавдий Птолемейның «Әлмагест» нигезендә төзелгән. Ул үзенең күзәтүләрегә нигезләнеп, элгәрләрнең мәгълүматларыны яңадан тикшерде һәм аныклык кертте. Аның хезмәте астрономиянең алдагы үсешенә зур йогынты күрсәтте. Җәдвәлләрне әл-Бируни, Әбелхасан ибне Юныс, Насретдин әт-Туси, «Альфонсо җәдвәлләре» төзгәндә испан галимнәре, Олугбәк обсерваториясендәге сәмәрканд галимнәре кулланганнар.
Китапта әл-Суфи һәр йолдызлык өчен ике сурәтне бирде, «Җирдән» һәм күк йөзе глобусында күренешләре. Хезмәтнең күп күчермәләре һәм тәрҗемәләре булуы мәгълүм. Иң борынгы сакланган нөсхә 1009 елда астрономның улы күчереп язылган һәм Бодлиан китапханәсендә саклана.
Әл-Суфи беренче мәртәбә Андромеда Томанлыгыны «кечкенә болыт» буларак тасвирлады. Әмма бу болыт, мөгәен, Исфахан астрономларга 905 елына кадәр мәгълүм булган. Шулай ук ул үзенең китапта Зур Магеллан Болыты турында беренче язма искәртмәне калдырды. Бу Җирдән күзәтеп алган, Киек Каз Юлыннан тыш, беренче галактикалар булган.


Җырлар дәфтәре.
«Җырлар дәфтәре» - Габдулла Тукайның Җаекта яшәгән чагында үз кулы белән төзелгән татар халык җырлары җыентыгы.
Тарих.
Тукай 1896 елдан Җаекта урыс классына урысча өйрәнергә йөри башлый һәм, замандашлары истәлекләренә караганда, шул чаклардан ул халык җырларын дәфтәрләренә терки бара. 1946 елда бер дәфтәр табыла, ул зәңгәр тышлы гади мәктәп дәфтәре була, ә тышлыгына Тукай үзе «Тетрадь для списывания ученика 1-го класса А.М.Тукаева» дип язып куйган була. Җыентык 27 җыр текстыннан торган.
Тукай бу җыентыкны аерым китап итеп чыгарырга да теләгән. Ул кулъязманы Бертуган Шәрәфләр нәшриятына тапшырган да була, ләкин соңыннан бу уеннан баш тарта.
Җыентык беренче тапкыр «Г.Тукай. Халык әдәбияты» дип исемләнгән китап составында басылган, аннары 1955 елда Габдулла Тукай әсәрләренең беренче дүрт томлыгының 2 томына, шулай ук 1985 елда икенче биштомлыкның 2 томына кертелә.


Клячкин шифаханәсе.
Клячкин шифаханәсе - Казанда урнашкан элеккеге шифаханә бинасы. Монда 1913 елның 26 февралендә туберкулездан дәваланыр өчен Габдулла Тукай яткырыла һәм шушы ук елның 15 апрель көнендә авыруыннан вафат була.
Бинаның Казандагы адресы: Островский урамы, 11/6. Бүгенге көндә бу бина эчендә 2003-2005 елгы төзекләндерү эшләреннән соң Татарстан Республикасы Сәламәтлек саклау министрлыгы урнашкан.
Тарих.
XIX гасыр урталарында йорт биләмәсе Казан сәүдәгәре В.И.Романов кулында була. Ул 1853 елда бер этажлы сәүдә кибетләре төзеп куя. Аннары биләмәнең башка хуҗасы И.Н.Журавлев 70-елларда бинаны яңаадан төзи. XIX гасыр ахырында, XX гасыр башында сәүдәгәрнең варислары бинаны шәһәр җәмәгатьчелегенә саталар. 20 гасыр башында үткәрелгән капиталь төзекләндерү эшләреннән соң монда Г.А.Клячкинның клиникасы урнаша.


Хорхе Луис Борхес.
Хорхе Луис Борхес (; 1899 елның 24 августы, Буэнос-Айрес – 1986 елның 14 июне, Женева) — Аргентина прозаигы, шагыйре һәм публицисты. Борхес үзенең еш кына җитди фәнни проблемалар турындагы фикерләшүләрне яшерүче яки маҗаралы, детектив вакыйгалар формасын алучы лаконик чәчмә фантазияләре белән билгеле. Уйлап чыгарылган хәлләрнең чын дип кабул итү эффекты Борхеста хикәяләүгә аргентин вакыйгаларын һәм замандаш язучыларының исемнәрен, үз биографиясе фактларын өстәү ярдәмендә барлыкка килә. 1920-елларда ул испан телле латин-американ шигъриятенең авангардизмына нигез салучыларның берсе була.
Биография.
Борхес 1899 елда Буэнос-Айреста туа. Аның тулы исеме – "Хорхе Франсиско Исидоро Луис Борхес Асеведо", әмма аргентинлылар гадәте буенча, аны ул беркайчан да кулланмаган. Әтисе ягыннан Борхеста испан һәм ирланд каны ага. Ә әнисе португаль яһүдләре гаиләсеннән булырга тиеш. (Аның ата-анасының фамилияләре – Асеведо и Пинедо – Португалиядән чыккан, Буэнос-Айреста яшәүче атаклы яһүди гаиләләренеке). Борхес үзе исә анда баск, әндәлүс, яһүд, инглиз, португаль, норманн каны ага, дип әйтә торган була Өйләрендә испанча һәм инглизчә сөйләшкәннәр. 10 яшендә Борхес Оскар Уайльдның «Бәхетле шаһзадә» дигән атаклы әкиятен тәрҗемә итә.
150px
1914 елда аларның гаиләсе каникулда Аурупага бара. Тик Беренче бөтендөнья сугышы аркасында Аргентинага кайту мөмкин булмый. 1918 елда Хорхе Испаниягә күчеп килә һәм анда ультраистларга - шагыйрьләрнең авангард төркеменә кушыла. 1919 елның 31 декабрендә «Греция» дигән испан журналында Хорхе Луисның беренче шигыре басыла. 1921 елда Аргентинага кире кайткач, Борхес ультраизмны Буэнос-Айрес турындагы рифмасыз шигырьләрендә куллана. Беренче әсәрләрендә үк ул эрудициясен, телләрне һәм фәлсәфәне белүен күрсәтә. Вакыт үтү белән Борхес шигърияттән китә һәм «фантазияле» проза язарга тотына. Аның иң яхшы хикәяләренең күбесе «Уйдырмалар» (Ficciones, 1944), «Лабиринтлар» (Labyrinths, 1960) һәм «Броуди хәбәре» (El Informe de Brodie, 1971) җыентыкларына керә.
1937-1946 елларда Борхес китапханәче булып эшли, гәрчә шушы вакытта аның беренче шедеврлары тусалар да, ул бу еллар турында соңрак «тугыз бик бәхетсез еллар», дип искә ала. Перонның 1946 елда хакимияткә килүеннән соң Борхес китапханәче вазифасыннан алына. Язмыш аңа китапхнәсе эшен 1955 елда кире кайтара,ул Аргентина Милли китапханәсе директоры итеп билгеләнә. Тик Борхес инде сукыр була, ләкин барыбер бу вазифаны 1973 елга кадәр үти.
Хорхе Луис Адольфо Биой Касарес һәм Сильвина Окампо белән бергә атаклы Фантастик әдәбият анталогиясе (1940 ел) һәм Аргентина шигърияте антологиясен төзүдә катнаша.
1950-еллар башында Борхес шигърияткә кире кайта; бу чордагы шигырьләре аның күбесенчә элегик характерда, алар классик үлчәмдә, рифма белән язылганнар. Аларда, аның башка әсәрләрендә кебек үк, лабиринт, көзге һәм бетмәс китап кебек аңлатылучы дөнья темасы өстенлек итә.
Борхесның соңгы чор шигырьләре «Эшләүче»(El Hacedor, 1960), «Күләгә мактавы» (Elogia de la Sombra, 1969) һәм «Юлбарыслар алтыны» (El oro de los tigres, 1971) җыентыкларында басылалар. Аның исән чагында дөнья күргән китабы «Атлас» (Atlas, 1985) - шигырьләр, фантазияләр һәм юлъязмалар җыентыгы була.
Борхес Женевада, 1986 елның 14 июнендә үлә һәм Женеваның Мәликләр Зиратына күмелә.
2008 елда Лиссабонда Борхеска һәйкәл ачыла.
Бүләкләүләр.
Борхес Италиянең (1961, 1968, 1984), Францияның (Сәнгатьләр һәм әдәбият Ордены, 1962, Лаеклы легион Ордены, 1983), Перуның («Перу Кояшы» ордены, 1965), Чилиның, АФҖнең, Исландиянең, Испаниянең, Португалиянең югары орденнарына, Британ империясе орденынына лаек була. 1979 елда Француз Академиясе аны алтын медаль белән бүләкли. 1990 елда бер астероид Борхес исемен ала.


Исемдә калганнар.
«Исемдә калганнар» - Габдулла Тукайның 1909 елда язылган автобиографик повесте.
Тарих.
Беренче тапкыр 1909 елда Казанда, «Үрнәк» матбагасында аерым китап булып чыга. Китапның ахырында «Ахыры икенче җөзьәдә» дип язылган. Әмма Тукай әсәренең икенче бүлеген язмый кала.
Икенче басмасы 1915 елда чыккан. Ә аңа кадәр 1914 елда «Габдулла Тукай мәҗмүгаи асәре» җыентыгында басыла. Совет чорында беренче тапкыр Ф.Сәйфи-Казанлы төзеп чыгарган «Г.Тукай әсәрләренең» 3 нче томына (1931) кертелгән.


Баш мие.
Баш мие - ул организмның өске (алгы) очында нерв тукымасы массасы. Ми сизем мәгълүматын туплый һәм хәрәкәт реакцияләрен юнәлтә, ә югары сыртлыларда ул шулай ук өйрәнү үзәге функциясен үти.
Түбән сыртлыларның мие трубкасыман һәм югары сыртлылар мие үсешенең башлангыч стадиясенә охшый. Ул өч өлештән тора: арткы ми, урта ми һәм алгы ми. Югары сыртлыларның мие яралгы үсеше вакытында шактый үзгәрешләр кичерсә дә, бу өч өлешне һаман күреп була.
Арткы ми озынча ми һәм күпердән тора. Ми арка мие һәм баш миенең югары бүлекләре арасында сигналларны тапшыра һәм йөрәк тибү һәм сулау кебек вегетатив фунцияләр белән идарә итә.
Урта ми балыкларда һәм җир-су хайваннарында төп сизем интеграциясе үзәге булып тора. Ул шулай ук рептилияләрдә һәм кошларда интеграциядә катнаша. Имезүчеләрдә шактый кими, һәм күбесенчә алгы ми белән арткы ми белән арасында бәйләнеш челтәре өлеше булып тора.
Кечкенә ми координация һәм туры тоту өчен җаваплы. Ул мышцаларның шома, координацияләнгән хәрәкәтен үти.
Алгы ми ярым миләрне һәм минең кәүсәсен (ствол) эченә ала. Соңгысы эчендә таламус һәм гипоталамус бар. Таламус ми һәм баш мие арасында реле булып тора. Гипоталамус җенси теләк, рәхәт, авырту, ач булу, сусау, кан басымы, тән температурасы һәм башка висцераль функцияләрне идарә итә. Гипоталамус гипофизның алгы өлеше секрециясен контроль итүче гормоннарны эшләп чыгара һәм шулай ук окситоцин һәм антидиуретик гормонны эшләп чыгара.
Элегрәк иснәү бүлекләренең өлеше буларак функция итүче баш мие, кеше миенең катлаулырак функцияләрендә катнаша. Кеше һәм хәзерге сыртлыларда, баш мие минең башка өлеше белән чагыштырганда катлаулы (җыерчыклы) соры катлам тәшкил итеп үскән. Төргәнлек дәрәҗәсе өлешчә гәүдә зурлыгына бәйле. Вак имезүчеләрнең (мәсәлән, кырмыска ашаучының, мартышкаларның) кагыйдә буларак мие шома, ә зур имезүчеләрнең (мәсәлән, кит, фил, дельфинның) кагыйдә буларак шактый катлаулы.
Ярым миләрне радиаль, буйдан-буйга үтүче ярык бүлә. Аның нигезендә ("мозолистое тело" дип аталган) нерв җепселләренең төере ята. Ул ярым миләр арасындагы бәйләнеш каналын тәэмин итә. Минең, яки сирәгрәк, арка миенең нерв җепселләренең киселеше сәбәпле сул ярым ми гәүдәнең уң ягы белән идарә итә (һәм киресенчә). Күп мөнәсәбәтләрдә сул һәм уң ярым ми бер-берсенең көзге чагылышы булса да, аларным мөһим функциональ аермалары бар. Күпчелек кешенең, мәсәлән, сөйләшүне контроль итүче бүлекләр сул ярым миендә урнашкан, ә пространство фикерләү бүлекләре уң ярым миендә урнашкан.
Үзәк буразна (ул шулай ук Роландо ярыгы дип атала) шулай ук кабык моторик өлешне (ярык алдында) кабык сенсор өлештән (ул ярык артында) бүлә. Зур ярым миләрнең башка функциональ өлешләре табылган, шул рәттән, баш арты өлешенең () күрү өлешендә һәм чигә өлешенең () ишетү өлешендә. Әмма ләкин, кабыкның күп өлеше моторик һәм сенсор функцияләргә түгел, ә ассоциатив кабыкка карый (бу кабык югары психик эшчәнлегендә катнаша дип фараз ителә).


Казан районнары.
Казан шәһәре 7 административ районга бүлегән.


Франц Кафка.
Франц Кафка (, 1883 елның 3 июле, Прага – 1924 елның 3 июне, Клорнойбург, Беренче Австрия Җөмһүрияте) – XX гасырның төп алман телле язучыларының берсе, аның күпчелек әсәрләре вафатыннан соң гына нәшер ителә. Аның абсурд һәм тышкы дөнья һәм югары авториттетан куркуга бай әсәрләре укучыда шомлы хисләр тудыруга сәләтле. Бу исә дөнья әдәбиятында уникаль хәл.
Биография.
Кафка 1883 елның 3 июлендә Праганың (Чехия, ул вакытта – Австро-Венгрия империясенең бер өлеше) элеккеге яһүди геттосы - Йозефлар районында яшәүче яһүдиләр гаиләсендә туа. Әтисе – Герман (Ге`ных) Кафка (1852-1931) Көньяк Чехиядәге яһүди мәхәлләсеннән була, 1882 елдан соң галантерея товарлары белән күпләп сатучы булып эшли. «Кафка» фамилиясе чех теленнән килеп чыккан ("kavka" сүзе «чәүкә» дигәнне аңлата). Франц хатлар өчен еш кулланган Герман Кафканың шәхси конвертларында эмблема сыйфатында койрыгы белән уйнаклап торучы чәүкә төшерелгән. Язучының әнисе – Юлия Кафка (кыз чагында Этл Леви) (1856-1934), бай сыра ясаучы кызы, - алман телендә сөйләшергә яраткан. Кафка үзе алманча язган, ләкин чех телен дә бик яхшы белгән. Ул шулай ук яхшы гына французчаны да аңлаган. Яһүди булса да, Кафка идиш телен бөтенләй белмәгән һәм Көнчыгыш Аурупа яһүдиләре белән өлешчә кызыксынуы да 20 яшендә генә, Прагада яһүд театр төркемнәре гастроль белән йөргәндә генә башлана; гыйбрани телен ул тормышының соңгы елларында гына өйрәнә башлый.
Кафканың ике кече энесе һәм өч кече сеңлесе була. Ике энесе дә ике яшьләре тулганчы ук вафат булалар. Ә сеңелләре – Элли, Валли, Оттла – Икенче бөтендөнья сугышы вакытында, Польшадагы концентрацион лагерьларда һәлак булалар. 1899 елдан 1893 елга кадәр Кафка башлангыч мәктәптә (Deutsche Knabenschule) укый, ә 1901 елда гимназияне тәмамлый. Праганың Карл университетын да тәмамлап, хокук докторы дәрәҗәсен ала һәм саклау оешмасында эшли башлый. Бу вазифада 1922 елда авыру сәбәпле пенсиягә чыкканчы кала. Хезмәт язучы өчен кыен була һәм икенче планда тора: хатларында һәм көндәлекләрендә ул җитәкчесен, хезмәттәшләрен һәм клиентларын күрәлмавы турында яза. Аның өчен иң мөһиме «аның бөтен яшәешен аклаучы» әдәбият була. Ләкин 1917 елда язучы үпкә туберкулёзы белән авырый башлый. Ул 1924 елның 3 июнендә, Вена кырындагы санаторийда вафат була. Үлеменең сәбәбе ачлык булуы мөмкин, чөнки ул тамагындагы авыртулар аркасында ризык кабул итә алмый башлаган була. 1924 елның 11 июнендә аны Прагага кайтарып, Яңа яһүд зиратында гаилә каберлегендә күмәләр.
Исән чагында Кафканың бары берничә кыска хикәясе генә нәшер ителә һәм алар, әлбәттә, аның иҗатына карата зур кызыксындыру тудырмыйлар. Вафаты алдыннан ул якын дусты Макс Бродка язган барлык әсәрләрен яндырырга куша. Кафканың сөйгәне Дора Димант чыннан да кулъязмаларны юк итә, ләкин Макс Брод дустының әйткәннәрен үтәми һәм әсәрләрне нәшер итә.


Ромуло Гальегос.
Ромуло Гальегос (, 1884 елның 21 августы, Каракас — 1969 елның 5 апреле 1969, шунда ук) — Венесуэла президенты (1948 ел), язучы, журналист.


Вано Мурадели.
Вано́ Ильи́ч Мураде́ли (1908 елның 6 апреле, Гори - 1970 елның 14 августы, Томск) - ССРБның халык артисты, композитор, ике тапкыр Сталин премиясе лауреаты.


Тара районы.
Тара районы — Омск өлкәсенең муниципаль районы.
Район үзәге — Тара шәһәре. Район мәйданы - 15 700 км². Районда барлыгы 87 торак пункт бар.
Район җирендә Иртыш елгасы ага.
Районда урнашкан татар авыллары - Айткулово (Кызылкаш), Атак, Атачка, Атирка, Большие Туралы, Кыргап, Кольтюгино, Кошкуль, Малые Туралы, Междуречье (Речапово, Шәехлар), Себеляково, Сеитово, Туй, Уразай.
*


Габриэль Гарсиа Маркес.
Габриэль Хосе де ла Конкордиа «Габо» Гарсиа Маркес ((, әйтелеше:[ɡaˈβɾjel ɡarˈsia ˈmarkes], 1927 елның 6 марты, Аракатака, Колумбия) – атаклы колумбияле язучы-прозаик, журналист, матбагачы һәм сәяси эшлекле, 1982 елда Әдәбият буенча Нобель премиясе лауреаты. «Тылсым реализмы» дигән әдәби юнәлештә яза.
Биография.
Габриэль Гарсиа Маркес 1927 елның 6 мартында Колумбиядә, Магдалена департаментындагы Аракатака шәһәрендә туа. Балачагында әнисе ягыннан әбисе һәм бабасында тәрбияләнә. Нәкъ менә шул кешеләр булачак язучыны аның иҗатында киләчәктә бик мөһим элементка әйләнәчәк халык ышанулары һәм тел үзенчәлекләре белән таныштыралар.
1940 елда, 12 яшендә Габриэль стипендия ала һәм Боготадан 30 чакрым ераклыкта урнашкан Сипакира шәһәренең иезуит көллиятендә укый башлый. 1946 елда, ата-анасының басымы астында Богота Милли университетының юридик факультетына укырга керә. Шул чакта ул булачак хатыны Мерседес Барча Пардо белән дә таныша.
Үзенең укуын 1950 елда вакытыннан алда туктатып, ул үзенең тормышын журналистика һәм әдәбиятка багышларга карар кыла. Аңа бигрәк тә Эрнест Хемингуэй, Уильям Фолкнер, Джеймс Джойс һәм Вирджиния Вульф, Франц Кафка кебек әдипләр йогынты ясый.
1954 елдан соң Маркес «Эль Эспектадор» газетасында кечкенә мәкаләләр һәм фильмнарга рецензияләр язып, хезмәт итә. Хәбәрче сыйфатында аны Италия, Польша, Франция, Венесуэла һәм АКШка җибәрәләр. 1957 елда 30 яшьлек Гарсиа Маркес Мәскәү яшьләр һәм студентлар фестивалендә корреспондент була. Аның моның турында истәлекләре «ССРБ: кока-колага рекламасыз 22 400 000 квадрат чакрым!» дигән эсседа бирелгән. 1959 елда Нью-Йоркта Маркесның улы туа.
Параллель рәвештә Гарсиа Маркес хикәяләр һәм киносценарийлар иҗат итеп, язучылык белән дә шөгыльләнә. 1961 елда аның «Полковникка беркем дә язмый» ("El coronel no tiene quien le escriba") повесте, 1966 елда «Хәерсез сәгать» ("La mala hora") романы чыга. Ә бөтендөньяга билгеле булуны аңа «Йөз ел ялгызлык» романы китерә. (1967).
1989 елда табиблар язучының үпкәләрендә яман шеш табалар. 1992 елда операция ясагач, авыру бетә. Ләкин язучыда сәламәтлек белән кыенлыклар дәвам итә. 1999 елгы медицина тикшерүеннән соң анда яман шешнең башка формасы – лимфома табыла. Шуннан соң язучыга АКШ һәм Мексикада ике катлаулы операция һәм озак дәвалану курсы кичерергә туры килә.
2002 елда Гарсиа Маркес биографик трилогиясенең беренче китабын - «Тормыш турында сөйләр өчен яшәү» нәшер итә, ул испан телеиспан телле дөньяда бестселлерга әйләнә һәм ул «тылсым реализмы» жанрында язылган.
2006 елның 26 гыйнварында Маркес Фрей Бетто, Эдуардо Галеано, Пабло Миланес, Эрнесто Сабато һәм башкалар белән бергә Пуэрто Рикога бәйсезлек бирүне таләп итеп чыгыш ясый.


Тирмә.
Тирмә (башкача "киез өй",;;) - күчмә халыкларда (төркиләрдә, монголларда) җиңел корыла һәм күчерелә торган өй. Ул күчмә тормыш алып баручы кешенең йортка булган барлык ихтыяҗларын каршылый. Өстән киез белән каплана. Бүгенге заманда Казахстан, Монголия, Урта Азия илләрендә көтүчелек белән шөгыльләнгән кешеләрдә киң кулланыла.
Тарих.
Кайбер тарихчылар фикеренчә тирмәләр соң бронза чорында, ягъни якынча б.э.к. XII—IX гасырларда килеп чыкканнар дип исәпләнә. Шулай ук соңрак, ягъни б.э.к. 9-8 гасырларда барлыкка килгәнлекләре турында да фикер бар. Тирмәләрнең хуннулар заманында ук кулланылганлыгы билгеле.


Кирлегәч.
Кирлегәч - Татарстан Республикасының Лениногорск районында урнашкан авыл, Кирлегәч авыл җирлегенең административ үзәге.
Авылга 1745 елда нигез салынган. Хәзерге көнгә шушы авылда 525 кеше яши. Лениногорск шәһәреннән 60 чакрымда, ә Әлмәт шәһәреннән 40 чакрымда урнашкан.
Авылда 6 урам бар: Кустар, Тукай, Совет, Ленин, Амур һәм Елга арты урамнары.
Авыл казылма байлыкларга бай: кызыл балчык, ком, таш, известь һ.б.
Авылда тулы булмаган урта мәктәп, китапханә, мәчет, мәдәният йорты эшли.


Мәснәви.
Мәснәви строфа формасы, гадәттә, зур күләмле эпик, лиро-эпик әсәрләрдә кулланыла (мәсәлән, Фирдәүсинең «Шаһнамә»се).


Август Гофман.
Август Вильгельм Гофман () (1818 елның 8 апреле 1818, Гисен, — 1892 елның 5 мае, Берлин) — алман химик-органигы.
Биография.
Гисен университетын тәмамлган. Юстус Либих укучысы. 1845 елда Бонн университетының приват-доценты. 1865 елда Берлин университетында химия кафедрасы доценты вазифаларын үти.


Тукай хатлары.
Тукайның язган хатлары тулысынча билгеле түгел, хәзерге вакытта аның 1902-1913 еллар аралыгында язган 34 хаты гына ачыкланган һәм өйрәнелгән.


Австриялеләр.
Австриялеләр () — һинд-аурупа телләренең герман телләр төркеменә кергән халык. Австриянең төп халкы.
Алман телендә сөйләшәләр. Халык саны — якынча 7,5 млн кеше.


Әбу Зәрр әл-Гыйфари.
Әбу Зәрр әл-Гыйфари (; ? - һ. 32, 651 ел) Мөхәммәд галәйһиссәләмнең билгеле сәхабәләренең берсе. Чын исеме:Җундуб ибне Җәнада.
Әбу Зәрр Мәккәдән ерак түгел булган Ваддан үзәнлегендәге Гыйфар кабиләсеннән була. Әлеге кабилә вәкилләре җирләреннән үтүче кәрваннардан ясак җыю белән шөгыльләнгәннәр.
Әбу Зәрр исламга кадәр үк потларга табынудан баш тарта, ә бераллалыкка өндәүче пәйгамбәр килгәнен ишеткәч, энесе Әнисне аның янына дине турында белешергә җибәрә, ә аннары үзе Мәккәгә килә, ләкин беркемгә дә шәһәргә килү максатын әйтми. Ул Мөхәмәмәд галәйһиссәләмне Кәгъбә янында көтә. 3 төнне Әбу Зәрр Гали ибне Әбү Талиб йортында үткәрә, ә аңа шәһәргә килү сәбәбәен әйткәч, Гали аны Мөхәммәд галәйһиссәләм янына алып бара. Әбү Зәрр Мөхәммәд галәйһиссәләмне "Әссәләмү галәйкүм" дип сәләмләгән беренче кеше була, шуннан соң бу сәләмләү киң тарала. Әбү Зәрр, бераз Мәккәдә торгач, кире кабиләсенә кайтып, аларны исламга чакыра башлый. Кабиләсенең күп өлеше аңа иярә, ә калган өлеше, Мәккәне ачудан соң, ислам динен кабул итә.
Чокыр сугышыннан соң, Әбү Зәрр Мәдинәгә күчә. Мөхәммәд галәйһиссәләм үлеменнән соң, ул шам җирләренә китә, анда Әбу Бәкер һәм Гомәр хәлифә булган вакытта яши. Госман, хәлиф итеп сайлангач, аны Мәдинәгә чакыра, ә бераздан шәһәр янындагы әр-Рабзә авылына җибәрә.
Әбү Зәрр һ. 32 елда вафат була.


Джеймс Кэмерон.
Джеймс Кэ́мерон (сирәк "Джеймс Ка́мерон",;, Капускасинг, Канада) — Канада кинорежиссёры, сценаристы, продюсеры. Ике иң зур фильм төшергән: 11 «Оскар» премиясе алган «Титаник» (1997), 3 «Оскар» премиясе алган «Аватар». Шулай ук Терминаторны да ул уйлап чыгарган.


Сириус.
Сириус куш системасының күренеше, NASA рәсеме
Си́риус (; Зур Эт α, Зур Эт альфасы) — күк йөзенең иң якты йолдыз, Зур Эт йолдызлыгына керә. Аны Җирнең төрле өлкәләрдән иң төньяктагыдан тыш күрергә була. Сириус Кояш системасыннан 8,6 яктылык елы ераклыкта булып тора һәм иң якын йолдызлардан берсе.
1844 елда Ф. Бессель Сириус куш йолдыз булуы фикерен әйтте. 1862 елда А. Кларк йолдыз-иптәшне ачты, ул Сириус B исемене алды. Күренүчән йолдызны кайвакыт Сириус A дип атыйлар. Ике йолдыз гомуми масса үзәге тирәсендә 50 ел эчендә әйләнеп чыгалар. 1915 елда Маунт-Вильсон обсерваториясе астрономлары Сириус B ак кәрлә булуыны күреп ачтылар.
Сириусның яше хәзерге тикшеренүләр буенча якынча 230 млн. ел (200 дән 300 млн. елына кадәр) тәшкил итә. Әүвәл Сириус ике зур A спектр сыйныфылы күк йолдыздан гыйбарәт булды. Беренче әгъзаның массасы Кояшныкы 5 масса, ә икенченең — 2 масса тәшкил иде (Сириус B һәм Сириус A). Аннары көчлерәк һәм массалырак әгъза Сириус B янып беткән һәм ак кәрләгә әверелде. Хәзер исә Сириус A массасы Кояшныкыннан ике тапкыр зуррак, Сириус В — бераз кимрәк.
Йолдызның төп хасиятләре.
Сириус −1,47 йолдызча зурлыктагы Зур Эт йолдызлыгының иң якты йолдызы. Төньяк ярымшарда ул Кышкы өчпочмак түбәсе булып тора (аның башка түбәләре — якты Бителҗәүза һәм Процион). Сириусның күренмә зурлыгы аның якын ераклыкта урнашуы сәбәпле береенче урында тора. Сириус бездән 8,6 яктылык елы ераклыкта тора. Сириуска иң якын система — Процион аннан 5,24 яктылык елы ераклыкта тора. Хәзерге вакытта Сириус Кояш системасына 7,6 км/с тизлеге белән якынлаша.


Иң якты йолдызлар исемлеге.
Исемлектә Җирдән күренеп торган күренмә йолдызча зурлык буенча иң якты йолдызлар китерделәр. Кабатлы йолдызлар өчен тулы йолдызча зурлык бирелгән.


Тирасполь.
Тирасполь ((Тираспол),) - көньяк-көнчыгыш Аурупада, Днестр елгасының сул ягындагы урнашкан шәһәр. Приднестровье Молдован Җөмһүриятенең башкаласы, Молдавиядә халык саны буенча икенче урында.
Шәһәр аталышы грек "Tyras" (Днестр) һәм "polis" (шәһәр) сүзләреннән кушылып ясаган.


Әдәбият.
Әдәбият (сүзеннән) – киң мәгънәдә теләсә нинди язма текстлар. Бу термин киң кулланыла һәм еш кына тулысынча аңлашылып бетмәскә мөмкин, ул китап (әсәр) эчтәлегенә бәйле рәвештә төрле мәгънәгә ия.


Бөек Ватан сугышы.
Бөек Ватан сугышы (1941—1945) — Совет Социалистик Республикалар Берлегенең нацист Алманиягә һәм аның Аурупадагы союздаш илләренә (Болгария, Венгрия, Италия, Румыния, Словакия, Финляндия, Хорватия) каршы сугыш. Икенче бөтендөнья сугышының СССРга кагылган өлешенә карата әйтелә.
Бөек Ватан сугышы атамасы 1941 елның 3 июлендә, Сталинның радиомөрәҗәгатеннән соң кулланыла башлаган.


Euronews.
EuroNews (инглизчәдән — "Аурупа хәбәрләре", рәсми француз атамасы — "la Chaîne Européenne Multilingue d’Information euronews") — тәүлек буена 24 сәгать эшләүче Аурупа мәгълүмати телеканалы. Дөнья вакыйгалар видеотасмасын 10 тел комментарийлары белән бирә. Барлыгы 150 илдә карала (кабель, иярчен һәм эфир тапшыру).
1992 елда, Гыйрактагы сугышны нейтраль булмаган караш белән тапшыру вакытында, Аурупаның үзенең мәгълүмати каналын булдыру кара ителгән. Телевизион тапшыру 1993 елның 1 гыйнварында башлана.
Тапшыру телләре.
Шулай ук украин һәм румын телләрендә кыска хәбәрләр чыгарылышлары бар.
No Comment Tv.
No Comment рубрикасы — каналның бренды. Аның кысаларында «үз үзе өчен сөйләгән» кыска роликлар чыга.


Нәҗип Мәхфуз.
1911 елның 11 декабре, Каһирә - 2006 елның 30 августы, Каһирә) — киң билгеле Мисыр язучы-романисты, драматург, сценарист. 1988 елгы Әдәбият буенча Нобель премиясе лауреаты.
Биография.
Нәҗип Мәхфуз 1911 елда Каһирәдә, түрә гаиләсендә туа. Ул Каһирә университетында фәлсәфә һәм әдәбиятны өйрәнә, 1934 елда университетның фәлсәфә факультетын тәмамлый.
1972 елга кадәр дәүләт хезмәтендә була, башта министрлыкта (Ministry of Mortmain Endowments) эшли, аннары Сәнгатьләр бюросының цензура буенча директоры, Кино Фонды директоры һәм ахырда Мәдәният министрлыгының мәдәният эшләре буенча консультанты булып тора.
Мисырлылар санавынча, Нәҗип Мәхфуз либераль автор була һәм аның китаплары исламчыларга ошамаган. 1994 елда язучыга пычак белән фанатик һөҗүм итә һәм аны нык яралый. Бу хәлдән соң Мәхфузның сәламәтлеге нык какшый, ләкин ул язуын дәвам итә 2006 елның июлендә Мәхфузне хастаханәгә салалар һәм ул үлеменә кадәр шунда ята.
Нәҗип Мәхфуз 2006 елның 30 августында вафат булды.
Иҗат.
Нәҗип Мәхфузның беренче әсәрләрендә гадәти милли кыйммәтләр сурәтләнә. Аларны «Әл-мәҗәллә әл-җәдидә» журналында аның мөхәрире Сәләмә Муса нәшер итә. Муса яшь Мәхфузка көчле йогынты ясый һәм аңа язуын дәвам итәргә тәкъдим итә.
Беренче новеллалар җыентыгы (Акылсызлык җиле) 1938 елда нәшер ителә. Моннан соң фиргавеннәр чорына багышланган, романтик тарихи романнар языла.
Аурупа әдәбият сөючеләренә Мәхфуз 1950-еллар ахырында, аның «Каһирә трилогиясе» («Бәйн әл-Касрейн», «Кәср әш-Шөүк» һәм «әс-Суккарийә») нәшер ителгәч таныла. Каһирә гаиләсенең өч буын тормышын тасвирлап, язучы Мисыр тарихының социаль һәм сәяси вакыйгаларын ачып бирә.
1960-елларда Мәхфуз иҗатында үзгәрешләр була. Ул кече формаларга (хикәя) тартыла һәм әсәрләрендә күп урынны билгегә (символга) калдыра. Кеше үзен ялгыз итеп тоя торган җәмгыятьнең эволюциясе китереп чыгарган һәрдаим борчылу һәм газап чигү авторның «Карак һәм эт» (1961), «Иләһ яктылыгы» (1963), «Бытбылдык һәм көз» (1964), «Юл» (1964), «Фәкыйрь» (1965), «Нил янында гәпләшү» (1966), «Баллы ай» (1971) кебек әсәрләрендә чагыла.
Нәҗип Мәхфуз якынча 50 роман һәм повесть, 100 дән артык хикәя язган.
Язучының соңгы китабы 2005 елда нәшер ителә: ул үлемнән соң тормыш турында хикәяләр җыентыгы «Җиденче күк» була.
1988 елда Нәҗип Мәхфузка «реализм һәм бөтен кешелек өчен әһәмиятле гарәп хикәяләренең төсмер байлыгы өчен» Әдәбият буенча Нобель премиясе тапшырыла.
Романнарның яртысыннан артыгы экранизацияләнгән. Фильмнар гарәп дөньясында бик популяр.
Каһирәдәге Мөхәндисин районында аңа бронзадан ясалган һәйкәл куелган.


Мәкаләи махсуса.
«Мәкаләи махсуса» () - Габдулла Тукайның 1912 елда язылган мәкаләсе.
Тарих.
Мәкалә «Ялт-Йолт» журналының 1912 ел 40 нчы (1 июль) санында «Хакыйрь Шүрәле» имзасы белән басылган; ахырга "«Тройски, 20 май, 1912 сәнә»" дип куелган. Икенче кисәгенең I-V бүлекләре журналның шул ук елгы 41 (15 июль) санында «Сәяхәте көбралар ясаучы Шүрәле» имзасы белән, VI-IX бүлекләре 45 нче (5 ноябрь) санында «Шүрәле» имзасы белән басылган. Беренче тапкыр Тукай әсәрләренең «Яңалиф» басмасының 3 нче томына (1931) кертелгән.


Биләл ибне Рабәх.
Биләл ибне Рабәх әл-Хәбәши(гарәп. بلال بن رباحة الحبشي; ? - һ. 20/641 ел) - Мөхәммәд галәйһисәләмнең билгеле сәхабәсе, аның мөәдзине. Иң беренче ислам кабул итүчеләрнең берсе.
Биләл Хәбәшстаннан була. Әтисенең исеме - Рабәх, әнисе - Хамәмә. Биләл корәеш башлыкларының берсе Умәйә бин Хәләфнең колы була. Биләл ислам кабул иткәч, хуҗасы аны бик каты җәберли башлый. Әбу Бәкер аны сатып алып Умәйәдән коткара, һәм иреккә җибәрә.
Биләл башка мөселманнар белән Мәдинәгә һиҗрәт кыла. Ул анда исламның беренче мөәзиненә әйләнә. Бу вазыйфаны аңа пәйгамбәр галәйһиссәләм үзе йөкли. Биләл Мәдинә чорында мөселманнарның барлык сугышларында да катнаша.
Мөхәммәд галәйһиссәләм үлеменнән соң, Әбү Бәкер һәм Гомәр идарә иткән чорда Сүриядә яши, византиялеләргә каршы сугышта катнаша. Кодысны алгач, хәлифә Гомәр белән шәһәргә керә.
Һ. 20 елда Биләл Сүриядә 60 яшендә вафат була.


Ташкент.
Ташке́нт () — Үзбәкстан башкаласы, Ташкент өлкәсенең административ мәркәзе. Халык саны буенча Үзбәкстанның һәм Үзәк Азиянең иң зур шәһәре. Илнең сәяси, икътисади, мәдәни һәм фәнни үзәге. Административ яктан 11 районга бүленә.
Шәһәрдә якынча 100 мең татар яши.


Җәбир ибне Габдуллаһ.
Җәбир ибне Габдуллаһ (гарәп.جبر بن عبد الله;? - һ. 77, 696 ел)- Мөхәммәд галәйһисәләмнең сәхабәләренең берсе.
Җәбир Мәдинәдә туа. Хәзрәҗ кабиләсеннән була. Җәбирнең әтисе ислам кабул итә һәм Өхед сугышында үлә. Җәбир Мөхәммәд галәйһиссәләм вакытында 19 сугышта катнаша.
Җәбир билгеле хәдис тапшыручы, ул 1540 хәдис тапшыра. Җәбир Пәйгамбәр мәчетендә белем биргән. Ул һ. 77 елда 95 яшендә вафат була. Аның Мәдинәдә вафат булган соңгы сәхабә икәнлеге турында хәбәр бар.


Санскрит.
Санскрит (संस्कृतम् saṃskṛtam [sə̃skɹ̩t̪əm], элегрәк संस्कृता वाक् saṃskṛtā vāk, "сафландырылган сөйләм") — тарихи Һинд-Ария теле, һәм Һиндуизм һәм Буддизмның беренче дини теле. Бүгенге көндә бу тел Һиндстанның 22 рәсми телнең берсе, һәм Уттараханд штатының рәсми теле булып тора.
Классик санскрит якынча безнең эрага кадәр 4-нче гасырда Панини грамматикасында күрсәтелгән. Зур Һиндстан мәдәниятләрендә бу телнең позициясе Европадагы грек һәм латин телләренә охшаш. Бу тел Һинд субконтинентының күп хәзерге телләренә, бигрәк тә Һиндстан, Пакистан һәм Непал телләренә, зур йогынты ясаган.
Санскритның пре-классик формасы Ведик Санскрит дип атала, шул вакытта Ригведа иң борынгы һәм архаик сакланган стадиясе, иң борынгы чыганак безнең эрага кадәр 1500 елга карый. Бу Ригведик Санскритның тарихта теркәлгән Һинд-Иран телләренең иң борынгысы, һәм инглиз һәм күпчелек Европа телләрен керткән Һинд-Европа телләренең иң элек теркәлгән әгзасы булуын күрсәтә.
Санскрит әдәбияты шигърият, драма белән бер рәттән фәнни, техник, философик һәм һиндуизм дини текстларын эченә кертә. Санскрит һиндуизм дини ритуалларында мантра һәм гимн формасында церемониаль тел буларак киң кулланыла. Сөйләм санскрит Һиндстанның кайбер традицион учреждениеләрендә кулланыла һәм бу телне торгызырга көч куела.
Башка телләр белән мөнәсәбәт.
Санскрит Һинд-Европа телләр гаиләсенең Һинд-Иран суб-гаиләсе әгзасы. Аның иң якын борынгы "туганнары" булып иске фарсы һәм авеста телләре булып тора. Һинд-Европа телләре гаиләсендә, санскрит характеристик аваз үзгәреше ягыннан сатем теллләренә (бигрәк тә славян һәм балтик телләренә) һәм грек теленә охшаш.


Днестр буе Молдован Җөмһүрияте.
Днестр буе Молдован Җөмһүрияте (,), яки Днестр буе (,) — көньяк-көнчыгыш Аурупада урнашкан танылмаган дәүләт. Рәсми мәгълүмәт буенча дәүләт Молдавия территориясендә урнаша.


Монархия.
Мона́рхия (, — «хакимиятнең бер кулда булуы»: — «бер, бердәм» һәм — «идарә, хакимият») - дәүләтнең бөтен югары идарә итү хокукы бер кешедә - монархта (ханда, корольдә, царьдә, императорда, герцогда, эрцгерцогда, солтанда, эмирда) булуы һәм ул хокук нәсел буенча бирелү хас булган дәүләт белән идарә итү формасы.
Тарихта, патшалык төрле шартлар аркасында барлыкка килергә мөмкин. Ул кабилә башыннан үсеп чыгарга мөмкин, бу очракта патшалар (монархлар) титулы нәселдән-нәселгә күчә. Нәтиҗәдә нәсел династияләре яки "өйләр" барлыкка килә, бигрәк тә җитәкче акыллы һәм кабилә белән идарә итәргә сәләтле булганда. Шулай ук патшалык җирле җәмәгатькә каршы үтеп керүче төркем тарафыннан көч акты кулланганнан соң һәм җәмәгатьнең хокукларың традицияләр өстеннән узурпациясе соң барлыкка килергә мөмкин. Узурпаторлар төркеменең җитәкчесе еш үзен патша дип игълан итә.
Хәтта борынгы заманда да, кырыс нәселдән күчү системасы сайланган патшалар системасы тарафыннан чикләнгән булган, бу очракта җыелыш яңа монархны һәм аның өен сайлаган.
Концепция шулай ук модернизациягә дучар булып, конституцион монархиядә чагылыш тапкан. Бу очракта патша титулы күбесенчә церемониаль булып кала, аның сәяси көче я бөтенләй булмый, я бик чикләнгән була.
Хәзерге вакытта, дөньяның 44 дәүләтен монарх җитәкли. Абсолют монархия бары тик Бруней, Оман, Катар, Согуд Гарәбстаны, Свазиленд һәм Ватиканда кала бирә.


Ахирнәр.
Ахирнәр ("ахир ән-нәһр" — «елганың ахыры»; Эридан "α", Эридан альфасы, "α" Eri) — Эридан йолдызлыгының +0,5 йолдызча зурлыктагы иң якты йолдызы һәм яктырыш буенча күк йөзендә тугызынчы урында тора. Йолдызлыкның көньяк кырыенда урнаша.
Физик хасиятләр.
Ахирнәрнең үз күчәре тирәсендә тиз әйләнүе аркасында котып яньчеклеге
Ахирнәр — якты күк йолдыз, аның массасы 6–8 Кояшныкына тигез. Ул Кояштан меңәр тапкыр яктырак һәм Кояш системасыннан якынча 144 яктылык елы ераклыкта урнашкан. Якты йолдызлардан Ахирнәр — иң аз йомры. Ул үз күчәре тирәсендә бик тиз әйләнә, шуңа күрә аны ямьшәйтә һәм аның экватор диаметры котып диаметрыннан 50 % артыграк.
Тарих.
Клавдий Птомелей дәверендә Эридан "θ" «Елганың» иң ахыргы йолдыз булган, чөнки калган йолдызлар офыктан калкмаганнар һәм грек утрауларында күзәтеп алмаганнар. Хәзерге вакытта исә «Елганың ахыры» Эридан "α" йолдызында урнаша, ә Эридан "θ" Акамәр ("ахир ән-нәһр";) исемене йөртелә.


Гаммәр ибне Ясир.
Гаммәр ибне Я`сир (гарәп.عمار بن ياسر;?-һ. 37, 658 ел)- Мөхәммәд галәйһиссәләмнең билгеле сәхабәсе.
Гаммәрнең әтисе Йәмәннән була, ә аннары Мәккәгә күчә, Гаммәр шунда туа. Гаммәр ислам кабул итә. Аның белән бергә әти-әнисе дә ислам кабул итәләр. Беренче мөселманнарның күбесе кебек үк, Гаммәрнең гаиләсе дә җәберләүләргә бучар була. Аның әтисе Мәккә кешесе булмаганга, ә әнисе хезмәтче булу сәбәпле, аларның хәле башка мөселманнарныкына карганда авыррак була. Мәккәлеләр, аларны исламнан баш тарттырырга теләп, бик каты җәзалыйлар, һәм, нәтиҗәдә, Гаммәрнең әти-әнисе үтерелә. Сүмәйә - Гаммәрнең әнисе Исламдагы беренче шәһит санала.
Гаммәр беренчеләрдән булып Мәдинәгә һиҗрәт кыла. Ул анда ислам дәүләтенең ныгуына үз өлешен кертә, дошманнар белән Бәдердән Табукка хәтле барлык сугышларда катнаша.
Әбу Бәкер хәлифәлеге чорында Йәмәмәдә баш күтәрүчеләргә каршы сугыша. Икенче хәлиф Гомәр аны Куфә идарәчесе итеп билгели. Бу вазыйфаны ике ел башкара, аннары аны Әбу Муса ал-Әшгари алыштыра.
Госман хәлифә булганда, аның якын кешеләренең берсе була.
Гаммәр Сиффин сугышында үтерелә.


Ацтеклар.
Ацтеклар - Мексикада яшәүче, бигрәк тә нахуатль теле туган теле булган халык. "Ацтек" ("Ацтекатль") нахуатль телендә «берәү Ацтланнан» дигәнне аңлата. Ацтлан - шул вакытның нахуатль телендә сөйләшүче халык мәдәнияте өчен мифологик урын.
Ацтеклар цивилизациясе XIV - XVI гасырларда, Месоамерика хронологиясендә соңгы пост-классик периодында Урта Американың шактый зур өлешен биләп торган.
Мехикаларның ышанулары буенча Мехико-Теночтитлан күл уртасындагы утрауда, Ацтланда урнашкан, һәм аның халкы ацтекатль дип аталган. Моннан ацтек сүзе килеп чыккан. Еш кына "ацтек" төшенчәсе Теночтитлан (хәзерге вакытта Мехико шәһәре урынында) Мехика кешеләрен аңлата.
Кайвакыт төшенчә шулай ук Теночтитланның ике мөһим шәһәр-дәүләтен - Техкокодагы Акольхуа һәм Тлакопандаг Тепанекны үз эченә ала, бу шәһәрләр бөтенесе бергә ацтекларның өчлек альянсын - "Ацтек империясен" тәшкил иткән.
13-нче гасырдан башлап, Мехико Үзәне Ацтек цивилизациясенең йөрәге булып торган: монда Техкоко Күлендәге утрауларда ацтекларның өчлек альянсының башкаласы Теночтитлан урнашкан. Өчлек альянсының сәяси гегемониясе Мехико Үзәненнән бик ерак җирләргә кадәр җиткән.
Халык какао эчемлеген яраткан, шуннан тыш какаоны төрле ризыклар ясауда кулланган. Ацтекларда акча ролен дә какао орлыклары үтәгәне билгеле. Хәтта акчаны ялганлап җирдән, яки балчыктан ясау очраклары да булган. Мисал өчен: бер корбан өчен «сыйфатлы» колның бөясе 4000 какао орлыгы булган.
1521 елда, Эрнан Кортес күп санлы нахуатль телендә сөйләшүче союздашлары белән бергә, Теночтитланны яулап ала һәм ацтек өчлек альянсын тар-мар итә. Ацтекларның башкалалары урынында яңа шәһәргә - Мехикога нигез салына.


Сәгъд ибн Әби Вәккас.
Сәгъд ибн Әби Вәккас (гарәп. سعد بن أبي وقاص;? - һ. 55, 675 ел) - Мөхәммәд галәйһиссәләмнең якын сәхабәсе, исән вакытында ук җәннәт вәгъдә ителгән ун сәхабәнең берсе, Хәлифәтнең гаскәр башлыгы һәм дәүләт эшлеклесе.
Сәгъд беренчеләрдән булып ислам кабул итә, аңа бу вакытта 17 яшь була.
Мөселманнар белән бергә Мәдинәгә һиҗрәт кыла. Бәдер, Өхед, Хандак һәм башка сугышларда катнаша.
Әбү Бәкер һәм Гомәр хәлифәлеге чорында Хәлифәтне ныгытуда катнаша. Византия һәм Иранга каршы сугышларда гаскәр башлыгы вазыйфасын били. Аның җитәкчелегендә Кадиссия сугышында мөселманнар фарсыларны җиңәләр.
Гомәр аны үзеннән соң хәлифәлеккә алты кандидатның берсе итеп калдыра, ләкин шурада Госман хәлифә итеп сайлана. Госман идарә иткән чорда Сәгъд Куфә идарәчесе булып билгеләнә, ә аннары Госман аның урынына башканы билгели.
Хәлифәттәге фетнә вакытында сәяси роль уйнамаган.
Сәгъд һ. 55 елда вафат була.


Газраэ (йолдыз).
Газраэ ("әл-‘аҙара’ ", — «гыйффәтле кыз»; Зур Эт "ε", Зур Эт эпсилоны, "ε" CMa) — +1,51 күренмә йолдызча зурлыктагы Зур Эт йолдызлыгының күк зур йолдыз.
Бу куш йолдыз 430 яктылык елы ераклыкта урнашкан. "Газраэ A" — +1,5 йолдызча зурлыктагы B2 спектр сыйныфылы йолдыз. Аның өслегенең температурасы 25 000 К тәшкил итә, ә ә яктыртучанлыгы Кояшныкыннан 20 000 тапкыр артыграк. Аның массасы 10 Кояшныкына тигез. Бу йолдыз ультрашәмәхә нурланышның көчле чыганагы. "Газраэ B" — +7,5 йолдызча зурлыктагы йолдыз, A йолдыздан 7,5 почмакча секунд ераклыкта тора.
Иң яхшы күренүчәнлек шартлары кышын була. Русиянең көньяк өлкәрендә күренә.


Риҗел.
Риҗел ("риҗл әл-җәббар" — «Орионның аягы»; Орион "β", Орион бетасы, "β" Ori) — +0,18 күренмә йолдызча зурлыктагы Орион йолдызлыгының аклы-күкле үтә зур йолдыз.
Риҗел 773 яктылык елы ераклыкта урнашкан. Бу B8I-a спектр сыйныфылы йолдыз. Аның массасы 17 Кояшныкына тигез. Аның өслегенең температурасы 11 200 К тәшкил итә, ә яктыртучанлыгы Кояшныкыннан 85 000 тапкыр артыграк. Димәк бу Галактиканың иң көчле йолдызларыннан берсе.
Тарих.
Клавдий Птолемей «Әлмагест» китабында аны «сул табан очында якты йолдыз» дип атады. Әл-Бируни үзенең 1030 елда тәмамланган «Мәсгуд канунында» аны «сул табанның яктысы» дип атады.


Электроника.
Электроника (— электрон) ул вакуум көпшә, транзистор, диодлар һәм интеграль микросхемалар белән эш итүче фән һәм технология тармагы. Бу компонентларның үзен линиялы булмаган тотышы һәм аларның электроннарның агышын контроль итәргә сәләте зәгыйфь сигналларны көчәйтергә мөмкин итә, һәм гадәттә мәгълүмат һәм сигнал эшкәртүдә кулланыла. Электроника үткәргеч чыбыкларны, двигательләрне, генераторларны, электрик батареяларны, ялгау җайланмаларын, релеларны, трансформаторларны, резисторларны һәм башка пассив элементларны кулланып, электр энергиясенең генерациясе, аны тарату, ялгау, саклау һәм башка төргә әйләндерү белән шөгыльләнүче электрика һәм электромеханика дигән фән һәм технологияләреннән аерылып тора. Бу аерма 1906 еллар тирәсендә, Ли Де Форест зәгыйфь радио- һәм аудиосигналларны механик булмаган җайланма ярдәмендә көчәйтергә мөмкин иткән триод уйлап чыгарганнан соң башланган. 1950-нче елларга кадәр бу фән өлкәсе "радиотехнология" дип аталган, чөнки аның төп кулланылышы - радиотапшыргычлар, радиоалгычлар һәм вакуум көпшәләр ясау һәм теоретик яктан өйрәнү булган.
Хәзерге вакытта, күпчелек электрон приборларда электрон идарә өчен ярымүткәргеч компонентлар кулланыла. Ярымүткәргеч приборларны өйрәнү һәм шуңа бәйле технология каты җисем физикасы тармагы дип таныла, ә практик проблемаларны чишәр өчен электрон схемаларны уйлап чыгару һәм конструкциясен уйлап чыгару электроника дип атала. Бу мәкаләдә электрониканың инженер аспектларына игътибар бирелә.
Электрон приборлар һәм компонентлар.
Электрон компонент дип, электроник системада электроннарга, яки аларга бәйләнгән кырларга кирәк булган ысулда тәэсир итү өчен кулланылган теләсә нинди физик асылны атыйлар. Компонентлар күпчелек очракта бергә ялганган була, гадәттә басылган платага эретеп ябыштырыла. Бу махсус функциясе булган электрон схема (мәсәлән, көчәйткеч, радиоалгыч я электрон осциллятор) хасил итү өчен эшләнә. Компонентлар аерым-аерым, яки катлаулырак төркемнәрдә интеграль микросхемада җыелган булырга мөмкин. Еш кулланыла торган электрон компонентлар - конденсаторлар, индуктивлык кәтүкләре, резисторлар, диодлар, транзисторлар, һ.б. Компонентларны еш кына актив (мәсәлән, транзисторлар һәм тиристорлар) һәм пассив (мәсәлән резисторлар һәм конденсаторлар) категорияләренә бүләләр.
Схема төрләре.
Схема һәм компонентларны ике төркемгә бүләргә була: аналог һәм цифра. Тулысынча прибор боларның беренчесе, я икенчесе, я икесе бергә кушылган схемаларны тәшкил итә ала.
Күпчелек аналог электрон приборлар, мәсәлән радиоалгычлар, берничә тип гади схемаларның комбинациясеннән конструкцияләнгән. Аналог схемаларда дәвамлы төрле көчәнеш зурлыклары кулланыла, ә цифралы схемаларда дискрет дәрәҗәләр кулланыла.
Хәзерге вакытта уйлап чыгарылган төрле схемаларның саны шактый, чөнки "схема" дип ялгыз компоненттан алып, меңнәрчә компонентлар тәшкил иткән системаларны атап була.
Модулятор, бутагыч () кебек аналог схемаларда күп кенә линиялы булмаган эффектлар кулланылса да, аналог схемалар линиялы схемалар дип атала. Аналог схемаларның яхшы мисаллары итеп вакуум көпшәләр, транзисторлы көчәйткечләр, операцион көчәйткечләр һәм осцилляторлар китерергә була.
Хәзерге вакытта тулысынча аналог булган схемалар бик сирәк очрак. Бүгенге көндә аналог схемотехникада эшләү өчен цифра һәм хәтта микропроцессор кулланыла ала. Бу схемалар аналог һәм цифра түгел, ә "буталган сигнал" схемасы дип атала.
Кайбер вакытта, аналог һәм цифра схемалары арасында аерма үткәрү авыр, чөнки аларда линиялы һәм линиялы булмаган рәвештә эшләүче элементлар бар. Мисал өчен компараторны китерергә була. Ул төрле дәрәҗә көчәнешне үз эченә ала, әмма чыгуда ике дәрәҗәнең берсе генә була (цифра схемада кебек). Тагын бер мисал, overdriven транзистор көчәйткеч идарә ителгән ялгаучы җайланма характеристикаларына ия булырга мөмкин, ягъни аның чыгуында ике дәрәҗә сигнал була.
Цифрлы схемалар.
Цифрлы схемалар дип, берничә дискрет көчәнеш дәрәҗәсенә нигезләнгән электр схемаларын атыйлар. Цифрлы схемалар Буль алгебрасының иң гади физик чагылышы һәм барлык цифра компьютерларының нигезе булып тора. Күпчелек инженерлар өчен "цифрлы схемалар", "цифрлы система" һәм "логика" төшенчәләре цифрлы схемалар турында сөйләгәндә синонимнар булып тора.
Күпчелек цифра схемаларында "0" һәм "1" дип аталган ике дәрәҗә көчәнеш кулланылган икелек системасы кулланыла. Еш кына логик "0" түбәнрәк көчәнеш дәрәҗәсенә туры килә һәм "түбән" дип атала, ә логик "1" "югары" дип атала. Әмма, кайбер системаларда кире билгеләмә кулланыла ("0" - "югары"), яисә көчәнешкә түгел, ә электр тогына нигезләнгән бүленеш кулланыла.
Компьютерлар, программаланучы логик контроллерлар цифрлы схемаларга нигезләнеп конструкцияләнә. Цифрлы Сигнал Процессоры тагын бер мисал булып тора.
Җылылыкны тарату һәм температураны контрольдә тоту.
Электрон схемалар тарафыннан чыгарылган җылылык шунда ук эш бозылмау өчен һәм озак вакыт ышанычлы эшләү өчен таратылырга тиеш.
Һаваны салкынлату өчен радиаторлар һәм механик вентиляторлар кулланылырга мөмкин, һәм шулай ук трубада үтүче су, азот белән салкынлату кулланыла. Мондый ысулларда конвекция, җылылылык үткәрүчәнлек һәм җылылык энергиясенең нурланышы эффектлары кулланыла.
Чит тавыш.
"Чит тавыш" электрон схемалар өлкәсенә карый. Чит тавыш дип файдалы сигнал өстенә салынган, аның мәгълүмат эчтәлеген каплый алган тирбәнешләрне атыйлар. Схема тарафыннан сигнал үзгәрүе белән чит тавыш бер төшенчә түгел. Чит тавыш электромагнетик, яки термаль ысул белән генерацияләнергә мөмкин, соңгы очракта ул схема эшләү температурасын түбәнәйтү ярдәмендә кечерәйтерелгә мөмкин. Башка төр чит тавышны, мәсәлән, вак ату (дробовой шум) чит тавышын бетереп булмый, чөнки алар физик характеристикаларның чикле булуы сәбәпле килеп чыгалар.
Электроникада математик методлар.
Математик методлар электрониканы өйрәнүнең аерып булмаган өлеше булып тора. Электроникада профессионал булу өчен, шулай ук схема анализы математикасында профессионал булырга кирәк.
Схема анализы ул гомуми алганда линиялы системаларның билгеле төердә көчәнеш, яки челтәрнең билгеле ботагы аша электр тогы кебек билгеле булмаган үзгәрүче зурлыкларын чишү методлары. Моның өчен махсус программалар - симуляторлар бар.
Электрониканы белү өчен шулай ук электромагнит кыр теориясен белү әһәмиятле.
вакуум һәм газ-разрядлы (газоразрядные).
Бу класска инерт газ белән тутырылган, я вакуумлаштырылган көпшәдән һәм электродлар системасыннан торган приборлар керә.


Бителҗәүза.
a>нда Бителҗәүза йолдызы (ук белән күрсәтелгән)
Бителҗәүза ("ибт әл-җәүза’" — «Бәйленең култык асты», Орион "α", Орион альфасы, "α" Ori) — Орион йолдызлыгында кызыл үтә зур йолдыз, ярымдөрес үзгәрмә йолдыз, аның ялтыравы +0,2 дән +1,2 гә кадәр үзгәрә һәм уртача +0,7 тигез. Бу астрономларга мәгълүм булган иң зур йолдызлардан берсе йолдыз Җирдән 643 ± 146 яктылык елы ераклыкта урнашкан. Бителҗәүза Кояштан якынча 140 000 тапкыр яктырак һәм аның диаметры Кояшныкыннан якынча 1180 тапкыр зуррак.
Тарих.
Клавдий Птолемей «Әлмагест» китабында аны «уң иңбашта якты кызгылт йолдыз» дип атады. Әл-Бируни үзенең 1030 елда тәмамланган «Мәсгуд канунында» аны «уң иңбашта» йолдыз дип атады. Хәзерге "мәнкиб әл-җәүза’" — «Бәйленең иңбашы». Шуңа күрә Бителҗәүза («Бәйленең култык асты») исеме, бәлки, хаталар нәтиҗәсе.


Акбүзат.
Акбүзат ("Кәүкәб", Кече Җидегән "β", Кече Җидегән бетасы, "β" UMi) — Кече Җидегән йолдызлыгының яктырыш буенча икенче йолдызы. Җирдән 126 яктылык елы ераклыкта урнашкан. Б.ч.к. 1900 елдан б.ч. 500 елгача бу йолдыз күк йөзенең төньяк котыбына иң якын йолдыз булган һәм котып йолдызы сыйфатыны башкарган. Бу хәл, бәлки, аның гарәп исемендә сурәтләнгән.
Акбүзат +2,07 йолдызча зурлыктагы кызгылт-сары зур йолдыз. Аның өслегенең температурасы якынча 4000 К тәшкил итә.
Тарих.
Татарларда бу йолдызны Акбүзат дип атыйлар. Башка халыкларда бу йолдызны Кәүкәб ("әл-кәүкәб әш-шимали" — «төньяк йолдыз»,) дип атыйлар. Клавдий Птолемей «Әлмагест» китабында аны «киләсе якның көньяк йолдызы» дип атады. Әл-Бируни үзенең 1030 елда тәмамланган «Мәсгуд канунында» аны «турыпочмакның икенче кырның көньяктагы» һәм «Ике Бозаудан яктырагы» дип атады.


Әлрагый.
Әлрагый ("әр-ра‘ый" — «көтүче»; Кефей "γ", Кефей гаммасы, "γ" Cep) — Кефей йолдызлыгының куш йолдызы. +3,22 йолдызча зурлыктагы йолдыз Җирдән 45 яктылык елы ераклыкта урнашкан.
Йолдыз системасы.
"Әлрагый A" — K1IV спектр сыйныфылы кызгылт-сары субзур йолдыз. Аның яктыртучанлыгы 8,2 Кояшныкына тигез.
"Әлрагый B" — M1V спектр сыйныфылы кызыл кәрлә йолдыз. A йолдызы тирәсендә якынча 68 ел эчендә әйләнеп чыга, орбитаның зур ярымкүчәр якынча 20 а.б., сузылган (эксцентриситет 0,41).
"Әлрагый Ab" — планета. A йолдызы тирәсендә 903 көн (2,5 ел) эчендә әйләнеп чыга, орбитаның зур ярымкүчәр 2,04 а.б., аз сузылган (эксцентриситет 0,115). Планетаның массасы кимендә 1,59 Юпитерныкы тигез.


Беренче япон-кытай сугышы.
Беренче япон-кытай сугышы — 1894-1895 елларда Япониянең маньчжур Цин империясенә каршы алып барылган сугыш. Низаг максаты — Япониянең Корея белән идарә итү һәм Маньчжурия белән Кытайга чыгу.
Географик яктан Япониягә якын урнашкан Корея җирләре инде күптән ил өчен куркыныч тудырган. Башта регионда инкыйлаб үткәреп, аны үз контроле астына алырга теләгән японнар уңышка ирешә. Регионнан кытай гаскәрләре куыла башлый һәм хәрби чаралар башлана.
1894 елның 17 сентябрендә япон гаскәрләре көрәштә җиңәләр, сугыш Кытай җирләренә күчә. 1895 елның 17 апрелендә Япония Цин өчен тынычлык килешүчәрен тәкъдим итә, җиңелүче як аны имзалый. Корея Кытайдан бәйсез ил булып санала башлый, Пэнху һәм Тайвань Япония җирләре булып санала башлый.


Күкбүзат.
Күкбүзат (Кече Җидегән "γ", Кече Җидегән гаммасы, "γ" UMi) — Кече Җидегән йолдызлыгының ак якты зур йолдыз, +3,03 йолдызча зурлыктагы йолдыз. Калкан "δ" сыман үзгәрмә йолдыз булуы сәбәпле аның йолдызча зурлыгы 3,43 сәг. эчендә 0,05m кә үзгәрә.
Тарих.
Татарларда бу йолдызны Күкбүзат дип атыйлар. Башка халыкларда бу йолдызны Фәркад ("фәрқәд" — «бозау»,) дип атыйлар. Клавдий Птолемей «Әлмагест» китабында аны «киләсе якның төньяк йолдызы» дип атады. Әл-Бируни үзенең 1030 елда тәмамланган «Мәсгуд канунында» аны «икедән төньяктагы» дип атады.


Бенджамин Франклин.
Бе́нджамин Фра́нклин (; 1706 елның 17 гыйнвары — 1790 елның 17 апреле) — күренекле АКШ дәүләт эшлеклесе, галим, журналист, нәшер, дипломат. Массонлык хәрәкәте әгъзасы. АКШ бәйсезлеге өчен сугыш җитәкчеләренең берсе.
АКШка нигез салган иң абруйлы кешеләр исемлегенә керә. Шул кешеләр арасында фәкать аның имзасы 3 төп документта тора: АКШ бәйсезлеге турында декларация, АКШ Конституциясе, 1783 елгы Версаль тынычлык килешүе.
1928 елдан бирле Бенджамин Франклин рәсеме 100 АКШ доллары банкнотасында урын ала. Банкнотада урын алса да, ул АКШ президенты булмаган.
Дәүләт эшлеклесе булудан тыш, Франклин әле күренекле галим дә. Аның ярдәмендә күп кенә ачылышлар ясалган.


Брэд Питт.
Уильям Брэдли «Брэд» Питт (;, Шауни, АКШ) — америка актёры һәм продюсеры. 1995 ел эчен «Алтын глобус» премиясе лауреаты («Унике обезьян»), ике тапкыр «Оскар» премиясенә номенант булган.


Илдус Әхмәтҗанов.
Илдус Әхмәтҗанов - Галиәсгар Камал исемендәге Татар дәүләт академия театры артисты.
Тормыш юлы.
Илдус Әхмәтҗанов 1950 елныңның 19 июнендә Баулы районы Татар Кандызы авылында туа. 1973 елда Ленинград театр институтын (ЛГИТМиК) тәмамлый һәм Татар академия театрында эшли башлый. Сәхнә эшчәнлеге белән бергә татар теленә пьесалар тәрҗемә итә, нәфис сүз остасы. Көчле төрле драматик һәм көлкеле рольләр иҗат итүче артист.
Илдус Әхмәтҗанов - Татарстанның Муса Җәлил исемендәге премиясе һәм Татарстанның Габдулла Тукай исемендәге Дәүләт премиясе лауреаты, Татарстанның халык артисты.


Наил Дунаев.
Наил Дунаев (чын исеме: "Николай Иван улы Дунаев") - Галиәсгар Камал исемендәге Татар дәүләт академия театры артисты.
Тормыш юлы.
Наил Дунаев 1937 елның 3 маенда Зәй районы Әхмәт авылында туа. 1961 елда Мәскәүдә Щепкин исемендәге Югары театр училищесын тәмамлый һәм Татар академия театрында эшли башлый. Актерлык хезмәте белән бергә театр өчен пьесалар тәрҗемә итә. Моннан тыш Казан мәдәният һәм сәнгать университетында профессор булып эшли, актерлык осталыгына укыта. Күренекле, киң диапазонлы артист. Аның иҗат иткән тормышчан образларына актерның шәхси Йомшаклыгы хас. Артист образларының нечкә тойгыларын, психологик кичерешләрен халыкка тулысынча җиткерә ала.
Наил Дунаев - Татарстанның Муса Җәлил исемендәге премия лауреаты (1978 ел); ТАССРның халык артисты (1982 ел); Россиянең атказанган артисты (1996 ел); Татарстанның Габдулла Тукай исемендәге Дәүләт премиясе лауреаты (1998 ел).


Көньяк Америка.
Көньяк Америка,,,) - Америкадагы көньяк кыйтга, ул Җир планетасының күбесенчә Көнбатыш һәм Көньяк ярымшарларында, өлешчә Төньяк ярымшарда урнашкан. Көнбатышта Тын океан, көнчыгышта Атлантик океан тарафыннан юыла, төньякта Төньяк Америка белән чикләшә, ике Америка арасында чик Панама муены һәм Кариб диңгезе аша үтә.
Көньяк Америка составына шулай ук күбесе континент илләре составында булучы төрле утраулар керә. Кариб территорияләре исә Төньяк Америкага карый. Кариб диңгезе белән чикләшүче Көньяк Америка илләре – Колумбия, Венесуэла, Гайана, Суринам һәм Француз Гвианасын кертеп – Кариб Көньяк Америкасы буларак билгеле.
«Америка» атамасын бу континент исемендә беренче тапкыр Мартин Вальдземюллер куллана: ул Христофор Колумб ачкан җирләр Һиндстанга бөтенләй кагылмыйча, әле аурупалыларга билгеле булмаган Яңа Дөнья булуы турында фикер белдергән Америго Веспуччиның латинлаштырылган исемен харитага яза.
Континент мәйданы – 17,8 млн кв.км (континетлар арасында 4 нче урын), халык саны – 385 742 554 (континентлар арасында 4 урын)
Сәяси бүленеш.
Көньяк Американың 1700-1975 елларда сәяси тарихы


Пьер Ришар.
Пьер Риша́р Мори́с Шарль Леопо́льд Дефе́ (;, Валансьен, Нор) — француз киноактёры һәм режиссёры.


Корбин Блю.
Корбин Блю (ингл. "Corbin Bleu"; 21 февраль 1989) — мәшһүр АКШ поп-җырчысы, биюче, җырлар авторы.


Совет-фин сугышы (1939-1940).
Совет-Фин сугышы - (- "кышкы сугыш") Совет Социалистик Республикалар Берлеге белән Финляндия арасында 1939-1940 елларда узган низаг. Сугыш Мәскәү солыхы (1940) белән тәмамланган. Бу солых буенча ССРБ составына Финляндия территориясенең 11% өлеше күчкән.
Чит гәлимнәр фикерләре буенча өченче совет-фин сугышы - Икенче бөтендөнья сугышы вакытында ССРБнең Финляндиягә һәҗүм итү, ләкин совет һәм рус тарихында бу сугыш аерым күрсәтелә. Сугыш игълан итү сәбәпле ССРБ Милләтләр лигасыннан чыгарганнар.


Сәгыйть Исәнбаев.
Сәгыйть Гыйльметдин улы Исәнбаев – татар әдәбият галиме, укытучы.
Биография.
Сәгыйть Исәнбаев 1895 елның 8 ноябрендә хәзерге Татарстанның Әлки районы Исәнбай-Карамалы авылында туа. Аның фамилиясе Карамалы авылын нигезләгән Исәнбай бабайдан калган.
Яше җиткәч, мәдрәсәдә укып, ул аны 1915 елда тәмамлап чыга һәм 1916 елда укытучылык эшенә керешә. 1917 еллардан соң ул Арчада педагогия училищесын тәмамлый. 1923 елда Урта Азиядә, Коканд шәһәрендә укытучы булып эшли. Бу вакытта аның гаиләсе була, хатыны Мәрзия Гыймади кызы Исәнбаева да укытучы буларак хезмәт итә. 1923 елның августында аларның беренче балалары Фәргат туа.
Исәнбаевлар гаиләсе үзбәк халкына мәгърифәт таратучылар булып яшәгәннәр. Кайбер хәбәрләргә караганда, алар педтехникум яки пединститутта эшләп, югары белемле педагоглар хәзерләүгә өлеш керткәннәр. Исәнбаевларның икенче балалары Фирдәүс исемле кыз, шулай ук Кокандта 1925 елда туган, соңрак Казанда СССР Фәннәр Академиясенең Казан филиалы физика-техника институтында техник фәннәр кандидаты булып эшләгән.
Сәгыйть Исәнбаев 1933 елда гаиләсе белән Казанга күчеп кайта. Аннан кайткач, аларның 1952 елгача Казанда Каюм Насыйри урамындагы 38 нче йортта яшәүләре төгәл мәгълүм. Казанда Сәгыйть белән Мәрзиянең тагын бер улы туган.
Сәгыйть Исәнбаев Таткниготорг кибетендә мөдир булып эшли, ә 1952 елны аны Таткниготоргның өлкән товароведы итеп күтәрәләр.
1956 елда аны Галимҗан Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм тарих институтына лаборант итеп эшкә алалар. Бу эштә ул нигездә татар әдәбиятының борынгы әсәрләрен гарәп имласыннан кириллицага күчерергә, шәрехләр һәм авыр аңлаешлы сүзләргә аңлатма-сүзлекчәләр төзергә тиеш була. Ул эшне тырышып башкара һәм моны күреп, аңа 1958 елның 25 февралендә кече фәнни хезмәткәр дигән фәнни дәрәҗә бирәләр.
Галим 1979 елның 29 мартында вафат була.
Хезмәтләре.
Сәгыйть Исәнбаев Кол Галинең «Кыйссаи Йосыф», әл-Харәзминең «Мәхәббәтнамә», Сайядинең «Дастане Бабахан», Кандалый шигырьләре текстларын гарәп имласыннан кириллицага күчерә, аларга сүзлекләр төзи. Бу хезмәтләр «Борынгы заман татар әдәбияты» китабы булып нәшер ителәләр (1963). Шулай ук ул 1966 елда Тукайның 80-еллыгы уңаеннан аңа багышлап альбом төзи. 1970 елда «Тукай тормышының хроникасы» дигән хезмәтен тәмамлый.


Роза Хафизова.
Роза Сәет кызы Хафизова (1929 елның 6 феврале, Бөгелмә – 2005 елның 20 августы, Казан) – күренекле татар балалар язучысы.
Биография.
Роза Хафизова 1929 елның 6 февралендә Татарстанның Бөгелмә шәһәрендә хезмәткәр гаиләсендә туган. Ул 1947-1951 елларда Казан дәүләт университетының татар филологиясе бүлегендә югары белем ала. 1951-1952 елларда Төмән өлкәсенең Тубыл шәһәрендәге урта мәктәптә татар теле һәм әдәбият фәннәрен укыта.
Роза Хафизованың шуннан соңгы хезмәт юлы журналистика белән бәйле. 1952-1960 елларда ул «Яшь сталинчы» (хәзерге «Татарстан яшьләре»), «Сталин байрагы» (Чистай өлкә газетасы), аннары Казандагы күп тиражлы завод газетасы редакцияләрендә әдәби хезмәткәр, Татарстан китап нәшриятында мөхәрир булып эшли. 1962-1986 елларда, лаеклы ялга киткәнче, Роза Хафизова «Ялкын» республика татар балалар журналының баш мөхәрире була.
Роза Хафизова 2005 елның20 августында вафат була.
Иҗат.
Роза Хафизова үзенең иҗатын тулысынча балаларга багышлаган әдибә була. Язучының нәниләр өчен әкиятләр һәм тәрбияви эчтәлектәге хикәяләреннән тупланган «Кыңгыраулар җыры» исемле беренче китабы 1967 елда басылып чыша. Шуннан соң аның 20 дән артык китабы дөнья күрә. Роза Хафизованың «Курай-малай маҗаралары», «Кирлемән», «Кашкарыйлар озын гомерле», «Әкиятләр», «Без әле кайтырбыз», «Сак-Сок тавышы», «Киек каз юлы», «Актәпи ник моңая», «Карурманда ниләр булмас» кебек китаплары яшь укучылар арасында популярлык казана. Аның аерым әсәрләре урыс, үзбәк, казакъ, украин һәм башка телләргә тәрҗемә ителә.
Бүләкләр.
Матбугат һәм балалар әдәбияты өлкәсендәге зур хезмәтләре өчен Роза Хафизовага 1974 елда Татарстан АССРның атказанган мәдәният хезмәткәре, 1983 елда исә РСФСРның атказанган мәдәният хезмәткәре дигән мактаулы исемнәр бирелде. 2002 елда ул балалар әдәбияты өлкәсендәге казанышлары өчен Татарстан Язучылар берлегенең А.Алиш премиясенә лаек булды.


Андромеда йолдызлыгы.
Андроме́да йолдызлыгы () — күк йөзенең төньяк ярымшардагы йолдызлыгы. Андромедада 2 нче дәрәҗә зурлыктагы өч йолдыз һәм гади күз белән күренеп торган бормалы галактика (Андромеда Томанлыгы) бар.
Андромеда Томанлыгы.
Йолдызлыкның иң мөһим объект — Андромеда Томанлыгы (M31) бормалы галактикасы үзенең иярченнәре — М32 и M110 кәрлә галактикалары белән. Айсыз төндә ул гади күз белән Андромеда "ν" йолдыздан көнбатыштарак 1° почмакча ераклыкта күренеп тора. Андромеда Томанлыгыны фарсы астрономы әл-Суфи әле X гасырда күзәтеп алса да, Аурупа астрономлары аны тик XVII гасырның башында табып ачтылар. Бу безгә иң якын бормалы галактика 2,2 млн. яктылык елы ераклыкта тора. Аның яссылыгы безгә карата 15° авышкан, шуңа күрә ул озынча түгәрәк кебек күренә. Әмма ул, бәлки, безнең Галактикага ошый һәм 300 млрд. йолдыз эченә ала, аның диаметры 220 мең яктылык елы тәшкил итә.
Йолдызлар.
Андромеда "α" — Әлфәрәс ("сөррәт әл-фәрәс" — «атның кендеге», «Пегасның кендеге» күздә тотыла;), +2,02…2,06 йолдызча зурлыктагы Тазылар "α"² сыман үзгәрмә йолдыз, 96,7 тәүлек әйләнәле куш йолдыз, B8 спектр сыйныфылы аклы-күкле субзур йолдыз. Әлфәрәс 97 яктылык елы ераклыкта урнашкан.
Андромеда "γ" — Әлганак ("әл-‘әнақ әл-’ард" — «каракал» (чүл селәүсене);), +2,26 йолдызча зурлыктагы кабатлы йолдыз. Әлганак 350 яктылык елы ераклыкта урнашкан.


Әлфәрәс.
Әлфәрәс (шулай ук "Сөррә", "сөррәт әл-фәрәс" — «атның кендеге»; Андромеда "α", Андромеда альфасы, "α" And) — Андромеда йолдызлыгының иң якты йолдызы. Әлфәрәс 97 яктылык елы ераклыкта урнашкан.
Физик хасиятләр.
Әлфәрәс — +2,02…2,06 йолдызча зурлыктагы Тазылар "α"² сыман үзгәрмә йолдыз, 96,7 тәүлек әйләнәле куш йолдыз. "Әлфәрәс A" — B8 спектр сыйныфылы аклы-күкле субзур йолдыз. Аның өслегенең температурасы 13000 К тәшкил итә һәм ул "Әлфәрәс B" йолдыздан якынча 10 тапкыр артыграк яктыны тарата.
Тарих.
Йолдызның гарәп исеме «Пегасның кендеге» белдерә. XVII гасырга кадәр бу йолдыз бер үк вакытта Андромеда һәм Пегас йолдызлыкларга кергән, һәм Пегас "δ" исеме дә йөртелгән. 1928 елдан Халыкара Астрономия Берләшмәсенең катгый карары буенча ул Андромедага керә. Хәзер исә Пегаста "δ" йолдызы юк.


Фидаил Мәҗитов библиографиясе.
Фидаил Васил улы Мәҗитовның матбугатта чыккан материаллары һәм библиографиясе


Украина татарлары.
Украина татарлары — Украинада яшәүче татарлар. Хәзерге вакытта Украинада 350 000 татар яши.
Шактый татарлар Кырымда инде XIX-XX гасырларда яшәгән, ә кайберләре XIX-XX гасырларда Русиядән Украинага күчеп килгән. Әлеге татарлар бүгенге Украина татарларын тәшкил итә.


Эмма Уотсон.
Эмма Шарлотта Дьюерре Уотсон (;, Франция) — британ актрисасы, Гарри Поттер турыдагы фильмнарда Гермиона Грейнджер ролен уйнаучы. Ул ролньне аңа 9 яшь булганда алган.


Троицк (Чиләбе өлкәсе).
Троицк — Русиядә, Чиләбе өлкәсендә урнашкан шәһәр (1784 елдан), Троицк районы административ үзәге.
Шәһәргә 1743 елда Иван Неплюев – Ырынбур төбәге наместнигы - нигез сала.
Шәһәр Уй (Тобол кушылдыгы) һәм Увелька елгалары кушылган урында, Чиләбедән 121 чакрым ераклыкта урнашкан.