Хальмг Таңһч.
Хальмг Таңһч Орсн Орн Нутгин бәәдг таңһч. Хотл балһсна нерн Элст болдг.
Дәкәд хәләтн.
*


Орсин Ниицән.
орсар «Российская Федерация» гидг Европ болн Аазид болдг орн нутг.


Москва балһсн.
Москва — Әрәсән хотл балһсн.


1943 - 1957.
Бар сарин 28нд цуг Хальмг улсиг Советин йосн Сиврт нүүлhвә. Тер һазрт Хальмг улсин һурвдгч хүв үкв.


Шинҗән.
Шинҗәнд (,) — Китдин орн-нутгин нег захд (орчулврар «шин һазр») Хальмгуд эндр өдр күртл нигтәр 19 селәнд, 59 әңгд хувагдсар бәәнә. 1998-гч җилд Шинҗәнд ут тооһар — 17 473 500, Хальмгуд тоота болдг. Улснь /Государственн/ келн — Китд, болв, закаһар болхла, баһ келн улсин келн тус-тустан эврә автономдан бас төлҗх зөвтә.
1934-гч җил болсн Шинҗәнә революцин хөөн Өөрднр хуучн Хальмг (Тод Бичг) дасдг болцхаҗ. Эндр өдр Шинҗәнд Тод Бичгәр һурвн газет болн һурвн журнал һарна.
Шинҗәнә педагогическ университетд/бакшн ик сурһуль/ Хальмг келнә болн литературин әңг бәәнә. Үрмч балһснд өдр болһн радиоһар Хальмг келәр шин зәңг, соңсхврмуд өггднә. Байнһолд, Борталд, Ховгсәәрд Хальмг келәр телепередач бас өггднә. Шинҗәнә Хальмгуд сәәнәр Хальмг келән медцхәнә. Шинҗәнә Хальмгудын келнд китдин келнәс олзлгдсн оруд үгмүд олн.


Хальмг Туульс.
 Цецн көвүн .
Кезәнә бәәҗ. Нег эцктә ах – дү hурвн бәәҗ. Хойр ахнь гер авчксн, эдлвртә, бичкн дү көвүнь гер авх наснь иряд уга. Хойр ахнь энүг генүләд, дөөгләд, наад бәрәд бәәдг сәнҗ. «Чи кишго күнч, толhачнь цаарта, чидльчнь чимк, күүнд нөкд болх бәәтхә, бийсән асрҗ чадшгоч», - гинә.
Көвүн җил ирвәс өсәд, чидл урhад ирнә, тер бийнь ахнрнь өмнк кевтән терүгәрн зог – наад кеhәд бәәцхәнә.
Нег дәкҗ көвүн эцктән ирәд: - Би ода арвн тавта болчкув, иигәд эн хойр ахасн наад бәрүлҗ суухм биш, эвряннь хөв – арhан хәәнәв, - болҗана.
Терүгинь соңсҗ оркад, эцкнь хәрү өгчәнә: - Тиим болхла, чи эвряннь заячан хәәҗ, нарн hарх үзг тал йов, йовхларн hолын көвә бәрҗ йов, - болна.
Көвүн эцкиннь келсәр нарн hарх үзг темцәд, нег ик hолын көвүhәр йовад йовна. Цаг өңгрәд, кесг цаг давҗ одна. Хонх hазртан хонад, аң- шову харвад, теҗәл авад, нарн hарх үзг темцҗ йовад, генткн өмнән нег ик hол үзнә. Өөрдәд күрәд ирхлә, hолын орм бәәхәс биш, уснь ширгҗәнә. hолд бәәсмн әмтә – киитә тоот үкәд чилҗәнә.
«Дәрк, дәрк, ямаран ик әмтә – киитә хамг үкҗәнә, яhҗ ода эн хорха, меклә, заhснд дөңгән күргдг болхви?» - гиhәд ухалҗ йовтвлнь, өмннь чальчг уснд әрә киитә улан хачрта заhсн аман анhлзулад үкҗәнә. Көвүн заhсиг бәрҗ авад, оңдан ик уста нуурт күүргҗ тәвб.
Көвүн цааран hарад бас кесгтән йовад оркхла, эрм цаhан көдәд өмннь ооср - бүч уга хальмг гер үзгднә. Удл уга орад күрч ирнә. Орҗ ирхлә, гер дотр эрән дүңгә наста залу сууна.
- Гертәсн, экцкиннь өгсн селвгәг йовнав, заячан хәәҗ Һарлав.
- Заячан, хөвән хәәҗ Һарсн күн болҗанчи? Тиим болхла, би заячнь болдув.
Көвүн суусн ормасн өсрҗ босад: - Сән болхгов, нанд дөңгән, сүв – селвгән өгтн, ик гидгәр түрҗ йовнав, - болна.
- Көвүн, ямаран дөң чамд күргх үв, зууран йовҗ йовад ю үзвчи, юунла харҺвчи? – гиҗ залу сурв.
- Нег ик Һол хагсад, Һолд бәәршҗәсмн заҺсн, хорха, меклә наньчигн кесг зүсн – зүүсл аҺурсн үкҗәхинь үзүв. Тенд дөңгән күргхәр седләв, күргҗ чадсн угав.
- Тер үкҗәсн заҺсд заагт улан хачрта заҺсн үкҗәхиг үзәд, бәрҗ авад, оңдан гүн уста нуурт күргҗ хайвув.
- Не, тиим болхла, эн Һаза уята бәәсн мөр унҗ авад, нарн Һарх үзг темцәд, Һолын көвәҺәр йов. Усн хадын хаанд күрхч. ШулуҺар, адҺҗ күр, хәрү күрәд ир!
Көвүн мөриг унҗ авад, гүүлгәд Һарна. Кесг цагтан йовад оркхла, зуурнь нег хотн харҺна, хотна захар орҗ ирәд, ундасҗ йовсн көвүн захан герәс ус уухар седхлә, буусн гернь: «Чамд биш, бийдмдн уудг усн уга, мәәртҗәнәвидн, үзгдл уга од», - гиҺәд, көвүг көөкнә. Көвүн мөрән көтләд, хотна цаад бийднь бәәсн җирн йисн терзтә хар җолмур орҗ ирнә.
Һулмтын көвәд, әрә арвн дола күрсн хо – цаҺан күүкн, җирнд өөрдҗ одсн наста эмгн бас сууна.
Көвүн орҗ ирәд, мендлҗ оркад, зөв – учран келәд, ундасҗ йовнав гинә.
Көвүнә зөв – учриг соңсчкад, күүкн дала үг келлго, деер булңгас буҺшта киитн ус ҺарҺад авч ирәд, уутн гиҺәд, көвүнд өгнә.
Киитн усар ундан хәрүлчкәд, көвүг мордад Һархар седхлә: - Кукн, альдас йовҗ йовхмчи? Альдаран одҗ йовхмчи? – гиҗ эмгн сурв.
- Би Усн хадын хаанур кергтә болад, заячиннь зааврар одҗ йовнав.
Тиигхлә эмгн келҗәнә: «Көвүн, арҺта болхла мини эн өнчн күүкндм дөңгән күргҗ үзхнчн, би чамас сурҗанав, арвн настаднь күүкнә нүдн сохрҗ одв. Йовсн күн нег таласнь медәд чигн бәәхч, яахла эдгх, күүкнә нүднд хара орулҗ чадхмн болвзач», - гиҺәд эмгн саналд.
Көвүн тер келсн үгинь соңсад мордв. Кесг – кесгтән йовад, кедү цагт гүүлгсән мартад, көвүн Усн хад хаана герт ирҗ буув. Ирсн зөв – учран келәд, зууран заячан хәәҺәд йовҗ йовад, ширгҗәх Һолын уснас улан хачрта заҺс бәрҗ авад, оңдан Һазрт күргҗ тәвсән келҗ өгәд, тер Һол ширгҗәх учр деерәскесг үкҗ бәәх заҺсн, меклә, Һолын уснас ууҗасн күн, малмуд мәәртҗәхиг келәд, - дөңгән күргдг арҺ уга болув, - гиҗ көвүн саналдв.
Усн хадын хан соңсчкад: - Чи тер Һол яҺад ширгҗ бәәхинь медҗәнчи?
- Уга, би альдас медх биләв, халун ик болад ширгҗ бәәдг эс болхий?
- Терчнь тиим биш. Тер Һолын булгин эклцд нег зан өкәҺәд усн уунав гиҗ йовад, хамрарн Һазр хатхад, Һолын булгиг цогцарн дарад, унад үкҗ. Терүг шулуҺар күрч татҗ авх кергтә. Тер цагт Һолын усн булгасн эклцән авад, хәрү усар дүүрхлә, тер үкҗәсн заҺсн, меклә, хорха, мәәртҗ бәәсн малмуд хәрү шуугад җирҺхмн.
Көвүн терүгинь соңсчкад, шулуҺар заниг татҗ, Һолын булгиг цеврдххәр адҺад Һарч йовад, эмгнә келсн сувр уханднь орад, хәрү Усн хадын хаанур орна.
- Нааран тана тал йовҗ йовтлм, зуурм нег хотна захд хаҺрха хар җолмта эмгн мәәртҗ йовтлм ундым хәрүлв. Тегәд намаг ханҗанав гиҗ келхлә, арвн дола күрсн күүкн талан заҺаад, эн күүкм арвтаҺасн авн нүднь сохрҗ одв, кедү эмчд үзүлсн бийнь эгдҗ өгчәхш, - гив.
Тер күүкиг эдгәх күн чи болдмч. Эндәс хәрү одсн цагтан күүкнә барун Һарин баҺлцгас Һурв дәкҗ атхҗ үзхләчнь, күүкнә нүднд харан орхмн, - гиҗ Усн хадын хан зааҗ өгв.
Көвүн кесг – кесгтән гүүлгҗ, кедү цаг өңгрүлсән мартад, хәрүдтән тер хотар дәврҗ ирәд, одак хар җолмин Һаза бууҺад, мөрән сөөчкәд җолмур орв. Күүкн суусн ормдан сууҺа. Көвүн күүкнә барун Һарас авад, баҺлцгинь бәрҗ үзҗәҺәд, Һурв дәкҗ атхв.
- Баав, таниг үзҗәнәв, эн юн көвүмб? ЯҺсн сәәхн өндр нурҺта, алин нутгин көвүн болхви? Өр шинкән цәәсн болҗ медгднә. Намаг кег эдгәвә? Тер күн, баав, альд бәәнә? – гиҗ күүкн сурв.
- Эн өөрчнь суусн хәр нутга көвүн.
- Нанд нар үзлсн, сохрин тамас алдрулсн чамас би ода салшгов, - гиҗ күүкн келҗәнә.
Күүкнә хойр халх улан альмн мет улаҺад, хо – цаҺан чирәнь герлтәд, хойр нүднәннь хәләц намаг бичә энүнд үлдә гиҗ көвүнәс сурсн болҗ медгднә.
- Би ик гидгәр адҺҗ йовнав, эврәннь кергән күцәчкәд, тегәд хәрү ирнәв, - гиҗ келәд, көвүн долан эрчм орулад гүрсн мөрнә килҺснәс кесн хар ҺанзҺлҗ авад мордв.
Кесг цагтан гүүлгәд, кедү цаг болсиг мартҗ гүүлгәд, Һолын экнд өөрдҗ йовхнь: өмннь Богзатын бор уулын ора мет йохаҗ, ик гидг хар баран холас үзгдв. Тер баран тал түүлгәд күрч ирхлә, толҺаҺан дорагшан авад, Һолын экнд үксн ик зан кевтдг болна.
Көвүн мөрнәсн бууҺад, заныг Һурв ораҺад арҺмҗарн бооҗ оркад, мөрәрн татулҗ хәләнә. Зан ормасн көндрхш. Тедүхнд Һолын дольганд цокгдад Һарч ирсн ик бахн кевтсиг көвүн авч ирәд, занын дораҺур орулчкад, бийнь нег таласнь өргҗ өгнә. Кер аҗрҺнь күгдлҗ татад, толҺаҺарн шудрҗ кевтсн заныг өрәл дууна Һазрт чирәд авад одв. Заныг татад авлҺнла, Һолын булгас усн Һооҗад, хәрү хуучн гүүҗәсн ормарн шорҗңнад гүүв. Усн Һолд дүүрхлә, мәәртҗ бәәсн малмуд, үкәд чилҗәсн хорхас, заҺсн, меклә цугтан әм авцхав.
Көвүн хәрү эргәд, Усн хадын хаанад: - Тана зааврар Һолын булгиг сулдхҗ оркув, гиҗ келхләр гүүлгәд күрч ирв. – Терүг ирхин өмн Усн хад хаана күүкн гертән ирчксн бәәнә. Көвүг орҗ ирхлә: «Ачд ач кесн, туст тус кесн көвүн, та намаг автн, би таниг дахҗ йовнав, - гиҗәнә. – Нанд нарта орчлң деер нань күн керг уга», - болҗана.
Көвүн ухалҗаҺад: - Тана сән – сәәхндтн болн эдлвр – теткврдтн җилвтҗ бәәхшив, цаҺан седклән келсндтн икәр ханҗанав, Таниг би дахулҗ йовҗ чадшгов, нанд дуран келсн нег угатя күүкн бәәнә, тер күүкиг буулҺх болад амн үгән өгчкләв, - гиҗ көвүн хәрү өгв.
Усн хад хаана күүкн Һундрхҗ бәәҺәд: «Чини үнн седклчнь ханҗанав, мини белг кезәдчн бийләҺән хадҺлҗ йов», - гиҺәд дөрвлҗн гилв – далв гисн өңгтә төмр бәрүлҗ өгв.
Көвүн белгинь авад, мендләд Һарв. Хәрү йовж йовад, саак хотнар дәврҗ ирәд, эврәннь ахнр бәәсн нутгурн гүүлгәд күрч ирв. Эцкнь әрә әмтнә кевтнә. Ик гидг Һаң халун болад, теегт өвсн шатад, худгт усн хатәрдад, малмуд мәәртәд бәәхлә, хойр ахнь мал – герән ачҗ авад, гергд – күүкдән дахулад, көгшн эцкән хайчкад йовҗ одцхаҗ.
Көвүн тедниг: - Альдаран хәәхүв, әмнч домбрмуд, эцктән авч ирәд уулҺад, деернь асхад сергәҺәд авб.
«Иигҗ эргндән доңҺдҗах халуг номҺрулҗ хур орулад, Һазр деер көк өвс урҺаҗ, эн нутгт тенәд үлдсн угатя өнчн - өвү, сохр – доҺлң әмтнд дөңгән күргх кергтә», - гиҗ көвүн ухалв.
Усн хад хана күүкнә белглсн гилв – далв гисн дөрвлҗн төмриг альхн деерән тәвәд, нарн Һарх үзг тал хәләҺәд, бичкн төмр алхар дөрв тоңшулад цокв. Цоксна хөөн бичкн цаг болад, үүлн Һарад, теегт экләд хур орв. Хур орад, нарн Һарад, цандг зогсад, тег өмнк кевтән көкрәд, күн, мал шим авад, усн худгт икәр хурдг болад, мәәртҗәсн малмудт, үкҗәсн әмтнд серл орад одцхав.
Сар болҺн хур орад, булгин усн икдәд, Һол гүүдг болв. Дала өвсн, усн бәәдгчн гисн зәңг хойр ахнь хәрү нүүҗ ирцхәнә. Хәрү ахнран нүүҗ ирсинь соңсчкад, бичкн дүнь тедн тал ирнә. Ахнрнь дүүҺән үзчкәд, өмнәснь ааҺта чигә бәрәд тосҗ ирцхәнә.
Дү көвүн теднә Һарас чигәҺинь авч ууҗахмн уга.
- Би тадн тал золҺҗ ирсн угав, намаг бичкндм дөөгләд, наад бәрәд, «цаарта толҺа» гиҺәд ээрәд бәәсмн тәвҗ өгчәнәв, зуг тер намаг угад, ҺарҺсн эцкән ҺанцараҺинь хот – холл уга, усн угаҺар хайчкад нүүситн тәвҗ өгшгов. Терүнә төлә би тадн хойриг бәәсн малмудастн салҺад, эврәннь хар көлсәр худг малтад, ус олҗ уудг сурҺнав, - гиҗ келәд, көвүн хавтхасн дөрвлҗн төмрән ҺарҺҗ авад, дөрв дәкҗ үләҺәд оркв.
МаңҺдуртнь босхла, хойр ахнь неҗәҺәд саах үкртә, күрзән үүрсн, ус хәәҺәд Һарч йовна.
Тегәд дү көвүн одад, теднлә хәрү мендләд: - Ода тадниг мини ах гиҗ тоолҗанав, - гиҺәд хәрҗ ирәд, дахулҗ ирсн күүкән буулҺад, маңна тиньгр, амулң амсн – умсн җирҺәд бәәҗ.
Тавн тө сахлта нег тө өвгн..
Кезәнә бәәҗ… Тавн тө сахлта нег тө өвгн эмгтәhән хоюрн тавн ямата, hанцхн үкртә, өвсн гертә бәәҗ. Угатя өвгн эмгн хойр улагч үкр, тавн ямаhан сааҗ уhаад, теҗәл кеhәд бәәдг бәәҗ.
Генткн нег сө нег ямаhинь хулха авад одна. Дәкәд бас нег цөөк хонҗаhад, бас нег ямаhинь хулха авч одна. Эмгн өвгн хойр ямандан зовад hундад сууна.
Нег өрүн босад хәләхлә: улагч үкр деернь дала болсн батхн багшад бәәнә. «Ямаhим хулха авад, үкрим идәл бәәх, яhҗах юмн болхмб эн?» - гидг өвгн ташад авснд, тавн батхн үкәд одна.
Эн ямадым хулхалад бәәдг хулхачиг яhҗ әәлhсә гиҗәhәд: «Ташхин тавн батхн алдг күмб», - гиhәд, өвгн бичг бичәд, салькнд нискәhәл оркна.
Тер бичгинь байндан бәәҗ ядад, баатртан сууҗ ядад тошурхҗ йовсн нег эргү байн олад авна.
«Пө, нанас даву күчтә юмн бас бәәҗ билтәл эн», - гиhәд, байн тавн тө сахлта нег тө өвгиг хәәhәд ирнә. Эргү байн өвгнәд ирәд:- Ташхин тавн батхн алдг күн чивчи? – гинә.
- Кенә. Ямаран марhа кехмб? – гиҗ өвгн өмнәснь сурна.
- Дөнн царин мах бархийч, - гиҗ эргү байн келнә.
- Хойрдгч марhань: hазриг hурв чичәд, hурвн өндг hарhий, - гиҗ өмнәснь өвгн келнә.
- Зөв. Марhань тулм алтн болг, - гиҗ келәд, хоюрн ө-шуhу моднур hарад йовна.
Тендән ирәд, байн нег цар алчкад: - Өвгн, та түләнд одад иртн, - гинә.
- Неҗәhәд ацар зөөhәд бәәхм биш, эн модыг малтад, йозурарнь сөңгләд авад однав, - гив.
- Яhлав, тиим дала модар ю кехүв, түләhитн би авад однав, - гиhәд ацмуд шудрад, байн авад одна.
- Не, өвгн, та уснд одтн, - гиhәд хойр утхур өгәд өвгиг тәвнә. Өвгн утхуран худгт булхулҗ оркад, дааҗ эс чадхларн энүг яhса гиhәд, бас шоhнч утхарн худг эргүләд малтв.
Ардаснь байн гүүҗ ирәд: - Өвгн, ода күртл яhад удад бәәнәт? – гиҗ сурна.
- Утхурар зөөhәд суухм бищ, эн худгиг йораларнь эргүләд авад однав, - гиҗ өвгн келнә.
- Ай, бүкл худгин усар ю кехүв, би эврән авад одсув, - гиhәд, хойр утхурта усан авад байн одна.
Бүкл царин махиг болhад, байн барад идҗ оркв.
Дәкәд өвгнә хүв цариг алад чанв.
Махиг болhад, тевшт hарhад өгхлә, өвгн авад амсҗаhад, хәәкрәд уурлв.
- Яhвт? – гиҗ байн сурна.
- Давсн уга хот күн яhҗ иддмб, - гиҗ өвгн хәәкрв. Тиигхләнь давс авч ирхәр байн гер талан гүүв.
Арднь өвгн махан нүкд хаяд, худгт хаяд чиләчкәд, тевшән долаhад суув.
Байниг ирхлә: - Давсн угаhар идҗ оркув, - гинә.
Дарук марhань: hазр hурв чичәд hурвн өндг hарhҗ авх, гиҗ өвгнә келсн марhан.
Байн зөв гихлә, өвгн hазр чичәд, урднь орксн hурвн өндгән даранднь hарhад авб.
Байн кедү чичвчн hазрас өндгн hарч өгхш.
Тиигәд өвгн хойр марhаhан авад, тулм алтан авхар эргү байна тал ирв.
Сө болв, өвгн хотна захд девләрн хучад унтв.
Эргү байнаhас hал hарад бәәхлә, өвгн хәләв. Байн ик утхан бүлүдсн, эн өвгиг эс алхла нанд амр өгш уга гиҗ, гергтәhән күүндҗ сууна.
Өвгн хәрү ирәд, девләрн цар чолу хучад ормдан оркчкад, цань, мал заагт одад кевтв.
Байн утхан бәрсн гүүҗ ирәд, нег шааhад оркхлань hал hарад одв. Хойрдад, hурвдад шаахлань, утхнь хуhрад унв. Хуhрхаhинь хәәҗ олҗ авад, байн гүүhәд хәрҗ одв.
Өвгн өрүнднь босҗ ирәд: - Сөөнәhә нанд бөөстә девл харhҗ кевтә, - гихләнь.эргү байн хүүхлзәд суув. «Мини утхар шаасн эн өвгнд бөөсн идсн болҗ», - гиhәд улм өмнкәсн икәр әәв.
- Не, өвгн, алтан авч хәртн, - гиhәд, эргү байн баранасн тулм алт hарhад өгв.
Өвгн алтан дааҗ авч хәрҗ чад шуга болад, яахв гихләрн, мишгин амнас бәрчкәд, өрк тал өөдән хәләв.
- Тана харачин нүкәр hарhҗ шивәд, эврәннь харачар орулхар хәләҗ бәәнәв, - гив.
Эргү байн улм әәhәд: - Манна харачтн муухн юмн, түүнә ормд би танд эврән үүрәд күргҗ өгсүв, - гив.
Өвгн зөв гив, байн тулм алтынь үүрәд hарад йовб.
Гертән өөрдҗ йовад: - Не, чи үрвәд күрәд ир, би одад, хот белдүлҗәнәв, - гиhәд, өвгн түрүләд hарад йовб.
- Би терүг ирхлә, хот ке гисүв. Чи: «Бәәсн махимдн кеер йовтлм, таниг дахҗ йовсн эн байна ноха танас түрүлҗ ирәд идҗ оркҗ», - гихләчнь, би: «Йир эн баячудын ноха күртлән күүнд дән болна», - шоhнчан суhлҗ босхла, чи балган авад байнур бос, - гив.
Байн орад ирхлә, орн деер суутн гичкәд, өвгн эмгән хот ке гинә.
- Бәәсн махимдн кеер арhс түүҗ йовтлм, таниг дахҗ йовсн эн байна ноха танас түрүлҗ ирәд идчкҗ, - гиҗ эмгн келв.
Тиигҗ келхләнь, өвгн үкс босад: - Йир эн баячудын ноха күртлән күүнд дән болна, - гиhәд, шоhнч утхан беләсн суhлҗ авад байнур дәврхлә, тендәснь эмгнь балган авад босв.
Эргү маңhс байн ән тусад босхларн, өкәхән мартад, җолм Герин харачар толhаhан hарhчкад, ташр әәхләрн җолминь күзүндән өлгҗ авад, өргәд гүүв.
- Адhсн, әәсн өңгтәhәр хамаhас йовҗ йовхмт? – гиҗ сурна.
Тиигхләнь байн келв: - Йир энд нег ик маңhс өвгнлә мейәркнәв гиhәд, - ут хаалhан цугтнь цәәлhҗ келв.
- Яhлав, терчнь мини hара күн, би ямадынь хулхалад чиләләв. Ода үлдсн hанцхн үкринь булаҗ авхар йовнав, хамдан хәрү одый, - гив.
Тиигхләнь байн: - Уга, яhлав хайх гиҗәхлә, хоорндан төрүц салш угаhар күзүhән деесәр холвчкад йовий, - гиhәд хоюрн күзүhән холвҗ авад, күрәд ирнә.
- Хәлә, одак манна яма идәд бәәдг хулхачиг бәрҗ авч ирнәв гилә, үгдән күрдг сән залу бәәҗ, көтләд аашна, - гиhәд хәәкрхлә.мек-холвата хулхач гедргән тусад, көлднь оралдн чиргдв. Хулхачин хоолнь боогдад Аман аңhаhад ирхләнь: - Күн үкә йовтл инәhәд йовдмч, - гиҗ келәд улм хурдлв.
Тиигәд гүүhә йовҗ хоюрн боогдад үкв. Өвгн эмгн хойр арднь алта-мөңтә болад, амрад, амсн-умсн җирhв.
Цагин селгән.
Кезәнә нег хан алвтан ямаран билгтәhинь медхәр седнә.
-Алвтынм медлд келнә билгтә улс бәәхлә, долан хонгин дунд ирҗ баралхтха, гиҗ хан зәңг тәвнә.
Хана зар хотн болhнар тарад йовна.
Тер зәңгәр хаанад hурвн өвгн ирнә.
Хойрдгч өвгнәснь: - Та кедүдәвт?- гиҗ сурна.
hурвдгч өвгнәснь: - Та кедүдәвт? – гинә.
Өвгд, цугтан цацу бәәҗмлт, -гиҗ хааг келхлә: - Тиим, - гиҗ цугтан нег дууһар хәрү өгнә.
- Та, өвгн, өвгдлә цацу болдмт, толһан яһад халцха болсмб?
- Баһасн авн му үзәд, олн уха ухала йовтлм, толһа дерм нег чигн үсн үлдсн уга, - гинә.
- Та, өвгн, эднлә цацу болдмт, сахлтн хар, үснтн цаһан болдмб?-гиҗ хан сурна.
- Сахлм намаг хөрн тавтадм урһла, үсм төрхәрә бәәһә. Тегәд сахлм үснәсн хөрн тавн дү. Үсм медәтәдән цаһан, сахлм ода чигн баһ, тегәд хар, - гиҗ хәрү өгнә.
- Та эднлә цацу болдмт, цур сахл уга болдмт?
- Би эк-эцктән һанцхн үрнь биләв. Тегәд эцкән һундашгон төлә көвүн болҗ төрләв, экән һундашгон төлә сахл уга боллав, - гиҗ хәрү өгнә.
Эн өвгдт юм эс өгхлә, хөөнь эдн муудм күрх гиҗ санад, хан һурвладнь нег мишг алт өгнә.
һурвн өвгн хаанас алтан үүрч авад, һарад хәрцхәнә…
Алтан өгн тусчкад, хан һундрхад, хәрү авхин уха туңһана. Тиигәд, келмрч гисн нег түшмлән дуудҗ авад: - Эн өвгдәс тер алтыг авхин арһ хә, - гинә.
- Та хойр алтан авад йовҗ йовтн, би эн күүг күләҗәнәв, - гинә.
- Та келмрчвт? – гиҗ сурна.
- Келмрч болхла, мини хойр сурврт хәрү өгтн, - гинә.
- Орчлң генткн Аман бәрчкәд: «Муха юмб! Кукн, эн сурвринчнь хәрүг тер хойр өвгнд үлдәчкҗүв. Әмсхүлд мөрән өглч, довтлҗ одад, авад ирсүв», - гинә.
«Шүүнә гидг – эн», - гиҗ дотран хана түшмл санчкад, - автн, - гиҗ залуд келнә.
- Та мөрн деер биләт, би һазрт биләв. Та мөртә биләт, би мөрн уга биләв. Ода та мөрн уга болвт, би мөртә болув, сәәхн менд бәәтн, цагин селгән гидг эн, гичкәд довтлад йовҗ одна.
Залу алтн чигн, мөрн уга меклгдәд үлднә.
Меклә шорһлҗн хойр.
Кезәнә меклә шорhлҗн хойр нәәҗ болцхаҗ. Сән-сәәхн нәәҗнр болад бәәhәд бәәцхәнә.
Меклә зунын дуусн мел нәр-наад кеhәд бәәдг болна. Шорhлҗн мел зунын дуусн көдлмшин ард орад, хотан зөөhәд hарна. Меклә дегд нәр-наадндан шүлтә бәәҗ, хотан белдхән мартҗ оркҗ.
Генткн үвл болна, меклән геснь өлснә, бийнь даарна. Идн гихлә, иддг хот уга болна. Зөвәр түрәд бәәдг болна, шорhлҗн нәәҗән күрәд ирнә.
-Меклә, цаг биш цагла чи йаhҗ йoвнач? -гиҗ шорhлҗин сурна.
-Арh чамд, нәәҗ. Нәр-наадн дегд ик болад, хотан белҗ авч чадсн угав. Тегәд чамур ирүв,- гиҗ меклә келнә.
-Хөөткән санл уга, иигтлән нәр-наадна ард орад бәәдв. Иигҗ чи бидн хойр нәәҗ болҗ, чадш угавидн. Би мел зунын дуусн көдләд бәәхлә, чи мел зунын дуусн нәәрләд бәәвшч. Тиигчкад, нанас хот хәәнәч,- гиҗ шорhлҗн керлднә.
- Болв сән-сәәхн бәәсн чини седкличн hундахшив. Тер темәнә көл ав,- гиhәд, царцахан нег hуй өгнә.
-Тиим бичкн өглh өгчкад, хәрү бийим наад бәрҗәнәч,- гиhәд меклә шорhлҗнла цүүгнә. Тиигәд үюнәс хооран меклә шорhлҗин хойр нәәҗ болдган уурна.


Меклə шорһлҗн хойр.
Кезəнə меклə шорhлҗн хойр нəəҗ болцхаҗ. Сəн-сəəхн нəəҗнр болад бəəhəд бəəцхəнə. Меклə зунын дуусн мел нəр-наад кеhəд бəəдг болна. Шорhлҗн мел зунын дуусн көдлмшин ард орад, хотан зөөhəд hарна. Меклə дегд нəр-наадндан шүлтə бəəҗ, хотан белдхəн мартҗ оркҗ. Генткн үвл болна, меклəн геснь өлснə, бийнь даарна. Идн гихлə, иддг хот уга болна. Зөвəр түрəд бəəдг болна, шорhлҗн нəəҗдəн күрəд ирнə.
-Цаг биш цагла чи яhҗ йoвнач? -гиҗ шорhлҗн сурна.
-Арh чамд, нəəҗ. Нəр-наадн дегд ик болад, хотан белҗ авч чадсн угав. Тегəд чамур ирүв,- гиҗ меклə келнə.
-Хөөткəн санл уга, иигтлəн нəр-наадна ард орад бəəдв. Иигҗ чи бидн хойр нəəҗ болҗ чадш угавидн. Би мел зунын дуусн көдлəд бəəхлə, чи мел зунын дуусн нəəрлəд бəəвшч. Тиигчкəд, нанас хот хəəнəч,- гиҗ шорhлҗн керлднə.- Болв сəн-сəəхн бəəсн чини седкличн hундахшв. Тер темəнə көл ав,- гиhəд, царцахан нег hуй өгнə.
-Тиим бичкн өглh өгчкəд, хəрү бийим наад бəрҗəнəч,- гиhəд меклə шорhлҗнла цүүгнə.
Тиигəд үүнəс хооран меклə шорhлҗн хойр нəəҗ болдган уурна.


Китдин Улс Орн.
Китдин Улс Орн () тускар меддго күн һазр деер уга, Делкән хамгин ик орн-нутг эн болҗана. Энд ода 1 җува 160 сай күн бәәнә гиҗ 1990 җилин то-диг медүлҗ-эна. Орн-нутгин хотл балһснь Пекин, энд бәәнә (1990 җил).
Орн-нутгин тогтац.
Китдин орнд 23 провинц. 5 автономн район болн цутхлңгин медлин 4 балһсн (Пекин, Шанхай, Тянцзин, Чунцин) бәәнә. Автономн райодын тоод Өвр Моңһл (), Шинҗән-Уйһр, Төвд, Нингша, Гуаншин орҗана. Өвр Моңһлд болн Шинҗән-Уйһрин автономн районд мана өөрд хальмгуд бәәнә. Өвр Моңһлың хотл балһснь — Көк Хот, Шинҗәңгин хотлнь - Үрмч. Тегәд Китд Улсин Республик Хальмг Таңһчла бас эврөннь тууҗарн, өдгә цагин йовдларн залһлдата, гиҗ келҗ болҗана.
Китдин орн-нутгин государственн келнь китд болҗана. Китд улс - хань — орн-нутгин цуг улсин 90 һар процентинь тогтаҗана, талдан 50 hap келн-улс энд бәәнә. Тер тоод Нингша провинцд сарта улс, Гуаншинд Өмн үзг Азиин келн-улс — вьетд болн нань чигн әмтн бәәнә.
Тууҗ.
Делкән хамгин кезәңк туужта орн-нутгудин негнь Китд болҗана. Кесг зун җилин туршарт Китдин хаадуд хам-хоша бәәх орн-нутгудиг эврәннъ күчнд орулхар седҗәлә. Манҗуриг, Моңһлмудин, Зүн һарин, Кашгарин, Төвдин зәрм Һазрмудыг эзлҗ авад, эврәннь орн-нутган өргҗүлсмн.
Болв XIX зун җиләс авн Англь, Японь, Германь болн нань чигн орн-нутгуд Китдиг эврәннь медлдән орулхар седҗәлә. Китд улс эн даҗрачнрин өмнәс кесг дәкҗ ноол-дандбосла. Синьхайск революц (1911–1913 җилмүд) монархиг уга кеһәд, Китд Респуб-ликиг зарлла.
1937–1945 җилмүдт Японь Китдиг даҗрхин кергт, дә босхла. 1945 җилд со-ветск церг Японя Квантун әәрмиг хамх цокад, Манҗуриг сулдхла. Японь эврәннь капитуляции тускар зарлла. Советск цер-гин командовань Китдин улсин әәрмд япон трофейн зер-зевиг бәрулҗ өглә. Тиим ке-вәр Китд ңутгт олн улсин революц диилвр бәрхин төлә сән таал тогтагдла.
Хулһн сарин нег шинд Китд Улсин Республик зарлгдла. Ода орн-нутгт 1982 җилин бар сарин 4-д батлсн КУР-ин Консгитуц үүлдҗөнә. 1965 җилин хөөн "культурн революцин" йовудт 1954 җилин Консти-туцла ирлцәтәһәр тогтасн политическ бур-дәц хамхлгдла. Олн-улсин элчнрин Цугкит-дин хург (ВСНП) үүлддгән уурв. Суңһгддг государственн органмудын ормд цергә-бюрократическ диктатурин органмуд тогтагдла. Бәәрн органмудын көдлмшиг рево-люционн" комитетмуд куцәҗәлә.
1982 җилин Конституцла ирлцәтәһәр олн улсин элчнрин Цугкитдин хург государственн йосна ах орган болҗана. Провинцсәс, автономн райодас, цутхлңг медлин балһсдас суңһгдсн депутатирас ВСНП тогтна. Депутатириг суңһлһн ВСНП-н даңгин үүлддг комитетин һардврт болна. Хуралт болһна ВСНП 5 җилин болагт суңһгдна. Цугкитдин эн хург КУР-ин ахлачиг болн терүнә даруксиг суңһна. КУР-ин ахлачин болн терүнә даруксин үүлдврин болзгнь бас тавн җил болҗана, дарук болзгт чигн эдниг суңһҗ болҗана, болв хойр болзгас үлү биш цагт.
КУР-ин ахлач государствин дотр-дундын болн һазадын кергүдт элчлна. КУР-ин ахлачин селвгәр ВСНП Государственн советин (правительствеин) премьерин кандидатуриг батлна. Цугкитдин хургин сессьмуд хоорнд даңгин үүлддг комитет үүлдвриг күцәнә. Комитетин ахлач, терүнә дарукс, секретаритын начальник болн гешүд суңһгдна. Комитетин күцц зөвин болвзгнь бас тавн җил болҗана. Зака тогтагч йосиг Цугкитдин хург күцәнә.
Күцәгч йосн болхла Государственн советин һарт бәәнә. Государственн совет Цугкитдин хургин болн терүнә даңгин үүлддг комитетин өмн дааврта болҗана. Госсоветин болзгнь бас тавн җил болҗана. Орн-нутгин экономическ, политическ олн төрмүдиг комитет күцәнә. Госсоветин премьер, терүнә дарукс, советин гешүд болн секретариатын начальник Госсоветин даңгин үүлддг комитетд орна. Премьер, терүнә дарукс болн комитетмүдин ахлачнр эн үүлд хойрас үлү болзгт тәвгдхш.
Райодын, балһсна, провинцсин олн улсин элчнрин хургд тавн җилин болзгт суңһгдна.
Орн-нутгин парламентд - олн улсин элчнрин Цугкитдин хургин ханьд 2970 депутат орҗана. Эдниг олн мандатта системәр,нуучнар дууһар өгәд суңһла.
Орн-нутгин политическ бәәдл-җирһлд урдк кевәр һоллгч чинриг Китдин Комму-нистическпарть зүуҗәнә. Энүг 1921 җилин така сарин 1 шиңд бурдәлә. 1991җилин то-дигәр партии ханьд 50,32 сай гешүн бәәлә. Сүл ик сольврмудын цагла чигн Коммунис-тическ парть күчән барҗахш. Орн-нутгт болҗах ик политическ боли хамгин түрүнд экономическ сольврмудыг чадмгар һардҗа-на.
Энүнә үүлдвриг бурушаҗах баһчудын чидлмүд орн-нутгт бәәсн болв чигн, ода деерән эднд бәәдлиг сольх арһ уга болҗана. Ода деерән партии лидермүд орн-нутгин өдгә цагин бәәдлиг һартан бәрҗәнә. Экономическ ик сольврта политикиг коммунистнр ик урдаснь күцәснә ашт орн-нутгт тиим бәәдл тогтв. Делкәд учрҗах демократическ сольврмудыг Китдин коммунистнр Советск Союзин коммунистнрәс урдаснь медҗ тодрха керг-үүлдвр күцәлә. Орн-нутгин эконо-микин бәәдлиг ясрулхин кергт Дэн Сяопине селвгәр һазадын капитал орн-нутгт промышленностин кесг халхд өргәр олзлдг болв. Сул экономическ зонмуд өргәр бүрдәгдҗәлә. Советск Союзд болхла тер цагла хуучн йосн нам түрун ишкдлән эн туст кеһәд уга билә. Тиигәд Һазадын капиталыг олзлсна, эврәннь экономикой оңдарулсна ашт Китд ард хоцрлһнас болн революционн ик сольврмудас гетлгв. Хуучн йосн ормдан үлдв.
Коммунистическ партии Генеральн сег-лөтрин үүлиг ода Цзян Цземинь дааҗана. Энүнлә дегц эн КУР-ин цергә советин ах-лачнь болҗана. Тегәд цергә күчн чигн ком-мунистнрин һарт бәәхмн болҗана.
1987 җилин хулһн сарин чилгчәр КПК-н XII съезд болла. ханьта шин ЦК-г эн суңһв. ханьта селвгчнрин цутхлң комиссь энд суңһла. ЦК-н Политбюрон ханьд орҗана. Дисципли бүрткдг цутхлң комиссь партьд бас бәәнә. Тегәд коммунистнр урдк кевәр дисциплнд һол оньган өгдг болҗана, үлу үг келх зөв уга. Тегәд орн-нутгт буржуазн гиҗ келҗ болх зәрм партьс бөөсн болв чигн, эврәннь һоллгч зокалмудас коммунистнр хаһцҗахш. Талдан халәцтә партиг эдн цагин некврлә ишкдл бәрҗ тесдг болҗана.
"Буржуазн" партьсн тоод Китд нуггт демократь делгрүллһнд дөң болдг ассоциац, Китдин демократическ лиг, Тайваня демок-ратическ автономин лиг. Гоминьдана рево-люционн комитет үнн-чик бәәдлин Китдин парть болн нань чигн зәрм җисәд үулдҗәнә. Болв орн-нутгин политическ бәәдл-җирһлд эднә зүүҗәх чинрнь йир баһ. Китд парла-ментин ханьд һаллгчдан коммунистнр бәәнә. Талдан партьсин элчнриг терүнә ханьд кезә орулхмб?
Тер мет Китдин олн улсин политическ селвлцәнә совет орн-нутгг 1949 җиләс авн үүлдҗәнә. Энүнә ханьд олн зүсн демократическ партьс, олна организацс, олн зусн келн-әмтнә элчнр, тер мет һазадын орнд бәәх китд улс орҗана. Советин ахлачнь КПК-н нертә үүлдәч Ли Җуйхань болҗана.
Зәңг церллт.
Өдр болһн һардг газетмүдәс хамгин ик тиражтань "Җэньминь җибао" болҗана КПК-н ЦК-н орган эн болжана. 5 сай зкземпляртаһар һарчана. Болв китд пионермүдин газетин тиражнь энүнәс ик — 11 сай.
Зәңгллһнә "Синьхуа" агентств нарт дел-кәд ик темдгтә. Энүг 1931 җил Яньаньд бурдәлә. Улан Китдин агентств гиҗ энүг түрүн саамд нерәдҗәлә. 1937 җилин туула сард энүг Шин Китдин (Синьхуа) агентствд хүврүлв. Цутхлң радиозәңгллһи болн техе-үзлһн орн-нутгт бәәнә. 105 телестанц Китд нутгт үүлдҗәнә.
Эдл-аху.
Китдин экономикин тускар бидн келлә-видн. Сүл цагт энд хамгин шин технологийтә промышленность делгрлт авчана, сул экономнческ зонмуд энүнд сән нилчән күр-гҗәнә.
Селәнә эдл-аху орн-нутгт ик делгрлт авчана, энд бас ик сольврмуд күцәгдв, орн-нутг бийән хот-хоолар теткҗәнә. Китдин мөңгнь-юуань — 10 цзяо — 100 фын.
Сүл саамд нарт делкән бәәдл-җирһлд Китдин чинр өсәд йовна. Her үлү Советск Союз тарад хуурсна саамд эн орн-нутгин тоомсрнь өөдлв. Моңһлын, Казахстана болн нань чигн орн-нутгудын туст энүнә күргҗәх үлмәнь өсәд йовна.


Элст балһсн.
Элст — Хальмг Таңһчин хот-балһсн. (2005) җилин бичлһнә тоолсн йосар 103,300 күн улста, залу күн: 45.3 %, эмс күн: 54.7 %.
Тууҗ.
Элст 1865-ч җиләс авн эклнә. 1927-ч җил Хальмг Таңһчин хотл балһсн болсмн. 136 җил хооран элстә, уста, ноһата, булгта һазрур хальмгудуд нүүҗ ирлә.
Элстан өврҗтә тоот.
Элстд өврҗтә тоот олн. Сити-чесс, Сәкүсн сүм, Хальмг государственн университет болн нань чигн юм хәләҗ чадҗанат.
Элстин цутхднд Ленинә нертә талвң бәәнә, тавлң деер пагода дүңгәнә. Өөрнь Цаган гер зогсчана. Эн тосхлт хаҗуд Будда Багшин бумблв бәәнә. Байсрлснчнр цагтан, зовлңг үзсн цагтан әмтн ирәд бурхндан мөргнә. Эн бумб ноһан урһмл модн заагт зогсҗана. Хол биш серүн фонтан асхрна.
Зуна халун цагт энүнә өөр дала әмтн ирәд амрна. Энүнд зурганчн цокулх арһ бәәнә. Бичкдүд нааран ирҗ наадһа машидәр гүүлгнә.
Нәәмдгч микрорайона захд ик өндр толһа деер бас нег бумблв бәәнә. Энүг ачта скульптор Эрнст Неизвестный Сиврүр туугдсн хальмгудт нерәдв. Элст декәдчн олн зүсн бумблвсар байн. Теднь: О.И.Городовиковин, Ээлән Овлан, Хоңгрин Элстин уульнцар йовсн цагт күүнә нүдн байрлна.Төгәлнд ке-сәәхн модд сарслдад зогсна, олн зүсн цецгүд каңкнна. Асхднь болхла, балһсн олн зүсн өңгтә герләр герлтнә.
Театрт, музеит, кинотеатрт.
Элстд бәәдг улс өдр болһн кинотеатр одна. Эднә нерднь: "Родина" ("Төрскн"),"Октябрь" ("Хулһна сар"),"Җаңһр". Кесг театр бәәнә: Басңга Баатрин нертә драмтеатр, орс театр, зара гидг театр. "Родина" ("Төрскн") кинотеатрин өөр Амр-Санана нертә дегтрин саң бәәнә.
Сурһлһнр заведень.
Элстд дала сурһулин заведеньс бәәнә. Теднь: Хальмг государственн университет, автомобилин-халһна техникум, эмчин болн хот кеһәчин колледжмуд, белг-эрдмтә училищ, гуманитарн, коммерческ болн техническ лицеимуд, 3-ч профессиональн училищмуд, дунд сурһуль болн күүкдин сад бәәнә


Лагань.
Лагань — Хальмг Таңһчин мөндр (хөөн 1963). Хальмг таңһчин Лагань улс административн цутхлң. Бүүрлсн әмтн:.


Бурудин Орн.
Бурудин орн нутг — Ар-Дорд үзгә Азин (һолар Тянь-Шань уулд) орн.
Хасгудин, Анҗяна, Тоҗгин, Китдин орн-нутгта әәлхоша улс.
Өөрд (хальмг) бурудин нутгт.
Бурудин Орн Нутгд, Иссык-Куль нуурин өөр, дөрвн әәмгт - Чельпекд бәәх Бишкек, Таш-Кия, Бурмя-Суу, Бүрү-Баш- балһсдын деед үзгт Текес-талхас ирсн Иссык-Куулин өөрдə əмтн бүүрлнә. Эдн зун җил хооран нүүҗ ирцхәсмн. Эдниг талданар чигн келцхәнә: Хар-һолын болн хар-хальмгуд, сарта хальмгуд. Бурудин Орн Нутгин Иссык-Кульск областьд 1989-гч җил болсн әмтнә то авлһар 4 628 күн болҗ һарсмн. Хар-хальмгудас 111 күн эврә уул хальмг келән сән медцхәнә. Хальмг кел шинҗлдг улсинәр болхла, хар-хальмгудын келн-хальмг келнә онц говор болҗ һарчана. Бурудин келн улс заагт удан бәәлһн хар-хальмгудын келнд болн сойлд үлмәһән хальдаҗ. Иссык-Куулин өөрд нег һазрт бәәдг кесг улсин кел меддг деерән ислам бурхнд шүтцхәнә.
Хальмг келн өрк-бүлин, бәәдл-җирһлин тускар нурһлҗ ах үй улсин хәрлцәнәс давхш, наадк общественн функцс болхла, бурудин болн орсин келәр теткгднә. Эрдм-сурһульд өөрдин келн олзлгдхш. Бичмр үүдәврмүдчн эн келәр уга. Һанцхн күүндлһнә келн бәәнә, эн келәр нурһлҗ ах үйин улс келцхәнә. Хамгин түрүн Иссык-Куулин өөрд мультилингвы болҗ һарчана: эдн бурудин, өөрдин, орсин келәр күүндцхәнә болн талдан түрк келмүд бас меднә.


Җаңhр.
Хальмг баатрльг дуулвр "Җаңһр" — нарт делкәд нер һарсн кесг эпосмуд дунд эврә өөдән чинртә орман эзлсн болдг.
Алдршсн нертә дуулвриг мана үй күртл хадһлҗ авч ирснь — өөрд-хальмгин дуулач билгтә улс — җаңһрчнр. Тедн дунд аһу ик нертә җаңһрч Ээлән Овлаг келҗ болхмн. Терүнә дару нерән туурулсн Басңга Мукөвүн, бас чигн Шавалин Дава, Бадмин Мөңкнасн, Коозан Анҗука, Лиҗин Төөлт, нань чигн дуучнрин нердүд темдгтә.
"Җаңһр" хальмг улст өлсхднь — идән, ундасхднь — киитн булгин усн болад, эдгхднь — эм болад, даархднь — хувцн болад йовдг бәәсинь олна тууҗ медүлнә.
"Җаңһрин" 12 баатр бәәдг, "Җаңһрт" 12 бөлг бәәдг — гиһәд келцхәнә. Болв чигн "Җаңһрт" кезәнә 12-ас үлү бөлг бәәҗ, Тернь сүл җилмүдт ил болҗ медгдҗ йовна. Кесг өдр, кесг долан хонгтан келсн бийнь, "Җаңһрин" чилгчд күрдго бәәсмн.
Ода деерән номтнрин илдкҗ авсар "Җаңһрин" хөрн долан бөлг барлгдҗ һарсн бәәнә. "Җаңһр" кезә үүдсн болхмби гисн сурврт хәрү олхин төлә "Җаңһриг" бийинь авад шинҗләд хәләй. Җаңһрахн уулта, модта, усн далата һазрт, өргн ик һолта орнд бүүрлсәр үзүлгднә. Җаңһрин баатрмудын теҗәл болсн хот-ундынь, бәрҗ йовсн аң-аһурсынь, аңнҗ йовсн заһсынь, түлә кеҗ бәәсн модн-урһцынь, бәәсн геринь авад шинҗлхлә, "Җаңһр" ики кесг зун җилмүд хооран — "эрднин экн цагт" болсн тууҗин тускар келҗ өгчәнә.


Зая Пандит.
Дөрвн өөрдин ик багш Оһтрһун Дала Зая-Пандитан яснь хошуд, отгнь гөрәчн, овгнь
шаңһс. Тере шаргчн һаха җилд (1699) хуучн Зүн Һар нутгт төрсмн. Түүнә өвк аавнь тер цагин дөрвн өврдт цецнәрн алдршсн Күңкә-Заяч гиҗ бәәҗ. Күңкә-Заячин олн көвүдәс ууһн көвүнь Баавхин гиһәд бәәҗ. Эн Баавхинд нәәмн көвүн бәәснәс тавдгчнь Зая-Пандит мөн.
Зая-Пандитан баһин нернь Шар-Хавг бәәҗ. Тер 1616-ч җилд арвн долатадан тер цагт дөрвн өөрдиг ахлҗасн Бәәвһс баатрин үрнә төлә Манҗушри хутгтас сәкл күртҗ, Төвдт күрч һульд орсмн. Арвн җил хату зөргәр ном сурад, олнас ончирсн оюн-билгәрн болн гүүн медрләрн рабҗамба гидг буддин шаҗна гүүн-ухани деед цол харссмн. Түүнә хөөн төвдин олн дацңд багш лам болҗ йовхднь алдр нернь цуг Төвдт туурч, Зая-Пандит гиҗ күндлгдҗ дуудгддг болсмн, Зая-Бандида гидг нерн болхла буддын шаҗна тавьш уханд цәәсн күүнде зүүлгдг хамгин деед номин цол мөн.
Зая-Пандит Төвдт хөрн хойр җилиг давулад, 1638-ч җилд тавдгч дүриян Дала ламы болн Банчин богдын зәрлгәр тер цагин өөрд болн моңһлд бурхна сурһал делгрүлх даалһвр авад, Зүнһар нутгтан хәрҗ ирәд,буйнта ик үүләя эклсмн.
1640-ч җилд Зая-Пандита Оһтрһун Дала тууҗд алдршсн "Моңһл-өөрдин ик цаҗин бичг" тогталһнд орлцҗ, бурхна шаҗиг цааҗар батрулсмн. 1641—1642-ч җилд Моңһлд, 1645-чи болн 1657-ч җилд Иҗлиин хальмгт күрч бурхна ном дэлгрүлн үүлдсмн. 1650—1652-ч җилмүдт хойрдад Төвдт күрч Дала ламла болн Гүүш номин хаанла барлхсмн.
1648-чи хулһн җилин үвл Зүн-һарин нутг — Цүй һолын көвәд хамг моңһл келтнрт
зөрүлҗ, теднд килвр болһхин төлә тодрха узг зокъян үүлдсмн.
1662-чи җилин намрин дунд сарин 22-ты Зая-Пандит Оһтрһун Дала Төвд тал мөрлх
хаалһдан Көк-Нуурин Цәәдмд һаслңгас нөгцх йос үзүлв.
Дөрвн өөрдин ик багш Зая-Пандит хату чин, зөргәр сурһульд сурч, эрдмин түүлд күрч,
хорҗи ирәд, хамгиги медгч бурхна шаҗиг мандлулҗ, хәр дөрвн өөрдин төр-йосиг
Зая-Пандит болхла, аһу ик гегәрүлгч, аһу ик номтн, аһу ик орчулгч, аһу ик олна
үүлдәч, өөрд-хальмг улсин бичгин келнә улынь тәвегч мөн.
Зая-Пандитан насн туршдан орчулсн олн зәрлг, үндесн, шастр, түүнә. Үүдәсн тод үзг,
тер цагас наран тод үзг деер бичгдҗ үлдсн ик зөөрмүд өдгә цагт мана уудлад баргдш уга уурхан саң болҗана.


Бах, Иоганн Себастьян.
Бах Себастьян () — нарт-делкән туурсн көгҗм-бичәч болн органч. Тер живлң көгҗм-бичәч болҗ тоолгдна.
Баһ насн.
Балһснд И.-С. Бах бəəдг билə
Бахин Иоганн Себастьян эцк, Иоганн Амброзиус Бах нертə, болн эк, Элизабет Леммерхирт нертə, зурһан көвүд-күүкдтə билə.
Арнштадт болн Мюльхаузен балһсн (1703—1708).
1703н Туула сард сурһулян чиләд Веймарн тәәҗн көгҗмч болҗодв. Долан сар кәдлләд Бахин Иоган йир сән нертә көгҗмч болҗодв. Тиигәд Арнштадтн Бонифацин хурл Бахин Иоганиг орган хәләдг көгҗмч көдлмш кех сурсн билә.
1706-гч җилд Бах көдлмш сольх хаһлна. Терд улм олзта орган хәләдг көгҗмчин орм Власий даянчин нертә чонҗд Мюльхаузенд, ик балһсд орн-нутгин ард, сана hарhав. 1707-гч жилин Хулһн сарин 17-гч өдрт Иоганн Себастьян эврән үй эгчиг Мария Барбара Арнштадтас гер авв. долан бичкдүд теднд дару төрлә, доланас һурвн баһ цагт өнгрв. Двое из выживших — Вильгельм Фридеман и Карл Филипп Эммануил — стали впоследствии известными композиторами.
Веймар балһсн (1708—1717).
Проработав в Мюльхаузене около года, Бах вновь сменил место работы, на этот раз получая место придворного органиста и устроителя концертов — намного более высокую позицию, чем прошлая его должность — в Веймаре. Вероятно, факторами, заставившими его сменить место работы, стали высокое жалованье и хорошо подобранный состав профессиональных музыкантов. Семья Баха поселилась в доме всего в пяти минутах ходьбы от графского дворца. В следующем году родился первый ребёнок в семье. В это же время к Бахам переехала старшая незамужняя сестра Марии Барбары, которая помогала им вести хозяйство до самой своей смерти в 1729 году. В Веймаре у Баха родились Вильгельм Фридеман и Карл Филипп Эммануил.
В Веймаре у Баха была возможность играть и сочинять органные произведения, а также пользоваться услугами герцогского оркестра. В Веймаре Бах написал большинство своих фуг (наиболее крупным и известным собранием фуг Баха является «Хорошо темперированный клавир»). Во время службы в Веймаре Бах начал работу над «Органной тетрадью» — сборником пьес для обучения Вильгельма Фридемана. Этот сборник состоит из обработок лютеранских хоралов.
К концу своей службы в Веймаре Бах был уже широко известным органистом и мастером клавесина. К этому времени относится эпизод с Маршаном. В 1717 году в Дрезден приехал известный французский музыкант Луи Маршан. Дрезденский концертмейстер Волюмье решил пригласить Баха и устроить музыкальное состязание между двумя известными клавесинистами, Бах и Маршан согласились. Однако в день соревнования выяснилось, что Маршан (который, видимо, имел перед тем возможность послушать игру Баха) спешно и тайно покинул город; состязание не состоялось, и Баху пришлось играть одному.
Кётен балһсн (1717—1723).
Через некоторое время Бах опять отправился на поиски более подходящей работы. Старый хозяин не хотел его отпускать, а 6 ноября 1717 года даже арестовал за постоянные просьбы об отставке — но уже 2 декабря отпустил на свободу «с изъявлением немилости». Леопольд, герцог Анхальт-Кётенский, нанял Баха на должность капельмейстера.
7 июля 1720 года, во время того как Бах находился за границей с герцогом, случилась трагедия: внезапно умерла его жена Мария Барбара, оставив четырёх малолетних детей. В следующем году Бах познакомился с Анной Магдаленой Вильке, молодой высоко одарённой певицей (сопрано), которая пела при герцогском дворе. Они поженились 3 декабря 1721 года. Несмотря на разницу в возрасте — она была младше Иоганна Себастьяна на 17 лет, — их брак, по всей видимости, был счастливым. У них родилось 13 детей.
Лейпциг балһсн (1723—1750).
В 1723 году состоялось исполнение его «Страстей по Иоанну» в церкви св. Фомы в Лейпциге, и 1 июня Бах получил должность кантора этой церкви с одновременным исполнением обязанностей учителя школы при церкви, заменив на этом посту Иоганна Кунау. В обязанности Баха входило преподавание пения и еженедельное проведение концертов в двух главных церквях Лейпцига, св. Фомы и св. Николая.
В течение жизни Бах написал более 1000 произведений. В Лейпциге Бах поддерживал дружеские отношения с университетскими профессорами. Особенно плодотворным было сотрудничество с поэтом, писавшим под псевдонимом Пикандер. Иоганн Себастьян и Анна Магдалена нередко принимали у себя в доме друзей, членов семьи и музыкантов со всей Германии. Частыми гостями были придворные музыканты из Дрездена, Берлина и других городов, в том числе Телеман, крёстный отец Карла Филиппа Эммануила. Интересно, что Георг Фридрих Гендель, одногодка Баха из Галле, что всего в 50 километрах от Лейпцига, никогда не встречался с Бахом, хотя Бах дважды в жизни пытался с ним встретиться — в 1719 и 1729 годах. Судьбы этих двух композиторов, однако, были соединены Джоном Тейлором, который оперировал обоих незадолго до их смерти.
Композитора похоронили вблизи церкви св. Николая (), одной из двух церквей, где он прослужил 27 лет. Однако вскоре могила затерялась, и лишь в 1894 году останки Баха случайно были найдены во время строительных работ по расширению церкви, где и были перезахоронены в 1900 году. После разрушения этой церкви во время второй мировой войны, прах был перенесен 28 июля 1949 года в церковь св. Фомы. В 1950 году, который был назван годом И. С. Баха, в этой церкви была установлена бронзовая надгробная плита, под которой покоятся его бренные останки.
Үүдәвр.
Бах написал более 1000 музыкальных произведений. Сегодня каждому из известных произведений присвоен номер BWV (сокращение от "Bach Werke Verzeichnis" — каталог работ Баха). Бах писал музыку для разных инструментов, как духовную, так и светскую. Некоторые произведения Баха являются обработками произведений других композиторов, а некоторые — переработанными версиями своих произведений.
Органин Үүдәвр.
Органная музыка в Германии ко времени Баха уже обладала давними традициями, сложившимися благодаря предшественникам Баха — Пахельбелю, Бёму, Букстехуде и другим композиторам, каждый из которых по-своему влиял на него. С многими из них Бах был знаком лично.
Клавирн Үүдәвр.
Бах также написал ряд произведений для клавесина, многие из которых можно было исполнять и на клавикорде. Многие из этих творений представляют собой энциклопедические сборники, демонстрирующие различные приёмы и методы сочинения полифонических произведений. Большинство клавирных произведений Баха, изданных при его жизни, содержались в сборниках под названием «"Clavier-Übung"» («клавирные упражнения»).
Оркестрин Үүдәвр.
Бах писал музыку как для отдельных инструментов, так и для ансамблей. Его произведения для инструментов соло — 6 сонат и партит для скрипки соло, BWV 1001—1006, 6 сюит для виолончели, BWV 1007—1012, и партиту для флейты соло, BWV 1013, — многие считают одними из самых глубоких творений композитора.
Дуучин Үүдәвр.
Остальные вокальные произведения Баха включают несколько мотетов, около 180 хоралов, песни и арии.
Наядлһн.
Сегодня исполнители музыки Баха разделены на два лагеря: предпочитающие аутентичное исполнение, то есть с использованием инструментов и методов эпохи Баха, и исполняющие Баха на современных инструментах. Во времена Баха не было таких больших хоров и оркестров, как, например, во времена Брамса, и даже наиболее масштабные его произведения, такие как месса си минор и пассионы, не предполагают исполнение большими коллективами. Кроме того, в некоторых камерных произведениях Баха вообще не указана инструментовка, поэтому сегодня известны очень разные версии исполнения одних и тех же произведений. В органных произведениях Бах почти никогда не указывал регистровку и смену мануалов. Из струнных клавишных инструментов Бах предпочитал клавикорд. Он встречался с Зильберманом и обсуждал с ним устройство его нового инструмента, внеся вклад в создание современного фортепиано. Музыка Баха для одних инструментов часто перекладывалась для других, например, Бузони переложил органную токкату и фугу ре минор и некоторые другие произведения для фортепиано.
В популяризацию музыки Баха в XX веке внесли свой вклад многочисленные «облегчённые» и осовремененные версии его произведений. Среди них — широко известные сегодня мелодии, исполненные Swingle Singers, и запись Венди Карлос 1968 года «Switched-On Bach», где использовался недавно изобретённый синтезатор. Обрабатывали музыку Баха и джазовые музыканты, такие как Жак Лусье. Среди российских современных исполнителей отдать должное великому композитору попытался Фёдор Чистяков в своём сольном альбоме 1997 года «Когда проснётся Бах».
Немшн һазрт бəəдг Бахин Бумбс.
Памятник И.-С. Баху напротив церкви св. Фомы в Лейпциге
Көгҗмнə Тасрх.
"Внимание! Музыкальные фрагменты в формате Ogg Vorbis"


Көглтин Дава.
Өдгә цагин литературт Хальмг Таңһчин улсин шүлгч Көглтин Дава нег эркн орм әзлҗ, орн-нутгтан, нарт делкәд нер һарв. Көглтин Дава 1922-гч җилд Ик Дөрвд нутгин һахан Авһнр гидг (ода болхла, Хальмг Таңһчин Яшалтан района, Карл Маркс колхозин, Эсто-Алтай селән) гидг хотнд багш күүнә булд төрсн болдг. Арвн дөрвн настаһасн авн эклҗ шүлг бичдг болла, теднәс зәрмнь "Ленинә ачнр", "Улан баһчуд" гидг газетмүдт барлгдв.
1939-гч җилд Көглтин Дава Әәдрхнә Хальмг пединститутин студент болсмн.
1940-гч җилд "Баһ насни шүлгүд" гидг түрүн хуранһунь хальмг келәр барлгдв. ' 'Җаңһрин" 500-н җилин өөниг темдглхин төлә Элст балһснд СССР-ял бичәчнрин Ниицәнә 18-гч пленум болв. Пленумин докладт А. А, Фадеев нань чигн бичәчнр баһ наста Көглтин Даван билгинь ик өөдән темдгләд СССР-ив бичәчнрин Ниицәнд орулв.
Пединститутд сурһульд сәәнәр сурч йовсн болн урн үгин хаалһд сәәнәр орҗ йовсн цагт Көглтин Дава цергт мордв. Алдр Төрскән харсгч дән эклхд Көглтин Дава Моңһл орн-нутгт советск цергт йовла. Дәәнә өмл нүүрт сурҗ орад Көглтин Дава политрук болсмн, үүдәврмүдәрн өшәтиг шалһҗ, терүнә өршәңгу уга йовдлыг илдкҗ, салдсмуд дунд ик политическ көдлмш кеҗәв. Олн үүдәврмүд дотрас ончталь — "Сар-Герл" (поэм, 1964), "Ухана буцлт" (поэм, 1973; 2-гч һарцнь — 1977),
"Җирһл болн ухаллһн"(шүлгүд, поэмс, 1967), "Үрглҗ амслһн» (шүлгүд, 1984) нань чигн.
1967—1968-гчҗилмүдт Көглтин Даван "Би чамла цацув", орс келәр болхла, "Я твой ровесник" гидг шүлгүдин хураңһу барлгдла. Тер дегтр бичҗ һарһснд Көглтин Даваг Максим Горькийин нертә Әрәсән Государственн мөрөһәр ачлҗ, лауреат нер зүүлһлә.
1975-гч җилд "Әмтин сәәхн апрель" гидг шүлгүд болн поэмс бичснд, СССР-ин Государственн мөрөһәр ачлгдв (1976 җ.).
1977—1978-гч җилмүдт һурвн ботьта үүдәврмүдин хураңһу Москвад "Художественная литература" гидг дегтр һарһачд орс келәр барлгдв, 1981—1982-гч җилмүдт Хальмг дегтр һарһач һурвн ботьта шүлгүдин хураңһу хальмг келәр һарһв.
Орн-нутгтан болн делкән сойлын делгрлтд ик нилчән күргсн төләднь болн 75-гч насна өөнләнь 1997-гч җилд моһа сарин 12-т "Төрскндән ач-тус күргсн төлә "гидг 3-гчдевсңгин орденәр шүлгч Көглтин Даваг Әрәсән Федерации Президентын Зааврар ачлсмн.
Хальмг Таңһчин улсин шүлгч, СССР-ин Социалистическ Күч-келснә Герой, СССР-ин болн Әрәсән Государственн мөрәсин лауреат Көглтин Даван нериг 2296-гч тойгта баһ планет зүүҗәнә.
2000-гч җилд Көглтин Дава Әрәсән улсин Ассамблейин "Әрәсә. Улсин иньгллт" гидг ик Алтн медаляр ачлгдсмн.
Терски орндан болн нарт делкәд нернь туурсн шүлгч өдгә цагин эргцд билгнь хурц деерән бәәнә.2006-гч җил мөчн сарин 17-н Хальмг Таңһчин шүлгч Көглтин Дава сәәһән хәәв.


Инҗин Лиҗ.
Инҗин Лиҗ (1913-гч җил Баһ Дөрвд нутгин Һооҗур селәнд (ода болхла, Көтчнрә район)— 1995) — угатя күүнә бүлд төрсн мөн. Баһ Дөрвдин Ставкин детдомд эн өссн болдг.
Бәәдл-йовдл.
Комсомолын халхар көдлҗ йовяд, "Улан хальмг" газетд сегләтр болҗ көдләд, хөөннь Хальмг дегтр һарһачин днрек болв.
1931-гч җиләс авн эн эклҗ бичсмн. Дәәнә урдк җилмүдт "Байчх" наадн (1939), "Баир" (шүлгүд, 1940), "Булг"(шүлгүд болн дуд, 1941), "Мана чидл"(шүлгүд, 1941) гидг нертә шүлгүдин болн дуудын хураңһу барлгдла. 1942-гч җил Төрскән харсгч Алдр дәәнд орлцад, орденәр болн медальмудар ячлгдла. Дәәнә цагин тускар эн "Дәәнә тодлврмуд" гидг түүк бичҗ үлдәсмн.
1963-гч җил "Ольдан күүкм" гидг роман бичв, кесг келврмүд бичҗ барлв. Шүлгүдин хураңһус бас барас һарһв.
1967-гч җил Инҗин Лиҗд Хальмг АССР-ин олн-эмтнә шүлгчин цол зүүгдлә.
1977-гч җилд "Большевикүд" гидг түүк бичсндән Хальмц АССР-ин О. И. Городовиковин нертв Государственн мөрән лауреатын цол зүүв. Түүкин дәкн нег нерәдлһнь — "Мобилизац", "Җилмүд болн теегм" (шүлгүд болн дуд, 1967), "Шинрсн теегин айс" (шүлгүд, поэмс, 1974), "Дурн болн дун" (шүлгуд, 1978), "Зүркни дун"'(шүлгүд, поэмс, 1981), "Теегин хаалһсар" (шүлгүд, поэмс, 1983) "Бадм цецгин туск домг" (шүлгүд болн поәм, 1984). "Мартгдшго нерд" (түүк болн келврмүд, 1990), хойр ботьта үүдәврмүдин хураңһу (1992—1993).
Баһ биш оньган эн орчуллһна көдлмшт өгсмн. Максим Горькийин, А. С. Пушкина, М. Ю. Лермонтовин, С. А. Есенина, Т. Г. Шевченкон, Э. Межелайтисин, А. А. Сурковин, Ю. Марцинкявичюсин, В. В. Маяковскийин шүлгүд; К. А. Треневин "Любовь Яровая", А. Н. Островскийин "Гроза",
А. Е. Корнейчукин "Платон Кречет", А. Н. Арбузовин "Иркутская история'* тидг наадд хальмг келнд Инҗин Лиҗ орчулҗ ҺарҺсмн.
1995-гч җилд Инҗин Лиҗ, Хальмг Таңһчин улсин шүлгч сәәни орнд төрсмн.


Цаһан сар.
Цаһан — хальмг улсин нег сән өдр. «Зул» гидг сән өдрин хөөн күцц хойр сар болад «Цаһан» болдг. «Цаһан» болсн сариг Цаһан сар гиж нерәднә. Эн сарин нег шинд «Цаһан» болдг йоста. Үвл чиләд, хавр эклжәхиг «Цаһан» гидг сән өдр медүлнә. Тигәд чигн «Цаһан» өдр хальмг улс нег-негнләһән харһхларн, түрүн болҗ менд сурчкад, дарунь игҗ келдг: «Үвләс сән менд һарвт?» «һарв-һарв» — гиҗ хәрү өгдг. Бас игж келдг: «То бүрн, толһа менд цуһар үвләс һарувидн. Мал-гермдн бас тооһан геяго үвләс һарч, көк ноһа көләрн ишкхәр зүткҗәнә».
дахулж самлад гүрҗ авдг бәәсмн. Деернь шиврлг өмсдг бәәҗ. Цаһан за-
орцг олн зүсн аертә болна: целвг, хорха боорцг, жола боорцг, кет, валу
на баасн, хушш толһа, тоһш боорцг, темән боорцг.
Хальмг улс кезәнә холд юмнд йовж, олн юм үзж һәәхҗ иовсн биш, өдр нүдндән үзж ижлдсн юмсудыннь нерәр боорцган нерәдяг бәәж "цгиГэявгэр"кедг йоста. Хорха боорцгиг бас олар кех кергтә, яһад гихлә хорха боорцгин тооһар мал всдг, малын то олн болдг. "Мал асрхла амн тоста», гиһәд кезәнә келчксн үлгүр бәәдг. Хуцин толһаг негәг кедг. Кет, жола, валуна баасн - эн һурвн нертә боорцгуд бас нежәд болх зөвтә.
«Цаһана» өмн асхн герин эза күузкд күн боорцган кечкәд, дееҗ бәрдмн, зул тавлдмн, мергдмн, зрк эргүлдмн» яһад гихлә эн өдр Мацг өдр болжана. Даруяь нет шин болх.
Дееҗд һурвн нелвг. хуцин толһа, кет, җола боорцг, 4-5 хорха боорцг, шикр-балта тәвәд. шүтәнә өмн оркдг. Эн дееҗиг һурв хонулад идхмн Эврә улс идх йоста. Күүнә күүнд өгдмн биш.
Кезәнә «Цаһан» өөрдхлә, икчүдәс үлү бичкдүд икәр байрлдг бәәсмн. Учрнь ил медгддг билә: «Цаһан» өдр гертән шикр-балта цадлтан идх, дәкәд гер болһиг дарҗ орад, тенд өгсинь идх. Бийәсн улүһинь хормалад герүрн авч ирдг бәәсмн. Терүһән дүрчкәд, кесггән идәд, хумран хаңһадг бәәсмн.
Невчк бәәхтәнь балһс орад хулд кедг бәәҗ. Теңдәс сэн амтта хот-хол хулдж авад, ирдг бәәҗ. «Цаһанд» белг өгх зать, яңһг, компать авдг бәәҗ. Аш сүүлднь, келхд, хальмг улс үнн седкләсн «Цаһан» гидг сэн өдрән күләҗ, тосҗ, белдвр кедг йоста. Эн сән өдрин «Цаһан» гисн нерн цаһав хаалһта нерн болҗ халъмг улст тоолгддг, яһад гихлә цаһан өңг үснә, цаһан идәнә өңг болҗана. Үсн, цаһан идән мана хальмг улст ончта-төртә хотнъ болж тоолгдна. Иим нертә-төртә хотын өңгәр Ңаһан өдр нерәдгдҗ. Эн сән йорта юмн. «Цаһан» гисн нерн — ямаран сәәхн нерн!
«Цаһан» өрүн герин эзн күүкд күн, эрт босад, цәәһән нернә. Цэ бүслтл, авдран секәд, герин булңгд деес татад, тер деесн деер авдрас шин хувцан һарһҗ өлгнә. Тиим авъяста юмн: Җилд нег дәкҗ хувцан сергәдг авъяс бәәҗ. Кезәнә хувцан авдрт хадһлдг бәәсмн.
Эврән шин хувц өмсэд кеернә. Тер хоорнд нерсн цәнь буслна. Цәәһән самрад, үсләд, тослад, зулг өргнә, дееҗ бәрнә. «Цаһан» өдр эрк биш үстә цә чандмн. Тосынь эләдәр тәвәд, цәәг зандрулдмн. Зать цәәд тәвдмн. Тер цагт цә амтта, тоста, зандрсн, каңкнсн болдг. Уухд иим цә урмдта, таалта болдг.
Терүнә хөөн наадкснь серәд, босҗ ирдг. Эк бийүрн күүкдән дуудад кеддг: «Күүкд, наартн, цаһалхмн». Тер цагт күүкднь экүрн, эцкүрн өөрдәд ирдг. Экнь, эцкнь күүкдән барун халхаснь теврҗ үмснә. Иим үтмүд тер цагтан келнә: «Ут наста, бат кишгтә бол, ирх җилдән зүн хал-хасчн үмснәв». Ирх җилднь бас өмнк кевтән барун халхаснь үмсәд, тер өмнк жилд келсн үтмүдән келнә. Җилин эргцд цуһар әмд-менд бәәй, улан чирәһәрн харһлцх болый гисн авъяс болҗана.
Хадм эцк берләһән соньн кевтәһәр цаһалдг бәәҗ. Йириндән хадм күн берд һар күрхмн биш болҗана. Бер хадмдан нүцкн махмудан үзүлхмн биш болҗана. Кезәнә хальмг улс дурндан үмслддго билә. Умсх саам харһхла, халхаснь үмсдг бәәсмн. Кергтә болхла, улан шар халхаснь үмсдг. Күүнд үзүлҗ бардмндго. Үмссән үзүлхлә, ичквтд тоолгддг. Тигәд тер учрар хадм берин халхд һар күрч үмсшго болҗана. Цаһалх кергтә. Тигәд яһҗ цаһалдг бәәсмб? Бер һариннь хойр хансиг татад, дотрнь хоир һаран бултулад, хадм эцкүрн өөрднә. Хадм эцкнь бердән барун һаран |суңһҗ өгнә. Бер, хадмин һариг эврәннь хойр һарин хоорнд тохаднь күргҗ арһул бәрәд, тер һартнь һурв дәкҗ мөргнә. Ямаран сәәхн авъяс.
Ирсн «Цаһан» өлзәтә болҗ, Җил болһн байртаһар «Цаһаһан» тосҗ, То бүрн, толһа менд бәәҗ, Үвләс оньдин гем-зовлң уга һарч,
«Тиигтхә, йөрәл шингртхә», — гиҗ цуһар кецдг. «Цаһан» өдр әмтәхн хот кедмн. Элэдәр хальмг цә чандмн. Эн өдр цуһар байрта-бахта, цатхлң, урлнь тоста, салаһарн тос һооҗулад махан идәд, седкл тавар бәәх йоста.
«Цаһан» өдр герүрн цәәд кү дууддмн. Өөрхя элгн-садан дуудад, үр-өнгән дуудад, цәәһән өгәд, уух ундынь өгдмн. Цацл цацдмн. Эн өдр әмтн ханхла, сән йорта юмн. Күүнд кишг-буйн учрдг. «Нег хаасуһарнь һардг, нег хаҗуһарнь ордг», — гидг үлгүр бәәнә. «Цаһан» өдр күүнәс юм хармндмн биш. Хот элвг-делвг болх йоста.
«Цаһан» өдр эврән бас цәәд йовдмн. Нег-негндән шикр-балтаһар, за-тяр, яңһгар белг өгдмн.
Бер көвүн хойр онц бәәхлә, тер «Цаһан» өдр эк-эцкүрн одх керггә. Эцк-экләһән цаһалхар оддг болҗана. Белг авч оддмн. Цә, тос авч одх кергтә. Кезәнә бер хадм эк-эцкүрн цаһалхар одхларн, гертән цәәһән зандрулж чанчкад, нискд кеһэд бүркчкәд, өмнән бәрәд, теднүрн ордг бәөҗ. Ааһд тер авч ирсн цәәһән кечкәд, хадм эк-эцк хойрлаһан цаһалчкад. цәәһинь хойр һарарн бәрүлҗ өгдг бәәҗ. Аав-ээҗнь, бәрүлҗ өгсн цәәһинь һартан бәрн. берән, көвүһән йөрәһәд уудг бәәҗ. Бер көвүн хойртан белг өгдг бәәсмн.
Кезәнә «Цаһан» асхн нег герт цуһар хурад байрин нәәрән кедг бәәҗ. Ода чигн тигҗ зәрмнь кенә. Эн чик йовдл гиҗ санх кергтә. Эн өдр әмтн байсҗ җирһх йоста юмн. Домбр цокад, гарма татад, әмтн бииләд жирһх йоста. Дуулдгуднь дууһан дуулад, седклән байсадмн.
Кезәнә баһчуд нәәрән кечкәд, һаза һарад, наад нааддг бәәҗ. Цаһан модн, билцг бултуллһн, шаһа наадлһн — эн хальмг кезәңк наадд болж тоолгдна. Бийән нань аадрулдг юмн уга бәәсмн. Тигәд наадд һаза на-адлдад, баһчуд бийән сергәддг бәәҗ. Бас ахр туульс келҗ, марһа кецхәдг бәәҗ. «Цаһан модн» гидг нааадн йир шуугата наадн болдг билә.
Хальмг улс келдг: «Цаһан» болхла, зурмн ичәнәсн һардг».
Ода өдгә цагт болсарнь, медсәрн «Цаһаһан» кенә. Болв сүл жилмүдт кесгнь кезәңк авъясмуд меддҗ авхар зүткнә. Тернь йир сән. Үйәс үид хальмг авъясмуд үлдәд йовх учрта.


Биолог.
Биолог (bios - җирһл, логос - ном) - әмтәнрин көгҗлтин болн җирһлин туск ном.


Зул.
«Зул» — хальмг улсин сән байрта өдр. Җил болһн «Зул» болдг өдр әдл болхш. Зәрмдән үкр сард болна, зәрмдән бар сард болна. Лунный календарь (хальмг литәр) хәләж «Зул» болх өдриг тоолад һарһна. «Зул» болх сариг Зул сар гиҗ нерәднә. Тигэд эн сарин хөрн тавнд «Зул» болдг учрта. «Зул» шин җил эклҗәхиг медүлдг учрта.
Тууҗ.
Эн сән өдрин учр иим: Богд Зуңква бурхн төрәд, деерәс бууҗ ирсн өдриг Зул өдр гиһәд сән өдрт тохрасмн. Бурхн нас авсн өдрг цуг хальмг әмтн, ик-бичкн уга дегц нег өдр нас авдг болҗ. Цуг хальмг улсин һарсн өдрнь Зул өдр болҗ тоолгдна. Насн деерән нежәд вас эн өдр немҗ авцхана. Үлгурнь, хөртә күн хөри негтә болна, тәвтә күатәвн неггә бол на. Тиигәд чигн Зул гидг сән өдрэн хальмг' улс куләҗ, байргаһар темдглҗ, сергмҗтәһәр давулна.
Зулын өмн белдвр сәэнәр кенә: гер дотркан уһаҗ арчна, кир-хуран уһана. Хуучн җилин кириг шин жилд орулдго болжана. Эн авъясиг медҗ күцәҗ йовх кергтэ. Шин хувц уйж белднә, яһад гихлә Зул өдр хальмг улс кеердмн. Боорцг кеһәд, көншун үнр һарһдмн. Бооригар дееҗ бәрдмн. Боорцга Зулын өмн асхнлнь кех кергтэ. тер асхнднь шүтәнә өмн дееҗ бәрдмн. Йөрәл кеддмн. Зулан тосдмн. Зудд нерәләд. тос, шикр-балта хулдҗ авдмн. Шикр-балтаһар бас дееҗ бәрдмн. Шүтәнә өмн тэвсн һурвн целвг деер цөөкн шикр-балта тәвдмн. Кезәнә нас авх өдртән нерәдәд, мальш эм һарһдг бәәҗ. Хә аллг бәәҗ. Тарһн, чинәтә хө олн хөд дундас шүүҗ авад алад, Зул өдр мах чанад. салаһарн тос һооҗулад идәд, Зулан давулдг бәәҗ.
Байрин бәәдл.
Зул өдр өрүнднь герин эзн күүкд күн эрт босад, өркән хәрүлчкәд, һал шатаһад, хәәсән нерәд, хальмг цәәһэн зандрулҗ чандг йоста. Терхоорнд, цә буслтл, Зулан өргнә, шүтәнә өмн зул тавлнас мөргнә. Цәәһәсн дееҗ бәрнә. Цуһар өрк-бүләрн, ширә эргҗ сууһад, байрин цәәһән ууна. Ширэ деер Зул өдр хот-хол невчк эләдәр тәвдм: эрк биш хальмг әмтәхн цә, тосн, махн, шикр-балта болн нань чигн әмтәхн хот бәәх зөвтә. Эн цәәһәи уучкад, дәкәд цэ чандмн. Зул өдр элгн-садан, үр-өңгән, медәтэ улсан ду-удҗ цә өгәд гиичлдмн. һалд әркин түрун дусал цацдмн. Эн өдр элвг-делвгәр әмтэн гиичлхлә, далд йовсн эмтн идсн-уусн болдг. Жил сәнәәр байртаһар давдмн. Зул өдр эврән бас цәәд йовдмн. Медәтә улст белг бәрүлж өгдмн: зать, шикр-балта. Зул өдр күунәс юм хармндмн биш
Зул өдр асхарнь насна зул бәрдмн. Бичкнәр һуйр элдәд ййсн һолын цөга кенә. Йөркгәр зулын һолынь кедмн. Иим өвсиг ик урдаснь кеер те-егт һарад түүҗ авад, гертән авч ирәд, сәәнәр хагсаҗ белддмн. Герин эзн күүкд күн насна һол (йөркг) белдҗ авх зөвтә Йөркгд үй орулдмн биш. Аржанк өвснә му-сәәһинь хаяд, йилһәд, хальснь мөлтләд, хурһдарн кемҗәләд авсна хөөн күүнә насна тооһар йөркг то-олҗ авад, деернь хойр-һурвн йөркг немәд, хамднь көвңгәр деерк узүринь һурв дәкҗ орадг йоста. Йөркг оралһиг мсдәтә улсас эклҗ белддмн. Дарунь наадксиннь насна йөркг орана. Зулын һол Һурв давхр «хувцта» болдг (һурвн давхр көвңгәр орана).
Насна цөгнд түрүләд эцкин һол тәвдг, дарунь экин, түүнә дару үрн-сад-на. Тер һолмудыг насна цәгнд зерглүләд, нег-негңднь шахад тәвдмн. Насна цөгц утулң бичкн-оңһцла әдл болна. Насна һолмудын деерк үзүрмүдинь хәәлсн тосар норһад, чимкәд оркдмн, эс гиҗ герл өгч болшго.
Бүрүлин гегән тасрад, зөвәр харнһу болхла, теңгрт одд һархла, тер насна цөгцән шүтәнә өмн ширә деер тәвәд, герл өгдмн (хусдг шатаһад. насна һолын үзүрмүдт күргдмн): Тер саамла цүһар тавлсн насна зулдан гскҗ мөргәд. насан авдмн. Гекҗ мәргсн саамлаһан зальврдмн. Тер цагт и им үгмүд келдмн: «Авчах насн өлзәтә, цаһан хаалһта болтха!».
Насна зулан бәрсн цагт, кемр көвүн гертән уга болхла, эцкнь терүнә ормд мөргәд, насинь авдмн, күүкн гертән ута болхла, экнь мөргдмн. Гсрл өгснә хөөн насна зулыг боктлнь көндәдмн биш. Бийнь бөкхлә, ти-игад хураҗ авдмн. Күн болһнд нерәдҗ тәвсн һолнь цуһар дегц бөкдмн биш. Тернь төр уга болдг, зовхмн биш. Үлдсн һолмудьгнь арһул, үмс уңһалго авч хаяд, һуйринь элдәд, таавад шарад идчкдмн. Өрк-бүл до-тран хуваҗ иддмн. Күүнә күүнд өгдмн биш.
Авсн насн өлзэтә цаһан хаалһта болҗ,
Зул асхн цуг кергән күцәчкәд, хальмг улс байрин нәәрәң кедг, домбр цокад, дууһан дуулад, бийән сергәдг бәәҗ. Байрин өдриг байртаһар да-вулдг учрта. Эн нас авчах өдр болҗана. Нас авна гидг — ончта йовдл Халыв* улст жилд нет дәкҗ тиим йовдл болдг. Зул өдр юмн элвг-делвг болхла, җилин туршарт, ирх Зул күртл йорнь сән болдг. Түрх-зовх юмн үзгддго болждна. Цуһараннь седкл таварн бәәдг.
Цуһар жил болһн Зулан кеҗ, насан авч, амрч-җирһҗ, нег-негән байрлулҗ, эн сәәхн орчлнгд амулң менд бәәцхәй!


Деед Европд.
Хальмгуд цөөкн багмудар США-д,Францд, Канадт, Чехьт бәәнә. Хальмгуд түрүн болҗ XX-гч зун җилд ирсмн. Тедн дунд сурһультань олн бәәсмн. Төрскн һазрасн хол бәәвичн, тедн эврә келән, сойлан мартлго хадһлҗ. 1920-1940-гч җилмүдт Чехьт болнФранцд бәәсн хальмгуд «Улан Залата», «Хоңх», «Цаһан өвснә дольган» гидг журналмуд барас һардг бәәҗ, литературин болн фольклорин үүдәврмүд барлгдад, хальмгуд дунд тархагдҗ йовҗ. һазадын орна хальмгудас сурһультань номин халхар үүдәгдсн шинҗлтчн барлҗ йовҗ. Өдгә цагт хальмг келн Деед орн-нутгудын болн Америкин хальмгуд дунд бәәдл-җирһлднь олзлгдна. Болв, эдн хальмг келән цеврәр келхш, оруд үгмүд олн. Җирһлин некврлә ирлцүләд, һазадын орна хальмгуд хойр келнәс авн дөрвн кел медцхәнә. Тегәдчн, эднә келнд талын келн улсин келнәс орсн үгмүд бәәдгнь учрта. Ах үйин улс баһчудт төрскн келән дасххар гүҗрнә, болв баһчудын цөнь хальмгар күүнднә. Америкин хальмгуд өдр-бүүрин хәрлцәнд англь келн олзлгдна. Өдгә цагт Деед орн-нутгудт хальмг келәр периодик барлгдхш, хальмг келн радио болн телевиденәр соңсгдхш. Тегәд, хол бәәх һазадын ордудт XX-гч зун җилин сүл арвад җилмүдт хальмг келн мартгдхин өмн-өргнд бәәнә. Зуг Әрәсән хальмгуд Әрәсән Европин әңгд эврә Таңһчта, хальмг келн Хальмг Таңһчд государственн келмүдин негнь болна.


Шинҗәнд бәәдг өөрд.
Шинҗән гидг Китдин Орн Нутгин нег захд (орчулврар «шин һазр») мана Өөрд əмтн өдр күртл нигтәр 19 хотонд, 59 әңгд хувагдсар бәәнә. 1998-гч җилин ут тооһар 17,473,500 Шинҗәнд бəəдг əмтнəс 160,200 өөрдн күн болдг билə. Китдин Орн Нутгин келн китд болв. Закаһар болхла, баһ келн улсин келн тус-тустан эврә автономдан бас төлҗх зөвтә.
1934-гч җил болсн Шинҗәнə революцин хөөн өөрд əмтн Өөрдин Тод бичг дасдг болцхаҗ. Эндр өдрт Шинҗәнд Тод бичгәр һурвн газет болн һурвн журнал һарна.
Шинҗәнə педагогин университетд өөрд келнә болн литературин әңг бәәнә. Үрмч балһснд өдр болһн радиоһар өөрд келәр шин зәңг, реклам, художественн соңсхврмуд өггднә. Байнһолд, Борталд, Ховгсәәрд өөрдн келәр телепрограмм бас өггднә. Шинҗәнə өөрд əмтн сәәнәр төрскн келән медцхәнә. Шинҗәнə өөрдн келнд китдин келнәс олзлгдсн үгмүд олн.


Шрёдингерин, Эрвин.
Эрвин Рудольф Йозеф Александр Шрёдингер (немшәр: Erwin Rudolf Josef Alexander Schrödinger, 1887-гч җилд төрсн мөн, 1961-гчм җил Вен балһснд өңгрв) – австрийн физик-теоретикч; 1933-гч җилд Физикәр Нобилевскин нертә мөрән лауреатын цол зүүв; Берлин, Оксфод, Грац, Гент гидг балһснд профессор көдлв. 1939-гч җил авн Дублин балһснд Institute for advanced studies ахлач билә. Квант механик болн материйн дольган теорий белдхв. (Дольган механик - хәләтн)
Эрвин Шрёдингер Вен балһснд Рудольф Шрёдингер болн Георгин Эмили Бренд өрк-бүлд төрсн мөн. 1898-гч җилд Академическ гимназь орв. 1906-1910-гч җилмүдт Венск деед сурһуль сурв.


Арсн.
Арсн - мана цокцин бүркә, эн мана цокциг һазаһасн му хорлтта юмсас харсна. Зуг түрүн деерән эн юм илһлнә мөч болна. Арсар дамҗҗ көлсн һарна.
Көлсн арснд бәдг көлснә үрмг бульчрхаһас хурдмн. Эн шеснд бәдг әдл юмс зуг баһ болхас биш, урссн усн болдмн. Көлсн манас даңгин (й)илһрҗ һардмн, болв икәр көлсн манд халун болхла һардмн.
Халун манд, һазаһас ирдг дуланас, келхд нарна, бешин эсклә дотр дуланас, келхд мана цокц гүҗрҗ көдлмш кесн цагт болдмн.
Арсан хәләҗ харлһн..
Арсиг хәләҗ харх керг мана эрүл-дорүл болхин төлә кергтә.
Кир болн шора дахад мана арсн деер кесг микроб болн талдан олн зүсн арсна гем ирүлдг үүрмг әмтә юмс суна. Арсна гем-машулдг-тадн меддг бишийт, энүг йир бичкн шалз һарһдг биший; талдан чигн кесг арсна гем бәнә. Эн гемс эс авхин төлә арсан цевр бәрҗ бәх кергтә. Тер дотр һаран дару-дарунь уһаҗ бәх кергтә, тер юнгад гихлә эн юмнас икәр киртнә. Дару дарунь толһаһан уһаҗ бәх кергтә. Цаг цагтань дола хонгин нег баньд орҗ бәх кергтә.
Арсан шархталһн әмшгтә. Зәрмдән арсан әрвҗ уга маҗҗ оркв чигн энүгәрнь гем һарһдг микроб орна. Тер учрар арсан шархтахм биш. Кемр арсндан шарх һарһҗ орксн цагтан, шархан цевр усар уһаҗ оркад, йод түркчкәд, цевр сернҗл эсклә кенчрәр боҗ оркх кергтә. Йодар шархд орсн микробиг алад, цевр бодһа киртхәснь хальчлх. Шархан киртәснәс авн ик му йовдл болхинь санҗ бәх кергтә.


Хальмг Таңһчин частр.
Сарул сәәхн Хальмг Таңһч


Италмудин Орн.
Италмудн Орн Нутг — Европин ик гисн болн хамгин делгрлттә орн-нутгудын негнь. Эн Европин өмн үзгт, Средиземн теңгсин көвәд бәәршлҗәнә. Энүнә эзлҗәх һазрин аһунь 301,2 миңһн дөрвлҗин километр болҗана. 1990 җилд кесн то-дигәр Итальд бәәх әмтнә сайд күрв. Орн-нутгин хотл балһснь делкән тууҗд икәр темдгтә Рим, энд 2,8 сай күн бәәнә, хотлын эргндкиг тоолхла, тер тонь 3,8 сайд күрнә (1989 җил).
Бәәдг әмтн.
Орн-нутгин бәәрн әмтнә 98 процентнь итальянцнр болҗана. Тегәд келнә туст энд дала төр һархш. Итальянск келн государственн чинртә болҗана. Итальд католическ бурхн-шаҗна улс бәәнә.
Алвн-йосна хувалһна.
Өдгә цагт орн-нутгт эврәннь политическ тогтацар 20 областьд () хувагдна, тернь 94 провинцд (), дәкәд коммуннд () хувагдна. Орн – нутгин хулд – гүүлгәнд эргҗәх мөңгнә тускар келхлә, тернь итальянск лир – зун чентезими болҗана. Итальд өргәр темдглдг байрин өдрнь – июнь сарин түрүн нарн өдр – эннь Республикиг зарлсна өдр болҗана (1946 җилин июнь сарин 2).
Тууҗ.
Географическ һоллгч тоотын тускар келхлә, тернь тиим болҗана. Ода невчк орн – нутгин тууҗин тускар келх кергтә. Негдсн келн - әмтнә государств болҗ Италь 1870 җилд тогтагдла. Болв тер саамд чигн капиталическ хөрлцән орн – нутгт йостаһар батрад уга билә. Тегәд чигн өдгә цагла орн – нутгин өмн үзгин райод эврәннь экономическ делгрлтин кемҗәһәр ар үзгин райодас ард хоцрҗ йовна.
1922 җилд орн – нутгт фашистск йосн тогтла. 1940 җилд Италь гитлеровск Германьла хамдан делкән хойрдгч дәәнд орлцла. Дәәнә җилмүдт орн – нутгт Сөрлцәнә җисән делгрлт авла. Энүнә ул деер 1946 җилд Итальд демократическ йосн тогтла.
Орн-нутгин тогтац.
Италь – НАТО-н ик гисн гешүдин негнь, цергә белдвриг ясрулхин кергт баһ биш мөңг орн – нутг һарһҗана. Ода Европин орн – нутгуд негдх ик сана зүүҗәнә. Тер җисәнд Италь чигн шунмһаһар орлцҗана. Эн туст Ар үзгин Европин орн – нутгуд болн Великобритань ик таасмҗан үзүлҗәдго болхла, Италин халхас тиим санан-седкл уга. Европ негдснә ашт орн-нутгин экономическ бәәдлиг улм делгрүлхәр энд зуралҗана.
Италин государственн тогтацин тускар келхлв, эннь парлментск республик болҗана. Итальянск Республикин Конституц ода үүлдҗәнә, энүг 1947 җилин декабрь сарин 22-т батла, 1948 җилин туула сарин
Государствин толһачнь президент болҗана. Энүг хойр палатын хамцу сүүрт суңһна. Эн сүүрт областьму-дын элчнр бас орлцна. Президентин үүлдврин болзгинь 7 җил гиҗ темдгллә. Кемр президент эврәннь даалһвран ямр нег учрар күцәҗ чаддго болхла, сенатын ахлач терүг күцөдг болна.
Зака тогтагч йосн парла-ментинһарт бәәнә. Эн хойр палатас — депутатнрин па-латас болн сенатын палатас тогтна. Депутатнрин палатыг олн-әмтн цугтан болн шуд кевәр дууһан өгәд суңһна. Ирлцңгу элчллһнә системөр энд дууһан өгнә. Сенатыг болхла областьмудын ул деер бөөрн өмтн суңһна. Эн саамд дууһан өглһнд бас цугтан орлцна. Суңһврин холята систем энд олзлгдна.
Тиим кевәр олн әмтн эврәннь йосан суңһҗ авна. Шин Конституцас иштәһәр демократическ принципс тиигәд бәәдл-җирһлд тохрагдна. Парламентин хойр палат 5 җилин болзгт үүлднә.
Күцәгч йосиг болхла Итальд Министрмүдин Совет күцәнә. Президент эврән Министрмүдин Советин Ахлачиг шииднә. Ахлачин селвгәр президент министрмүдиг шииднә. Дәкәд шин тогтсн правительств прези-дентд андһаран өгәд, парламентин хойр палатын иткүлиг авх зөвтә.
Парламентин хойр палатын тускар бас ахрар келх кергтә.
Депутатнрин палатын ханьд ода 630 күн орҗана. Энд Христианск-демократическ партии элчнр хамгин ик чинр зүүҗ, эврәннь поли тикой күцәҗәнә. палатын цуг ормас эдн 234 орм эзлҗөнә. Хойрдгч ормд Зүн чид-лмүдин демократическ парть йовна — эдн 177 орм эзлҗ-өнө. Һурвдгч ормд Социалистическ парть йовна — 94 орм.
Эн һурвн партии тууҗин болн өдгә цагин бәәдлин туск зэрм то-дигиг таднд медүлхәр бөөнөвидн. Эдн һурвн депутатнрин палатд чигн, сенатд чигн һоллгч чинр зүүҗәнә гиҗ темдглх кергтә. Эднө зүүсн хөлөциг тиим кевәр олн әмтн дәңнҗәхмн болҗана. Правительствин ханьд чигн эн партьсин элчнр министрмүдин үүлин ик зууһинь эзлҗәнә.
Христианск-демократическ парть 1943 җилд тогтагдла. Энүнә ханьд 1,4 сай күн бәәнә (1986 җилин то-диг). Әдл нертә нарт делкән ниицәнд эн парть орҗана. 1990 җилин туула сард парть хойр өңгрв. Ч.Де Мита толһалҗасн зүн халх партии ик зууна өмнәснь һарчахин тускар зарлв, тегәд эдн эв-рәннь элчнрән партин һардгч үүл даалһнас һарһв.
Зүн чидлмүдин демократическ парть 1991 җилин лу сарин 3-д Итальянск коммунистическ партии ул деер тогтагдла. Коммунистическ парть болхла эврәннь үүлдврән уурулҗахин тускар XX съезд деер зарлла. Съездмүд хоорнд демократичен партии үүлдвриг Келн-әмтнә совет күцәнә. Эн совет партин һардвриг болн партин келн-әмтнә сегләтриг сүңһна.
Компартии XX съездин нег баг делегатнр шин партьд орхар седсн уга. Коммунистическ авг-бәрцтә шин парть тогтахар бәәхин тускар эдн келв.
Тиигәд мана орн-нутгт Италин политическ бәәдл-җирһлд, нег үлү Коммунистическ партии ханьд ик соль-врмуд учрла. Хуучн партьс уга болад, шин партьс тогтв.
Хамгин ик тууҗта партьсин тоод Италии социалис-тическ парть йовна. Энүг 1892 җилд тогтала. 1966-1968 җилмүдт энүг Италии социал-демократическ парть гиҗ нерәдҗәлә. Эн партин ханьд ода 626 миңһн күн бәәнә. Социалистическ интернационалын ханьд — тиигҗ Европин социалистическ партьсин ниицән нерәдгднә — эн орҗана. Партин ахлачин үүлиг нег күн биш, болв коллективн орган — президиумин бюро күцәҗәнә.
Правительствин ханин тускар келхлә, энд 20 министр, тер мет портфель уга 9 министр бәәнә. Тер тоод туризмин, сойлын бумбсиг харлһна министрмүд эн ханьд орҗана. Итальд туризм ик делгрлт авснь эн тоот медүлҗенә. Тернь чигн өврмҗтә биш — Европин хамгин байн болн ут тууҗта культур Итальд бәәнә гиҗ келхлә, буру болшго.
Италии хамгин темдгтө газетмүдин тоод "Репубблика" (- "Республик") орҗана. Энүг Римд болн Миланд барлна. 1976 җилин туула сард газетиг бүрдәлә.Тиим ахр тууҗта болв чигн, энүнә тиражнь 800 миңһн экземплярт күрчәнә, "Эспрессо" гидг журнал болн Мондадори баг энүг һарһҗана. Газет өдр болһн һарна.
Эдл-аху.
Италии экономическ делгрлтин тускар келхлә, эн хамгин өөдән промышленн делгрттв орн-нутгудын тоод орҗана. Энд монопольс их чинр зүүҗәнә. 690 хамгин ик кампань цуг акционерн капиталын 72,8 процент эзлҗәнә. Һазадын орна капитал чигн Итальд ик чинр зүүҗәнә. Эн орн-нутгин бизнесменмүд Хальмг Таң-һчла чигн нөкцлтҗәнә.
Маши, автомобиль, керм тосхлһн Итальд ик делгрлт авсн бәәнә. Тер мет тооллһна техник болн электронн оборудованиг энд икәр һарһна. Ахрар келхлә өдгә цагин хамгин нәрн технологийс орн-нутгт сәәнәр делгрсн бәәнә. Җилдән орн-нутг хойр шаху сай автомобиль, 50 сай шаху тонн цемент болн нань чигн тоот һарһҗ чадна. Зууһад сай тонн нефть эд-бод кегднә. 19,9 миңһн километр төмр болн 300 миңһ һар километр шоссе гисн хаалһ энд бәәнә.


Башнта.
Башнта () — Хальмг Таңһчин мөндр (хөөн 1971). Городивиковин улсин цутхлң Хальмг Таңһч. Бүүрлсн әмтн:.


Лихтенштейна Нутг.
Лихтенштейн — Европд немш келәр келдг хаана йоста орн-нутг урднь олн бәәсмн. Болв тиим цаг давҗ одв, ода һазр деер ор һанцхн Лихтенштейн гидг нойна медл һанцхн хаана йосна заллтта орн-нутг бәәнә.
Лихтенштейна тууҗнь 1699 җил эклсмн, тер җилд эн нойна медлин тохмин нег күн Рейн һолын тиньгр һазрт түрүн һазр хулдҗ авсн билә. 1712 җил күртл Лихтенштейна кемҗән 160 дөрвлҗн километр болв, 1719 җилд Лихтенштейна үлмә уга бәәлһн батлҗ авгдсмн.
1990-1994 җиләс авн ООН-а ханьд орна, эврә парламентта (ландтаг) цуг нойна медл арвн нег коммунас тогтна, орн-нутгин һардач-нойн Ханс Адаль фон Лихтенштейн. Лихтенштейн кемҗәһәрн баһ болвчн зөвәр бат экономиктә, энд хот-хоолын, текстильн болн электротехническ предприятьмүд бәәнә.
Темдглхас, эн нойна медл орн-нутгуд дунд хамгин олар шүднә протезмуд кеҗ һарһна.
Бәәрн әмтнә икнкнь нурһлҗ промышленн предприятьмүдт көдпҗәнә, наадкснь бәец тетклпнә халхар үүлднә. Келхд, нааран җилд 80 миңһн туристнр ФРГ болн Швейцәрәс ирнә. Лихтенштейна девскр һазрин икнкнь зүн үзгмн Альпд бәәнә тер учрар селәнә эдл-ахун халхар көдлҗәх әмтн йир цөөкн.
Лихтенштейн эврә мөңгн уга, тегәд эңд швейцарск мөңг олзлҗана. Государственн бюджетнь йир олз-орута, тиичкәд хамгин ик ору,мөңгнә алвнас цуглулҗ авна, юңгад гихлә эн орн-нутгин алвна процентнь хамгин бичкн болҗ һарчана. Тер учрас энд һазадьн орна фирмс олар эврә әңгсән секнә.
Дәкәд нег соньн йовдл Лихтенштейнд темдглх кергтә, 1868 җиләс нааран эдн дәәнә церг угаһар бәәнә, болв залу болһн җирн насн күртл дәәнә темдглә болҗ тоолгдна. Ода энд тәвн зурһан полицейск кедләчнр цуг кергин диг-дара хәләҗәнә.
Сүл то-дигәр эн нойна медлд 29 миңһн күн бәәнә, терүнәс Ваудц хотл балһснд-5 миңһн күн бәәнә, 1990 җил энд 379 күн төрҗ һарсмн, 162 шин өрк-бүл бүрдәгдв.


Пранцсин Орн.
Пранцсын Орн Нутг () — Европин ик гисн орн-нутгт. Энүнә эзлҗәх һазрин аһунь 551,6 миңһн дөрвлҗн километр тогтаҗана. Йосна халхар энүг Пранцузск Республик () гиҗ нерәднә. 2007 җилин то-дигәр орн-нутгт 60,18 сай күн бәәнә. Хамгин делгрлттә государствсин тоод эн орҗана. Тегәд экономикин, наукин болн культурин халхар аһу ик күцәмҗ бәрсн орн-нутг эн болҗана. Әмтнә бәәхтә җирһлин кемҗән чигн энд йир өөдән. Кезәнәс авн пранц эврәннь сулдан бәәдг заңбәрцәрн йилһрҗәнә. Пранцузск революц делкән демократиг делгрүллһнд ик нилчән күргсмн. Цуг улсин әдл зөвиң сулдан бәәлһнә төлә ноолдаг энд экллә.
Орн-нутгин эндрк өдрин сән-сәәхн бәәдл-җирһл тер ноолданла батар залһлдата. Пранцин цецгәрлтин төлә бат улнь тер болсмн. Opн-нутгин өдгә цагин политическ болн экономическ бүрдәц, терүнә закад зууһад җилин туршарт болвсрҗасмн. Тегәд олн-әмтнә цецн ухаһар йилһгдсн эн закад эврәннь һол учр-утхарн сольвр угаһар үлдҗәнә.
Хальмг Таңһчла чигн Пранц залһлдата. Кезәнәс авн эн орн-нутгин номтнр, бичәчнр хальмгудын тууҗар, бәәдл-җирһләр соньмсҗасмн. Ода күртл тер залһлдана авъясмуд уурчахш. Терүнд Пранцд бәәдг хальмгуд баһ биш нилчән күргҗәнә. Эднә дөңгәр эрүл-менд харлһна, культурин халхар нөкцлт җил ирвәс делгрәд йовна. Сүл җилмүдт хальмгудын делегацс мана тал ирдг болв. Төрскн һазран, элгн-садан үзәд, эдн теңкән угаһар байрлснь лавта. Пранцин хальмгудын тоод номтнр, бизнесменмүд, журналистнр, эмчнр болн кесг нань чигн эрдмтә улс баһ биш. Терүнә тускар мана таңһчин барт чигн баһ бишәр бичлә. Мана һазрин әмтиг Пранцд күндлнә, эврәннь балһсна, селәнә олна бәәдл-җирһлд эдн шунмһаһар орлцна. Эн өдрмүдт чигн Хальмг Таңһчд эрүл-мендин халхар Пранцас ирсн делегац гиичлҗәнә.
Пранцин хотл балһсн - Париж (). Энд 2,1 сай күн бәәнә, Ик Парижд болхла - 10 сай шаху күн.
Административн хувалһна.
Орн-нутгин административн хувалһна тускар келхлә, энд 95 департамень (), 22 область () болн коммуна() бәәнә. Тер мет тууҗлгч 37 провинцд орн-нутг хувагдна.
Йосна келн - Пранцсын. Мөңгнь өдгә цагт - евро, хуучн - Пранцсын Франк - 100 сантим. Келн-әмтнә сән өдриг Пранцсын Орн Нутгд өргәр темдглнә. Эннь Бастиль гидг шивәг 1789 җилин июль сарин 14-д эзлҗ авсн өдр болҗана.
Политическ тогтац.
Государствин тогтацас иштәһәр Пранц республик болҗана. Ода орн-нутгт Тавдгч реепубликин Конституц — "Республикин болн Сообществин Конституц" үүлдҗәнә. Энүг 1958 җилин сентябрь сарин 28-д батлҗ авла. 1962, 1963, 1974, 1976, 1985 болн 1986 җилмүдт энүнд сольврмуд орулгдла. Республикин толһачнь президент болҗана. Энүг цуг олн әмтн шудтан дууһан өглһнә ашт 7 җилин болзгт суңһна. Хамгин ик то ду авсн кандидат, президентд суңһгдна. Әмтнә абсолюта ик зунь дууһан эс өгсн болхла, суңһврин хойрдгч девсңгнь кегднә.
Президент премьер-министриг болн министрмүдиг парламентин батллһн угаһар шииднә. Келн-әмтнә хургиг уурулад, шин суңһвр кех зөв энүнд өггдсн бәәнә. Президент ямаран чигн бачм чинртә керг-үүлдвр күцәҗ чадждна. Тоггсн бүүдлиг оньгтан авад, тиим юм күцәнә.
Өдгә цагт Пранцин президентнь Николә Саркози болҗана.
Зака тогталһна йосиг хойр палатас тогтсн парламент күцәҗәнә. Хойр палатын нерәдлһнь — Келн-әмтнә хург болн Сенат. Келн-әмтнә хургиг мажоритарн системәр хойр эргцәр 5 җил-
болзгт суңһна. Сенатыг бас мажоритарн системәр шуд биш кевәр дууһан өглһнә эв-арһар суңһна, энүнә үүлдврин болзгнь 9 җил. 3 җил болад Сенатыг һурвна
Конституциг кецәлт угаһар күцәлһиг бүртклһн орн-нутгин политическ системин һол кергин негнь. Эн кергиг дигтәһәр күцәлһнө төлә 1958 җилин Конституцас иштәһәр Конституцин Совет бүрдәгдсмн. Советин ханьд 9 күн орна, эдн 9 җилд шиидгднә. Тер мет нааран Пранции урдк цуг президентмүд бәәдл-җирһлиннь туршарт орна. Советин 3 җил болһн һурвна кесн нег хүвд шинрүлнә. Конституцин советин ахлачиг, президент советин гешүдин тооһас шииднә.
Президент, депутатнр болн сенатормудыг суңһлһн ямаран кевәр күцәгдҗәхинь бүрткнә, референдумс чи-кәр бүрдәлһиг хәләҗ, терүнә ашмудынь олнд өргәр медүлнә. Конституционн сове-тин шиидврин туст һундл өргҗ болшго. Государствин йосна, административн болн зарһин цуг органмуд терүг күцәх зөвтә.
Парламентин тускар тодрхаһар келхлә, энүнә палатмудын тоод 898 депутат орна. Эднәс 577 — Келн-әмтнә хургин депутатнр болҗана, 321 — сенатормуд. Эдн олн зүсн партьсин болн җисәдин элчнр болҗа-на. Партийн биш депутатнр болн сенатормуд бәәнә. Болв парламентд, Әрәсәдмет, кесг партьс шишлң багмудт орад, эврәннь фракцс бүрдәнә.
1982 җилин март сард децентрализацин туск закан батлгдв, энүнәс иштәһәр Пранц 95 департаментд болн 22 областьд хувагдв. Эднә толһачирт күцәгч йосн өггдҗәнә.
Оли зүсн партьс болн җисәд Пранцд үүлдҗәнә гиҗ келләвидн. Хамгин ик тиим организацсин тоод Пранцин социалистическ парть йовна — ФСП () 1971 жилин июнь са-рин 11-13-д эн бүрдәгдлә. эн парад зүн чидлмүд негдсн бәәнә. Ут-турштан энүнә зергләнд 200 миңһн күн орҗана. Республиканск парть () 1977 җилин май сард тогтагдла. Энүңд кесг парть болн жисәд орҗ шин организациг бүрдәсмн. 160 миңһн күн энүнә ханьд бәәнә. Һардгч орган Келн-әмтнә совет болҗана.
Тиим кевәр сүл һучн жилд Пранцд политическ бәәдл-җирһл ик сольврта, йовудта болв. Кесг партьс шинәс бүрдв.
Эн түргн иовудта әмдрлин тускар бар тодрхаһар келҗ өгнә. Хамгин ик журналмудын тоод "Пари матч" гидгиг темдглҗ болҗана. (Парижск матч) долан хонгт нег дәкҗ һардг зургудта журнал. Энүг Парижд барлна. 1949 җилд энүг бүрдәлә. Тиражнь 900 миңһн экземпляр болжана. Энүнә эзнь Д. Филиппаччин издательск баг болҗана.
Олн зүсн газет чигн орн-нутгт һарна. Үлгүрнь, өдр болһн һардг "Фигаро" () газет орн-нутгт болн делкәд икәр темдгтә. Энүг Парижд барлна. 1826 җилд энүг бүрдәлә. 394,5 миңһн экземпляр тиражтаһ-ар эн һарна.
Зәңгллһнө делкән агентствсин тоод Франс Пресс Агентств () орҗана. Эн агентств автономн коммерческ предприять болҗана. 1944 җилд энүг бүрдәлә. Урднь 1835 җил тогтасн Гавас гидг агентствин зөвиг эн эдлсмн. Франс Пресс Парижд бәәнә.
Келн әмтнә радион компань 1975 җил тогтагдла. Тер мет 1975 җил орн-нуггт телеүзгдлин 3 компань һарв.
Экономик.
Пранцин экономикин тускар келхлә, энд маши тосхлһна, радиоэлектронн, электротехническ, авиационн, керм тосхлһна, промышленность, металлургий ик делгрлт авсн бәәнә. Һазадын орна капитал орн-нутгт ик чинр зүүҗәнә. Нүүрснә, атомин промышленность, төмр хаалһ, залһлдана предприятьмүд келн-әмтнә болҗ үлдҗәнә. Болв һоллгч күчиг экономикд онц эзнә ик кемҗәтә капитал һартан авсн бәәнә. 25-30 күчтә финансин-промышленн баг кергин ик зууһинь күцәҗәнә.
1974-75 җилмүдт экономическ гүн кризис орн-нутгт болла.
Төмр хаалһин утнь — 37 миңһ һар километр, хату девскртә нег сай һар километр шоссейн хаалһ бәәнә.
Тиим кевәр бидн ахрар Пранции өдгә цагин политическ тогтацла таньлдулвидн. Хальмг Таңһчла әдләр, пранц эндр өдр ик политическ сольврмудын өмн бәәнә.


Италмудн Орн Нутгин Туг.
Италмудн Орн Нутгин туг (, ').
Туг


Свисин Ниицән.
Йосна халхар эн орн-нутгин Свисин конфедерац (немшәр "Schweizerische Еidgenossenschaft", пр. "Confederation suisse", ит. "Соnfederazione Svizzera") гиҗ нерәднә. Эн орн-нутг Цутхлң Европд бәәнә. Энүнә һазриң аһунь 41,3 миңһн квадратн километр болҗана, талданар келхлә, Хальмг Таңһчин һазрин кемҗәнәс хойр шаху холванд баһ. Болв бәәх әмгнә тооһар эн мана республикиг хөр һар холванд икдүлҗәнә, 1989 җилд кесн -дигәр Швейцарьт 6,6 сай күн бәәнә. Хотл балһснь Берн гидг нертә (Bern). Энд 140 миңһн күн бәәнә, өөрхн селәдиг тоолхла, 300 миңһн күн болхмн.
Хувалһиг авад хәләхлә, Свисин Һазр 23 кантонд хувагдңа, эдн дотр əмгуд бәәнә, дәкәд хотонмүд бәәнә. Кантонмудын нернь иим: Ааогау, Аппенцелль,Базель, Берн, Вале,Во, Люцерн, Невшатель, Санкт-Галлен Тичино, Тургау, Унтервальден, Ури, Гларус,Фрибург, Цуг, Цюрих, Шафхаузен, Швиц, Юра.
Эн 23кантон конфедерациг тогтана. Тиим кевәр Свисин конфедерац республик болҗана. Энд 1874 җилин хөнə сарин 29-д батлсн Свисин конфедерацин Конституц үүлдҗәнә.
Свисин Һазрт дөрвн келн — немшин, пранцсин, италмудин болн ретороманмудин гиһәд үүлдҗәна. Тиим кевәр эн халхар Европин тал дунд бәәх эн орн-нутг мана таңһчла адл - манад хальмг болн орс келн үүлдҗәнә. Мөңгнә единицнь - евро. Орн-нутгин Келн-әмтнә сән өдрнь - Конфедерац бүрдснә өдр — ноха сарин 1 шин (1291 җил). Тегәд эн орн-ңутр 7 00 жилин байн тууҗта болжана.
Энд бәәх әмтнәс нег сай Шаху улснь һазадын орна көдлмшчнр болжана, эдн цаг зуур эс гиҗ даңгинд энд көдлҗәхмн болжана. Үндсни швейцарцнр дундас 65 процентнь немшәр, 18 процентнь — пранцсар, 12 процентнь италмудар болн 1 процентәс баһнь ретороманмудар дугарна. Бурхн-шаҗнд шүтдг улсин 50,2 процентнь католикуд, 48 процентнь протестантуд болжана.
1291 җилд һурвн кантон негдәд Свисин конфедерациг бүрдәлә. 1815 җилд болсн Вена балһсн конгресс Свисин Һазрин "тасрхан уга нейтралитетиг" зарлла. Ода куртл эн тер закаг күцәжәнә, ямаран чигн дәәнд болн щүгәнд орн-нутг орлцҗахш. Тиим кевәр орн-нугган дотр-дундын бәәдл-жирһлнь чигн сән-сәәхн, дигтә-дарата болҗана, энд бәәх келн-улс хоорндан ни-нег нәр, нег-негән тевчҗ бәәнә. 1848 җилд батлсн Конституцар Свисин Һазр ниицəтə орн нутг болв.
Кантон болһн эврәннь Конституцта, парламент болн правительствта.
Орн нутгин толһачнь Президент болҗана. Энүг Федеральн хург суңһна. Президентиг Федеральн советин (правительствин) гешүдәс нег җил болзгтаһар шүүҗ авна. Дарани болзгт энүг суңһх зөв уга. Президент дегц правительствин толһачнь болҗана. Тегәд правительствин гешүдин тооһас кесгнь президент болҗ чадҗана, яһад гихлә эдниг бас Федеральн хург 4 жилин болзгт суңһна. Федеральн советин тоод 7 күн орна. Президент энд ахлачлна.
Тегәд удан болзгт йосиг эн орн-нутгт һартан авч болшго болҗана. Тер учрар чигн эн орн-нутг җил ирвәс байҗад, цецгәрәд йовдг болхий?
Зака тогтагч йосн Федеральн хургин һарт бәәнә. Талданар келхлә, эннь орн-нутгин парламент болҗана. Хойр хорас эн тогтна: Келн-әмтнө хора (дора гер) болн Кантонын хора (деерк гер). Келн-әмтнә хоран ханьд 200 депутат орна. Эдниг цуг олн әмтн шуд кевәр нуувчар дууһан өгәд ирлцңгү элчллһнә системәр 4 җилин болзгт суңһна. Кантонын хоран ханьд болхла 46 депутат орна. Тиим кевәр кантон болһн хойр депутатыг суңһна. Тер мет Келн-әмтнә болн Кантонын хоран ахлачнриг җил болһн шинәс, суңһна.
Тиим кевәр зака тогтатч йосиг Федеральн хург, күцәгч йосиг федералн парламент күцәнә. Кантонмуд эднә үлмәд икәр орхш, Энүнә тускар бидн деер бичләвидн. Цутхлңгас кантона йосна органмудыг уурулх эс гиҗ теднә көдлмшт орлцх зөв уга.
Политик бәәдл-җирһл орн-нутгт ик йовудта. Политик олн партьс энд шунмһаһар үүддҗәнә. Теднә тоод байн ик тууҗта организацс бәәнә. Орн-нутгин политик бәәдл-җирһлд ик чинр зүүҗәх партьсин негнь Свисин Һазрин радикал-демократин парть. (Freisinnid Demokrat ische der. Schweiz). Энүг 1848 җил тогтасн бәәҗ. 150 миңһн гешүн энүнә ханьд бәәнә. Ахлачнь Франц Штайнеггер. Парламентин келн-әмтнә советд Nationalrat) эн парть хамгин ик то - 51 - депутатта. Тер мет кантонмудын советд (Standarat) эн партяс 14 депутат бәәнә.
Хойрдгч ормд эврәннь чинрәрн Кирста - Демократин парть (Christlich Demokratieche Partei der Schweiz) йовна. Энүг 1881 җил бүрдәлә 1970 җилин бар cap күртл энүг Консерватив Кирста Социалин Олн-әмтнә парть гиҗ нерәдҗәлә. 60 миңһн күн энүнә ханьд бәәнә. Партин ахлачнь Ева Загмюллер-Вебер болҗана.
Келн-әмтнә советд эн партин нерн деерәс 42 депутат үүлдҗәнв, Келн - әмтнә советд болхла хамгин ик то — 19 депутат бәәнә. Тегәд олн әмтн дунд эн парть ик дөңнлт авсн бәәнә, гиҗ келх керггә. Олн нань чигң политик парть болн җисән орн-кутгт бәәнә.
1991 җилин правительствин ханин тускар келхлә энд Свисин Һазрин Президент дегц дотр-дундын кергүдин департаменгин начальник бәәсмн. Вице-президентнь болхла һазадын каргүдин департаменгин ахлачин үүл дааҗана. Тер мет правительствд юстицин болн полицин, цергә, финансин болн таможня, көлгнә - эалһлдана болн энергетикин департамснт бәәнә. Тиим кевәр Свисин Һазрт бәәх 7 департаментсин неринь авад хәләхлә, диттә-дарата бәәдлд һол оньган өгнә гиҗ келҗ болҗана. Тегәдчигн эн орн-нутгт цугаь тогтурта, бат диг-дарата болна гиҗ сангдна. 100 һар җилдән энд Конституц үүлдҗәнә. Энд революц эс гиҗ нань чигн йк цүүгәтә йовдлмуд болсиг соңсҗ болшго. Кезәңк авъясиг зууһад җилин туршарт энд күцәнә, терүг эвдх зөв кенд чигн уга болҗана. Свис əмтн эврән чигн сольврмудт дурго әмтн болҗана, маңһдур эдниг юн күләҗәхинь эдн сәәнәр меднә. Тегәд чигн зууһад җилин туршарт энд юмн учрхш — тернь бас зәрмдән йир сән болна гиҗ мана улгүрәр ул кехлә, келҗ болҗана.
Свисин Һазр өөдән делгрлттә индустрийтә орн-нутг болҗана. 1 күүнә туст ирлцҗәх оруһин Кемҗәһәр делкәд Түрүн ормд йовна. Цуг делкән хамгин ик финансов болн банковск цутхлң эн орн-нутг болҗана. Ик кемҗәтә монопольс экономикд ик чинр зүүҗәнә. Свисин Һазрин промышленностьд өөдөн чинртә болн үнтә производств ик хүвинь эзлҗәнә. Маши тосхлһн, фармацевтик, химик промышленность ик делгрлт энд авсн бәәнә. Атом электростанцс орн-нутгин энергетикд баһ биш орм эзлҗөнә.
Һазадын туристнр олар нааран ирнә (җил болһн 6-8 сайкүн). Орн-нутгт 5 миңһн километр төмр хаалһ бәәнә, 65 миңһ һар километр шоссейн хаалһ.
Һазадын хулд-гүүлгән орн-нутгт ик делгрлт авсн бәәнә. Эн үзмҗәр Свисин Һазр делкәд нүүрлгч ормд йовна. Хальмг Таңһчла чигн эн орн-нутгин предпринимательмүд экономик залһлдаг өргҗүлхәр бәәнә. Эврәннь капиталан орн-нутг һазадын ордудар икәр йовулна. Свисин Һазрин капиталын ул деер талдан орн-нутгудт бүрдәсн предприятьмүдт 3,5 сай кун көдлҗәнә. Свисин Һазрин банкудт (эднә тонь 500 һар) 1978 җилд 39 6 җува франк хадһлгдҗала, эннь орн-нутгин оруг 2,5 холванд икдүлҗәлә. Эндхамгин баһ алвиг делкәд авна.
Орн-нутгин хамгин ик газетмүдин тоод "Blick" ("Хәләц") гидг газет йовна. Энүнә тиражнь 379,8 миңһн экземпляр. 1959 җилд энүг бүрдәлә. Тер мет "Tages Anzeiger Zurich" ("Цюрихин өдр болһна шинҗллт") гидг газет Свисин Һазрт икәр темдгтә. Энүнә тиражнь 256,7 миңһн экземпляр болҗана. Цюрихд эн һарна. Энүг 1893 җилд бүрдәлә. Эн хойр газет немш келәр барлгдна.
Орн-нутгин политик болн экономик бәәдл-җирһлин тускар ахрар тиигҗ келҗ болҗана.


Йөрәл.
Йөрәл — өөрд-хальмгудын амн үгин байн зөөрин дотр ончта орм эзлнә. Әмдрлиг цәәлә дүңцүлхлә, терүнә давснь йөрәл. Мана өдр-бүрин ямаран чигн керг-үүлдвр болһн цугтан бийдән зокаста йөрәлин үгтә. Эннь мана йөрәл йир өргәр олзлгддг болчкад ик өргҗсиг үзүлҗәнә. Энд үрглҗ олзлгддг кесг йөрәлмүд барлҗанавидн. Умшачнр оньган өгч энүг дасад, әмдрлдән олзлхла йир сән тусан хальдах гиҗ санҗ-анавидн.
Үлгүр.
Эсрг җилдән үүнәс ик байр кетн.
__________________


Курув.
Курув (– ['kuruf]) — Бүүрлсн әмтн:.


Куритиба.
Куритиба ("Curitiba") — Бразиль өмн үзгт икәр балһсн.


Чонос - Чонса оток.
Чонос - Чонса оток — монгол улсин нег хуучн тууҗта оток, өдгə цагт Əрəсə Хальмг Таңһчт, Буряад Республикд болн Иркутск һазрт, Монгол Улст, Хитяд Улсин Республикд Өвөр Монголд бəəнə. Чонос — чон гидг аңгин олн то үг. 13-гч җилин зунд Рашид ад-Дин бичлə, хойр Чарахэ-Лингумин күвүн Чонса оток эклля. Тер хойр күвүнə нерəс Гэнд-Чино болн Улуг-Чино билə. Чарахэ-Лингумин тохм Бодончарас эклцсн — Алан-Гоа --- Бодончар --- Хабичи-баатар --- Дутум-Менеен --- Хайду --- Чарахэ-Лингум. Чарахэ-Лингумин һурвдгч күвүн Амбаһай-хаана эцк. Тиигəд, Чонса отог Борҗигиин отгин нег ясн.


Чонос.
Чонос - Чонса оток — монгол улсин нег хуучн тууҗта оток, өдгə цагт Əрəсəн Федерацд Хальмг Таңһчт, Буряад Республикд болн Иркутск һазрт, Монгол Улст, Хитяд Улсин Республикд Өвөр Монголд бəəнə. Чонос — чон гидг аңгин олн то үг. 13-гч җилин зунд Рашид ад-Дин бичлə, хойр Чарахэ-Лингумин күвүн Чонса оток эклля. Тер хойр күвүнə нерəс Гэнд-Чино болн Улуг-Чино билə. Чарахэ-Лингумин тохм Бодончарас эклцсн — Алан-Гоа --- Бодончар --- Хабичи-баатар --- Дутум-Менеен --- Хайду --- Чарахэ-Лингум. Чарахэ-Лингумин һурвдгч күвүн Амбаһай-хаана эцк. Тиигəд, Чонса отог Борҗигиин отгин нег ясн.


Итерзен.
Итерзен — немш мөндр. Бүүрлсн әмтн: 17 865 күн (2006).


Жириновский Вольфовин Владимир.
1946 жил төрсмн; бәәх һазрнъ - Москва балһсн; Әрәсән Федерации Федеральн Хургин Орн-нутгин Хүүв, депутат, Әрәсән Федерацин Федеральн Хургин Орн-нутгин Хүүвин ахла-чин дарук; «Әрәсән либеральн-демократическ парть» гидг Политическ парть кандидатурт орулсмн; «Әрәсән либеральн-демократическ парть» гидг партии гешүн, партин Ахлач, пар-тин Деед Советин гешүн


Богданов Владимирин Андрей.
1970 җил төрсмн; бәәх һазрнь Москва балһсн; «Әрәсән Федерацин демократическ парть» гидг политическ парть, Центральн Комитетин ахлач; Москва балһсна Солнцево гидг дотр балһсна муниципальн тогтацин муниципальн Хургин көдлжәһәд үүл дааҗах депутат;
бийнь кандидатурт орсмн; регистрацин бәрмт - суңһачнрин һар тәвсн бичмр батлвр; «Әрәсән Федерацин демократическ парть» гидг Политическ партин гешүн, партин Лидер


Зюганов Андреевин Геннадий.
1944 жил төрсмн; бәәх һазрнь - Москва балһсн; Орсн Федерацин Федеральн Хургин Орн-нутгин Хүүв, депутат, Орсн Федерацин Федеральн Хургин Орн-нуггин Хүүвин Орсн Федерацин Коммунист партин фракцин һардач; «Орсн Федерацин Коммунистическ парти» гидг бодлһна партин кандидатурт орулсмн; «Орсн Федерацин Коммунистическ парти» гидг бодлһна партин гешүн, партин Центральн Комитетин Ахлач


Медведев Анатольевин Дмитрий.
Һаха сарин 14 өдрт 1965 җилд Ленинградд төрсмн; бәәх һазрнь Москва балһсн бәәнә; ода Әрәсән Федерацин Ахлач болна.


Эчер.
Эчер (,) Хунһармудт бəəдг хотн. Будапештин өөр. Хотнд 3252 күн бəəнə (2001).
Тууҗ.
Негдгч үг Эчерəс 1315 җилəс билə. Эчерин негн тууҗин бумб католикин церк 1740 җилəс бəəнə. Эчерд туурсн бииллһн бəəнə, "Эчери лакодалмаш" – "Эчерин хүрм".


Хальмг улсин ик сурһуль.
Хальмг улсин ик сурһуль - Хальмг государственн университет


Санкт-Петербург балһсн.
Санкт-Петербург — Әрәсәин мөндр (хөөн 1703). Бүүрлсн әмтн:.


Калининград.
Калининград, Königsberg гидг кезәнкин немшн нертә, 1945 җилин хөөн Орсин Орн бәәдг балһсн.


Нинша.
Нинша () гидг Китдин Орн Нутгин Таңһч
*


Коньсковоля.
Коньсково́ля (, МФА [kɔɲskɔ'vɔla]) — Бүүрлсн әмтн:.


Псков.
Псков — Әрәсән мөндр (хөөн 903). Бүүрлсн әмтн:.


Хавр.
Хавр — җилин цаг, үвл зун хойр хоорнд бәәнә.


Тәрнс.
Тәрнс — хальмг хуучн онц ухани-шаҗна төрл. Териг дала хувргуд, гелңүд, манҗ әмтн бүрдәв.
Зулын.
Кесн тосн һазадын дала бит болтха,
Өргсн цөгцм сөмр күрә бит болтха,
Өргсн зулм сөмр уул бит болтха.
Дөрвн үзгин һурвн цагин һучн һурвн
Тосн дала угад мелмлзгсн дундын хурлд
Харңһу һал дутал уга сарул үлдх болый,
Бурхни хөөтн күмни, бөкни хөөтк болх болый.
Арвн үзгин һурвн цагин хамг бурхнд
Өдр болһна төлә.
Кемр өдр болһн өрүһәр һурв дәкҗ умшхла — нүднә гемәс гетлхич;
кемр өдрәр һурв дәкҗ умшхла — зүркнә гемәс гетлхич;
кемр асхнд һурвад дәкҗ умшхла — му унтлһнас гетлхич;
кемр 108 дәкҗ умшхла — эк-эцкнртән күргсн килнцәс сулдхич.
чонын болн нохасин зуулһнас.
Эргцд сун бәәҗ йис дәкҗ давтхмн
әәмшгәс, әәлһнәс.
Долан орн эд болсн хом шар
ямаран чигн йовдлд даңгинд умшдг.
Нарта Замб Төбин әмтиг нач манлын
му нөөрәс.
(Повторять 9 раз. На закате солнца зажечь соломинку. Незажженным концом взять в зубы, прочесть тәрн и выб­росить в сторону заката и сказать...) Йис дәкҗ давтхмн. Нарн суух алднд нег салм шатахмн. Һал уга талкинь шүд-ндән авхмн, тэрн умшад нарн суух үзг тал хайчкад келтн: My зүүдн, му йор утаһарн һартха".
ДӘРКВ.
Ик җувин зергләнднь идр залу — Дәркв.
Ирәд төрсн маниһән евәгч - Дәркв.
Балчрад1 ирсн маниһән евәгч — Дәркв.
Уя намчта тәрәлһнднь удрдач — Ноһан-Дәркв.
Орчлңд төрсн маниһән евәгч — Дәркв.
НОҺАН ДӘРК.
Буйн буц евәтн седкл авхулҗ болһҗ
ДӘРК.
Гем бөкхнь бәргдсн эрдм бөк төгсгсн
Хойр келт нигүдын6 деед бурхнд итклмү.
Ном орчлң гиһәд, му заятни аюл гец-гетлһин
Ном орчлң гиһәд, му заятни аюл гец-гетлһин
Бодни евәл хаани нөкд болн сөргхтн.
Лам би... мөргмү (эврә нерән тәвхмн)
Эр һал лам бар сарин арвн шинд
ЛАМ ОЧИР ДӘРКИН ГЕГӘН МИНЬ.
Арвн үзгин һурвн цагин хамг бурхнд
Килнц түкр әрлһүлҗ, сән седкл төвкнүлһсн
Әрүнәр ик нүдвәр үзгҗ, ламд мөргмү.
Аһу күчн эрктә Очир-Вааньд зальврн мөргмү.
Данцг-дагсг дөрвн гегәтә арвн хойр мотрта
Йисн гегәтә мах ниигүтә арвн дөрвн мотрта сервн
Нерн деедү соңсгсн эр аюл эц гетлгүг,
Миңһн нүдн луга төгсгснд зальврн мөргмү.
Насн кишг әрлһүлгч Цаһан-Дәркд зальврн мөргмү.
Бас хөрн негн Дәркд зальврн мөргмү.
Her гегән19 зурһан мотрта буйн килнциг
Ад татхр әәлһүлгч Дамбр-Хаюн һурвн гегәтә
ШАГҖ МИНИ, БУРХНИ МААНЬ.
Зүнд — экин эк зурһан зүүл
Лам-бурхн хувргин седкл әдл седклтә болтха.
МӘӘДРИН ХУРЛД УМШДГ НОМ-ДӘРК.
Хомшг Бодь-Садь мини эн ном таңһргудас
Миңһн берә һазрас нур-усн учрхин цагт
Ховдг седкләр хурасн килнцәсмдн — евән сөргхтн
Бууҗ ирҗ авн — евән сөргхтн.
Нүдвәр үзгч бурхн бууҗ ирҗ-евән сөргхтн.
АРАША ЛАМИН КИТ.
Араша ламин кит адиста ламин идн-би
Рәгни номин сәкүснд танд алдл уга мөргий.
Шар деевртә сүмд шаҗн хувргнь цуглрҗ
Шаҗни эзн Бурхн-багштан, шамдн күрч мөргий.
Алтн деевртә сүмд авргч иткл Аюкв
Адиста олн бурхнд тандан алдл уга мөргий.
Арвн тавта сүмд адиста Ганҗур эрдни-ви
Араш ламнр цуглрҗ, алтн Ганҗуран умшит.
Бат цаһан сүмд бандҗта28 чонҗд зальврв.
Эн ик дуһунд эрт бүрә татҗ,
Үзүлгч дуута орн-ви, үнр сәәтә күҗ-ви.
Үклин кемҗән ирхин урд үзг-маанән умший,
Җиңнсн дуута хоңх-ви, чинр сәәртә зуд-ви.
Цагин кемҗән ирхин урд Ганҗур-маанән умший.
Эңгин орнд тоньллһсн Зуңква, эн цагин әмтиг авргдгч иткл.
Төгс цогцта Галдмд тенся31 уга Зуңква,
Төб үзг номнҗ түмн хуврг цуглрҗ.
Урд сөрүц32 хоршт33 шүтәни алтн Гадасн-би
Шалһдг деед богднр, тандан шамдн күрч мөргий.
Бодлв нертә харшт бөкни евәл шүтән-би
Бурхн Бодь-Садьнр, тандан буцл34 уга мөргий.
Амр уга орн-би, тоньлад уга әмтн-би,
Замб Төбин орнд, тонлад ута әмтн-би.
Гем эс хальдагсн цаһан өңгтә дүрсн.
ДЕВӘ ҖИНҖ.
Орнд арвн зурһан, бат орн суудгв.
ТАМИН МАГТАЛ (өңгрсн күүнд нерәдҗ умшдмн, һаран шолһа деерән бәрх кергтә).
Нүдвәр үзгчин гегәһән нүдн деерән залый,
Баатр Ямн-Даган гегәһән барун ээм деерән залый,
Маха-Гала гегәһән зүн ээм деерән залый,
Эмчин Цаһан өргәг эргҗ төгәлҗ мөргий.
Орг43 цаһан өргән ооср бүчтән зокмҗта,
Буру хәләсн эргднь нарни толь холви.
Буру саната күмнднь44 бурхни гегән холви.
Үклин кемҗән ирхин урд узг маанян умший.
Цагин кемҗөн ирхин урд Ганҗур маанян умший.
ЗУУРДЫН ТӘРН (өңгрн гиҗәх күүнд умшхмн).
Ирвлзн герл йилһлҗ зурһан зүүл әмтн
Аюл уга ирвчгн му орнд ташр
Герл йилһлҗ медх деед номс кеһәд,
Тавн үзүртә бурхни дунд үзгин келмрч,
Зуурдын хавтх эц45 татн евән сөргхтн.
Алтн Гульгухан Ямн эцс хорни үлдм-би.
Кезә соңсхм-би, тоомҗ уга һалын тамин амнас тоньлҗ
XAP КЕЛ УТЛХ(хар келнәс, му йовдлас, нүдн күрлһнәс, үлү үзлһнәс)..
Ламд мөргҗ бәәнәв. Номд мөргҗ бәәнәв.
Хувргснд мөргҗ бәәнәв. Идм бурхнд мөргҗ бәәнәв.
Уна уга бүтәгсн арани хамгтан мөргҗ бәәнәв.
Юм бәрүлгч өглһни эзн, унсн арани күчәр
Эзни мини үгәс бүтд хамг бүтх болтха.
Бусдин санани үүлдвриг болсн буру келтин
Цацу амар хаҗиҗ келгчин келиг утлулх-би.
Күмн атхдг тесч үзсн ядм47 хәрүләд,
Хамг му хар санатын хар келиг утлулх-би.
Дем-гем уга йовдл гемтә болһҗ, келгчин
Санаһинь бүрдәгснд эс таасч му келгчин
Үр уга, үндсн уга хар келиг утлулх-би.
Нурһн уга, нуһрсн уга хар келиг утлулх-би.
Хамтин харал хәрүлҗ, хар келиг утлулх-би.
Эмн тоотын му йор, му келн-эмтн ирж,
Өрүни харал, үдин харал, асхни харал,
Сөөни харал — арвн хойр цаг-цагин харал
Эң-сең һарсн харалнь эрҗ, экнднь ортха.
Хар цоохр әрвн дееснд, ниилүлн бәәҗ,
Мини үнн үг өөдән (йилһҗ) келгсн худл,
Цуг үлдҗ тус-тустан хәрү һарх болтха.
Киҗг һәәмчниг48 әрлһәд келсиг буйн делгрүләд
КИЛНЦ ӘРЛҺӘДГ НОМ (килнцәс гетлхин төлә сурҗ умшлһн).
My седкләр би, эц цус һарсн-бо.
Буру үүл төгсгсн, нүгд51 миңһн бурхна
Омн лавги эс әрлһсн эн судр-номиг
Судрин эрк зун җоваһар орчх52 болтха.
Негдгч эс авдгч олдгсн хөөннь олҗ,


Тод бичг.
Тод бичг (ᡐᡆᡑᡆ ᡋᡅᡔᡅᡎ тодо бичиг) — Дөрвн Өөрдин улсин бичг бәәсмн. Эн бичг Зая-Пандитар үвлд, 1648 җилд моңһл бичгә сүүрәс бүтәлв. Энүнә цаһан толһад 29 үзгүд бәәнә: А, Э, И, О, У, Ө, Ү, Н, Ң, Х, Һ, Б, П, Ф, С, Ш, Т, Д, Л, М, Ц, Ч, З, Җ, Й, К, Г, Р, В, болн узгүд төвдин болн энетекдин келәр бичх — галигуд гидг үзгүд нерәдсмн.
Тод бичг Хальмг Таңһчд 1924 җилә хөөн элзлла. Ода тод бичгиг Хальмг Таңһчин школд, ик сурһульд сурҗ сурна.
Бичлһн.
Кирилл Тод хойр бичгәр бичсн үгмүд цацу биш болна. Цааранднь үлгүрнь хәләтн.


Үлгүрмүд.
Үлгүрмүд - ке сәәхн, ахрар келсн цецн үгмүд. Эдн бас улсин урн үгин нег әңгнь болдмн. Үлгүрмүд олн зүсн төрмүд, бәәдл-җирһл медүлнә. Үг келсн цагтан үлгүрмүд орулҗ келхлә, күүнә келн сәәхрнә. Тегәд чигн мана бичәчнр бичсн цагтан үлгүрмүд йир сәәнәр орминь олҗ олзлна. Сурһульчнр хальмг келән кееһәр, сәәнәр медҗ авхин кергт, үг келхләрн үлгүрмүд орулҗ келдг дасх кергтә.


Төвд.
Төвдин төрскн нернь — «Пө»
Төвд (төвдин келнд: བོད་ [пө], китдин келнд: 西藏 [сицзан]) Азин район болна. Ода Китдин орн-нутгт бәәнә (1949 җил хөөн). Энүнә хотл балһсн — Лхаса (200 миңгн күүнтә).


Хаани йосн.
Хаани йосн — хуучн делкән болн өөрд улсин йосн бәәнә,


Һаха сарин 14.
Һаха сарин 14 григорин литд хойр зун тәвн доладгч (257-гч; немсн җил болхла, 258-гч) җилин өдр. Шин җил күртл 108 өдрмүд улдв.


Өстрмүдин Орн.
(нем. Österreich, Republik Österreich) - Европд бәәдг һазр.
2006 җилин то-дигәр эн орн нутгт 8,151,000 әмтн бәәдг билә.
ин хотл балһсн - Вена (нем. Wien).


Арнгудин Орн.
гисн Европд бәәдг һазр. 2007 җилин тooһaр эн орн нутгт 3,600,523 әмтн бәәдг билә.
ин хотл балһсна нерн - Тирана


Бельҗмудин Нутг.
Бельҗмудин Орн Нутг (пранцсар Royaume de Belgique) - Европд бәәдг орн нутг. 2005 җилин тодигәр эн орн нутгт 10,511,000 әмтн бәәдг билә.
Бельҗмудин Орн Нутгин хотл балһсна нерн - Брюссель.


Вашингтон.
Вашингтон (ингл. Washington DC) гидг балһсн Амерекин Ниицəтə Орн Нутгудин хотл балһсн бәәнә.


Бенилюкс.
Бенилюкс - Бельҗин, Дораһазрин болнн Люксбалһсна ниицəн


Друзь Абрамовин Александр.
Май 10 өдрт 1955 җилд Ленинградд төрсмн Что? Где? Когда? гидг телевикторин наадгдг күн.


Лүксин Балһсна Нутг.
Хун Тəəҗин Улс Люксембург (Groussherzogtum Lëtzebuerg, Grand-Duché de Luxembourg, Großherzogtum Luxemburg) Барун Европд бəəдг орн нутг. 1957гч җилəс Европин Ниицəнə орлцаач болдг бəəнə. Орн Нутгин өөр Бельҗмуд, Немшмуд дəкəд Пранцс орн нутгуд бəəнə. Нерн ар немшмудын келнə һарв. Тер келнəс «lucilinburch» «баһ балһсн» тольдҗана.
Түүҗ.
VII зунҗилд Люксембургин олн əмтн Кирсн Номд орла. Кирстн багш Виллиброрд тер һазрт Бенедиктин Кит эклв. 1964 җилд Люксембургин Хун Тəəҗ Жан болв. 2000 җилд Хун Тəəҗ Жан көгшн болад эврəнь Анри гидг нертə көвүнд орн нутг өгəд һарв.


Эспанмудин Нутг.
Эспанмудин Нутг (эсп. и галис. Reino de España, кат. Regne d'Espanya, баск. Espainiako Erresuma, окс. Reialme d'Espanha, астур. Reinu d'España), өмн барун Европд бəəдг орн нутг, Пиринеин өрəл арлын икнкнь хүмн авҗ бəəнə. Эспанмудн Нутгин нерн кезәңк финикмудин келнəс ирлə. Финикмудин «и-шпаним» гиҗ үгин утх «чинһнə кевс» болҗана.


А үзг.
А — түрүн хальмг келнә кирилл болн Тод цаһан толһана үзг. Хальмг келнд А үзгәр хату эгшг болна.
Кирилл.
Эллинмудн Αα (альфа), финикин «алеф» гидг үзгин сүүрәс эклнә.
Тод.
Тод бичгт А дөрвн дүртә болна: эклцд, дунд, болн хойр эцүстән. Кенз А үзгин янз Б, Г, К болн галигүд үзгә хөөн бичсмн.


Азермудин Орн.
— өмн үзгә, хуучн тууҗта Кавказин орн-нутг.


Андормудин Нутг.
— Европин өмн-дорд үзгә орн-нутг. Пранц болн Испань хоормд бәәнә. 465 дөрвлҗн километр аһута һазр эзлҗәнә. 1989 җилин то-диһәр энд 46,9 миңһн күн бәәлә, теднәс 12, 8 миңһньандорцнр болжана. Орн-нутгин территорьт 26 миңһн күн һазадын орнас ирсн бәәнә, теднәс ик зунь испанцнр. ин хотл балһснь Андорра ла Вьеха гиҗ нерәднә. Энд 15 миңһн күн бәәнә (1987 җ.). Орн-нутгин келнә тускар бидн ода кесг күүндвр кенәвидн. Манад тиим чинриг хальмг эс гиҗ орс келн зүүх зөвтә гиһәд. ад эм халхар бас тер бәәнә. Йосна келн гиҗ каталона келн нерәднә. Болв энүнлә әдл зөвтәһәр пранцин болн, испанин келн үүлдҗәнә.
Тууҗ.
ин тогтацин тускар келхлә, эн орн-нутг Пранцс болн Ceo де Урхель балһсна епископин (Эспанмудин) протекторатд бәәх княжеств болҗана. Тиим хойр халхин суверенитетиг 1278 җилин "Акт-пареж" гидг бооцаһар йилһлә, эндр өдр күртл эн Бооцан эврәннь күчән гееһәд уга. Хойр хан нарт делкән элчллһнә цуг зөвиг озлҗана.
Эн бичкн орн-нутгт бәәх эврәннь элчнрәр (викариймүд) дамҗулад энд зарһин болн государствин админи-страциг бүрткнә. Хамгин һоллгч зака тогтагч актнь "Андорран тегш һазрт 1866 җилин хөн сарин 31 -д батлҗ авсн реформсин проект" болҗана. 1990 җилин мөрн сард ин хойр һардач шин законопроектиг таасв. Энүнд күүнә зөвин цуг олна декларацар зарлгдсн һоллгч положеньс орулгдсн бәәнә.
ин Цааҗн Бичг 1866 җилд батлгдсн билә. Эн орн-нутгин 819 җилд тогла, гиҗ тоолгдҗана. Тер цагла орн-нутгт бәәсн адучнрин хамцуд эврән бийән залх зөв авсмн. Тиим кезәңк тууҗта эн бичкн орн-нутгт болҗана. Бичкн олв чигн энүг делкәд меднә, цуг государсвс терүнә зөвүнь күндлнә, олн зүсн медлһнә бичгдүд энүнә тускар оньдин талдан ик орн-нутгудла дегц бичнә.
Орн-нутгин тогтац.
Цөөкн әмтн энд бәәдг болв чигн, энд эврәннь парламент болн правительств бәәнә. Орн-нутгин зака тотагч орган гиҗ Генеральн совет болҗана, энүнә ханьд 28 күн орна. Эдниг зуг андорцнр 4 җилин болзгт суңһна. 2 җил болад эн советин ханин өрәлинь шинрүлнә.
Күцәгч йосн 1982 җилин туула сарас авн Күцәгч Советәр тохрагдна. Энүнә ахлачиг парламент суңһна. Йирдан болхла совет княжествин дотр-дундын кергүдиг зална.
Урднь бидн орн-нутгин хойр толһач бәәнә гиҗ келләвидн. Эннь Пранцин ахлач Франсуа Миттеран болн Сео де Урхель балһсна епископ Хуан Марти Аланис (1991 җил) болҗана. Эдн эврәннь викариймүдәр дамҗулад орн-нутгиг зална. Пранцин викарий ода Люис Дебле болҗана. Епископин викарийнь - Франческ Бадиа Баталья (1991 җил).
Хуралиг (Парламент) 1989 җилин бар сард суңһла. Хуралын ахлачинь (синдик) Франческ Серкеда и Паускет болҗана. Энүнд ахлачнь, мөңгә, хулд-гүүлгәнә болн һарц-бүтәгчин Министр бәәнә. Тегәд нег министр эн бичкн орн-нутгт кесг үүл дааҗахмн болҗана. Тиим кевәр заллтин болн орн-нутгин мөңгн әрвлгдҗәнә. Дәкәд селәнә эдл-ахун болн йиртмҗин зөөрин министр бәәнә. Тер мет олна көдлмшин министр, туризмин болн спортын министр, күч-көлснә болн социальн теткүлин министр, эрдм-сурһулин министр болн һол сеглөтр бәәнә. Тегәд чигн ин заалт 7 министр бәәхмн болҗана. Хальмг Таңһчин министрмүдин тонь энүнәс невчк ик, болв әмтнә тонь мана таңһчд бас арвн холван ик болҗана.
Терүнлә дегц эн орн-нутгин заалтд нег министрт нег саамла олн әдл биш керг даалһхас әәхш.
Күч-көлсчнрин ин профсоюз одахн тогтсн бәәнә. Олна җисәнә һоллгч хүвнь эн болҗана, яһад гихлә энүнд кесг халхин олн көдлмшч орлцҗана. Эн профсоюзин тогтагч конференц 1990 җилин моһа сард болла. Иосн биш кевәр болхла эн профсрюзиг Форс увриер гидг пранцск профсоюзн цутхлңгин седвәрәр бүрдәлә. Тер мет Күч-келснә Пранцск Демократическ конфедерац болн Күч-көлсчнрин Испанск Цуг олна Ниицән эн седвәриг дөңнлә. Болв үүлдҗәх Конституцла ирлцәтәһәр орн-нутгт партьс болн профсоюзмуд тогтаҗ болшго бәәсмн. Тегәд эн профсоюз йосна ул деер үүлдҗ чадшго билә. Зуг орн-нутгин Конституцд күүнә зөвин декларации һоллгч положенье орулҗах закаг княжествин хойр һардач таассна хеен профсоюз эврәннь тогтагч съездән кев.
Эдл-аху.
Орн-нутгт эврәннь мөңгн уга, энд французск франкар болн испанск песетар хулдгүүлгә кеҗв. Ода цагт евро мөңгн олзлҗана. Бәәрн әмтн һаза-дын туристнрт туслмҗан күргнә. Тернь ода холванднь өсәд йовна. ур алвн угаһар зөөгдҗәх әмтнә кергллтин эдтавриг хулдлһнас баһ биш ору авгдна. Хот-хоолын болн тәмкин промышленностин бичкн предприятьмүд бәәнә. Сувенирмүд — бәәрн эрдмчнрин кесн мордн болн төмр, кегдлмүд энд бас һарһна. Болв эн продукд һоллгчдан экспортд одна. Мана таңһчд бас тиим бичкн предприятьмүд бүрдәҗ болхмн билә. Сувенирмүд чигн мана кесг әмтиг соньмсулх билә. Энүнд зуг сән седкл болн бүрдәмҗин арһ кергтә.
960 франк кемҗәтә алван Францд болн Урхельск епископд 46 песет өгнә. Тер мет орн-нутгт "Андорра" гидг долан хонгт нег һардг газет барлгдҗана. Энүг 1978 җилд тогтала. Тиражнь 3 миңһн болҗана.
Талдан.
"Андорран радио" гидг государственн цергллт бәәнә. Урднь Францла болн Испаньла кесн бооцаһар энд үүлдҗәсн радиостанцсиг эн сольв. Тиим то-дигиг бидн эн орн-нутгин тускар келҗ чадҗанавидн. Үлгүр авх баһ биш тоот энд бәәнә.


Хемшудин Орн.
Хемшудн Орн Нутг, Հայաստանի Հանրապետություն —
Өмн үзгә Кавказин орн нутг. Азермудин, Түргин орн нутгта әәшлхнә.


Босмудин болн Херцегудин Орн.
Боснин болн Герцеговин Һазр — Өмн-Дорд үзгә Европин орн-нутг.


Ватикан Балһсн.
Ватикан - Европин маш бичкн орн нутг. Орн нутгин толһач - богд хаан, Папа Роман бәәнә.


Хунһармудин Орн.
Хунгармудн Орн Нутг - төв Европин орн.


Ниицәтә Немшин Орн.
Эн орн-нутг делкән тууҗд болн өдгә цагт эврәннь ончта орман эзлҗәнә. Делкән хамгин делгрлттә тавн орн-нутгин тоод Германь орҗана, цаг ирвәс энүнә чинрнь болн күчнь өөдләд йовна. Өөрхн иргчд делкән лидерин тоод дәкнәс эн һарх гиҗ Немш тоолҗана.
Германь Деев үзгин Европин хамгин ик государствсин негнь, ФРГ болн ГДР 1990 җилин хулһн сарин 3-д негдснә хөөн энүнә эзлҗәх һазрин аһунь 357 миңһн дөрвлҗн киломерт болҗана. Энд бәәдг әмтнә тонь 1990 җилин то-дигәр 78,7 сай күүнд күрчәнә.
Орн-нутгин хотл балһснь Берлин болҗана. Берлинд 3,2 сай күн бәәнә (1990 җил). Болв ода деерән Берлин йоста хотл болад уга, яһад гихлә правительств өдгә цагт Боннд (ФРГ-н урдк хотл балһснд) бәәршлҗәнә. Эн балһсн дегәд ик биш. 1989 җилин то-диһәр энд 286,8 миңһн күн бәәлә. Тегәд орн-нутгин государствин болн экономическ политик Бонн балһснас күцәгдҗәнә.
Берлинд бохла правительствин учрежденьсин төлә бәәрн йилһгдҗәнә, гермүд тосхгдҗана. Тегәд бүклдән Берлинүр нүүлһнә төр иргч тавн-арвн җилд йостаһар күцәгдх гиҗ тоолгдҗана.
Орн-нутгин тогтац.
Алвн-йосна тогтацин тускар келхлә, Немшин Орн Нутгин Ниицәнд 16 Танһч (Land) бәәнә, тер тоод Берлин онц һазр гиҗ тоолгдна. Һазрмуд округар (Regierungsbezirk), округуд-райодар (Kreis), райод болхла, хамцүдәр (Gemeinde), хувагдна. 16 һазрмуднь иим нертә: Баварь (Bayern), Баден-Вюртемберг (Baden-Württemberg), Берлин (Berlin), Бранденбург (Branderburg), Бремен (Bremen), Гамбург (Hamburg), Гессен (Hessen), Мелкленбург - Өмнк Померань (Mecklenburg-Vorpommern), Дора Саксонь (Niedersachsen), Райланд Пфальц (Rheinland-Pfalz), Саар (Saarland), Саксонь (Sachsen), Саксонь-Анхальт (Sachsen-Anhalt), Ар үзгин Райн-Вестфаль (Nordrhein-Westfalen), Тюрингий (Thüringen), Шлезвиг-Гольштейн (Schleswig-Holstein).
Тиигәд аштнь ухан-тоолврта, улс-йоста хәләц диилв. Ямаран чигн орн-нутгиг хуваҗ болшго. 1949 җилд болхла Англь, Франц болн США эзлҗәсн һазрин зонд ФРГ, советин цергүд эзлҗәсн һазрт ГДР тогтагдла. Деед үзгин Бердин болх-ла эврә зөвтә йосна һанц болҗ. Нарт делкән онц бәәдл-дүрнь авад бәәлә.
Болв Советск Союзд учрҗасн улс-йоста йовцс Европд чигн үлмәһән күргв. ГДР-т, Румыньд, Чехословакд болн нань чигн орн-нутгудт тенд йос залҗасн диг-дараг бурушалһна йовдлмуд учрла. Терүнү ашт ГДР болн ФРГ хоорнд хәрлцән оңдарулгдла. Her орн-нутг болхар бәәсн чидлмүд хамцуллһна җисәг делгрүлҗәлә. Тегәд 1990 җилин хөн сарин 18-д ФРГ болн ГДР хоорнд валютн, экономическ болн социальн ниицә тогталһна туск бооцан батлгдв. 1990 җилин така сарий 1 щинд эн бооцан үүлдврт орв. Ноха сарин 31-д "Негдлһнә туск бооцан' батлгдв. Энд деед германя һоллгч закана 23-ч статьян ул деер ГДР-иг ФРГ-ла ниилүллһнә диг-даран батлгдв.
Ашлгч үгән хойр орн-нутгиг тогтасн орн-нутгуд-дииләчнр келх зөнтә бәәсмн. Тегәд 1990 җилин хулһн сарин 1 шинд Москвад СССР, США, Англь, Франц болн хойр германск орн-нутгин хоорнд Германя туст төриг күццднь хаһлсна туск Бооцанд һар тәвгдв. Удл уга, 1 990 җилин хулһн сарин 5-д энүг ФРГ-н бундесрат таасв.
Ода ФРГ-д 1949 җилин хөн сарин 23-д батлсн Цааҗн Бичг үүлдҗәнә. 1954, 1956 болн 1990 җилд энүнд нем-рмүд орулгдла.
ФРГ-д закз тогтагч болн күцәгч йосна хоорнд цүүгән һархщ. Энд бат диг-даран тогтсн бәәнә, терүг арвад җилмүдин туршарт сольвр угаһар закана зөвд орҗ күцәҗәнә. Мана таңһчд тиим бәәдл тогтсн болхла, эдл-ахун болн экономическ политикин кесг төрмүдиг бидн сәәнәр болн түргвр хаһлх биләвидн.
ФРГ-д орн-нутг толһачнь федеральн ахлач болҗана. Шишлң холван хурал кеһәд (Вundesversammlund) ахлачиг 5 җилин болзгт суңһна. Шинәс энүг зуг нег дәкҗ суңһҗ болхмн. Федеральн хуралыг бундес тагин ахлач цуглулна, эн хуралын ханьд бундестагин депутатнр болн ландтагкуд (һазрмудын парламентмуд) суңһҗах әдл тоота гешүд орна. Кемр президент гемин зүүләр аль нань чигн учрар эврәннь үүлән дааҗ эс чадхла, эс гиҗ өңгрхлә, ахлачин күцц зөвиг бундесратин ахлач куцәнә.
Зака тогтагч йосиг парламент күцәнә. Эн хойр палатас: бундестагас болн бундесратас тогтна. Бундес-тагиг орн-нутгин олн-әмтн 4 җилин болзгт суңһна. Ут турштан 662 депутат бундестагт орна. Депутатнрин өрәлнь сүңһврин округудар шуд дууһан өглһнә эв-арһар суңһгдна, наадк өрәлнь болхла, һазр болһнас өгчәх партийн спискүдәр суңһгдна.
эврәннь ханяс 4 җилин болзгт шииднә.
Күцәгч йосиг федеральн заалт күцәнә, энүнә толһачнь холван канцлер болҗана. Холван канцлериг президентин селвгәр бундестаг эврәннь дууһин ик зууһар суңһна. Министрмүдиг болхла ахлач холван канцлерин селвгәр шииднә.
Һазр болһнд эврәннь цааҗн бичг, хурал болн заалт бәәнә
Орн-нутгин тогтацнь тиим. Зөвәр амр. Государствин өмн бәәх төрмүдиг парламент болн правительств ода деерән сәәнәр күцәҗәнә. Федеральн президентин үүлиг ода Рихард фон Вайцзекер (ХДС) күцәҗәнә. Энүг 1989 җилин хөн сарин 23-д суңһла. Эн хойрдад эн өөдән үүлд орҗана. Урднь тиим йовдл 1984 җилд учрла.Президент Христианск-демократическ Парламентин ханьд орҗах бундестагиг 1990 җилин бар сарин 2-т суңһла. Бундестагин партийн ханин тускар келхлә, энд деер заагдсар ХДС түрүн ормд йовна. Эн партин ахлачнь ода бәәх федеральн канцлер Гельмут Коль мөн. Эн парть 1945 җиләс авн үүлдҗәнә.
Хойрдгч ормд Германя Социал-улс-йосна парть йовна. Бундесгагд эн 239 орм эзлҗәнә. ФРГ-Д эн 1946 җилд бүрдәгдлә, Энд 950 миңһн гешүн бәәнә. Энүнә ахлачнь Ханс Йохен Фогель. Ут -турштан зурһан партин элчнр бундестагин депутатнр болҗана. Бундестагд 662 депутат үүлдҗәнә.
Хуралын бас нег палат-бундесратд — 68 депутат. Ахлачиг эңд җил болһн суңһна.
Эдл-аху, келн.
ФРГ-н алвн йосна келн — немш. Мөңгнь: хуучн - ФРГ-н марк = 100 пфенниг, өдгә цагт - евро. ФРГ-н келн-әмтнә сән өдрнь хулһн сарин 3 — немш негдлһнә Өдр. Мана һазрт цуг хальмгуд негдсн болхла, бидн бас тиим келн-әмтнә сән өдриг кех биләвидн, гиҗ сангдна. Болв тер өдр кезә ирхмб?
ФРГ— күчтә экономиктә орн-нутг. Промышленн производственн кемҗәһәр энүнә өмн ода зуг США болн Японь йовна. Болв һазадын хулд-гүүлгәнә кемҗәһәр эн 2-ч ормд йовна. Производствин болң капиталын концентрац орн-нугт икдҗәнә. Орн-нутгт 5O миңһ һар километр төмр хаалһ тосхгдсн бәәнә, тер тоод электрифи-цировать кесн.
Тиим ик орн:нутгин тускар ахр статьяд цугинь келҗ болшго. Бидн һоллгчдан политическ тогтацд оньган өгвидн.
Немш номтнр хальмг кел, тууҗ, сойл шинҗллһнд ик нилчән күрглә, ода чигн күргҗәнә. Эн туст маднд ФРГ-ла бәрҗәх нөкцлтән экономикин болн культурин халхар цааранднь делгрүлх кергтә. Ода деерән эн туст ик керг-үүлдвр күцәгдәд уга.
Бәәдл-җирһлин кемҗән ФРГ-д йир өөдән. Энүг ода ГДР-ин гражданмуд чигн медҗәнә. Болв көдлмш угаһар үлдсн әмтн икәр түржәнә. Тегәд чигн урдк ГДР-т болн ФРГ-н нань чигң һазрмудт һазадын орнас ирсн көдлмшчнрин өмнәс зөрүлгдсн ик җисән делгрлә. Зуг сүл саамд эн йовдлын өмнас ФРГ-н олн гражданмуд босҗ бурушаһад, эн халхар бәәдл невчк тогтнҗана.


Гүрҗмүдин Орн.
Гүрҗмүд (საქართველო, "Сакартве́ло") — Өвр Кавказд бәәдг улс болн орн-нутг.
Хемшудн, Өгзин, Азермудн, Орсн нутгта әәшлднә.


Гәәлгүдин Орн.
Эйринһазр (Эйринмудар: Éire) гидг орн нутг Ар Барун Европд бәәнә. Ода цагтн Эйрмудн Орн Нутг 80% Эйрһазрин Аралас эзлҗана. Орн нутгин нерн чикяр ЭйринҺазр болх эс гиҗ Эйрмудн Орн Нутг келҗ чик Орн нутгин нерн аралын нерняс талдан кедг тускар.


Екатеринбург.
Екатеринбург Дунд Уралд болна. Уралин Ниицәнә улс Сведловин һазрин хотл балһсн.


Гәәлгүдин келн.
Эйринмудн келн (Gaeilge) Энетекгин-Европин бүлин келн. Кезәнк цагт Эйрин һазрт экләд ода эйринмуд әмтнә келн бәәнә. Ода цагт дала биш Эйринмуд эврәнә келтә дуһарҗана. Эйринмудн келн Европин Ниицән болн Эйринмудн Орн-нутгин медгдәд бәәнә. Ар Эйрин һазрт бахн әмтнә келн медгдад бәәнә.


Америкин Ниицәтә Орн Нутгуд.
Америкин Ниицәтә Орн Нутгуд (ингл. The United States of America) гидг нертә орн нутг Ар Америкин тивнд бәәнә.


Моцарт, Вольфганг Амадей.
Йога́нн Хризосто́м Вольфганг Теофи́л Мо́царт (нем. Joannes Chrysostomus Wolfgang Theophilus Mozart, Во́льфганг Амаде́й Мо́царт, 27 января 1756, Зальцбург — 5 декабря 1791, Вена) — алдр өөстрмудн когҗмч.


Колумб, Христофор.
Христофо́р Колу́мб - эспанмудн Америк хәәсн зуульч күн.


Эриксон, Лейф.
Лейф Эрикссон (, ок. 970 — ок. 1020) — викингин зуульч көвүн.


Ленцин зокал.
Ленцин зокал — күслүлсн электротурглана зөрүүллhн цәәлһдг зокал.
Күслүлсн электротурглана зөрүүллhн даңгинд учрсн хүврлhнд эс гиҗ җисəнд эсргү.


Тогтн.
Тогтн гидг тойг даң бәәдг берк.


Пи.
formula_1 (келдв «пи») гидг тогтн төгрглһнə ут диаметрин утд хәрцән тусчад бəəнə.
formula_1 гидг тогтн бийнь җигтә тойг. Энүнə берк m/n бəəдлтə үүлмр болдг биш, энд m болн n бүкл тойг бəəх зөвтə. Тигəд, энүнə арвдгчта үүлмр төгсхш эс гиҗ давтврхш. Бас, formula_3 трансцендентн тойг болдг бəəнə, юн гихлə эн тойг заг зерг алҗебрин тоолдлһна аш болдг биш. Эн бəрмт 19 зунҗлн немшн математикин ик күцәвр болв.
Грисн үг formula_1 Җонс (1706) математичнр мөр һарһдг билə. 1737ч Эйлерин Леонардин күцәврин хөөн цуһар керглҗəнə. Эн formula_3 үзгн темдгллһн түрүн үзг Грисн үг төгрглһн (περιφέρεια) үндслҗәнə.


Хүврлһн.
Хүврлһн гиж темдг оңдан болдг берк орнд зогсaд бəəдг. Хүврлһна керглх тогтна керглхин сөрү.


Амдлһн.
A болн B ганцхн олнин цегиг ниилүлдг олн "амдлһн" formula_1 нерәдгҗәнә.


Тополоҗик.
Тополоҗик () кемҗәллһнə үй, үрглҗниг болн үрглҗн коочилһнд урвшго бəəдг харангин кевсиг (үлгүрлхд, нииллһн, үзгдлһн), шинҗилдг бəəнə. Юмсин метрик кевс (үлгүрлхд хойр цегин зә-завср) тополоҗик шинҗилдго. Үлгүрлхд тополоҗикин хәләцәнд һарта ааһ болн тор хойриг йилһҗ болшго.


Олн.
Заглһн.
"By a set we mean any collection M into a whole of definite, distinct objects m (which are called the elements of M'") of our perception [Anschauung] or of our thought."
Олна юмс юн болв чигн бəəх зөвтə: тойгс, күн əмтн, үзг, талдан олн. Олн ик үзгəр бичдг зөвтə. "A" болн "B" олн əдл гидг эрлһн ямаран болв чигн юмн "А" олнас "B" олна юмн болх эрлһнд əдл.


Тойг.
Тойг гидг аатрулгдсн медрл толгдхин төлə эдллдг бəəнə. Тойгин бичдг темдг болн аатрулгдсн медрл хойриг тойг гиһəд нерлдг бəəнə. Ода цагт Тойгин эдллһн əвр ик болдв - телепон биирклһн, код далдлһн, диг дарань тогтлһн. Математикд тойгин заглһн делгүрəд дала шин медрл багтллад авла: хоосн тойг (ноль), Хасх тойг, Җигтә тойг, Трансцендентн тойг.


Эсв.
Эсв - хуучн беркин, кевин туск ном. Эсв кергтә юмна чинрмүдиг шинҗләд, эниг товчлгч бәәнә.
Һол авц.
Юмна чинр эсвин келәр иткүл нерәдлнә. Чаңһ ухана тоолврар, онл юмна туск тосхмн. Эн онл эвсин үлгүр бәәнә.
Тууҗ.
Колмогорин пандита эн эсвин тууҗа бәәһүлт сана һарһав.


Берк.
Берк гидг математикин уг медрл дүүрхин төлə эдллдг бəəнə. Үлгүрлхд, даалһврин һардг дүүр Даалһврин берк нерлдг бəəнə.


Завср.
Завср гидг бәәлһн тойгин олн тиим шинҗлгта: ямаран болв чигн хойр тойг завср нертә олн болад, ямаран болв чигн тойг тер хойр тойгин загт завсрд бәәдг.


Бүгдə олн.
Олна онлд, нег чигн олн һарһл уга олн Бүгдə олн болхв.
Боломҗин онлд, нег чигн олн һарһл уга йовдл бəəдг зергин харан Бүгдə олн болхв.


Мөбиусин күсм.
Мөбиусин күсм - нег нурһнта нег талта дееркнь


Тайван арл.
Тайван (Китдн: 臺灣島; тууҗин Китдн: 大灣島 / 台員島 / 大員島 / 台圓島 / 大圓島 / 台窩灣島), талдан нерн Формоза (Китдн: 福爾摩沙島; Португишас авчксн: Ilha, "сəəхн (арл)") гидг арл Китдн арлн дунд хамг ик арл болдг. Тайван арл Тайванын теңгсин холас зюнһар халхд бəəнə. Хойрдгч Делкән Дән цагтас Тайван арлд хуучн Китдн залвр ода чигн бəəнə.


Һазрин кегдмл дахуль.
Советын "Спутник" нертə түрүн һазрин кегдмл дахуль


Нью Йорк балһсн.
Шин Йорк (ингл. New York City, 1664 җилин күтр — Шин Амстердам) Америкин Ниицәтә Орн Нутгудин бәәдг йир ик балһсн.


Өөрдин келн.
Өөрдин келн (Тод бичг: ᡆᡕᡅᠷᠠᡑ ᡘᡄᠯᡄᠨ), талданар Хальмг келн болдг. Эн келәр кезәнк Дөрвн Өөрдин олн әмтн дуһарла, ода цагт Хальмг Таңһчд, Китдин Улс Орнд Шинҗәнд, Монһлмудин Орнд Өөрдә әмтн дуһарҗана.
1924 җилин хөөн Хальмг Таңһчд тод бичг бичәр эдллә. Ода Тод бичгәр һанцхн Шинҗәнин Өөрдә әмтн бичҗәд бәәнә. Өндр Орсн Ниицәнд Өөрдин келн кирилл үзгәр бичсмн. Монһлмудин Орн Өөрдин келн гөрдлҗәнә.
Латин хальмг цаһан толһа.
Эн цаһан толһиг 1930 — 1938 җилмүдт Советин холвад хальмг келнд элзлла.
Тод бичг.
"Сүүр халх:" Тод бичг
Һаза заалһ.
*


Өөрд.
Хальмг келнә бичгин заңшал 1640-гч җиләс авн эклнә. Өөрдин олна болн политик үүлдәч Зая Пандит келн-улсин «Тод бичг» үүдәсн болдг. Эндр өдр хальмгудын һоллгч әңгнь Әрәсәд, Хальмг Таңһчд бәәдг (175 миңһн күн), Әрәсә һатц бәәдг хальмгуд болхла, Монгол улусд болхла 600 миңһн күн, эсго нигтәр Деед Китд (Шинҗәнд, 160 миңһн күн), Деед Моңһлд (Ховд дәкәд Увс әәмгд 160 миңһн күн), Кыргызcтанд (Иссык-Куль нуурин өөрин Караколд - 5 миңһн алд күн), ик биш багар хальмгуд Деед Европд болн Америкд (2 миңһн алд күн) бәәнә.


Тавцң лав домен.
Ямаран болв чигн Интернетин доменин нернд Тавцң Лав Домен (ТЛД) гисн һол үндсн нерн багтдг. Үлгүрн: xal.wikipedia.org гидг доменин нернд.org гисн Тавцң Лав Домен (ТЛД) багтдҗана.


Интернет.
Интернетин кавҗр эн зургт һарад бәәҗәнә


Интернетин Домен.
Интернетин Домен гидг нерн Домен Нерн Системд (ДНС) сүүртәд Интернетин эврә залвр болн Интернетин нойрхл заглҗана.


Даалһвр.
Нег олна юмн талдан олна юмнд тольсн аш даалһвр болдг. Үлгүрлхд, "Орс Өөрд Толь" даалһвр болхий, юнгад гихлә "Орс Үгс" олна "орс үг" юмн "Өөрд Үгс" олна "өөрд үг" юмнд тенд тольдад бәәнә. Математикд тер юмс бәәлһн тойг болдг бәәнә.


Экн тойг.
Һанц бийиннь эс гиҗ 1 хувагдг йиртмҗин тойг экн тойг нерлдг бәәнә. Түрүн 26 экн тойг тиим болдг: 1, 2, 3, 5, 7, 11, 13, 17, 19, 23, 29, 31, 37, 41, 43, 47, 53, 59, 61, 67, 71, 73, 79, 83, 89, 97, 101


Йиртмҗин тойг.
Йиртмҗин тойгин олн formula_1 темдгтә. Эн олн сүл уга болҗана: болвчн йиртмҗин тойт икәр бәәнә.


Бүкл тойг.
Йиртмҗин тойг багтаҗ авсн 0 тойг (0, 1, 2, 3...) болн эднин эсргү тойг (0, −1, −2, −3...) хамдан Бүкл тойг болдг бәәнә. Үлгүрлхд, 65, 7, болн −756 Бүкл тойг болхий; 1.6 болн 1½ Бүкл тойг болдг биш.


Эсргү тойг.
Эсргү болн эс-Эсргү бәәдгнь Бәәлһн тойгин онч. Эсргү тойг 0 баһта. Үлгүрлхд, -1.414, -1. Хоосн тойг 0 бийинь Эсргү биш болн эс-Эсргү биш.


Бәәлһн тойг.
Үүлмрин тойг (үлгүрлхд, 42 болн −23/129) болн җигтә тойг (үлгүрлхд, Пи) хамдан Бәәлһн тойг болдг бәәнә. Эс гихлә, Бәәлһн тойг чилш уга үүлмр (үлгүрлхд, 2.4871773339...) болхий. Эс гихлә, Бәәлһн тойг чилш уга һоодн цег болҗана.


Даралт.
a> эс гиҗ Cauchy болдгхш зуг захта болдг бәәнә.


Үүлмрин тойг.
Ямаран болв чигн хойр тойгин хүвәр "a"/"b" Үүлмрин тойг болхий зуг хувагч "b" хоосн тойг (0) болх биш. Хувагч "b" 1 болхла ямаран болв чигн Бүкл тойг Үүлмрин тойг болх. Үүлмрин тойгин олн formula_1 темдгта болдг бәәнә.


Зүн һарин нутг.
Зүн һарин нутг зургд (1720 он)
Зүн һарин нутг — Дөрвн Өөрдин уңгин, тууҗлгч орн нутг.


Латдин Орн.
Латдн Орн Нутг - Ар-Дорд үзгә Европин орн-нутг.


Литдин Орн.
Литдн Орн Нутг - Ар-Дорд үзгә Европин орн-нутг.


Масидин Орн.
Македонмудн Орн Нутг - Өмн-Дорд үзгә Европин орн-нутг.


Молдавмудин Орн.
Молдавмудн Орн Нутг - Ар-Дорд үзгә Европин орн-нутг.


Азия.
Азия маш ик нарт делкәни хүв, Европта Евразия тив тогтадг. Девскр һазр 43,4 сай дөрвлҗн километрмуд, бәәдг әмтн 3981 сай күн.


Кенгуру.
Кенгуру - Австральд бәәдг ар хойр көлнь ут аң.


Хоргдл.
Хоргдл - нег зууна хүв болна, % темдгтә. Кемҗәнә хоорнд хәрцән бичлҗ олзлна. Үлгүрнь: 500 килограмин 17% 17 хүвс 5 килограм чинртә бүр, талданар 85 килограм; дәкәд 500 килограма 700% 3500 кг бәәнә; тон тонын өрәләс 200% болна.


Промиле.
Проми́ле (латин pro mille) — нег миңһна хүв, 0,1 процент. Кедү миңһна хүвс кемҗән бәрдг гиҗ бичнә
Нег килограма промиле нег грам болна. Тонын промиле — килограм.
Кемҗәд промилед.
Зәрм кемҗәс промилед бичнә. Үлгүрәр, усна давсн, әркин то күүнә цусд.


1.
1 (неѓн) — 0 2 хоорнд бәәдг йиртмҗин тойг.
Эсв.
1 һанцхн тойг хәрү тойгта әдл бин болна. Тегәд багин онлд эн төр бәәнә - Багин негн.
formula_1
Дәкәд хәләтн.
0, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9.


Немлһн.
Немлһн — түрүн аритметикин хойр тойгиг ниилүлдг үүл. Талданар, немлһн - нег олнд заглсн хойр хүвд ("немр" гидг нерәдлһтә) нег шин хүв ("то" гидг нерәдлһтә) өгдг үүл. "a" болн "b" тойгна то "немх темдгәр" бичсмн: "a" + "b".
2 + 3 = 5немр + немр = то
Заглһн.
Энд "a' " - "а" тойгин дарук тойг.
Олна ниилүлһн.
Олна ниилүлһн - маш тохнята медлһн болх. Хойр әдл биш олд негдүлхлә, тер нег олна - то хойрин олна тооһин то болна. Тер медлһн амр умшта болн бичәтә.
Утнь икдүлһн.
Хойрдгч немлһнә медлһн - экн утнь өггцн утар икдүлһн. Тегәд то - аш утнь бәәх.


Холвлһн.
Холвлһн — негн дөрвнә аритметикин үүлд.
Арифметикд холвһн ахр әдл биш тойгин немһнә бичлһн. Үлгүрәр, 5 × 3 «тавн 3 дәкҗ немлсн», талданар 5+5+5.
Бичлһн.
Холвлһна темдг зәрмдән бисмн уга. Үлгүрнь, formula_4 formula_5 бичәтә.


Пигацаани.
Пигацаани — ики биш Италмудн 1,000 (2009) бәәрнь бәәдг күүнә хотон.


Конфуций.
Confucius нертә Китдн күңклч, Chinese, Korean, Japanese болн Vietnamese санврт болн бәәдлт ода чигн нилчән күрәд болдҗана.


Эсвин үүл.
Бүдүн-хадунар келхлә, Эсв болн Лоҗик тускар, негн эс-гихлә кедү болв чигн ордг берк авдг шин һардг берк кедг ямаран болв чигн аҗллһн Эсвин үүл болх.


Эсвин йозур.
Аритметикд йозур аатрулгдсн медрл "b'n" эсвин келүллhнд "b" тойг болҗана.


0.
0 (бүтү, хоосн) — немлдг уга тойг. 0 әдл биш немлһна махбуд. Эн бәәдлта 1 холвлһд бәәнә. Хооста холвлһн хоосн болна. Бүтүһәс хувалһх болшго.
Йиртмҗин тойг.
Хоосн йиртмҗин тойг бәәдг уга гигдсмн. Зәрм талдан орн-нутгт эн буру.


Аритметик.
Аритметик (эллинмудн ἀριθμός — тойг) — амр тойгин янзс (йиртмҗин, букл, үүлмрин, эсргү, бәәлһнә) болн амр тойгна үүлдүд (немлһн, хаслһн, холвлһн, хувалһн, идрлһн) шинҗлдг эсвин әңг.
Деед аритметик — хуучн тойгин онла нерәдлһн.


Хаслһн.
5 - 2 = 3хасулгч - хасгч = үлдл
Хаслһн — тооһас болн нег немрәс талдан немриг олдг аритметикин үүлд. Немлһнә бурушагч үүлд. Хаслһн "хасх темдгәр" бичәтә: formula_1
formula_1 бичгт махбуд formula_3 "хасулгч" гидг нерәдлһтә, махбуд formula_4 "хасгч" гидг нерәдлһтә, болн ашнь искин болн игрекин "үлдл" болна.


Хувалһн.
Хувалһн — нег дөрвнә аритметик үүлд. Холвлһна бурушагч үүлд.


Эндкгин келн.
Эндкгин келн — (संस्कृता वाक्, saṃskṛtā vāk, "арһта кесн келн", संस्कृतभाषा saṃskṛta bhāṣā, संस्कृतम् saṃskṛtam) — хуучн Эндкгин келн. Эн келәр дала Бурхн Багшин номин бичг бичсн.


Бурхн Багшин ном.
Найман зөв замыг илтгэсэн дугуй ("орчулсн уга")
Бурхн Багшин ном, эндкгин келнд: बुद्ध धर्म, төвдин келнд: ནང་བསྟན།. Өөрдин улсин авъяста шаҗн.


Цинь Шихуанди.
Цинь Шихуан-ди (秦始皇帝, Qín Shǐ Huáng-dì «Түрүн Цинь хан»; үнн нернь Ин Чжэн, 嬴政, Yíng Zhèng; 259—210 гг. до н. э - түрүн цуг Китдин богд хан.
Түрүн хаани нерадлһн (хуучн китдин бичлтәр).
Цинь Шихуандин суврһас күрл тергн


Моңһлмудин келн.
Моңһлмудин келн (Монгол хэл, 27px)


Көдлгүр.
Көдлгүр — нег күчнә янз көндрллһд орчулсдг көдлвр.


Бодьзүлһн.
Бодьзүлһн (грисн φύσις) — йиртмҗин бәәлһнә болн көнгрлт туск ном. Нернь Бодь болн зү үгәс һарсн.


2.
Хойр — йиртмҗин тойг 1 болн 3 хоорнд.
Эсв.
Хойр һанцхн хошадлдг болн түрүн экн тойг
Талдан.
Бурхн-шаҗд, сойлд хойр ик чинртә тойг.


3.
Һурвн — ийртмжин тойг 2 болн 4 хоорнд.


4.
Дөрвн - ийртмжин тойг 3 болн 5 хоорнд.


5.
Тавн — йиртмҗин тойг 4 болн 6 хоорнд.


Орн Нутгин буулһавр.
Түрүн нернь - ахр, хойрдгч - күцц. Тууҗин нерд - "кирсивар" бичсн.


Б үзг.
Б — хойрдгч хальмг келнә кирилл цаһан толһана үзг. Тод үзгин арвн хойрдгч үзг.
Кирилл.
Эллинмудн Вβ (бета), финикин «бех» гидг үзгин сүүрәс эклнә.
Тод.
Тод бичгт Б хойр дүртә болна: эклцд/дунд болн эцүстән.


В үзг.
В — һурвдгч хальмг келнә кирилл болн кенз Тод цаһан толһана үзг.
Кирилл.
Эллинмудн Вβ (бета) гидг үзгин сүүрәс эклнә.
Тод.
Тод бичгт В нег дүртә болна.


Г үзг.
Г — тавдгч хальмг келнә кирилл болн Тод цаһан толһана үзг.
Кирилл.
Эллинмудн Г (гамма) гидг үзгин сүүрәс эклнә.
Тод.
Тод бичгт Г дөрвн дүртә болна: нег эклцин, хойр дундын, болн нег эцүстән.


Д үзг.
Д — хальмг келнә кирилл болн Тод цаһан толһана үзг.
Кирилл.
Эллинмудн Δδ (дельта) гидг үзгин сүүрәс эклнә.
Тод.
Тод бичгт нег дүртә болна.


Е үзг.
Е — хальмг келнә кирилл болн Тод цаһан толһана үзг.
Кирилл.
Эллинмудн Ε, ε (эпсилон) гидг үзгин сүүрәс эклнә.
Тод.
Тод бичгт Е хойр дүртә болна: эклцд, дунд/эцүстән.


Ё үзг.
Ё — хальмг келнә кирилл болн Тод цаһан толһана үзг.
Кирилл.
Е үзгд немлсн үзг. Үгт ЙО аль ИО ә темдглҗәңә.
Тод.
Тод бичгт Ё үзг уга. Эн нертә ә ЙО мет бичсмн.


Ж үзг.
Ж — хальмг келнә кирилл болн Тод цаһан толһана үзг.
Кирилл.
Коптин Ϫ, ϫ (Җанҗа) гидг үзгин сүүрәс эклнә.
Тод.
Тод бичгт Ж нег дүртә болна. Тер үзг һанцхн талдан келәс авсн үгмүдт бичлнә, тегәд эн галиг болҗана.


З үзг.
З — хальмг келнә кирилл болн Тод цаһан толһана үзг.
Кирилл.
Эллинмудн Ζ, ζ (дзета) гидг үзгин сүүрәс эклнә.
Тод.
Тод бичгт З нег дүртә болна. ЗИ бичлә, эн үгт ҖИ умшлһна.


И үзг.
И — хальмг келнә кирилл болн Тод цаһан толһана үзг.
Кирилл.
Эллинмудн Н (эта) гидг үзгин сүүрәс эклнә.
Тод.
Тод бичгт И дөрвн дүртә болна: нег эклцин, хойр дундын, болн нег эцүстән. Эгшг хөөн бичхлә, И арата бәәнә.


К үзг.
К — хальмг келнә кирилл болн Тод цаһан толһана үзг.
Кирилл.
Эллинмудн Κ, κ (каппа), ивритн ק, «коф» гидг үзгин сүүрәс эклнә.
Тод.
Тод бичгт К хойр янзта болна. Негнь «кха» ә темдглнә. Хойрдгч «Ка» (сәкүсн) таана.


Л үзг.
Л — хальмг келнә кирилл болн Тод цаһан толһана үзг.
Кирилл.
Эллинмудн Λ, λ (лямбда) гидг үзгин сүүрәс эклнә.
Тод.
Тод бичгт л һурвн дүртә болна: эклцд, дунд, болн эцүстән.


М үзг.
М — хальмг келнә кирилл болн Тод цаһан толһана үзг.
Кирилл.
Эллинмудн Μ, μ (мю) гидг үзгин сүүрәс эклнә.
Тод.
Тод бичгт М һурвн дүртә болна: эклцд, дунд, болн эцүстән.


Н үзг.
Н — хальмг келнә кирилл болн Тод цаһан толһана үзг.
Кирилл.
Эллинмудн Ν, ν (ню) гидг үзгин сүүрәс эклнә.
Тод.
Тод бичгт Н һурвн дүртә болна: эклцд, дунд, болн эцүстән.


О үзг.
О — хальмг келнә кирилл болн Тод цаһан толһана үзг.
Кирилл.
Эллинмудн Ο, ο (омикрон) гидг үзгин сүүрәс эклнә.
Тод.
Тод бичгт О хойр дүртә болна: эклцд, дунд/эцүстән.


П үзг.
П — хальмг келнә кирилл болн Тод цаһан толһана үзг.
Кирилл.
Эллинмудн Π, π (пи) гидг үзгин сүүрәс эклнә.
Тод.
Тод бичгт П нег дүртә болна. Тег үзгәс эндкг болн төвдин ПХА үй бичсмн.


Р үзг.
Р — хальмг келнә кирилл болн Тод цаһан толһана үзг. Эн үзг үгин эклцд хальмг төрскн үгмүдт бичх болшго.
Кирилл.
Эллинмудн Ρ, ρ (ро) гидг үзгин сүүрәс эклнә.
Тод.
Тод бичгт Р хойр дүртә болна: эклцин/дундын, болн эцүстән.


С үзг.
С — хальмг келнә кирилл болн Тод цаһан толһана үзг.
Кирилл.
Эллинмудн Ϲ, ϲ (сигма) гидг үзгин сүүрәс эклнә.
Тод.
Тод бичгт с һурвн дүртә болна: эклцд, дунд, болн эцүстән.


Т үзг.
Т — хальмг келнә кирилл болн Тод цаһан толһана үзг.
Кирилл.
Эллинмудн Τ, τ (тау) гидг үзгин сүүрәс эклнә.
Тод.
Тод бичгт Т нег дүртә болна: эклцд/дунд.


У үзг.
У — хальмг келнә кирилл болн Тод цаһан толһана үзг.
Кирилл.
Эллинмудн ου (омикрон-ипсилон) гидг үзгүдин сүүрәс эклнә.
Тод.
Тод бичгт У һурвн дүртә болна: эклцд, дунд, болн эцүстән.


Ф үзг.
Ф — хальмг келнә кирилл болн Тод цаһан толһана үзг. Төрскн хальмг үгмүдт тер ә бәәщго.
Кирилл.
Эллинмудн Φ, φ (фи) гидг үзгин сүүрәс эклнә.
Тод.
Тод бичгт Ф үзг уга. Зәрмдән тер үзгиг бичлтәр үзүлх, П үзг олзлла.


Х үзг.
Х — хальмг келнә кирилл болн Тод цаһан толһана үзг.
Кирилл.
Эллинмудн Χ, χ (хи) гидг үзгин сүүрәс эклнә.
Тод.
Тод бичгт Х хойр дүртә болна: эклцд, болн дунд.


Ц үзг.
Ц — хальмг келнә кирилл болн Тод цаһан толһана үзг.
Кирилл.
Эфиопин ሃ, ивритн צ, коптин ϥ гидг үзгин сүүрәс эклнә.
Тод.
Тод бичгт Ц нег дүртә болна.


Ч үзг.
Ч — хальмг келнә кирилл болн Тод цаһан толһана үзг.
Кирилл.
Эллинмудн Ҁ, ҁ (коппа) гидг үзгин сүүрәс эклнә.
Тод.
Тод бичгт Ч нег дүртә болна.


Ш үзг.
Ш — хальмг келнә кирилл болн Тод цаһан толһана үзг.
Кирилл.
Эфиопин ሠ, ивритн ש, коптин ϣ гидг үзгин сүүрәс эклнә.
Тод.
Тод бичгт Ш һурвн дүртә болна: эклцд, дунд, болн эцүстән.


Щ үзг.
Щ — хальмг келнә кирилл болн Тод цаһан толһана үзг.
Тод.
Тод бичгт Щ үзг бәәщго.


Ъ үзг.
Ъ — хальмг келнә кирилл цаһан толһана үзг. Нег үг - авъяс - тер үзгтә бәәнә.
Тод.
Тод бичгт тер үзг бәәшго.


Ы үзг.
Ы — хальмг келнә кирилл цаһан толһана үзг.
Тод.
Тод бичгт Ы үзг бәәшго. Эн ә И узгәс темдгллһнә.


Ь үзг.
Ь — хальмг келнә кирилл болн Тод цаһан толһана үзг.
Кирилл.
Хальмг келнд эн үзгәр баһ әәтә И бичсмн.
Тод.
Тод бичгт Ь үгин эцүст һанцхн бичсмн. Үлгүрнь - бодисадь.


Э үзг.
Э — хальмг келнә кирилл болн Тод цаһан толһана үзг.
Кирилл.
Эллинмудн Е (эпсилон) гидг үзгин сүүрәс эклнә.
Тод.
Тод бичгт Е һурвн дүртә болна: эклцд, дунд, болн эцүстән. Е хәләтн


Ю үзг.
Ю — хальмг келнә кирилл цаһан толһана үзг.
Тод.
Тод бичгт Ю үзг бәәшго. Тер ә ЙУ бичәтә.


Я үзг.
Я — хальмг келнә кирилл болн Тод цаһан толһана үзг.
Тод.
Тод бичгт Я үзг бәәшго. Тер әгиг ЙА аль ИА бичәтә.


Й үзг.
Й — хальмг келнә кирилл болн Тод цаһан толһана үзг.
Кирилл.
Кирилл И гидг үзгин сүүрәс эклнә.
Тод.
Тод бичгт Й хойр дүртә болна (һо болн һо уга).


Өдмг.
Өдмг - маш баһар, һуйр болн уснас хуурсн хот-хол. Кирин давсн болн одмгин экн немсмн.
Зүгәр өдмгиг тоста, шикрта, балта, цәтә идсмн.


Бики.
Бики - интернет ормин болвсрулх эрдм. Тер эрдмин тәвснәс көлтә кенчн болн болвчн эн ормин өггциг чиклх чадна. Дәкәд «бики» - тер эрдмәр тоссн интернет орм.
Сүүр.
Бики орм болулхла, көдлвр теткүл кергтә. Үлгүрнь, Бикипедин теткүл - Mediawiki.


Бикипеди.
Бикипеди - сул, орҗ болм, олна келнә, олн медрлтә толь бичг. Терүнә нернь «бики» (), «энциклопедия» () хойрин сүүрәс эклнә.
Икәр 13 сай зүүлс (өөрдин келнд) эврә дурар цуг нарт делкән орлцачнрар бичсн. Тер зүүлс болвчн Бикипеди орҗ болдг чиклҗ чадна. Бикипеди - суңһцин толь бичг.


Кирилл бичлт.
Барин үзгүд.
Эн цуһар барин кирилл үзгүдин зургуд.


Лал шаҗн.
Лал шаҗн (арабин الإسلام), талданар ислам - нег бурхна, авраамин шаҗн.


Эвклид.
Евклид аль Эвклид, Ευκλείδης, ок. 300 г. до н. э. — хуучн эллинмудн эсвч.


Əрк.
Әрк - бат, хорз-усар кесн алкоголин зелм. ГОСТ йоста бәәҗ, 45 - 56% зәәһин хорзта бәәх зөвтә.


Мөрн.
Мөрн хасгуда теегт.
Мөрн - күүһәр өргә олзлсн герин мал.


Улсин буулһавр.
Эн зүүл орчулсн бәәх зөвтә. Өордин келнд тууҗин улсин нернь "курсивар" бичсн.


Цаг.
Цаг - нег экн күңкллһнә болн бодьзүлһнә төр.


Таалһн.
Таалһн (θεώρημα — «үзгдл, бәәдл») — авх болм эсвин зәңг.


Хальмг үнн.
Хальмг үнн — Хальмг Таңһчин бодлһна, олн әмтнә 5 дәкҗ долан хонгт һардг хальмг келәр бичсн газет. 1920 җилд алдр хуралар "Улан Хальмг" нертә экләд, терүнә һол өргә Элст балһсд, Ленинә уульнцд, 243 тойгта герт бәәнә. Одахн тираж 12 200 дәкҗ. 1970 җилд "Знак почёта" ачлврта ачлсмн.


Газет.
Газет - давтрар һардг барин һарц.


Шил.
Шил - олн күстә, хуучн күүһәр олзлсн бод.


Җид.
Җид - бүлдг, тәәрдг зевсг.


Атльг.
Атльг (мадг) - ут бүлдг-тәәрдг зевсг. Атьлгин клинок һо аль ги, хойр аль нег иртә бәәһә бәәҗ; утнь 64 - 72 см, эң 4 - 5 см. Эңгин мадг эфеста, бәрүл цаһргта аль гинҗтә болна. Орсин нутга зер-зевәр агсгдсн күчд: йовһн, товин, инженерин цергт мадг XVIII-XIX зун җилд элзлла. Тегәд эн бодарт сапёруд "фашина утх" авад орсмн. Тер шин мадг дәәнә көдлмшин хойр зевсг бәәҗ, юнгад гихлә, нег аю иртә, талдан аю арата болла.


Нумн.
Нумн - холар шивх зевсг.


Җилң.
Җилң - нумнар хах кесн юмн.


Саадг.
Саадг - җилң зүүх кесн юмн.


Əәв Балт.
Əәв Балт - күнд балтин янз.


Лувц.
Лувц - дәәч харслх кесн хувцн.


Дуулх.
Дуулх - толһаг харсх кесн юмн.


Бамб.
Бамб - зевсгәс харсдг юмн.


Һалта Зевсг.
Һалта Зевсг - хадг зевсг.


Бу.
Бу үүрәд зогсдг запорожа хазг
Бу - ут, һо амта, эмд хундгар дөңнәд, хойр һарар бәрсн һалта зевсг.
Тууҗ.
Түрүн бу, мушкет, дунд XIV зун җилд ирв. Амр бу икәр делгрсн. Тер нег амар бу хах олзлсн. Ода болсн бу - олн әмтнә һо амта зевсг. Алдр Төрскнә дәәнд танк зуг бу ирв.


Пистул.
Пистул - ахр һарин һалта зевсг.


Тов.
Тов - йир күнд һалта зевсг.


Дәр.
Дәр - һалта зевсгт кергтә бод.


Толһан цааҗ.
Толһан цааҗ - әмдрл хасдг цааҗ.


Эрс.
Эрс - һазриг әңглдг герин махбуд.


Үзүр.
Үзүр - ут зогсдг герин махбуд.


Цамхаг.
Цамхаг - тегиг шинҗлх аль медсн йовулх кесн тослһн.


Бурм.
thumb
Бурм - торлһн болад кесн тослһн.


Үүдн.
Үүдн - хораг әңһлдг герин махбуд.


Терз.
Терз - герл, дулан сиигдг герин махбуд.


Гер.
Гер - әмтнә болн малын бәәлһнә орм.


Шатр.
Шатр - хуучн ширәна ухата наадн.


Цолмон.
Цолмон - хол герл толярлдг теңгрин юмн.


Нарн.
Нарн - Һазрас маш өөр одн.


Үлмҗ һариг.
Үлмҗ - Нарас маш өөр һариг.


Пүрвə һариг.
Пүрвə гидг Нарнас тавдгч бәәдг һариг. Талдан Энетекгин келнәс ирсн нерн Бархсвадь болдг.


Бемб һариг.
Бемб гидг Нарнас зурһадгч бәәдг һариг.


Искг.
Искг - әмд тоот химин хүврлһиг шулуһар болулдг бод.


Уург.
Уург - йир җаңһрта, әмд бәәчин сүүр бәәдг бод.


Элкн.
Элкн - идсн хотиг чандг дотр.


Шорһлҗн.
Шорһлҗн - хот бултулдг, олна бәәдг хорхин янз.


Эрвәкә.
Эрвәкә - ик делгрңгү җиврдг хорха.


Бавуха.
Бавуха (Microchiroptera) - һанцхн җиврдг аң.


Мис.
Мис - үлмә уга герин мал.


Үкр.
Үкр - үсн өгдг герин мал.


Зан.
Зан - күнд юмн йовулх чаддг мал.


Арслң зан.
Арслң зан - күцц үксн иу зана янз.


Теңгрин ки.
Теңгрин ки - шишлң әмд тоотин янз.


Атом.
Атом - маш бичкн бодин хүв.


Электрон.
Электрон - маш бичкн бурушагч зарядта хүв.


Нейтрон.
Нейтрон - атомин төвин заряд уга хүв.


Протон.
Протон - атомин төвин маш бичкн зарядта хүв.


Электромагнетикин толярлһн.
Электромагнетикин толярлһн - давтдг электрин болн магнетин тегин эс зогсллһна делгүрллһн.


Радиоһархин толярлһн.
Радиоһархин толярлһн - 6×1012 - 1 Гцта толярлһн.


Уландорнь толярлһн.
Уландорнь толярлһн - үзгсн радио хойрин хоорнд бәәдг толялрһна янз.


Молекул.
Молекул - маш бичкн бодин хүв, эн бодин чинртә.


Арабмудин келн.
Арабмудин келн, اللغة العربية‎‎, al-luġa al-ʿarabiyya.


Китдин келн.
Китдин келн, 中文, 漢語, 汉语, hànyǔ


Улан Баатр.
Улан Баатр, моңһл келәр Улаанбаатар - Моңһлин нег сай күүтә хотл балһсн.


Мау Зедоң.
Мау Зедоң - түрүн китдин орна ахлач (1954 - 1959), түрүн коммунин партин ахлач (1943 - 1976).


Төвдин бичлт.
Төвдин бичлт - төвдин, бутда, ладакин болн эндкг келнә бичлт. Терүнә үзгүд ниилвриг бичҗ бәәнә.
Һол үзгүд.
Цуг төвдин үзгүд хадвр эклцта. Талдан འ, ཨ үзгүд болна - эдн а ниилвр таана, дәкәд འ үзг ут эгшг темдглх олзлна, үлгүрнь འུ уу утхта.
Эгшгүд.
Бүр төвдин үзг а гидг эгшгтә таана. Талдан эгшг бичхлә, деерк аль дорк немлгч темдгтә бичнә.
Галигүд.
Энетекгин келәр бичхлә, зәрм шишлң үзгүд кергтә. Ирлцәтә ә төвдин келнд бәәсн уга, тегәд тавн галигуд орулсмн.


Сарң өдр.
Сарң өдр - Нарн Мигмр хойр өдрин хоорнд бәәдг өдр. Тер нерн "Сарин (дахуль) өдр" таана. Йоста түрүн долан хонгин өдр бәәнә, зәрм орн-нутгт хойрдгч өдр.


Мигмр өдр.
Мигмр өдр - Сарң Үлмҗ хойр өдрин хоорнд бәәдг өдр. Тер нерн "Мигмр һарига өдр" таана. Йоста хойрдгч долан хонгин өдр бәәнә, зәрм орн-нутгт һурвдгч өдр.


Үлмҗ өдр.
Үлмҗ өдр - Мигмр Пүрвә хойр өдрин хоорнд бәәдг өдр. Тер нерн "Үлмҗ һарига өдр" таана. Йоста һурвдгч долан хонгин өдр бәәнә, зәрм орн-нутгт дөрвдгч өдр.


Пурвә өдр.
Пурвә өдр - Үлмҗ Басң хойр өдрин хоорнд бәәдг өдр. Тер нерн "Пурвә һарига өдр" таана. Йоста дөрвдгч долан хонгин өдр бәәнә, зәрм орн-нутгт тавдгч өдр.


Басң өдр.
Басң өдр - Пурвә Бембә хойр өдрин хоорнд бәәдг өдр. Тер нерн "Басң һарига өдр" таана. Йоста тавдгч долан хонгин өдр бәәнә, зәрм орн-нутгт зурһадгч өдр.


Бембә өдр.
Бембә өдр - Басң Нарн хойр өдрин хоорнд бәәдг өдр. Тер нерн "Бембә һарига өдр" таана. Йоста зурһадгч долан хонгин өдр бәәнә, зәрм орн-нутгт тавдгч өдр.


Нарн өдр.
Нарн өдр - Бембә Сарң хойр өдрин хоорнд бәәдг өдр. Тер нерн "Нарна өдр" таана. Йоста зурһадгч долан хонгин амрлһна өдр бәәнә, зәрм орн-нутгт тавдгч өдр.


Зун.
Зун - маш дулата җилин цаг.


Намр.
Намр - зу дахдг җилин цаг.


Үвл.
Үвл - маш киитн җилин цаг.


Телеүзгдл.
Телеүзгдл - көнддг зүргин йовуллһна эв-арһ; дәкәд тер зургиг үзүлдг юмн.


Лүңтн.
Лүңтн 卐 (энетекгин келнд स्वस्तिक, төвдин келнд གཡུང་དྲུང་།) - хуучн делкән тамһ-темдг.
Хальмг улачудин сүлд тәвдг зәрлг


Библь.
Библь - христианск болн еврейск бурхн-шаҗна дегтр.


Суңһврин Өдр (Америкин Ниицәтә Орн Нутгудин).
Америкин Ниицәтә Орн Нутгудт Суңһврин Өдр гидг цуг олна йослчнр суңһлх хуульта өдр болдг бәәнә. Эн Суңһврин Өдр Үкр сарин негдгч Сарң өдрин хөөн бәәдг Мигмр өдрт болдг болна.


Йослч.
Залврт болн Хуралд көдлдг күн Йослч болдг


Суңһвр.
An Суңһвр is a formal decision-making process by which a population chooses an individual to hold public office. Elections have been the usual mechanism by which modern representative democracy since the 17th century. Elections may fill offices in the legislature, sometimes in the executive and judiciary, and for regional and local government. This process is also used in many other private and business organizations, from clubs to voluntary associations and corporations.
The universal use of elections as a tool for selecting representatives in modern democracies is in contrast with the practice in the democratic archetype, ancient Athens. Elections were considered an oligarchic institution and most political offices were filled using җирв, also known as allotment, by which officeholders were chosen by lot.
Electoral reform describes the process of introducing fair electoral systems where they are not in place, or improving the fairness or effectiveness of existing systems. Psephology is the study of results and other statistics relating to elections (especially with a view to predicting future results).
To "elect" means "to choose or make a decision" and so sometimes other forms of ballot such as the referendum are referred to as elections, especially in the United States.


Җирв.
Җирв, also known as allotment, is a method of selection by some form of lottery. It is used to have an equal chance to be selected for those that are involved. (For instance it is done by drawing coloured pebbles from a bag.) In the democracy of Athens in Ancient Greece sortition was the main method for appointing officials. People thought it was a system that was one of the principal characteristics of democracy.
"Democracy arose from the idea that those who are equal in any respect are equal absolutely. All are alike free, therefore they claim that all are free absolutely... The next is when the democrats, on the grounds that they are all equal, claim equal participation in everything." Aristotle "Politics"


PT Sans.
Пара Тайп үзг кевин үлгүр
PT Sans — сул, орҗ болм, ПараТайп ортгар кесн онь уга үзг кев. Тер үзг кев хальмг үзгүдтә бәәнә.
Күсл.
Пара Тайп Санс үзг кев нег төслин хүв. Тер төслд зүгәр, секәтә лицензтә үзг кевин цуглавр Орсин орн-нутгин төлә бүтәх. Эн цуглавр цуг нутга келн улсин хоорнд зөвшллһнә зев болдг бүтәв.


Үр сар.
Үр сар - Бурхн Багшна һарсн, гегәрлтнә, болн өңгрсн өдр.


Хүвлә хан.
Хүвлә хан (моңһл. Хубилай хаан, хуудм бичгт 20px, китдин келәр 忽必烈) - Ик Моңһл гүрнә, Юан Өнчин Төр эклсн хан.


Пинин.
Пинин (төрскн 拼音, pīnyīn) - йоста Китдин орна китдин бичгин галиглһна систем.


Юан өнчин төр.
Юан өнчин төрин девскр һазр (1290 он)
Юан өнчин төрин девскр һазр (1294 он)
Юан өнчин төр - моңһл хаанар заалсн Китдин орн (1271—1368 җилд).


Шалом.
"Шалом" (түрг. "Şalom", Харһуйрудин:"שָׁלוֹם", "сән менд") Түргүдин орна, ивритар, түргүдәр келәр бичсн гезет.


Көк нур.
Көк нур - Китдин орна нур. Көк нурин өмн терүнә нертә Өөрдин нутг билә. Ода эн нертә Көк нур Таңһч (Цинхай) бәәнә.


Сүк.
Сүк - модн тәрх кесн юмн. Йоста төмр үзүртә, модн толһата.


Замбтив.
Замбтив - күмн-әмтнә бәәдг орчлң. Бурхн Багшин Номд нег дөрвнә Сумеру уулас өмн һарин тив.


Ятх.
Ятх - һурвлҗн, чивһста көгҗмин зевсг.


Яврлһн.
Яврлһн - дала цусн геесн әәмшгтә болһн.


Күрәлң.
Күрәлң - эрдм ном шинҗлдг һазр.


Савң.
Савң - уһах цеврлх кесн юм.


Һәәхц.
Һәәхц - делгүрт әмтнә оньг бий талан татх кесн, үзүлдг шилтә һазр. Зүгәр һәәхц ик шилин келтг мөн бәәнә; терүнә ирлһн хулдлһна ик селгүлт орулв. Һәәхц элдврин темдг болҗана.


Ухалдг тойг.
a> үзгдҗәнә. Һозһр татаснд Ухалдг тойгс бәәдв.
Эсвд Ухалдг тойг "bi" бәәдлтә тойг болдв, энд "b" хоосн биш Бәәлһн тойг болдв болн "i", i² = -1 цәәлһәтә тойг, талданар Ухалдг бод гидг нертә болдв. Ухалдг тойг "bi" Бәәлһн тойгар "a" немх чадна Комплексин тойг "a + bi" кех тускар, энд "a" болн "b" хойр "Бәәлһн хүв" болн "Ухалдг хүв" тер Комплексин тойгин "a" + "bi" болдв. Тигәд, Ухалдг тойгс талданар Комплексин тойгс хоосн "Бәәлһн хүвтә" бәәдв. Ухалдг тойгин хойрдгч идрлһн Эсргү Бәәлһн тойг бәәдв.


Комплексин тойг.
Эн зург Комплексин тойг үзүгдҗана.
Эсввт Комплексин тойг Бәәлһн тойг болн Ухалдг тойг хойр зүүхтә. Тиигәд, "a" + "bi" бичсн болҗана, энд "a" болн "b" хойр Бәәлһн тойг болҗана, дәкәд "i" Ухалдг бод "i" 2 = −1 бодта болҗана.


Дөрвд.
Дөрвд - дөрвн өөрдин әңг.


Һалдан кид.
Лхаса өөр бәәдг Галдан киидин цоксн цург (2005 он)
Галдан кид (төвдин келәр དགའ་ལྡན, dga' ldan бәәх) - Төвдин орна, Ваңбур уулт, Гелүг-ба (шар шаҗна) күрәлң, Лхаса балһсас 47 км-т бәәдг кид. Һалдан, эндкгин келәр Тушита, Мәәдр гегәнә бәәлһнә һазр болх. Тер кид 4500 км далан түвшнас буй.
Тууҗ.
Һалдан кид Зунква гегәнә манҗ сурһульчнрар 1409 он эклсн бәәнә. Аярлад, Шарце болн Жангце нертә коллеҗар тогтад, ик кидд тохрад, ~ 4000 ламта буй. Сойлын хүвсхүлин (1966—1968 он) цагт күцц үрәләд бәәв. Ода Эндкг орт Карнатака штатт болн йоста ормт тохрар босхҗ билә.


Лхаса балһсн.
Лхаса балһсн (төвин келәр ལྷ་ས་ "бурхна һазр", китдин келәр 拉薩 Lāsà) - төвдин таңчин хотл балһсн.


Бурхн Багшин алтн сүм.
Бурхн Багшин алтн сүм - Хальмг Таңһчин ик гисн хурл. 2005 оны Бар сарин 27 өдрт номлад болв. Хурл 56 метртә өндр. Дотрнь Европин маш ик (12 метртә) Бурхн Багшин статуй бәәнә.
Тослһн-секлһн.
Сүм хуучн төмр-бетона завода ормт, Ленинә уульнцд, 2004 җилд Элст балһст орсн Дала ламин гегәнә әдслә, нег җилт өөр тосв. Хурл 2005 оны Бар сарин 27 өдрт секәд болв. Терүнә секлһн Зул байрин болн хальмг улсин көөлһнә өөн сәкв.
Дүрнь.
Хурл төгәлңдән тавн метр болвас цаһан суврһта, цугтнь 108. Өмн үзгин орлһн һол бәәнә. Сүм дөрвн орлһта, дөрвн үзгтә, мандала зурата. Хурла герин төгәләд, Наланда киидин 17 пандитин статуй болҗана.
Дотр.
Бурхн Багшин алтн сүм долан давхрта.
Диг-даран.
Өдр болһна 11 часин хөөн онц баралхин цаг. Дәкәд, хурлд төвдин келнә кичәлд болн йогин ном өгнә.


Суврһн.
Суврһн, төвдин келәр མཆོད་རྟེན༏ (чөтен), энетекгин келәр स्तूप (стуупа) - эрдньта, мааньта шаҗна тоссн.


Орңһ.
Орңһ, латин келәр Rhinocerotidae, Априкин болн Азин турута, негн аль хойр өвртә аң.


Төвдин келн.
Төвдин келн, བོད་སྐད།, (бө ке) - төвд улсин келн.


Төгә.
Төгә - төгрг бәәҗ бәәдг, сул эргдг аль көшүр деер чаңһасн таава; тәвсн, шувтрдг уга юмиг долдалулҗана. Төгә эңдән олзлсн зер-зевин болн көдлврин хүв, ацан тееврин көгҗҗ олзлсн. Эклсн цаг меддго.


Ковд балһсн.
Кобд ("Дунд-Ус"; Ховд) — Моңһлин улсин барун үзгин балһсн, Кобд әәмгин төв. Хар-Ус-Нурин өөр.


Хар өңг.
Хар өңг - юмнас герл эс толярлһн. Тер өңгин айлһуд бор өңг гидг нертә.


Бәәҗң балһсн.
Бәәҗң - Китдин орн-нутгин хотл балһсн.


Радио.
Радио - суңһц угаһар зәңгллһнә эв-арһ.


Һалдан Бошгт хан.
Һалдан-Бошгт (мңһ. Галдан бошигт хаан) (1644-1697 он), 1671 җиләс Зүн һарин нутга хаан, Эрднь-Баатрин хун тәәҗин күн. Гелң болла, шагшавдан хәрү оркад, алсн ахан төлә өшәһән авад, нутгин хан болв.


Немсн җил.
Немсн җил (лтн. bis sextus — «хойрдгч зурһадгч») григорин болн юлин литин һурвн җирн һурһан өдртә җил болҗана. Тер учрар немсн җил нег хонгла кирин җилиг икәр. Тиим җил 46 он мана һалвин күртл Роман гүрнә хан Һай Юуль Цеесәр кергллһнд орлцулв. Дөрвдгч тоот җил немсн бәәдг болҗана, болв тер зокалас зәрм һарһлт бәәнә.
Григорин лит.
Хаврин өдр сө хойр теңшәрлһнә хоорнд цаг "365 хонг 5 час 48 минут 46 секунд" ударна; дундн юлин литн җилин цаг 365,25 хонгта; эднә йилһән "11 минут 14 секунд" болх. Тер завсрар 128 җилмүд болзг хонг шаху.
Зәрм зунҗл болзг, хаврин өдр сө хойр теңшәрлһнә өдрин көндллһн үзсн болв. XVI арвҗд тер теңшәрлһн 10 хонгар Моһа сарин 21 деер ирлә. Тиим эндү чиклхәр болн тоньлхар, 1582 он роман аав Григорий XIII лит шинрүлв. Дунд литн болн нарна җилмүд нег-негән сәәнәр таарлхар, немсн җилин зокал сольҗ. Тегәд дөрвдгч тоот зунас хувалдг, болв дөрвн зунас хувалдг уга һарһлт бәәнә.


Лу сарин хүвсхүл.
thumb
thumb
Лу сарин хүвсхүл (орс. "Февральская революция"), 1917 җилин Лу сарин орс нутгт йовдлмуд. Терүнә аш: цаһан хаани йоснас буцлт, Цагзурин залвр орс нутгиг таңһчар соңсхав.


Туула сар.
Туула негдгч литн җилин сар болҗана.


Кииснә өдр.
Кииснә өдр Нарн нег хонгт икәр сууҗсн уга цаг болҗана.


Лу сар.
Лу сар хойрдгч гидг литн җилин сар болҗана.


Моһа сар.
Моһа сар - һурвдгч гисн литн җилин сар болҗана.


Мөрн сар.
Мөрн сар - дөрвдгч гисн литн җилин сар болҗана.


Хөн сар.
Хөн сар - тавдгч гисн литн җилин сар болҗана.


Мөчн сар.
Мөчн сар - зурһадгч гисн литн җилин сар болҗана.


Така сар.
Така сар - доладгч гисн литн җилин сар болҗана.


Ноха сар.
Ноха сар - нәәмдгч гисн литн җилин сар болҗана.


Һаха сар.
Һаха сар - йисдгч гисн литн җилин сар болҗана.


Хулһн сар.
Хулһн сар - арвдгч гисн литн җилин сар болҗана.


Үкр сар.
Үкр сар - арвн негдгч гисн литн җилин сар болҗана.


Бар сар.
Бар сар - арвн хойрдгч гисн литн җилин сар болҗана.


Хонг.
Хонг — Һазр һаригин нег эргсн цаг тааһад цагин негц болҗана. Хонг 24 часла хувалгсмн (1440 минут; 86400 секунд); өрүнәс, өдрәс, асхнас, сөөһәс тогтасмн.


Кииснә сө.
Кииснә сө нег хонгас икәр Нарн мандлһас угаһар цаг.


Туула сарин 1.
Туула сарин 1 григорин литд хойрдгч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 364 (365, немсн җил болхла) өдрмүд улдв.


Туула сарин 2.
Туула сарин 2 григорин литд хойрдгч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 363 (364, немсн җил болхла) өдрмүд улдв.


Туула сарин 3.
Туула сарин 3 григорин литд 3-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 362 (363, немсн җил болхла) өдрмүд улдв.


Туула сарин 4.
Туула сарин 4 григорин литд 4-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 361 (362, немсн җил болхла) өдрмүд улдв.


Туула сарин 5.
Туула сарин 5 григорин литд 5-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 360 (361, немсн җил болхла) өдрмүд улдв.


Туула сарин 6.
Туула сарин 6 григорин литд 6-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 359 (360, немсн җил болхла) өдрмүд улдв.


Туула сарин 7.
Туула сарин 7 григорин литд 7-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 358 (359, немсн җил болхла) өдрмүд улдв.


Туула сарин 8.
Туула сарин 8 григорин литд 8-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 357 (358, немсн җил болхла) өдрмүд улдв.


Туула сарин 9.
Туула сарин 9 григорин литд 9-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 356 (357, немсн җил болхла) өдрмүд улдв.


Туула сарин 10.
Туула сарин 10 григорин литд 10-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 355 (356, немсн җил болхла) өдрмүд улдв.


Туула сарин 11.
Туула сарин 11 григорин литд 11-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 354 (355, немсн җил болхла) өдрмүд улдв.


Туула сарин 12.
Туула сарин 12 григорин литд 12-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 353 (354, немсн җил болхла) өдрмүд улдв.


Туула сарин 13.
Туула сарин 13 григорин литд 13-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 352 (353, немсн җил болхла) өдрмүд улдв.


Туула сарин 14.
Туула сарин 14 григорин литд 14-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 351 (352, немсн җил болхла) өдрмүд улдв.


Туула сарин 15.
Туула сарин 15 григорин литд 15-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 350 (351, немсн җил болхла) өдрмүд улдв.


Туула сарин 16.
Туула сарин 16 григорин литд 16-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 349 (350, немсн җил болхла) өдрмүд улдв.


Туула сарин 17.
Туула сарин 17 григорин литд 17-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 348 (349, немсн җил болхла) өдрмүд улдв.


Туула сарин 18.
Туула сарин 18 григорин литд 18-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 347 (348, немсн җил болхла) өдрмүд улдв.


Туула сарин 19.
Туула сарин 19 григорин литд 19-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 346 (347, немсн җил болхла) өдрмүд улдв.


Туула сарин 20.
Туула сарин 20 григорин литд 20-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 345 (346, немсн җил болхла) өдрмүд улдв.


Туула сарин 21.
Туула сарин 21 григорин литд 21-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 344 (345, немсн җил болхла) өдрмүд улдв.


Туула сарин 22.
Туула сарин 2 григорин литд 22-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 343 (344, немсн җил болхла) өдрмүд улдв.


Туула сарин 23.
Туула сарин 23 григорин литд 23-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 342 (343, немсн җил болхла) өдрмүд улдв.


Туула сарин 24.
Туула сарин 24 григорин литд 24-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 341 (342, немсн җил болхла) өдрмүд улдв.


Туула сарин 25.
Туула сарин 25 григорин литд 25-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 340 (341, немсн җил болхла) өдрмүд улдв.


Туула сарин 26.
Туула сарин 26 григорин литд 26-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 339 (340, немсн җил болхла) өдрмүд улдв.


Туула сарин 27.
Туула сарин 27 григорин литд 27-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 338 (339, немсн җил болхла) өдрмүд улдв.


Туула сарин 28.
Туула сарин 28 григорин литд 28-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 337 (338, немсн җил болхла) өдрмүд улдв.


Туула сарин 29.
Туула сарин 29 григорин литд 29-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 336 (337, немсн җил болхла) өдрмүд улдв.


Туула сарин 30.
Туула сарин 30 григорин литд хойрдгч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 335 (336, немсн җил болхла) өдрмүд улдв.


Туула сарин 31.
Туула сарин 31 григорин литд 31-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 334 (335, немсн җил болхла) өдрмүд улдв.


Лу сарин 1.
Лу сарин 1 григорин литд 32-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 333 (334, немсн җил болхла) өдрмүд улдв.


Лу сарин 2.
Лу сарин 2 григорин литд 33-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 332 (немсн җил болхла, 333) өдрмүд улдв.


Лу сарин 3.
Лу сарин 3 григорин литд 33-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 331 (немсн җил болхла, 332) өдрмүд улдв.


Лу сарин 4.
Лу сарин 4 григорин литд 35-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 330 (немсн җил болхла, 331) өдрмүд улдв.


Лу сарин 5.
Лу сарин 5 григорин литд 36-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 329 (немсн җил болхла, 330) өдрмүд улдв.


Лу сарин 6.
Лу сарин 6 григорин литд 37-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 328 (немсн җил болхла, 329) өдрмүд улдв.


Лу сарин 7.
Лу сарин 1 григорин литд 38-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 327 (немсн җил болхла, 328) өдрмүд улдв.


Лу сарин 8.
Лу сарин 8 григорин литд 39-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 326 (немсн җил болхла, 327) өдрмүд улдв.


Лу сарин 9.
Лу сарин 9 григорин литд 40-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 325 (немсн җил болхла, 326) өдрмүд улдв.


Лу сарин 10.
Лу сарин 10 григорин литд 41-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 324 (немсн җил болхла, 325) өдрмүд улдв.


Лу сарин 11.
Лу сарин 11 григорин литд 42-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 323 (немсн җил болхла, 324) өдрмүд улдв.


Лу сарин 12.
Лу сарин 12 григорин литд 43-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 322 (немсн җил болхла, 323) өдрмүд улдв.


Лу сарин 13.
Лу сарин 13 григорин литд 44-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 321 (немсн җил болхла, 322) өдрмүд улдв.


Лу сарин 14.
Лу сарин 14 григорин литд 45-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 320 (немсн җил болхла, 321) өдрмүд улдв.


Лу сарин 15.
Лу сарин 15 григорин литд 46-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 319 (немсн җил болхла, 320) өдрмүд улдв.


Лу сарин 16.
Лу сарин 16 григорин литд 47-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 318 (немсн җил болхла, 319) өдрмүд улдв.


Лу сарин 17.
Лу сарин 17 григорин литд 48-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 317 (немсн җил болхла, 318) өдрмүд улдв.


Лу сарин 18.
Лу сарин 18 григорин литд 49-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 316 (немсн җил болхла, 317) өдрмүд улдв.


Лу сарин 19.
Лу сарин 19 григорин литд 50-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 315 (немсн җил болхла, 316) өдрмүд улдв.


Лу сарин 20.
Лу сарин 20 григорин литд 51-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 314 (немсн җил болхла, 315) өдрмүд улдв.


Лу сарин 21.
Лу сарин 21 григорин литд 52-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 313 (немсн җил болхла, 314) өдрмүд улдв.


Лу сарин 22.
Лу сарин 22 григорин литд 53-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 312 (немсн җил болхла, 313) өдрмүд улдв.


Лу сарин 23.
Лу сарин 23 григорин литд 54-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 311 (немсн җил болхла, 312) өдрмүд улдв.


Лу сарин 24.
Лу сарин 24 григорин литд 55-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 310 (немсн җил болхла, 311) өдрмүд улдв.


Лу сарин 25.
Лу сарин 25 григорин литд 56-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 309 (немсн җил болхла, 310) өдрмүд улдв.


Лу сарин 26.
Лу сарин 26 григорин литд 57-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 308 (немсн җил болхла, 309) өдрмүд улдв.


Лу сарин 27.
Лу сарин 27 григорин литд 58-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 307 (немсн җил болхла, 308) өдрмүд улдв.


Лу сарин 28.
Лу сарин 28 григорин литд 59-гч җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 306 (немсн җил болхла, 307) өдрмүд улдв.


Лу сарин 29.
Лу сарин 29 григорин литд 60-гч немсн җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 306 өдрмүд улдв.


Моһа сарин 1.
Моһа сарин 1 григорин литд 60-гч (немсн җил болхла, 61-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 305 өдрмүд улдв.


Моһа сарин 2.
Моһа сарин 2 григорин литд 61-гч (немсн җил болхла, 62-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 304 өдрмүд улдв.


Моһа сарин 3.
Моһа сарин 3 григорин литд 62-гч (немсн җил болхла, 63-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 303 өдрмүд улдв.


Моһа сарин 4.
Моһа сарин 4 григорин литд 63-гч (немсн җил болхла, 64-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 302 өдрмүд улдв.


Моһа сарин 5.
Моһа сарин 5 григорин литд 64-гч (немсн җил болхла, 65-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 301 өдрмүд улдв.


Моһа сарин 6.
Моһа сарин 6 григорин литд 65-гч (немсн җил болхла, 66-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 300 өдрмүд улдв.


Моһа сарин 7.
Моһа сарин 7 григорин литд 66-гч (немсн җил болхла, 67-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 299 өдрмүд улдв.


Моһа сарин 8.
Моһа сарин 8 григорин литд 67-гч (немсн җил болхла, 68-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 298 өдрмүд улдв.


Моһа сарин 9.
Моһа сарин 9 григорин литд 68-гч (немсн җил болхла, 69-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 297 өдрмүд улдв.


Моһа сарин 10.
Моһа сарин 10 григорин литд 69-гч (немсн җил болхла, 70-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 296 өдрмүд улдв.


Моһа сарин 11.
Моһа сарин 11 григорин литд 70-гч (немсн җил болхла, 71-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 295 өдрмүд улдв.


Моһа сарин 12.
Моһа сарин 12 григорин литд 71-гч (немсн җил болхла, 72-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 294 өдрмүд улдв.


Моһа сарин 13.
Моһа сарин 13 григорин литд 72-гч (немсн җил болхла, 73-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 293 өдрмүд улдв.


Моһа сарин 14.
Моһа сарин 14 григорин литд 73-гч (немсн җил болхла, 74-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 292 өдрмүд улдв.


Моһа сарин 15.
Моһа сарин 15 григорин литд 74-гч (немсн җил болхла, 75-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 291 өдрмүд улдв.


Моһа сарин 16.
Моһа сарин 16 григорин литд 75-гч (немсн җил болхла, 76-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 304 өдрмүд улдв.


Моһа сарин 17.
Моһа сарин 17 григорин литд 76-гч (немсн җил болхла, 77-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 289 өдрмүд улдв.


Моһа сарин 18.
Моһа сарин 1 григорин литд 77-гч (немсн җил болхла, 78-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 288 өдрмүд улдв.


Моһа сарин 19.
Моһа сарин 1 григорин литд 78-гч (немсн җил болхла, 79-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 287 өдрмүд улдв.


Моһа сарин 20.
Моһа сарин 20 григорин литд 79-гч (немсн җил болхла, 80-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 286 өдрмүд улдв.


Моһа сарин 21.
Моһа сарин 21 григорин литд 80-гч (немсн җил болхла, 81-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 285 өдрмүд улдв.


Моһа сарин 22.
Моһа сарин 22 григорин литд 81-гч (немсн җил болхла, 82-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 284 өдрмүд улдв.


Моһа сарин 23.
Моһа сарин 23 григорин литд 82-гч (немсн җил болхла, 83-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 283 өдрмүд улдв.


Моһа сарин 24.
Моһа сарин 24 григорин литд 83-гч (немсн җил болхла, 84-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 282 өдрмүд улдв.


Моһа сарин 25.
Моһа сарин 25 григорин литд 84-гч (немсн җил болхла, 85-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 281 өдрмүд улдв.


Моһа сарин 26.
Моһа сарин 26 григорин литд 85-гч (немсн җил болхла, 86-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 280 өдрмүд улдв.


Моһа сарин 27.
Моһа сарин 27 григорин литд 86-гч (немсн җил болхла, 87-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 279 өдрмүд улдв.


Моһа сарин 28.
Моһа сарин 28 григорин литд 87-гч (немсн җил болхла, 88-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 278 өдрмүд улдв.


Моһа сарин 29.
Моһа сарин 29 григорин литд 88-гч (немсн җил болхла, 89-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 277 өдрмүд улдв.


Моһа сарин 30.
Моһа сарин 30 григорин литд 89-гч (немсн җил болхла, 90-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 276 өдрмүд улдв.


Моһа сарин 31.
Моһа сарин 31 григорин литд 90-гч (немсн җил болхла, 91-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 275 өдрмүд улдв.


Мөрн сарин 1.
Мөрн сарин 1 григорин литд 91-гч (немсн җил болхла, 92-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 274 өдрмүд улдв.


Мөрн сарин 2.
Мөрн сарин 2 григорин литд 92-гч (немсн җил болхла, 93-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 273 өдрмүд улдв.


Мөрн сарин 3.
Мөрн сарин 3 григорин литд 93-гч (немсн җил болхла, 60-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 272 өдрмүд улдв.


Мөрн сарин 4.
Мөрн сарин 4 григорин литд 94-гч (немсн җил болхла, 95-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 271 өдрмүд улдв.


Мөрн сарин 5.
Мөрн сарин 5 григорин литд 95-гч (немсн җил болхла, 96-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 270 өдрмүд улдв.


Мөрн сарин 6.
Мөрн сарин 6 григорин литд 96-гч (немсн җил болхла, 97-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 269 өдрмүд улдв.


Мөрн сарин 7.
Мөрн сарин 7 григорин литд 97-гч (немсн җил болхла, 98-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 268 өдрмүд улдв.


Мөрн сарин 8.
Мөрн сарин 8 григорин литд 98-гч (немсн җил болхла, 99-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 267 өдрмүд улдв.


Мөрн сарин 9.
Мөрн сарин 9 григорин литд 99-гч (немсн җил болхла, 100-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 266 өдрмүд улдв.


Мөрн сарин 10.
Мөрн сарин 10 григорин литд 100-гч (немсн җил болхла, 101-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 265 өдрмүд улдв.


Мөрн сарин 11.
Моһа сарин 11 григорин литд 101-гч (немсн җил болхла, 102-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 264 өдрмүд улдв.


Мөрн сарин 12.
Моһа сарин 12 григорин литд 102-гч (немсн җил болхла, 103-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 263 өдрмүд улдв.


Мөрн сарин 13.
Моһа сарин 13 григорин литд 103-гч (немсн җил болхла, 104-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 262 өдрмүд улдв.


Мөрн сарин 14.
Моһа сарин 14 григорин литд 104-гч (немсн җил болхла, 105-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 261 өдрмүд улдв.


Мөрн сарин 15.
Моһа сарин 15 григорин литд 105-гч (немсн җил болхла, 106-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 260 өдрмүд улдв.


Мөрн сарин 16.
Моһа сарин 16 григорин литд 106-гч (немсн җил болхла, 107-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 259 өдрмүд улдв.


Мөрн сарин 17.
Моһа сарин 17 григорин литд 107-гч (немсн җил болхла, 108-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 258 өдрмүд улдв.


Мөрн сарин 18.
Моһа сарин 18 григорин литд 108-гч (немсн җил болхла, 109-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 257 өдрмүд улдв.


Мөрн сарин 19.
Моһа сарин 19 григорин литд 109-гч (немсн җил болхла, 110-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 256 өдрмүд улдв.


Мөрн сарин 20.
Моһа сарин 20 григорин литд 110-гч (немсн җил болхла, 111-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 255 өдрмүд улдв.


Мөрн сарин 21.
Моһа сарин 21 григорин литд 111-гч (немсн җил болхла, 112-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 254 өдрмүд улдв.


Мөрн сарин 22.
Моһа сарин 22 григорин литд 112-гч (немсн җил болхла, 113-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 253 өдрмүд улдв.


Мөрн сарин 23.
Моһа сарин 23 григорин литд 113-гч (немсн җил болхла, 114-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 252 өдрмүд улдв.


Мөрн сарин 24.
Моһа сарин 24 григорин литд 114-гч (немсн җил болхла, 115-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 251 өдрмүд улдв.


Мөрн сарин 25.
Моһа сарин 25 григорин литд 115-гч (немсн җил болхла, 116-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 250 өдрмүд улдв.


Мөрн сарин 26.
Моһа сарин 26 григорин литд 116-гч (немсн җил болхла, 117-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 249 өдрмүд улдв.


Мөрн сарин 27.
Моһа сарин 27 григорин литд 117-гч (немсн җил болхла, 118-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 248 өдрмүд улдв.


Мөрн сарин 28.
Моһа сарин 28 григорин литд 118-гч (немсн җил болхла, 119-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 247 өдрмүд улдв.


Мөрн сарин 29.
Моһа сарин 29 григорин литд 119-гч (немсн җил болхла, 120-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 246 өдрмүд улдв.


Мөрн сарин 30.
Моһа сарин 30 григорин литд 120-гч (немсн җил болхла, 121-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 245 өдрмүд улдв.


Хөн сарин 1.
Хөн сарин 1 григорин литд 121-гч (немсн җил болхла, 122-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 244 өдрмүд улдв.


Хөн сарин 2.
Хөн сарин 2 григорин литд 122-гч (немсн җил болхла, 123-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 243 өдрмүд улдв.


Хөн сарин 3.
Хөн сарин 3 григорин литд 123-гч (немсн җил болхла, 124-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 242 өдрмүд улдв.


Хөн сарин 4.
Хөн сарин 4 григорин литд 124-гч (немсн җил болхла, 125-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 241 өдрмүд улдв.


Хөн сарин 5.
Хөн сарин 5 григорин литд 125-гч (немсн җил болхла, 126-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 240 өдрмүд улдв.


Хөн сарин 6.
Хөн сарин 6 григорин литд 126-гч (немсн җил болхла, 127-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 239 өдрмүд улдв.


Хөн сарин 7.
Хөн сарин 7 григорин литд 127-гч (немсн җил болхла, 128-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 238 өдрмүд улдв.


Хөн сарин 8.
Хөн сарин 8 григорин литд 128-гч (немсн җил болхла, 129-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 237 өдрмүд улдв.


Хөн сарин 9.
Хөн сарин 9 григорин литд 129-гч (немсн җил болхла, 130-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 236 өдрмүд улдв.


Хөн сарин 10.
Хөн сарин 10 григорин литд 1210-гч (немсн җил болхла, 130-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 236 өдрмүд улдв.


Хөн сарин 11.
Хөн сарин 11 григорин литд 131-гч (немсн җил болхла, 132-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 234 өдрмүд улдв.


Хөн сарин 12.
Хөн сарин 12 григорин литд 132-гч (немсн җил болхла, 133-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 233 өдрмүд улдв.


Хөн сарин 13.
Хөн сарин 13 григорин литд 133-гч (немсн җил болхла, 134-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 232 өдрмүд улдв.


Хөн сарин 14.
Хөн сарин 14 григорин литд 134-гч (немсн җил болхла, 135-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 231 өдрмүд улдв.


Хөн сарин 15.
Хөн сарин 15 григорин литд 135-гч (немсн җил болхла, 136-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 230 өдрмүд улдв.


Хөн сарин 16.
Хөн сарин 16 григорин литд 136-гч (немсн җил болхла, 137-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 229 өдрмүд улдв.


Хөн сарин 17.
Хөн сарин 17 григорин литд 137-гч (немсн җил болхла, 138-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 228 өдрмүд улдв.


Хөн сарин 18.
Хөн сарин 18 григорин литд 138-гч (немсн җил болхла, 139-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 227 өдрмүд улдв.


Хөн сарин 19.
Хөн сарин 19 григорин литд 139-гч (немсн җил болхла, 140-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 226 өдрмүд улдв.


Хөн сарин 20.
Хөн сарин 20 григорин литд 140-гч (немсн җил болхла, 141-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 225 өдрмүд улдв.


Хөн сарин 21.
Хөн сарин 21 григорин литд 141-гч (немсн җил болхла, 142-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 224 өдрмүд улдв.


Хөн сарин 22.
Хөн сарин 22 григорин литд 142-гч (немсн җил болхла, 143-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 223 өдрмүд улдв.


Хөн сарин 23.
Хөн сарин 23 григорин литд 143-гч (немсн җил болхла, 144-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 232 өдрмүд улдв.


Хөн сарин 24.
Хөн сарин 24 григорин литд 144-гч (немсн җил болхла, 145-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 241 өдрмүд улдв.


Хөн сарин 25.
Хөн сарин 25 григорин литд 145-гч (немсн җил болхла, 146-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 250 өдрмүд улдв.


Хөн сарин 26.
Хөн сарин 26 григорин литд 146-гч (немсн җил болхла, 147-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 210 өдрмүд улдв.


Хөн сарин 27.
Хөн сарин 27 григорин литд 147-гч (немсн җил болхла, 148-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 209 өдрмүд улдв.


Хөн сарин 28.
Хөн сарин 28 григорин литд 148-гч (немсн җил болхла, 149-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 208 өдрмүд улдв.


Хөн сарин 29.
Хөн сарин 29 григорин литд 149-гч (немсн җил болхла, 150-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 207 өдрмүд улдв.


Хөн сарин 30.
Хөн сарин 30 григорин литд 150-гч (немсн җил болхла, 151-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 206 өдрмүд улдв.


Хөн сарин 31.
Хөн сарин 31 григорин литд 151-гч (немсн җил болхла, 152-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 205 өдрмүд улдв.


Мөчн сарин 1.
Мөчн сарин 1 григорин литд 152-гч (немсн җил болхла, 153-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 213 өдрмүд улдв.


Мөчн сарин 2.
Мөчн сарин 2 григорин литд 153-гч (немсн җил болхла, 154-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 212 өдрмүд улдв.


Мөчн сарин 3.
Мөчн сарин 3 григорин литд 154-гч (немсн җил болхла, 155-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 211 өдрмүд улдв.


Мөчн сарин 4.
Мөчн сарин 4 григорин литд 155-гч (немсн җил болхла, 156-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 210 өдрмүд улдв.


Мөчн сарин 5.
Мөчн сарин 5 григорин литд 156-гч (немсн җил болхла, 157-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 209 өдрмүд улдв.


Мөчн сарин 6.
Мөчн сарин 6 григорин литд 167-гч (немсн җил болхла, 168-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 208 өдрмүд улдв.


Мөчн сарин 7.
Мөчн сарин 7 григорин литд 168-гч (немсн җил болхла, 169-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 207 өдрмүд улдв.


Мөчн сарин 8.
Мөчн сарин 8 григорин литд 169-гч (немсн җил болхла, 170-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 206 өдрмүд улдв.


Мөчн сарин 9.
Мөчн сарин 9 григорин литд 170-гч (немсн җил болхла, 171-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 205 өдрмүд улдв.


Мөчн сарин 10.
Мөчн сарин 10 григорин литд 171-гч (немсн җил болхла, 172-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 204 өдрмүд улдв.


Мөчн сарин 11.
Мөчн сарин 11 григорин литд 172-гч (немсн җил болхла, 173-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 203 өдрмүд улдв.


Мөчн сарин 12.
Мөчн сарин 12 григорин литд 173-гч (немсн җил болхла, 174-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 202 өдрмүд улдв.


Мөчн сарин 13.
Мөчн сарин 13 григорин литд 174-гч (немсн җил болхла, 173-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 201 өдрмүд улдв.


Мөчн сарин 14.
Мөчн сарин 14 григорин литд 175-гч (немсн җил болхла, 176-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 200 өдрмүд улдв.


Мөчн сарин 15.
Мөчн сарин 15 григорин литд 176-гч (немсн җил болхла, 177-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 199 өдрмүд улдв.


Мөчн сарин 16.
Мөчн сарин 16 григорин литд 177-гч (немсн җил болхла, 178-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 198 өдрмүд улдв.


Мөчн сарин 17.
Мөчн сарин 17 григорин литд 178-гч (немсн җил болхла, 179-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 197 өдрмүд улдв.


Мөчн сарин 18.
Мөчн сарин 18 григорин литд 189-гч (немсн җил болхла, 190-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 196 өдрмүд улдв.


Мөчн сарин 19.
Мөчн сарин 19 григорин литд 190-гч (немсн җил болхла, 191-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 195 өдрмүд улдв.


Мөчн сарин 20.
Мөчн сарин 20 григорин литд 191-гч (немсн җил болхла, 192-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 194 өдрмүд улдв.


Мөчн сарин 21.
Мөчн сарин 21 григорин литд 192-гч (немсн җил болхла, 193-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 193 өдрмүд улдв.


Мөчн сарин 22.
Мөчн сарин 22 григорин литд 193-гч (немсн җил болхла, 194-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 192 өдрмүд улдв.


Мөчн сарин 23.
Мөчн сарин 23 григорин литд 194-гч (немсн җил болхла, 195-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 191 өдрмүд улдв.


Мөчн сарин 24.
Мөчн сарин 24 григорин литд 193-гч (немсн җил болхла, 194-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 190 өдрмүд улдв.


Мөчн сарин 25.
Мөчн сарин 25 григорин литд 196-гч (немсн җил болхла, 197-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 189 өдрмүд улдв.


Мөчн сарин 26.
Мөчн сарин 26 григорин литд 197-гч (немсн җил болхла, 198-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 188 өдрмүд улдв.


Мөчн сарин 27.
Мөчн сарин 27 григорин литд 198-гч (немсн җил болхла, 199-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 187 өдрмүд улдв.


Мөчн сарин 28.
Мөчн сарин 28 григорин литд 199-гч (немсн җил болхла, 200-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 186 өдрмүд улдв.


Мөчн сарин 29.
Мөчн сарин 29 григорин литд 200-гч (немсн җил болхла, 201-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 185 өдрмүд улдв.


Мөчн сарин 30.
Мөчн сарин 30 григорин литд 201-гч (немсн җил болхла, 202-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 184 өдрмүд улдв.


Така сарин 1.
Така сарин 1 григорин литд 182-гч (немсн җил болхла, 183-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 183


Така сарин 2.
Така сарин 2 григорин литд 183-гч (немсн җил болхла, 184-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 182


Така сарин 3.
Така сарин 3 григорин литд 184-гч (немсн җил болхла, 185-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 181 өдрмүд улдв.


Така сарин 4.
Така сарин 4 григорин литд 185-гч (немсн җил болхла, 186-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 180 өдрмүд улдв.


Така сарин 5.
Така сарин 5 григорин литд 186-гч (немсн җил болхла, 187-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 179 өдрмүд улдв.


Така сарин 6.
Така сарин 6 григорин литд 187-гч (немсн җил болхла, 188-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 180 өдрмүд улдв.


Така сарин 7.
Така сарин 7 григорин литд 188-гч (немсн җил болхла, 189-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 177 өдрмүд улдв.


Така сарин 8.
Така сарин 8 григорин литд 189-гч (немсн җил болхла, 190-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 176 өдрмүд улдв.


Така сарин 9.
Така сарин 9 григорин литд 190-гч (немсн җил болхла, 191-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 175 өдрмүд улдв.


Така сарин 10.
Така сарин 10 григорин литд 191-гч (немсн җил болхла, 192-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 174 өдрмүд улдв.


Така сарин 11.
Така сарин 11 григорин литд 192-гч (немсн җил болхла, 193-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 173 өдрмүд улдв.


Така сарин 12.
Така сарин 12 григорин литд 193-гч (немсн җил болхла, 194-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 172 өдрмүд улдв.


Така сарин 13.
Така сарин 13 григорин литд 194-гч (немсн җил болхла, 195-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 171 өдрмүд улдв.


Така сарин 14.
Така сарин 14 григорин литд 195-гч (немсн җил болхла, 196-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 170 өдрмүд улдв.


Така сарин 15.
Така сарин 15 григорин литд 196-гч (немсн җил болхла, 197-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 169 өдрмүд улдв.


Така сарин 16.
Така сарин 16 григорин литд 197-гч (немсн җил болхла, 198-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 168 өдрмүд улдв.


Така сарин 17.
Така сарин 17 григорин литд 198-гч (немсн җил болхла, 199-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 167 өдрмүд улдв.


Така сарин 18.
Така сарин 18 григорин литд 199-гч (немсн җил болхла, 200-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 166 өдрмүд улдв.


Така сарин 19.
Така сарин 19 григорин литд 200-гч (немсн җил болхла, 201-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 165 өдрмүд улдв.


Така сарин 20.
Така сарин 20 григорин литд 201-гч (немсн җил болхла, 202-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 164 өдрмүд улдв.


Така сарин 21.
Така сарин 21 григорин литд 202-гч (немсн җил болхла, 203-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 163 өдрмүд улдв.


Така сарин 22.
Така сарин 22 григорин литд 203-гч (немсн җил болхла, 204-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 162 өдрмүд улдв.


Така сарин 23.
Така сарин 23 григорин литд 204-гч (немсн җил болхла, 205-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 161 өдрмүд улдв.


Така сарин 24.
Така сарин 24 григорин литд 205-гч (немсн җил болхла, 206-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 160 өдрмүд улдв.


Така сарин 25.
Така сарин 25 григорин литд 206-гч (немсн җил болхла, 207-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 159 өдрмүд улдв.


Така сарин 26.
Така сарин 26 григорин литд 207-гч (немсн җил болхла, 208-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 158 өдрмүд улдв.


Така сарин 27.
Така сарин 27 григорин литд 208-гч (немсн җил болхла, 209-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 157 өдрмүд улдв.


Така сарин 28.
Така сарин 28 григорин литд 209-гч (немсн җил болхла, 210-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 156 өдрмүд улдв.


Така сарин 29.
Така сарин 29 григорин литд 210-гч (немсн җил болхла, 211-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 155 өдрмүд улдв.


Така сарин 30.
Така сарин 30 григорин литд 211-гч (немсн җил болхла, 212-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 154 өдрмүд улдв.


Така сарин 31.
Така сарин 31 григорин литд 212-гч (немсн җил болхла, 213-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 153 өдрмүд улдв.


Ноха сарин 1.
Ноха сарин 1 григорин литд 213-гч (немсн җил болхла, 214-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 152 өдрмүд улдв.


Ноха сарин 2.
Ноха сарин 2 григорин литд 214-гч (немсн җил болхла, 215-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 151 өдрмүд улдв.


Ноха сарин 3.
Ноха сарин 3 григорин литд 215-гч (немсн җил болхла, 216-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 150 өдрмүд улдв.


Ноха сарин 4.
Ноха сарин 4 григорин литд 216-гч (немсн җил болхла, 217-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 149 өдрмүд улдв.


Ноха сарин 5.
Ноха сарин 5 григорин литд 217-гч (немсн җил болхла, 218-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 148 өдрмүд улдв.


Ноха сарин 6.
Ноха сарин 6 григорин литд 218-гч (немсн җил болхла, 219-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 147 өдрмүд улдв.


Ноха сарин 7.
Ноха сарин 7 григорин литд 219-гч (немсн җил болхла, 220-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 146 өдрмүд улдв.


Ноха сарин 8.
Ноха сарин 8 григорин литд 220-гч (немсн җил болхла, 221-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 145 өдрмүд улдв.


Ноха сарин 9.
Ноха сарин 9 григорин литд 221-гч (немсн җил болхла, 222-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 144 өдрмүд улдв.


Ноха сарин 10.
Ноха сарин 10 григорин литд 222-гч (немсн җил болхла, 223-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 143 өдрмүд улдв.


Ноха сарин 11.
Ноха сарин 11 григорин литд 223-гч (немсн җил болхла, 224-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 142 өдрмүд улдв.


Ноха сарин 12.
Ноха сарин 12 григорин литд 224-гч (немсн җил болхла, 225-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 141 өдрмүд улдв.


Ноха сарин 13.
Ноха сарин 13 григорин литд 225-гч (немсн җил болхла, 226-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 140 өдрмүд улдв.


Ноха сарин 14.
Ноха сарин 14 григорин литд 226-гч (немсн җил болхла, 227-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 139 өдрмүд улдв.


Ноха сарин 15.
Ноха сарин 15 григорин литд 227-гч (немсн җил болхла, 228-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 138 өдрмүд улдв.


Ноха сарин 16.
Ноха сарин 16 григорин литд 228-гч (немсн җил болхла, 229-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 137 өдрмүд улдв.


Ноха сарин 17.
Ноха сарин 17 григорин литд 229-гч (немсн җил болхла, 230-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 136 өдрмүд улдв.


Ноха сарин 18.
Ноха сарин 18 григорин литд 230-гч (немсн җил болхла, 231-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 135 өдрмүд улдв.


Ноха сарин 19.
Ноха сарин 19 григорин литд 231-гч (немсн җил болхла, 232-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 134 өдрмүд улдв.


Ноха сарин 20.
Ноха сарин 20 григорин литд 232-гч (немсн җил болхла, 233-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 133 өдрмүд улдв.


Ноха сарин 21.
Ноха сарин 21 григорин литд 233-гч (немсн җил болхла, 234-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 132 өдрмүд улдв.


Ноха сарин 22.
Ноха сарин 22 григорин литд 234-гч (немсн җил болхла, 235-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 131 өдрмүд улдв.


Ноха сарин 23.
Ноха сарин 23 григорин литд 235-гч (немсн җил болхла, 236-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 130 өдрмүд улдв.


Ноха сарин 24.
Ноха сарин 24 григорин литд 236-гч (немсн җил болхла, 237-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 129 өдрмүд улдв.


Ноха сарин 25.
Ноха сарин 25 григорин литд 237-гч (немсн җил болхла, 238-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 128 өдрмүд улдв.


Ноха сарин 26.
Ноха сарин 26 григорин литд 238-гч (немсн җил болхла, 239-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 127 өдрмүд улдв.


Ноха сарин 27.
Ноха сарин 27 григорин литд 239-гч (немсн җил болхла, 240-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 126 өдрмүд улдв.


Ноха сарин 28.
Ноха сарин 27 григорин литд 239-гч (немсн җил болхла, 240-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 126 өдрмүд улдв.


Ноха сарин 29.
Ноха сарин 29 григорин литд 241-гч (немсн җил болхла, 242-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 124 өдрмүд улдв.


Ноха сарин 30.
Ноха сарин 30 григорин литд 242-гч (немсн җил болхла, 243-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 123 өдрмүд улдв.


Ноха сарин 31.
Ноха сарин 31 григорин литд 243-гч (немсн җил болхла, 244-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 122 өдрмүд улдв.


Һаха сарин 1.
Һаха сарин 1 григорин литд 244-гч (немсн җил болхла, 245-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 121 өдрмүд улдв.


Һаха сарин 2.
Һаха сарин 2 григорин литд 245-гч (немсн җил болхла, 246-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 120 өдрмүд улдв.


Һаха сарин 3.
Һаха сарин 3 григорин литд 246-гч (немсн җил болхла, 247-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 119 өдрмүд улдв.


Һаха сарин 4.
Һаха сарин 4 григорин литд 247-гч (немсн җил болхла, 248-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 118 өдрмүд улдв.


Һаха сарин 5.
Һаха сарин 5 григорин литд 248-гч (немсн җил болхла, 249-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 117 өдрмүд улдв.


Һаха сарин 6.
Һаха сарин 6 григорин литд 249-гч (немсн җил болхла, 250-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 116 өдрмүд улдв.


Һаха сарин 7.
Һаха сарин 7 григорин литд 250-гч (немсн җил болхла, 251-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 115 өдрмүд улдв.


Һаха сарин 8.
Һаха сарин 8 григорин литд 251-гч (немсн җил болхла, 252-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 116 өдрмүд улдв.


Һаха сарин 9.
Һаха сарин 9 григорин литд 252-гч (немсн җил болхла, 253-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 115 өдрмүд улдв.


Һаха сарин 10.
Һаха сарин 10 григорин литд 253-гч (немсн җил болхла, 254-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 114 өдрмүд улдв.


Һаха сарин 11.
Һаха сарин 11 григорин литд 254-гч (немсн җил болхла, 255-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 115 өдрмүд улдв.


Һаха сарин 12.
Һаха сарин 12 григорин литд 255-гч (немсн җил болхла, 256-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 114 өдрмүд улдв.


Һаха сарин 13.
Һаха сарин 13 григорин литд 256-гч (немсн җил болхла, 257-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 113 өдрмүд улдв.


Һаха сарин 15.
Һаха сарин 15 григорин литд 259-гч (немсн җил болхла, 260-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 111 өдрмүд улдв.


Һаха сарин 16.
Һаха сарин 16 григорин литд 260-гч (немсн җил болхла, 261-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 110 өдрмүд улдв.


Һаха сарин 17.
Һаха сарин 17 григорин литд 261-гч (немсн җил болхла, 260-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 109 өдрмүд улдв.


Һаха сарин 18.
Һаха сарин 18 григорин литд 262-гч (немсн җил болхла, 263-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 108 өдрмүд улдв.


Һаха сарин 19.
Һаха сарин 19 григорин литд 263-гч (немсн җил болхла, 264-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 107 өдрмүд улдв.


Һаха сарин 20.
Һаха сарин 20 григорин литд 264-гч (немсн җил болхла, 265-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 106 өдрмүд улдв.


Һаха сарин 21.
Һаха сарин 21 григорин литд 265-гч (немсн җил болхла, 266-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 105 өдрмүд улдв.


Һаха сарин 22.
Һаха сарин 22 григорин литд 266-гч (немсн җил болхла, 267-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 104 өдрмүд улдв.


Һаха сарин 23.
Һаха сарин 23 григорин литд 267-гч (немсн җил болхла, 268-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 103 өдрмүд улдв.


Һаха сарин 24.
Һаха сарин 24 григорин литд 268-гч (немсн җил болхла, 269-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 102 өдрмүд улдв.


Һаха сарин 25.
Һаха сарин 25 григорин литд 269-гч (немсн җил болхла, 270-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 103 өдрмүд улдв.


Һаха сарин 26.
Һаха сарин 26 григорин литд 270-гч (немсн җил болхла, 271-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 102 өдрмүд улдв.


Һаха сарин 27.
Һаха сарин 27 григорин литд 271-гч (немсн җил болхла, 272-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 101 өдрмүд улдв.


Һаха сарин 28.
Һаха сарин 28 григорин литд 272-гч (немсн җил болхла, 273-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 100 өдрмүд улдв.


Һаха сарин 29.
Һаха сарин 29 григорин литд 273-гч (немсн җил болхла, 274-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 99 өдрмүд улдв.


Һаха сарин 30.
Һаха сарин 30 григорин литд 274-гч (немсн җил болхла, 275-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 98 өдрмүд улдв.


Хулһн сарин 1.
Хулһн сарин 1 григорин литд 275-гч (немсн җил болхла, 276-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 97


Хулһн сарин 2.
Хулһн сарин 2 григорин литд 276-гч (немсн җил болхла, 277-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 96 өдрмүд улдв.


Хулһн сарин 3.
Хулһн сарин 3 григорин литд 277-гч (немсн җил болхла, 278-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 95 өдрмүд улдв.


Хулһн сарин 4.
Хулһн сарин 4 григорин литд 279-гч (немсн җил болхла, 280-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 93 өдрмүд улдв.


Хулһн сарин 5.
Хулһн сарин 5 григорин литд 280-гч (немсн җил болхла, 281-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 92 өдрмүд улдв.


Хулһн сарин 6.
Хулһн сарин 6 григорин литд 281-гч (немсн җил болхла, 282-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 91 өдрмүд улдв.


Хулһн сарин 7.
Хулһн сарин 7 григорин литд 282-гч (немсн җил болхла, 283-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 90 өдрмүд улдв.


Хулһн сарин 8.
Хулһн сарин 8 григорин литд 283-гч (немсн җил болхла, 284-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 89 өдрмүд улдв.


Хулһн сарин 9.
Хулһн сарин 9 григорин литд 284-гч (немсн җил болхла, 285-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 88 өдрмүд улдв.


Хулһн сарин 10.
Хулһн сарин 10 григорин литд 285-гч (немсн җил болхла, 286-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 87 өдрмүд улдв.


Хулһн сарин 11.
Хулһн сарин 11 григорин литд 286-гч (немсн җил болхла, 287-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 86 өдрмүд улдв.


Хулһн сарин 12.
Хулһн сарин 12 григорин литд 287-гч (немсн җил болхла, 288-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 85 өдрмүд улдв.


Хулһн сарин 13.
Хулһн сарин 13 григорин литд 288-гч (немсн җил болхла, 289-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 84 өдрмүд улдв.


Хулһн сарин 14.
Хулһн сарин 14 григорин литд 289-гч (немсн җил болхла, 290-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 83 өдрмүд улдв.


Хулһн сарин 15.
Хулһн сарин 15 григорин литд 290-гч (немсн җил болхла, 291-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 82 өдрмүд улдв.


Хулһн сарин 16.
Хулһн сарин 16 григорин литд 291-гч (немсн җил болхла, 292-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 81 өдрмүд улдв.


Хулһн сарин 17.
Хулһн сарин 17 григорин литд 292-гч (немсн җил болхла, 293-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 80 өдрмүд улдв.


Хулһн сарин 18.
Хулһн сарин 18 григорин литд 293-гч (немсн җил болхла, 294-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 79 өдрмүд улдв.


Хулһн сарин 19.
Хулһн сарин 19 григорин литд 294-гч (немсн җил болхла, 295-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 78 өдрмүд улдв.


Хулһн сарин 20.
Хулһн сарин 20 григорин литд 295-гч (немсн җил болхла, 296-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 77 өдрмүд улдв.


Хулһн сарин 21.
Хулһн сарин 21 григорин литд 296-гч (немсн җил болхла, 297-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 76 өдрмүд улдв.


Хулһн сарин 22.
Хулһн сарин 22 григорин литд 297-гч (немсн җил болхла, 298-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 75 өдрмүд улдв.


Хулһн сарин 23.
Хулһн сарин 23 григорин литд 298-гч (немсн җил болхла, 299-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 74 өдрмүд улдв.


Хулһн сарин 24.
Хулһн сарин 24 григорин литд 299-гч (немсн җил болхла, 300-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 73 өдрмүд улдв.


Хулһн сарин 25.
Хулһн сарин 25 григорин литд 300-гч (немсн җил болхла, 301-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 72 өдрмүд улдв.


Хулһн сарин 26.
Хулһн сарин 26 григорин литд 301-гч (немсн җил болхла, 302-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 71 өдрмүд улдв.


Хулһн сарин 27.
Хулһн сарин 27 григорин литд 302-гч (немсн җил болхла, 303-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 70 өдрмүд улдв.


Хулһн сарин 28.
Хулһн сарин 28 григорин литд 303-гч (немсн җил болхла, 304-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 69 өдрмүд улдв.


Хулһн сарин 29.
Хулһн сарин 29 григорин литд 304-гч (немсн җил болхла, 305-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 68 өдрмүд улдв.


Хулһн сарин 30.
Хулһн сарин 30 григорин литд 305-гч (немсн җил болхла, 306-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 67 өдрмүд улдв.


Хулһн сарин 31.
Хулһн сарин 31 григорин литд 306-гч (немсн җил болхла, 307-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 66 өдрмүд улдв.


Үкр сарин 1.
Үкр сарин 1 григорин литд 307-гч (немсн җил болхла, 308-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 65 өдрмүд улдв.


Үкр сарин 2.
Үкр сарин 2 григорин литд 308-гч (немсн җил болхла, 309-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 64 өдрмүд улдв.


Үкр сарин 3.
Үкр сарин 3 григорин литд 309-гч (немсн җил болхла, 310-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 63 өдрмүд улдв.


Үкр сарин 4.
Үкр сарин 4 григорин литд 310-гч (немсн җил болхла, 311-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 61 өдрмүд улдв.


Үкр сарин 5.
Үкр сарин 5 григорин литд 311-гч (немсн җил болхла, 312-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 60 өдрмүд улдв.


Үкр сарин 6.
Үкр сарин 6 григорин литд 312-гч (немсн җил болхла, 313-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 59 өдрмүд улдв.


Үкр сарин 7.
Үкр сарин 7 григорин литд 313-гч (немсн җил болхла, 314-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 58 өдрмүд улдв.


Үкр сарин 8.
Үкр сарин 8 григорин литд 314-гч (немсн җил болхла, 315-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 57 өдрмүд улдв.


Үкр сарин 9.
Үкр сарин 9 григорин литд 315-гч (немсн җил болхла, 316-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 56 өдрмүд улдв.


Үкр сарин 10.
Үкр сарин 10 григорин литд 316-гч (немсн җил болхла, 317-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 55 өдрмүд улдв.


Үкр сарин 11.
Үкр сарин 11 григорин литд 317-гч (немсн җил болхла, 318-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 54 өдрмүд улдв.


Үкр сарин 12.
Үкр сарин 12 григорин литд 318-гч (немсн җил болхла, 319-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 53 өдрмүд улдв.


Үкр сарин 13.
Үкр сарин 13 григорин литд 319-гч (немсн җил болхла, 320-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 52 өдрмүд улдв.


Үкр сарин 14.
Үкр сарин 14 григорин литд 320-гч (немсн җил болхла, 321-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 51 өдрмүд улдв.


Үкр сарин 15.
Үкр сарин 15 григорин литд 321-гч (немсн җил болхла, 322-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 50 өдрмүд улдв.


Үкр сарин 16.
Үкр сарин 16 григорин литд 322-гч (немсн җил болхла, 323-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 51 өдрмүд улдв.


Үкр сарин 17.
Үкр сарин 17 григорин литд 323-гч (немсн җил болхла, 324-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 50 өдрмүд улдв.


Үкр сарин 18.
Үкр сарин 18 григорин литд 324-гч (немсн җил болхла, 325-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 49 өдрмүд улдв.


Үкр сарин 19.
Үкр сарин 19 григорин литд 325-гч (немсн җил болхла, 326-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 48 өдрмүд улдв.


Үкр сарин 20.
Үкр сарин 20 григорин литд 326-гч (немсн җил болхла, 327-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 47 өдрмүд улдв.


Үкр сарин 21.
Үкр сарин 21 григорин литд 327-гч (немсн җил болхла, 328-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 46 өдрмүд улдв.


Үкр сарин 22.
Үкр сарин 22 григорин литд 328-гч (немсн җил болхла, 329-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 45 өдрмүд улдв.


Үкр сарин 23.
Үкр сарин 23 григорин литд 329-гч (немсн җил болхла, 330-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 44 өдрмүд улдв.


Үкр сарин 24.
Үкр сарин 24 григорин литд 330-гч (немсн җил болхла, 331-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 43 өдрмүд улдв.


Үкр сарин 25.
Үкр сарин 25 григорин литд 331-гч (немсн җил болхла, 332-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 42 өдрмүд улдв.


Үкр сарин 26.
Үкр сарин 26 григорин литд 332-гч (немсн җил болхла, 333-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 41 өдрмүд улдв.


Үкр сарин 27.
Үкр сарин 27 григорин литд 333-гч (немсн җил болхла, 334-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 40 өдрмүд улдв.


Үкр сарин 28.
Үкр сарин 28 григорин литд 334-гч (немсн җил болхла, 335-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 39 өдрмүд улдв.


Үкр сарин 29.
Үкр сарин 29 григорин литд 335-гч (немсн җил болхла, 336-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 38 өдрмүд улдв.


Үкр сарин 30.
Үкр сарин 30 григорин литд 336-гч (немсн җил болхла, 337-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 37 өдрмүд улдв.


Бар сарин 1.
Бар сарин 1 григорин литд 335-гч (немсн җил болхла, 336-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 30 өдрмүд улдв.


Бар сарин 2.
Бар сарин 2 григорин литд 336-гч (немсн җил болхла, 337-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 29 өдрмүд улдв.


Бар сарин 3.
Бар сарин 3 григорин литд 337-гч (немсн җил болхла, 338-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 28 өдрмүд улдв.


Бар сарин 4.
Бар сарин 4 григорин литд 338-гч (немсн җил болхла, 339-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 27 өдрмүд улдв.


Бар сарин 5.
Бар сарин 5 григорин литд 339-гч (немсн җил болхла, 340-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 26 өдрмүд улдв.


Бар сарин 6.
Бар сарин 6 григорин литд 340-гч (немсн җил болхла, 341-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 25 өдрмүд улдв.


Бар сарин 7.
Бар сарин 7 григорин литд 341-гч (немсн җил болхла, 342-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 24 өдрмүд улдв.


Бар сарин 8.
Бар сарин 8 григорин литд 342-гч (немсн җил болхла, 343-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 23 өдрмүд улдв.


Бар сарин 9.
Бар сарин 9 григорин литд 343-гч (немсн җил болхла, 344-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 22 өдрмүд улдв.


Бар сарин 10.
Бар сарин 10 григорин литд 344-гч (немсн җил болхла, 345-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 21 өдрмүд улдв.


Бар сарин 11.
Бар сарин 11 григорин литд 345-гч (немсн җил болхла, 346-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 20 өдрмүд улдв.


Бар сарин 12.
Бар сарин 12 григорин литд 346-гч (немсн җил болхла, 347-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 19 өдрмүд улдв.


Бар сарин 13.
Бар сарин 13 григорин литд 347-гч (немсн җил болхла, 348-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 18 өдрмүд улдв.


Бар сарин 14.
Бар сарин 14 григорин литд 348-гч (немсн җил болхла, 349-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 17 өдрмүд улдв.


Бар сарин 15.
Бар сарин 15 григорин литд 349-гч (немсн җил болхла, 350-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 16 өдрмүд улдв.


Бар сарин 16.
Бар сарин 16 григорин литд 350-гч (немсн җил болхла, 351-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 15 өдрмүд улдв.


Бар сарин 17.
Бар сарин 17 григорин литд 351-гч (немсн җил болхла, 352-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 14 өдрмүд улдв.


Бар сарин 18.
Бар сарин 18 григорин литд 352-гч (немсн җил болхла, 353-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 13 өдрмүд улдв.


Бар сарин 19.
Бар сарин 19 григорин литд 353-гч (немсн җил болхла, 354-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 12 өдрмүд улдв.


Бар сарин 20.
Бар сарин 20 григорин литд 354-гч (немсн җил болхла, 355-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 11 өдрмүд улдв.


Бар сарин 21.
Бар сарин 21 григорин литд 355-гч (немсн җил болхла, 356-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 10 өдрмүд улдв.


Бар сарин 22.
Бар сарин 22 григорин литд 356-гч (немсн җил болхла, 357-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 9 өдрмүд улдв.


Бар сарин 23.
Бар сарин 23 григорин литд 357-гч (немсн җил болхла, 358-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 8 өдрмүд улдв.


Бар сарин 24.
Бар сарин 24 григорин литд 358-гч (немсн җил болхла, 359-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 7 өдрмүд улдв.


Бар сарин 25.
Бар сарин 25 григорин литд 359-гч (немсн җил болхла, 360-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 6 өдрмүд улдв.


Бар сарин 26.
Бар сарин 26 григорин литд 360-гч (немсн җил болхла, 361-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 5 өдрмүд улдв.


Бар сарин 27.
Бар сарин 27 григорин литд 361-гч (немсн җил болхла, 362-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 4 өдрмүд улдв.


Бар сарин 28.
Бар сарин 28 григорин литд 362-гч (немсн җил болхла, 363-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 3 өдрмүд улдв.


Бар сарин 29.
Бар сарин 29 григорин литд 363-гч (немсн җил болхла, 364-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 2 өдрмүд улдв.


Бар сарин 30.
Бар сарин 30 григорин литд 364-гч (немсн җил болхла, 365-гч) җилин өдр болҗана. Шин җил күртл 1 өдрмүд улдв.


Бар сарин 31.
Бар сарин 31 григорин литд 365-гч (немсн җил болхла, 366-гч) җилин өдр болҗана. Шин җилин өдр.


Башнтан район.
Башнтан район ("Городовиковский район") - Хальмг Таңһчин район. Терүнә хотл балһсн Башнта.
Һазр зү.
Района девскр һазрин аһу 1 099 км² болсмн. Элст балһснас 251 километрар әңглсмн. 17 миңһн 784 бәәдг күүтә. Телефона код +7 84731


Дала лам.
Дала ламин гегән (твд. ཏཱ་ལའི་བླ་མ་) - Арьябалын хүвлһн, шар шаҗна һоллгч лам болҗана. Ода болсн Дала лам Данзан Җамцо (Тензин Гьяцо) нертә.
Тууҗ.
Дала ламин өргә Ботал бәәшң буй, зун цагт Норблиң бәәшң. 1959 җиләс Дала-лам Дхармасал балһсд бәәнә.


Ик Бурла район.
Ик Бурла район ("Ики-Бурульский район") - Хальмг Таңһчин район. Терүнә хотл балһсн Ик Бурл.
Һазр зү.
Района девскр һазрин аһу 6 363 км² болсмн. Элст балһснас 75 километрар әңглсмн. 11 166 бәәдг күүтә. Телефона код +7 84732


Көтчнрә район.
Көтчнрә район ("Кетченеровский район") - Хальмг Таңһчин район. Терүнә хотл балһсн Көтчнр.
Һазр зү.
Района девскр һазрин аһу 6 548 км² болсмн. Элст балһснас 120 километрар әңглсмн. 10 381 бәәдг күүтә. Телефона код +7 84735


Лаганя район.
Лаганя район ("Лаганский район") - Хальмг Таңһчин район. Терүнә хотл балһсн Лагань.
Һазр зү.
Района девскр һазрин аһу 4 685 км² болсмн. Элст балһснас 310 километрар әңглсмн. 10 381 бәәдг күүтә. Телефона код +7 84733


Баһ Дөрвдә район.
Баһ Дөрвдә район ("Малодербетовский район") - Хальмг Таңһчин район. Терүнә хотл балһсн Баһ Дөрвд.
Һазр зү.
Района девскр һазрин аһу 3 666 км² болсмн. Элст балһснас 204 километрар әңглсмн. 10 334 бәәдг күүтә. Телефона код +7 84734


Октябрин район.
Октябрин район ("Октябрьский район") - Хальмг Таңһчин район. Терүнә хотл балһсн Ик Царң.
Һазр зү.
Района девскр һазрин аһу 3 686 км² болсмн. Элст балһснас 276 километрар әңглсмн. 9 083 бәәдг күүтә. Телефона код +7 84747


Приютнин район.
Приютнин район ("Приютненский район") - Хальмг Таңһчин район. Терүнә хотл балһсн Приютное.
Һазр зү.
Района девскр һазрин аһу 3 110 км² болсмн. Элст балһснас 70 километрар әңглсмн. 11 815 бәәдг күүтә. Телефона код +7 84736


Күләлһнә Берк.
Боломҗин онлт болн Статистикд, Йовдлын Беркин Күләлһнә Берк (эс гиҗ Эсвин Күләлһн, mean) is the integral of the random variable with respect to its probability measure.<


ASCII.
32-126 арвлҗн тойгта 95 үзсн ASCII тамһд
ASCII ("American Standard Code for Information Interchange", орчулхла америкин йоста медснә дольлһна төлә кесн код) - долан битин то темдгиг, үзгүдиг, зәрм талдан тамһиг элчлдг кодлт.


Цегләр.
Цегләр бичг бичҗ-умшҗ гиилгх кесн зер болҗана. Ода болсн бичсн келнә төлә цегләр йир ик чинртә. Цегләр даңгин өсклһтә.
Чинр.
Түдлһнә темдгүд хойр янзта: хошадлдг болн хошадлдго.


Хавср.
Негдгч хавср секдг нертә, хойрдгч хаадг нертә. Кезә болв чигн шаху хавсрмуд нег-негәд таана.


Цег.
Цег күцц санан бичх олзлсн болҗана.


Давхр цег.
Давхр цег тодрхаһар бичлһнә темдг болҗана.


Цег цегләч хойр.
Цег цегләч хойр зәңгин хүвин нег-негәр хоорнд таадг темдг болҗана.


Генүләч.
Генүләч (эллинмудин μάρτυς, латин martyr, арабмудин شهيد (шахид)) зәрм шаҗна медрл болҗана. Тер медрл эн бүгд утхта: генүләч дала зовлң һарсн, шаҗн батлсн күмн.
Кирс шаҗн.
Генүләч кирс шаҗт "герч" үндстә. Икңк хүвнь генүләчнр кирс шаҗна көөлһнә цагт зовлң авла.
Лал шаҗн.
Генүләчин йовдл лал шаҗт маш ик өргәл-тәкл тоогдад болҗана.


Хутгт.
Хутгт бодь бәәлһнә янз, зөргмҗ кесн лам болҗана.


Бодь.
Бодь - зәрм шаҗт ийр ик цаһан керг кесн, бәәдг әмтин төлә бурхнд мөргсн күн. Хальмг келнд бодь эндкг келәс "бодхи" авсн үг болҗана.


Делкән пролетармуд негдтн!
Коммунистнр теднә үзлиг, санлиг бултуллһн ичкевт тоолҗана. Теднә күсл күрхәр цуг бәәдг олна гүрим күчәр хольвлад һанцхн иләр медүлҗәнә. Нойрхгч классмуд Коммунизмин Хүвсхүләс әәҗ догдлгдх болтха. Пролетармудт теднә күслүдәс талдан энд геех юмн уга. Тедн бүгд орчлң олтха.


Пауэрлифтинг.
Пауэрлифтинг - һурвн упражненьта күнд атлетик: штаангта суулһн, кевтн дарлһн, нурһар өрглһн.


Элчлгч үүл.
Элчлгч үүл дадлһна кергүдин, авцин, арһин эв, тодрха аацн, һардгсн төрин бүрткүлдг орн-нутгин һазад бодлһна күцәх бач. Һазад бодлһна күсл-төр күцәх, тер нутгин соньмслиг харсх шишлң һазад хәрцәнә мөчин, орн-нутгин толһачин, засгин алвни аҗллһн. Грисин келнәс һарсн үг. Хуучин Грисд díplōma гидг иткмҗин һашгта самбр нерлдг билә.


Үсн теҗәлтнр.
Үсн теҗәлтнр (латин Mammalia) зоота, әмд төргч, үстә көкүлдг аңгудин янз болҗана. Тер цагт хамг һазрт үсн теҗәлтнр 4500 зүүтә.


Келнә кодуд.
Келнә кодуд ахр үзгүдәр аль то темдгәр бичсн, күндллһд-зәңгллһд келн чакмадлһна төлә кесн кодуд болҗана. Нег өргн кергллһтә эв ISO 639 бәәнә.
ГОСТ 7.75-97.
Нутга хоорнд «Коды наименований языков» нерәдлһтә ГОСТ 7.75-97 һолта (зәрм эс таалһта) ISO 639 эвтә дигтәһәр болҗана. Тер ГОСТ орсар болн иңглисар бичсн келнә нердас, һурвн кирилл үзгүдтә кодудас, һурвн латин үзгүдтә кодудас, һурвн то темдгтә кодудас бурддмн, Орс Нутга Дегтрин саңас болн Эв-Арһ Комитет ТК 191 "Научно-техническая информация, библиотечное и издательское дело" нерәдлһтә бүрддгәлә. Орс Нутга Төрин Эв тииз тәвв. Нутг хоорнд эвин, кемҗәллһнә, зөв-закана Хүүвәр (1997 он Үкр сарин 21) йоста болулв.
Цугтнь 442 кодуд, 473 келнә нерд орсар (талдан янзта - 31), болв ISO 639-2 545 кодудта, 563 иңглисин нердтә.
Тер кодуд дегтрин саңгуд, зәңг элчлтмуд, дегтрин һарһачуд нег таата бичгин келнә темдгллһнә төлә олздгад болҗана. Дәкәд, кодуд келнә номин көдлмшчнрт кергтә.


Җиң.
Җиң (латин temperatura) юмна дулана кемҗән болҗана. Тодрхаһар, җин нег молекулин дунд күчн заглна. Баһ җиң бәәхлә, мадн юмн "киитн" нерәдлнәвидн. Ик бәәхлә, "халун".


Татасн.
Татасн (—) онцлдг түдлһнә темдг болҗана.


Хәәкргч темдг.
Хәәкргч темдг хәәкргч зәңгд олзлсн түдлһнә темдг болҗана.


Шуһу хашалт.
Шуһу хашалт онцлдг түдлһнә темдг болҗана.


Ахр татасн.
Ахр татасн онцлдг түдлһнә темдг болҗана.


Олн цег.
Олн цег онцлдг түдлһнә темдг болҗана.


Цөөлх темдг.
Цөөлх темдг онцлдг түдлһнә темдг болҗана.


Сургч темдг.
Сургч темдг онцлдг түдлһнә темдг болҗана.


Шиллиң темдг.
Шиллиң темдг онцлдг түдлһнә темдг болҗана.


Болн темдг.
Болн темдг күцц санан бичх олзлсн болҗана.


Энд темдг.
Энд темдг күцц санан бичх олзлсн болҗана.


Одн темдг.
Одн темдг күцц санан бичх олзлсн болҗана.


Бекслеш.
Бекслеш күцц санан бичх олзлсн болҗана.


Буулһавр темдг.
Буулһавр темдг күцц санан бичх олзлсн болҗана.


Тиирцг темдг.
Тиирцг темдг күцц санан бичх олзлсн болҗана.


Зокъялчин зөвин темдг.
Зокъялчин зөвин темдг күцц санан бичх олзлсн болҗана.


Кирс темдг.
Кирс темдг күцц санан бичх олзлсн болҗана.


Кем темдг.
Кем темдг күцц санан бичх олзлсн болҗана.


Саралҗн темдг.
Саралҗн темдг күцц санан бичх олзлсн болҗана.


Тойг темдг.
Тойг темдг күцц санан бичх олзлсн болҗана.


Улан мөр темдг.
Улан мөр темдг күцц санан бичх олзлсн болҗана.


Зүүл темдг.
Зүүл темдг күцц санан бичх олзлсн болҗана.


Дольган темдг.
Дольган темдг күцц санан бичх олзлсн болҗана.


Онлх темдг.
_
Онлх темдг күцц санан бичх олзлсн болҗана.


A үзг.
A - негдгч латин цаһан толһан үзг мөн.
Тоолцврин код.
Юникодт икнь A U+0041 кодта, баһнь «a» — U+0061 кодта.
ASCII кодлтд икнь A — 65 кодта, а баһнь «а» — 97 кодта; хойрҗн то эвт — 01000001 и 01100001 йилһртә.
HTML болн XML кодт А «&amp;#65;» болн «&amp;#97;» темдгтә.


B үзг.
B - латин цаһан толһана хойрдгч үзг болҗана.


C үзг.
С - латин цаһан толһана һурвдгч үзг болҗана.


D үзг.
D - латин цаһан толһана дөрвдгч үзг болҗана.


E үзг.
E - латин цаһан толһана тавдгч үзг болҗана.


F үзг.
F - латин цаһан толһана зурһадгч үзг болҗана.


G үзг.
G - латин цаһан толһана доладгч үзг болҗана.


H үзг.
H - латин цаһан толһана нәәмдгч үзг болҗана.


I үзг.
I - латин цаһан толһана йисдгч үзг болҗана.


J үзг.
J - латин цаһан толһана арвдгч үзг болҗана.


K үзг.
K - латин цаһан толһана арвн негдгч үзг болҗана.


L үзг.
L - латин цаһан толһана арвн хойрдгч үзг болҗана.


M үзг.
M - латин цаһан толһана арвн һурвдгч үзг болҗана.


N үзг.
N - латин цаһан толһана арвн дөрвдгч үзг болҗана.


O үзг.
N - латин цаһан толһана арвн дөрвдгч үзг болҗана.


P үзг.
P - латин цаһан толһана арвн зурһадгч үзг болҗана.


Q үзг.
Q - латин цаһан толһана арвн доладгч үзг болҗана.


R үзг.
R - латин цаһан толһана арвн нәәмдгч үзг болҗана.


S үзг.
S - латин цаһан толһана арвн йисдгч үзг болҗана.


T үзг.
Т - латин цаһан толһана хөрдгч үзг болҗана.


U үзг.
U - латин цаһан толһана хөрн негдгч үзг болҗана.


V үзг.
V - латин цаһан толһана хөрн хойрдгч үзг болҗана.


W үзг.
W - латин цаһан толһана хөрн һурвдгч үзг болҗана.


X үзг.
X - латин цаһан толһана хөрн дөрвдгч үзг болҗана.


Y үзг.
Y - латин цаһан толһана хөрн тавдгч үзг болҗана.


Z үзг.
Y - латин цаһан толһана хөрн тавдгч үзг болҗана.


Нүр халх.
! style="background:#F0F3CD; border:1px solid #ddddc0; text-align:center;" |
Өдрә зург
}__NOTOC__ __NOEDITSECTION__


Үстөр.
Үстөр, ус төргч - негдгч хем махбуд Менделеевин эвд.


Гелион.
Гелиүм (латин Gelium) - хойрдгч хем махбуд Менделеевин эвд.


Литион.
Литион (латин Lithium) - һурвдгч хем махбуд Менделеевин эвд.


Белүр.
Белүр (латин Berillium) - дөрвдгч хем махбуд Менделеевин эвд.


Борон.
Борон (латин Borium) - тавдгч хем махбуд Менделеевин эвд.


Нүртөр.
Нүртөр (латин Carbonium) - 6-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Сарпан район.
Сарпан район ("Сарпинский район") - Хальмг Таңһчин район. Терүнә хотл балһсн Садовое.
Һазр зү.
Района девскр һазрин аһу 3 738 км² болсмн. Элст балһснас 177 километрар әңглсмн. 13 666 бәәдг күүтә. Телефона код +7 84741


Целинн район.
Целинн райод ("Целинный район") - Хальмг Таңһчин район. Терүнә хотл балһсн Троицкое.
Һазр зү.
Района девскр һазрин аһу 3 666 км² болсмн. Элст балһснас 204 километрар әңглсмн. 19 821 бәәдг күүтә. Телефона код +7 84742


Ахр холвлһна томъяс.
Ахр холвлһна томъяс — зәрм полинома холвлһна бәәдл-йовдл. Эднәс дала Ньютона бинома хүвнь йовдл болҗана.


Бикимедиа көрң.
Бикимедиа көрң (иңглисәр Wikimedia Foundation, Inc.) чөләтә сайтта юмн делгрдг, баран теткүл өггдг бедрг уга бүрдәц болҗана. Маш нертә Бикимедиа көрңгин төсл Бикипеди (Wikipedia) мөн. Тер көрңгин аҗллһн эврә дурар орсн демнчнрәр демҗнә. Эврәннь сайтта юмн бас демнчнр бүтәҗәнә. Тер юмн GNU Free Documentation License, Creative Commons Attribution Alike зөвшлтин йосар делгрҗәнә.
Болв чигн күн цуг әмтәр хуралһсн медрлт сул орлһта болсн делкә сангдтн. Бидн тиим делкә бүтәҗәнәвидн.


Шүтөр.
Шүтөр, Шү төргч - доладгч хем махбуд Менделеевин эвд.


Күчлтөр.
Күчлтөр - нәәмдгч хем махбуд Менделеевин эвд.


Флүр.
Флүр - йисдгч хем махбуд Менделеевин эвд.


Неон.
Үстөр, ус төргч - негдгч хем махбуд Менделеевин эвд.


Натрион.
Үстөр, ус төргч - арвдгч хем махбуд Менделеевин эвд.


Магнион.
Магнион - арвн негдгч хем махбуд Менделеевин эвд.


Гицан.
Гицан, Гиигн цаһан - арвн хойрдгч хем махбуд Менделеевин эвд.


Сүүмг.
Сүүмг - арвн һурвдгч хем махбуд Менделеевин эвд.


Күкр.
Күкр - арвн дөрвдгч хем махбуд Менделеевин эвд.


Хлор.
Хлор - арвн тавдгч хем махбуд Менделеевин эвд.


Арһон.
Арһон - арвн зурһадгч хем махбуд Менделеевин эвд.


Калион.
Калион - арвн доладгч хем махбуд Менделеевин эвд.


Калцион.
Арһон - арвн зурһадгч хем махбуд Менделеевин эвд.


Скандион.
Скандион - арвн нәәмдгч хем махбуд Менделеевин эвд.


Титан.
Титан - арвн зурһадгч хем махбуд Менделеевин эвд.


Ванад.
Ванад - арвн йисдгч хем махбуд Менделеевин эвд.


Хром.
Хром - хөрдгч хем махбуд Менделеевин эвд.


Маңһанис.
Маңһанис - хөрн негдгч хем махбуд Менделеевин эвд.


Төмр.
Төмр - хөрн хойрдгч хем махбуд Менделеевин эвд.


Кобалтион.
Кобалтион - арвн зурһадгч хем махбуд Менделеевин эвд.


Никелион.
Никелион - арвн зурһадгч хем махбуд Менделеевин эвд.


Зес.
Зес - хөрн йисдгч хем махбуд Менделеевин эвд.


Цинкон.
Цинкон - һучдгч хем махбуд Менделеевин эвд.


Галлион.
Галлион - һучн негдгч хем махбуд Менделеевин эвд.


Германион.
Германион - һучн хойрдгч хем махбуд Менделеевин эвд.


Цанхорн.
Цанхорн - һучн һурвдгч хем махбуд Менделеевин эвд.


Селен.
Селен -һучн дөрвдгч хем махбуд Менделеевин эвд.


Бром.
Бром - һучн тавдгч хем махбуд Менделеевин эвд.


Криптон.
Криптон - һучн зурһадгч хем махбуд Менделеевин эвд.


Рубидиум.
Рубидиум - 37-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Стронциум.
Стронциум - 38-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Иттриум.
Иттриум - 39-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Циркониум.
Циркониум - 40-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Ниобиум.
Ниобиум - 41-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Молибдениүм.
Молибдениүм - 42-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Технециүм.
Технециүм - 43-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Рүтениүм.
Рүтениүм - 44-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Родиум.
Родиум - 45-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Палладиум.
Палладиум - 46-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Цанмөңгн.
Цанмөңгн - 47-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Кадмиум.
Кадмиум - 48-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Индиум.
Индиум - 49-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Цанхорһлҗн.
Цанхорһлҗн - 50-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Антимон.
Антимон - 51-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Теллур.
Теллур - 52-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Йод.
Йод - 53-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Ксенөн.
Ксенөн - 54-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Цесиүм.
Цесиүм - 55-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Бариум.
Бариум - 56-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Гафниум.
Гафниум - 72-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Тантал.
Тантал - 73-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Волфрам.
Волфрам - 74-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Рениум.
Рениум - 75-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Осмиум.
Осмиум - 76-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Иридиум.
Иридиум - 77-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Платинум.
Платинум - 78-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Алтн.
Алтн - 79-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Мөңгүсн.
Мөңгүсн - 80-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Таллиум.
Таллиум - 81-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Хорлҗн.
Хорлҗн - 82-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Бисмутум.
Бисмутум - 83-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Полон.
Полон - 84-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Астатум.
Астатум - 85-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Радон.
Радон - 86-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Франциум.
Франциум - 87-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Радиум.
Радиум - 88-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Резерфордиум.
Резерфордиум - 104-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Дубниум.
Дубниум - 105-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Сиборгиум.
Сиборгиум - 106-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Борум.
Борум - 107-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Хассиум.
Хассиум - 108-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Мейтнериүм.
Мейтнериүм - 109-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Дармштадтиум.
Дармштадтиум - 110-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Рентгениум.
Рентгениум - 111-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Копернициум.
Копернициум - 112-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Унунтриум.
Унунтриум - 113-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Унунквадиум.
Унунквадиум - 114-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Унунпентиум.
Унунпентиум - 115-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Унунгексиум.
Унунгексиум - 116-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Унунсептиум.
Унунсептиум - 117-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Унуноктиум.
Унуноктиум - 118-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Лантан.
Лантан - 57-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Цериүм.
Цериүм - 58-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Празеодим.
Празеодим - 59-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Неодим.
Неодим - 60-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Прометиүм.
Прометиүм - 61-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Самариум.
Самариум - 62-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Европиум.
Европиум - 63-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Гадолиниум.
Гадолиниум - 64-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Тербиүм.
Тербиүм - 65-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Гольмиум.
Гольмиум - 67-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Диспрозиум.
Диспрозиум - 66-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Эрбиүм.
Эрбиүм - 68-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Тулиум.
Тулиум - 69-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Иттербиум.
Иттербиум - 70-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Лютециум.
Лютециум - 71-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Актиниум.
Актиниум - 89-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Ториум.
Ториум - 90-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Протактиниум.
Протактиниум - 91-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Уранум.
Уранум - 92-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Нептуниүм.
Нептуниүм - 93-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Плутониум.
Плутониум - 94-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Америциүм.
Америциүм - 95-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Күриүм.
Күриүм - 96-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Берклиүм.
Берклиүм - 97-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Калифорниүм.
Калифорниүм - 98-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Эйнштейниүм.
Эйнштейниүм - 99-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Фермиүм.
Фермиүм - 100-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Менделевиүм.
Менделевиүм - 101-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Нөбелиүм.
Нөбелиүм - 102-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Лоуренсиүм.
Лоуренсиүм - 103-гч хем махбуд Менделеевин эвд.


Ґ үзг.
Ґ - тавдгч украинмудин бичлтин үзг болҗана. Орс үзгт Г таана.


Ђ үзг.
Ђ - сербмудин цаһан толһан зурһадгч үзг, "дьже" әәтә.


Ѓ үзг.
Ѓ - македонмудин цаһан толһан зурһадгч "ге" әәтә үзг болҗана.


Ѕ үзг.
Ѕ (дзе, зело) македонмудин цаһан толһан арвдгч үзг болҗана.


Є үзг.
Є (э оборотное) нәәмдгч украинмудин цаһан толһан үзг болҗана.


І үзг.
І (и десятичное) зәрм кирилл цаһан толһан үзг, "и" әәтә.


Ї үзг.
Ї арвн һурвдгч украинмудин цаһан толһан үзг, "и" әәтә.


Ј үзг.
Ј - арвн негдгч сербмудин, арвн хойрдгч македонмудин цаһан толһан үзг, "й" әәтә.


Љ үзг.
Љ - сербмудин цаһан толһан 14гч үзг, "лье" әәтә.


Њ үзг.
Њ - сербмудин цаһан толһан 17гч үзг, "нье" әәтә.


Ћ үзг.
Ђ - сербмудин цаһан толһан 23гч үзг, "гервь" әәтә.


Ќ үзг.
Ђ - македонмудин цаһан толһан 24гч үзг, "ке" әәтә.


Ў үзг.
Ђ - цаһанорсин цаһан толһан 22гч үзг, "у краткое" әәтә.


Џ үзг.
Џ - сербмудин цаһан толһан 29гч үзг, "җе" әәтә.


Ӑ үзг.
Ӑ - чәвәш цаһан толһан 2гч үзг, "а" әәтә.


Ӓ үзг.
Ӓ - чермсин цаһан толһан 2гч үзг, "а" әәтә.


Ә үзг.
Ә - зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ӛ үзг.
Ә - зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ӕ үзг.
Ӕ - зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ғ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ӷ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ҕ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ӗ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ҽ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ҿ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ӂ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Җ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ӝ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ҙ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ӟ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ӡ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ӥ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ӣ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ӏ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ҋ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Қ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ҟ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ҡ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ӄ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ҝ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ӆ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ӎ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ҥ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ң үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ӊ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ӈ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ӧ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ө үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ӫ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Шинзелендин Орн.
5 There is a multitude of dates that could be considered to mark independence (see Independence of New Zealand).6 Number of people who usually live in New Zealand.7 The Chatham Islands have a separate time zone, 45 minutes ahead of the rest of New Zealand.8 The territories of Niue, the Cook Islands and Tokelau have their own cctlds, .nu, .ck and .tk respectively.


Ҩ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ҧ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ҏ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ҫ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ҭ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ӳ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ӱ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ӯ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ү үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ұ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ҳ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Һ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ҵ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ӵ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Һурвн Эрднь.
Һурвн Эрднь һол Бурхн Багшин номин шаҗни нершл мөн. Эн Һурвн сурсн күүг евәлдг.


Олна келнә буулһавр.
This list of languages is alphabetical by English name of the language.
lists about 7,300 main languages in its language name index (see the external link) and distinguishes about 39,491 alternate language names and s.


Леонардо да Винчи.
Леона́рдо ди сер Пье́ро да Ви́нчи (, 1452 җилин Мөрн сарин 15, Анкиано селән, Винчи балһснас өөр — 1519 җилин Хөн сарин 2, Кло-Люсэ бәәшң, Амбуазас өөр, Турень, Пранцсин Орн) — алдр италмудин зурач, скульптор, тосхлт урн болн номт: анатом, эвсч, бод зүч, хурц «болвчн керг меддг» күн (homo universale — италмудин Ренессансин идеал) болҗ. Эврән цаг тергүлсн, бәәҗ бәәсн домгта нертә Леонардо — заг уга күмни оюни күслтә бәәдлин сүлд болҗана.


Вуди Аллен.
Аллен (Allen)Вуди (йосн нерн -усн Аллен Стьюарт Көнигсберг)(1935 җилд төрсмн), америкийин киноүүдәгч, җөҗгч,тәәзгч, бичәч. "Һадльмуд" (1970), "Энни Холл"(1977), "Манхэттен" (1979), "Зелиг" (1983), "Кайрийин алг улан сарһа" (1985), "Радио өдрмүд" (1987), "Нью-йоркийин тууҗс" (1987), "Элис" (1990), "Сүүдр болн будң" (1991) фильмуд тәвв.Фильмүдин ик зунь улнь - кинематографийин җанрин кемҗәниг, өдр дарани бәәдлиг болн санлын хавчлтсин туск инәдн. Ик зунь эврәннь, болн нань киноүүдәгчмүдин фильмудт цокгдв.


Ҷ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ӌ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ҹ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ӹ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ҍ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ӭ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ҁ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ѡ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ѣ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ꙗ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ѥ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ꙓ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ѧ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ѫ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Юс.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ѯ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ѱ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ѳ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ѵ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Ꙟ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Әдл темдг.
Әдл темдг әдл бәәдг юмн бичх олзлсн болҗана.


᠐.
гисн үзг Худам болн Тод Бичгт бәәнә.


ᠠ.
гисн "хойр арата" үзг Худам болн Тод Бичгт бәәнә. Кирилик болн Латина А үзгин умшдг әдл.


ᡄ.
гисн "нег арата, дөгә сүлтә" үзг Тод Бичгт бәәнә. Кирилик "Э" гидг болн Латина "E үзгин" умшдг әдл.


᠀.
гисн үзг Худам болн Тод Бичгт бәәнә.


᠁.
гисн үзг Худам болн Тод Бичгт бәәнә.


᠂.
гисн үзг Худам болн Тод Бичгт бәәнә.


᠃.
гисн үзг Худам болн Тод Бичгт бәәнә.


᠄.
гисн үзг Худам болн Тод Бичгт бәәнә.


᠅.
гисн үзг Худам болн Тод Бичгт бәәнә.


᠑.
гисн үзг Худам болн Тод Бичгт бәәнә.


᠒.
гисн үзг Худам болн Тод Бичгт бәәнә.


᠓.
гисн үзг Худам болн Тод Бичгт бәәнә.


᠔.
гисн үзг Худам болн Тод Бичгт бәәнә.


᠕.
гисн үзг Худам болн Тод Бичгт бәәнә.


᠖.
гисн үзг Худам болн Тод Бичгт бәәнә.


᠗.
гисн үзг Худам болн Тод Бичгт бәәнә.


᠘.
гисн үзг Худам болн Тод Бичгт бәәнә.


᠙.
гисн үзг Худам болн Тод Бичгт бәәнә.


ᡃ.
гисн үзгин темдг Тод Бичгт бәәнә.


ᡊ.
гисн үзгин темдг Тод Бичгт бәәнә.


ᢘ.
гисн Галик үзг Тод Бичгт бәәнә.


ᢙ.
гисн Галик үзг Тод Бичгт бәәнә.


ᠨ.
гисн үзг Худам болн Тод Бичгт бәәнә.


ᠰ.
гисн үзг Худам болн Тод Бичгт бәәнә.


ᠱ.
гисн үзг Худам болн Тод Бичгт бәәнә.


ᠯ.
гисн үзг Худам болн Тод Бичгт бәәнә.


ᠷ.
гисн үзг Худам болн Тод Бичгт бәәнә.


ᢀ.
гисн Галик үзг Худам Бичгт бәәнә.


ᢁ.
гисн Галик үзг Худам Бичгт бәәнә.


ᢂ.
гисн Галик үзг Худам Бичгт бәәнә.


ᢃ.
гисн Галик үзг Худам Бичгт бәәнә.


ᢄ.
гисн Галик үзг Худам Бичгт бәәнә.


ᢅ.
гисн Галик үзг Худам Бичгт бәәнә.


ᢆ.
гисн Галик үзг Худам Бичгт бәәнә.


ᢇ.
гисн Галик үзг Худам Бичгт бәәнә.


ᢈ.
гисн Галик үзг Худам Бичгт бәәнә.


ᢉ.
гисн Галик үзг Худам Бичгт бәәнә.


ᢊ.
гисн Галик үзг Худам Бичгт бәәнә.


ᢋ.
гисн Галик үзг Худам Бичгт бәәнә.


ᢌ.
гисн Галик үзг Худам Бичгт бәәнә.


ᢍ.
гисн Галик үзг Худам Бичгт бәәнә.


ᢎ.
гисн Галик үзг Худам Бичгт бәәнә.


ᢏ.
гисн Галик үзг Худам Бичгт бәәнә.


ᢐ.
гисн Галик үзг Худам Бичгт бәәнә.


ᢑ.
гисн Галик үзг Худам Бичгт бәәнә.


ᢒ.
гисн Галик үзг Худам Бичгт бәәнә.


ᢓ.
гисн Галик үзг Худам Бичгт бәәнә.


ᢔ.
гисн Галик үзг Худам Бичгт бәәнә.


ᢕ.
гисн Галик үзг Худам Бичгт бәәнә.


ᢖ.
гисн Галик үзг Худам Бичгт бәәнә.


ᢗ.
гисн Галик үзг Худам Бичгт бәәнә.


ᢦ.
гисн Галик үзг Худам Бичгт бәәнә.


ᢧ.
гисн Галик үзг Худам Бичгт бәәнә.


ᢗᢩ.
гисн Галик үзг Худам Бичгт бәәнә.


᠊.
гисн үзгин темдг Худам Бичгт бәәнә.


᠆.
гисн үзгин темдг Тод Бичгт бәәнә.


.ac.
— Ик Бритишин болн Ар Гәәлгүдин Ниицәтә Нутга Ascension арлин тавцң лав домен болҗана.


.ad.
— Андормудин Нутга тавцң лав домен болҗана.


.ae.
— Ниицәтә Араб Нутгудин тавцң лав домен болҗана.


.af.
— Сарта Апганмудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.ag.
— Антигуд болн Барбудин тавцң лав домен болҗана.


.ai.
— Ик Бритишин болн Ар Гәәлгүдин Ниицәтә Нутга Ангильян тавцң лав домен болҗана.


.al.
— Арнагудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.am.
— Хемшудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.an.
— Недерлендин Нутга Антиль арлудин тавцң лав домен болҗана.


.ao.
— Анһлмудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.aq.
— Антарктикин тавцң лав домен болҗана.


.ar.
— Эрҗентудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.as.
— Америкин Самомудин тавцң лав домен болҗана.


.at.
— Өстрмүдин Орна тавцң лав домен болҗана.


.au.
— Австралмудин Ниицәнә тавцң лав домен болҗана.


.aw.
— Недерлендин Нутга Аруба арлин тавцң лав домен болҗана.


.ax.
— Суһомудин Орна Аланд арлин тавцң лав домен болҗана.


.az.
— Азермудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.ba.
— Босмудин болн Херцегудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.bb.
— Барбадосин Орна тавцң лав домен болҗана.


.bd.
— Бенгалмудин Улс Орна тавцң лав домен болҗана.


.be.
— Бельҗмудин Нутга тавцң лав домен болҗана.


.bf.
— Буркинапасин Орна тавцң лав домен болҗана.


.bg.
— Болгармудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.bh.
— Бахрейнин Нутга тавцң лав домен болҗана.


.bi.
— Бурундин Орна тавцң лав домен болҗана.


.bj.
— Бенинмудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.bm.
— Бермуд арлин тавцң лав домен болҗана.


.bn.
— Брунейгин Нутга тавцң лав домен болҗана.


.bo.
— Дала Улста Боливмудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.br.
— Ниицәтә Бразилмудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.bs.
— Багамуд Арлин Ниицәнә тавцң лав домен болҗана.


.bt.
— Бутанмудин Нутга тавцң лав домен болҗана.


.bw.
— Ботсвамудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.by.
— Цаһанорсин Орна тавцң лав домен болҗана.


.bz.
— Белсин Орна тавцң лав домен болҗана.


.ca.
— Канадин Орна тавцң лав домен болҗана.


.cc.
— Кососа арлин тавцң лав домен болҗана.


.cd.
— Конһлмудин Улс Орна тавцң лав домен болҗана.


.cf.
— Өр Априкин Орна тавцң лав домен болҗана.


.cg.
— Конһлмудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.ch.
— Свисин Ниицәнә тавцң лав домен болҗана.


.ci.
— Котдивугармудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.ck.
— Кука арлин тавцң лав домен болҗана.


.cl.
— Чилмудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.cm.
— Камерудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.cn.
— Китдин Улс Орна тавцң лав домен болҗана.


.co.
— Коламбудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.cr.
— Костарикмудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.cu.
— Кубанмудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.cv.
— Ноһаномгудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.cx.
— Christmas арлин тавцң лав домен болҗана.


.cy.
— Кипрудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.cz.
— Чекмудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.de.
— Ниицәтә Немшин Орна тавцң лав домен болҗана.


.dj.
— Җибуди тавцң лав домен болҗана.


.dk.
— Данскгин Нутга тавцң лав домен болҗана.


.dm.
— Доминикин Ниицәна тавцң лав домен болҗана.


.do.
— Доминикин Ниицәна тавцң лав домен болҗана.


.dz.
— Алҗрмудин Улс Орна тавцң лав домен болҗана.


.ec.
— Экватормудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.ee.
— Эстдин Орна тавцң лав домен болҗана.


.eg.
— Иҗибдин Араб Орна тавцң лав домен болҗана.


.er.
— Эритреймудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.es.
— Эспанмудин Нутга тавцң лав домен болҗана.


.et.
— Эпигопмудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.eu.
— Европин ниицәнә тавцң лав домен болҗана.


.fi.
— Суһомудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.fj.
— Пуҗи Арлин Орна тавцң лав домен болҗана.


.fk.
— Фолкленд арлин тавцң лав домен болҗана.


.fm.
— Микронезин Ниицәтә Орн Нутгуда болн FM радион тавцң лав домен болҗана.


.fo.
— Фарер арлин тавцң лав домен болҗана.


.fr.
— Пранцсин Орна тавцң лав домен болҗана.


.ga.
— Габонмудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.gd.
— Гренадин Орна тавцң лав домен болҗана.


.ge.
— Гүрҗмүдин Орна тавцң лав домен болҗана.


.gf.
— Прансин Гвиана тавцң лав домен болҗана.


.gg.
— Гөрнзин Арлин Тавцң Лав Домен болҗана.


.gh.
— Ганмудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.gi.
— Гибралтарин тавцң лав домен болҗана.


.gl.
— Гренландин тавцң лав домен болҗана.


.gm.
— Гамбудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.gn.
— Гвинмудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.gp.
— Гваделупин тавцң лав домен болҗана.


.gq.
— Экватор Гвинемудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.gr.
— Грисин Орна тавцң лав домен болҗана.


.gs.
— Сандвичин арлин тавцң лав домен болҗана.


.gt.
— Гватемалмудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.gu.
— Гуамин тавцң лав домен болҗана.


.gw.
— Биса Гвинмудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.gy.
— Ниитә Гайанмудин Орн тавцң лав домен болҗана.


.hk.
— Гонкоңгин тавцң лав домен болҗана.


.hm.
— Херд Макдоналдин Арлин тавцң лав домен болҗана.


.hn.
— Ондурасин Орна тавцң лав домен болҗана.


.hr.
— Хорватин Орна тавцң лав домен болҗана.


.ht.
— Гаһитудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.hu.
— Хунһармудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.id.
— Эндонесин Орна тавцң лав домен болҗана.


.ie.
— Гәәлгүдин Орна тавцң лав домен болҗана.


.il.
— Изралмудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.im.
— Мэн арлин тавцң лав домен болҗана.


.in.
— Энедигин Орн тавцң лав домен болҗана.


.io.
— Энедин далан Бритишин һазра тавцң лав домен болҗана.


.iq.
— Иракудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.ir.
— Сарта Иранмудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.is.
— Ислгудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.it.
— Италмудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.je.
— Җерси арлин тавцң лав домен болҗана.


.jm.
— Җамайкудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.jo.
— Хашимит Җордин Нутга тавцң лав домен болҗана.


.jp.
— Нихонмудин Нутга тавцң лав домен болҗана.


.ke.
— Кенимудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.kg.
— Бурудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.kh.
— Камбудин Нутга тавцң лав домен болҗана.


.ki.
— Кирибадин Орна тавцң лав домен болҗана.


.km.
— Комормудин Арлин Ниицәнә тавцң лав домен болҗана.


.kn.
— Сент-Китс Невис арлудин тавцң лав домен болҗана.


.kp.
— Солңһудин Улс Орна тавцң лав домен болҗана.


Дөрвлҗн бичг.
Дөрвлҗн бичг (төвдәр ཧོར་ཡིག་གསར་པ་, китдәр 蒙古新字 měnggǔ xīnzì, моңһлар "дөрвөлжин үсэг") хуучн моңһл, төвд, китд, уйһр келнә бичлт буй.


.kr.
— Солңһудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.kw.
— Кувейтин Нутга тавцң лав домен болҗана.


.ky.
— Кайман арлин тавцң лав домен болҗана.


.kz.
— Хасгудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.la.
— Лаосин Улс Орна тавцң лав домен болҗана.


.lb.
— Лебанмудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.lc.
— Сент-Люсин тавцң лав домен болҗана.


.li.
— Лихтенштейна Нутга тавцң лав домен болҗана.


.lk.
— Срилаанкудин Улс Орн тавцң лав домен болҗана.


.lr.
— Либермудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.ls.
— Лесотин Нутга тавцң лав домен болҗана.


.lt.
— Литдин Орна тавцң лав домен болҗана.


.lu.
— Лүксин Балһсна Нутга тавцң лав домен болҗана.


.lv.
— Латдин Орна тавцң лав домен болҗана.


.ly.
— Либудин Аһу Социгализмин Араб Улс Орна тавцң лав домен болҗана.


.ma.
— Морокин Нутга тавцң лав домен болҗана.


.mc.
— Монакин Нутга тавцң лав домен болҗана.


.md.
— Молдавмудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.me.
— Харуулин Орна тавцң лав домен болҗана.


.mg.
— Мадагаскармудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.mh.
— Маршал Арлин Орна тавцң лав домен болҗана.


.mk.
— Масидин Орна тавцң лав домен болҗана.


.ml.
— Малудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.mm.
— Мьянмудин Ниицәнә тавцң лав домен болҗана.


.mn.
— Моңһлмудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.mo.
— Макаун тавцң лав домен болҗана.


.mp.
— Ар Мариан арлин тавцң лав домен болҗана.


.mq.
— Мартиникин тавцң лав домен болҗана.


.mr.
— Сарта Маритдин Орна тавцң лав домен болҗана.


.ms.
— Монсеррат тавцң лав домен болҗана.


.mt.
— Малтдин Орна тавцң лав домен болҗана.


.mu.
— Морисин Орна тавцң лав домен болҗана.


.mv.
— Мальдивмудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.mw.
— Малавудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.mx.
— Мексикудин Ниицәтә Орн Нутгуда тавцң лав домен болҗана.


.my.
— Малаймудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.mz.
— Мозамбикудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.na.
— Намибмудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.nc.
— Шин Каледона арлин тавцң лав домен болҗана.


.ne.
— Нигермудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.nf.
— Норфолк арлин тавцң лав домен болҗана.


.ng.
— Нигермудин Ниицәтә Орна тавцң лав домен болҗана.


.ni.
— Никарагудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.nl.
— Недерлендин Нутга тавцң лав домен болҗана.


.no.
— Ноорскгин Нутга тавцң лав домен болҗана.


.np.
— Балвудин Улсин Ниицәтә Орна тавцң лав домен болҗана.


.nr.
— Наурмудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.nu.
— Ниуэ арлин тавцң лав домен болҗана.


.nz.
— Шинзелендин Орна тавцң лав домен болҗана.


.om.
— Оманин Нутга тавцң лав домен болҗана.


.pa.
— Панамудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.pe.
— Перумудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.pf.
— Пранцсин Полинезин арлин тавцң лав домен болҗана.


.pg.
— Папуһасин болн Шин Гвинемудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.ph.
— Пилипмудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.pk.
— Сарта Паксин Орна тавцң лав домен болҗана.


.pl.
— Польшин Орна тавцң лав домен болҗана.


.pn.
— Питкерн арлин тавцң лав домен болҗана.


.pr.
— Пуэрто-Рикон тавцң лав домен болҗана.


.ps.
— Палестин тавцң лав домен болҗана.


.pt.
— Португишин Орна тавцң лав домен болҗана.


.pw.
— Паламудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.py.
— Парагаймудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.qa.
— Һатарин Нутга тавцң лав домен болҗана.


.re.
— Реюнион арлин тавцң лав домен болҗана.


.ro.
— Перумудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.rs.
— Серпудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.ru.
— Орсин Ниицәнә тавцң лав домен болҗана.


.rw.
— Руһандин Орна тавцң лав домен болҗана.


.sa.
— Саудин Араб Нутга тавцң лав домен болҗана.


.sb.
— Соломонин Арлса тавцң лав домен болҗана.


.sc.
— Сейшел Арлин Орна тавцң лав домен болҗана.


.sd.
— Суданмудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.se.
— Шведин Нутга тавцң лав домен болҗана.


.sg.
— Сингапурмудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.sh.
— богд Еленан арлин тавцң лав домен болҗана.


.si.
— Словенмудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.sk.
— Словакудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.sl.
— Сьералегонмудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.sm.
— Сан Маринмудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.sn.
— Сенегалмудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.sr.
— Суринамудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.st.
— Сан Томин болн Принсипин Арлин Улс Орна тавцң лав домен болҗана.


.su.
— СССР-ин тавцң лав домен болҗана.


.sv.
— Салвадормудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.sy.
— Сирмудин Араб Орна тавцң лав домен болҗана.


.sz.
— Свазилендин Нутга тавцң лав домен болҗана.


.tc.
— Тёркс Кайкос арлин тавцң лав домен болҗана.


.td.
— Чадигин Орна тавцң лав домен болҗана.


.tf.
— Өмн Пранцсин һазра тавцң лав домен болҗана.


.tg.
— Тоһлмудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.th.
— Тагилмудин Нутга тавцң лав домен болҗана.


.tj.
— Тоҗгудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.tk.
— Токелаун арла тавцң лав домен болҗана.


.tl.
— Зюнһара Тимормудин Улс Орна тавцң лав домен болҗана.


.tm.
— Йомудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.tn.
— Тунисин Орна тавцң лав домен болҗана.


.to.
— Тонһлмудин Нутга тавцң лав домен болҗана.


.tr.
— Туркгудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.tt.
— Тринидадин болн Тобагмудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.tv.
— Тувалмудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.tw.
— Китдин Орна тавцң лав домен болҗана.


.tz.
— Танзнмудин Ниицәтә Орна тавцң лав домен болҗана.


.ua.
— Украинмудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.ug.
— Угандин Орна тавцң лав домен болҗана.


.uk.
— Ик Бритишин болн Ар Гәәлгүдин Ниицәтә Нутга тавцң лав домен болҗана.


.us.
— Америкин Ниицәтә Орн Нутгуда тавцң лав домен болҗана.


.uy.
— Уругаймудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.uz.
— Сартин Орна тавцң лав домен болҗана.


.va.
— Ватикан Балһсна тавцң лав домен болҗана.


.vc.
— Сенвинсентин болн Гренадин Орна тавцң лав домен болҗана.


.ve.
— Боливара Венесулмудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.vg.
— Бритишин Виргин арла тавцң лав домен болҗана.


.vi.
— Америкин Виргин арла тавцң лав домен болҗана.


.vn.
— Вьетдин Орна тавцң лав домен болҗана.


.vu.
— Вануһудин Орна тавцң лав домен болҗана.


.wf.
— Уоллис Футуна арла тавцң лав домен болҗана.


.ws.
— тавцң лав домен болҗана.


.ye.
— Йеменмудин Орна тавцң лав домен болҗана.


Ниxуудин Нутг.
Ниxуудин Нутг — 日本, Nippon (Nihon) гидг орн-нутг Номһн далан деед үзгт, Азин дорд үзгин көвәд баг арлмудыг эзлҗәнә. Теднәс хамгин икнь — Хонсю, Хоккайдо, Кюсю, Сикоку болҗана. Тер мет үүрмг олн арл эн орн-нутгин һазриг тогтаҗана. Эзлҗәх һазрин аһунь 37215 дөрвлҗн километр болҗана. 1990 җилд кесн то-дигәр
орн-нутгт өдгә цагт 123,6 сай күн бәәнә. Тиим кевәр Ниxуудин Нутг Азин хамгин ик орн-нутгудын тоод орҗана.
Тер мет хамгин өөдән делгрлттә государствин негнь эн болҗана. Орн-нутгин хотл балһснь — Токио. Энд 11680 миңһн күн бөәнә. Тиим кевәр эн бас делкән хамгин ик балһсна негнь. Ниxуудин Нутгин экономическ ик делгрлтин темдгнь тер болҗана. Промышленностин олн предприятьмүд энд негдулгдсн бәәнә.
Ниxуудин Нутгин административн хувалһна тускар келхлә, энд 47 префектур (pkefecture, todofunken) йилһгдлә. Тер тоод хотл балһсн Токион префектур болн 1972 җиләс авн Окинаван префектур. Ик балһсна хойр префектур — Киото болн Осака. Префектурмуд әәмгүдт хувагдна. Хоккайдо арл болхла онц административн область болҗана, энүнэ ханьд 14 округ орҗана.
Орн-нутгин йосна келнь — Ниxуудин келн болҗана. Ода эврәннь келнә тоомсриг өөдлүллһнд Ниxуудин Нутгд ик оньг өгчәнө. Хамгин түрүнд эврәннь келән йилһән сәәнәр медх кергтә гиҗ энд тоолна. Назадын кел дасад чигн керг уга гисн тоолвр энд бас бәәнә. Делкәд маднла сән хәрлцә бәрхәр бәәхлә, Ниxуудин кел дастха гиҗ энд санна. Орн-нутгин экономическ болн политическ ик күчнә темдгнь тернь бас болҗахгов.
Мөңгнә единицнь — йен, тернь 100 сенамд хувагдна. Ода иена тоомсрнь нарт делкөн рынкд өсәд йовна, эннь орн-нуттин тегш политическ болн экономическ делгрлтин темдгнь болҗана. Болв Ниxуудин Нутгин бизнес-менмүдт эн йовдл таасгдҗахш. Иена тоомсрнь, үн өсхлө, теднө орунь баһрдг болҗана.
Кезәнәс нааран Ниxуудин Нутгин император толһалдг билә. Тер авъяс эндр өдр күртл бәәнә. Ода күртл государствин толһачнь император болҗана. Йир дән Ниxууд эврәннь авъястан ик итклтә улс болҗана. Кезәңк авъясмуд ода күртл чаңһар күцәгднә. Императорин ширә деер хаана өрк-бүлин залу улс үй залһад сууна. Болв Конституцас иштәһәр императорин үлмәд цуг йосн өггдхш. Государствин кергүдлә залһлдата цуг төрмү-диг император министрмүдин кабинетлә селвлцәд, тедниг зөв гихлә, күцәнә. Яһад гихлә цуг кергүдин туст министрмүдин кабинет дааврта болҗана.
Зака тогтагч хамгин ах орган болхла парламент болҗана. Энүнә ханьд хойр палат бәәнә. Тернь элчнрин болн селвгчнрин палатмуд болҗана. Ниxуудин Нутгд элчнрин палатыг дора гиҗ нерәднә, селвгчнрин палатыг болхла деед гиҗ келнә. Тиим кевәр закадын проектмүд туруләд элчнрин, дәкәд селвгчнрин палатд зөвшәрлһнә төлә орулгдна.
Элчнрин палатд 512 депутат бәәнә. Ода болхла суңһврин системин реформ ухалҗ һарһгдсн бәәнә. Энүгәр депутатнрин тоог 512-е авн 471 күртл хаслһн хәләгдҗәнә. Эн палатын депутатнриг 4 җилин болзгт суңһна.
Селвгчнрин палатд болхла 252 гешүн орна. Эдниг 6 җил болзгтаһар суңһна. Тер тоод 152 гешүниг префектурмудас суңһна, дәкәд 100 гешүг болхла ирлцңгү элчллһнә системәр цуг орн-нутгас суңһна. Селвгчнрин палатын хань 3 җил болһн өрәлднь шинрүлгднә.
Дууһан нуувчар өгәд цуг олна шуд суңһврин ул деер хойр палатыг суңһна. Кемр парламентин хойр палатын депутатнр ик зууһар шин закана проектиг таасҗ дөңнхлә, терүг батлна. Тедн хоорнд ямр нег закаһар зүткән һарад бәәхлә, сүл үгиг элчнрин палат келхмн болҗана.
Цуг талдан делгрлттә орн-нутгудт мет, күцәгч йосиг министрмүдин кабинет күцәнә. Энүг премьер-министр толһална. Премьер министриг болхла парламент эврәннь гешүдин тооһас суңһна.
Премьер министр кен министр болхинь шииднә. Эн саамд министрмүдин ик зунь парламентин гешүдин тооһас болх зөвтә. Министрмүдин кабинет парламентин өмн дааврта болҗана.
Сүл цагт Ниxуудин Нутгин экономическ бәәдл-җирһлд тегш бәәдлиг эвдҗәх олн зүсн йовдл һарад бәәнә. Тегәд правительств чигн сольгдв.
Йирдән болхла Ниxуудин Нутг конституционн монархий болҗана. Орн-нутгин парламент 1946 җилин август сарин 26-д батлсн Конституц ода үүлдҗәнә. 1947 җилин май сарин 3-д эн күчндән орла.
Ода Ниxуудин Нутгин император Акихито толһаҗана. 1989 җилин туула сарин 7-д эн хаана ширә деер залрв. Эн байрт нерәдсн керг-үүлдвр 1990 җилин ноябрь сарин 12-т болла.


Гибралта Балһсн.
a> болн балһсн, 2006 җилин зург.


Хорватин келн.
Хорвати Келн/Croatian language та Хорватин Орн.


Эсперантин келн.
ESPERANTO - Alfabeto de Esperanto


Басан Бадьминович Городовиков.
Басан Бадьминович Городовиков (1910 — 1983) СССР-ин инрл-лейтенант, СССР-ин Баатр, Алдр Төрскн Дәәнә орлцач, Хальмг Таңһчин толһач болҗ.


Диофант.
Диофант Александрийин (3 арвҗн өөр), эртни грекин эсвч. " Арифметика" гидг һоллгч үүдәврт (13 дегтрәс 6 үлдв) Диофант нертә тегшл тал күргдг зөрлстин эсвлһ өгв, болв нүүрлҗ алгебрт үзг белгдл орулв.


Карл Фридрих Гаусс.
Гаусс (Gauss)Карл Фридрих (1777-1855),немш эсвч, Петербургийин Номин Академин һазадын гешүн-кореспондент(1802) болн һазадын ачта гешүн. Гауссин үүдәврмүд ууһн асудлта(асудл - проблема), онл(теоритический) болн эдлвр эсвин хоорнд шим(органический)хәрлцән бәәдгин өвәрцтә.


Пифагор.
Пифагор Самосийин (мана үйин өмнә 6 арвҗн.), эртни грекин күңклч, шаҗна болн бодлһна үүлдәч, эсвч. Пифогореизм үүдәсмн - эртни күңклтд хамгин нөлә урсхул. Бүкл тооһин болн хәрцлин ордс, тегш өнцгтә һурвлҗна талын хоорндк хәмәннә нутлһ Пифагор харһв.


Пьер-Симон Лаплас.
Лаплас (Laplace) Пьер Симон (1749-1827), пранс, санчсрч, эсвч, бодь-зүүч, Петербургийн Номин Академин һазадын ачта гешун (1802). Болмҗ онлын болын теңгрин механикин ("Нарн тогталцин көдллт бүклдән болн түүнә батлмҗ") туск соңһдг үүдәврмүднь: "Задлг болмҗонл" (1812), "Теңгрин туск зоокьял" (1-5 боть,1798-1827), йилһлц тегшлтин,эсвин,бодь-зү,капилляронлыкн,дулана,дууһин, геодизин туск үүдәврмүд. Санср-тогтаврт таавр үүдәвв.


Георг Фридрих Бернхард Риман.
РИМАН(Riemann)Бернхард(1826-66),немш эсвч.Задлг харһлзна онлд геокемҗәнә аю эклҗ үүдәсмн.Алгебрин,харһлзсин,йилһлц тегшлтин задлг онлын, эгл тоhин түүгәврин, hурвнткемҗәнә зерглән болн немлцт онлын туск дегтрмүд бичсмн.Римана аhу болн эн туск онл делгрүлв(Римана геокемҗән)


Леонард Эйлер.
Эйлер Леонард (1707 - 83),эсвч, механик, бодь-зүүч болн сансрч. Уңг- тохмарнь швейцар күн. 1726җ Петербургийн Номин Академ тал үврвлгдв. 1727җ Әрәсәд нүүҗ ирсмн. Адъютант (1726), 1734 -41 җ болн 1766 җиләсн авн Петербургийн Номин Академин академик (1742-66 һазадын ачта гешүн). 1741 җиләсн авн 1766 җил күртл Берлинд көдлҗ бәәсмн. Эйлер ик оргн соньмста болн үүдәврмр күн. Нәәмн зун шаху эсв задлаһар, йилһәцәр, геокемҗән туск, тооһин онлын, теңгрин механикәр болн нань чигн дегтрмүдин түүрвәч.


Сан-Паулу.
Сан-Паулу ("São Paulo") - Бразиль өмн үзгт икәр балһсн.


Хар Һазра район.
Хар Һазра район ("Черноземе́льский райо́н") - Хальмг Таңһчин район. Терүнә хотл балһсн Комсомольский селән болҗана.
Һазр зү.
Района девскр һазрин аһу 14 192 км² болсмн. Элст балһснас 190 километрар әңглсмн. 12 847 бәәдг күүтә. Телефона код +7 84743


Юстан район.
Юстан район ("Юстинский район") - Хальмг Таңһчин район. Терүнә хотл балһсн Цаһан Амн селән болҗана.
Һазр зү.
Района девскр һазрин аһу 7 996 км² болсмн. Элст балһснас 190 километрар әңглсмн. 10 312 бәәдг күүтә. Телефона код +7 84744


Яшлтан район.
Яшлтан район ("Яшалти́нский райо́н") - Хальмг Таңһчин район. Терүнә хотл балһсн Яшлта селән болҗана.
Һазр зү.
Района девскр һазрин аһу 2 416 км² болсмн. 16 676 бәәдг күүтә. Телефона код +7 84745


Азаску.
Азаску ("Osasco") - Бразиль өмн үзгт икәр балһсн.


Ԟ үзг.
- зәрм цаһан толһан үзг болҗана.


Түргдин келн.
Түргдин келн (түрг "Türkçe, Türk dili, Türkiye Türkçesi")


Подольск балһсн.
Подольск Москван төгәлңгин балһсн, района төв. Пахра һолын деер, Москвас 15 километр бәәдг.


Делкә һариг.
Делкә Нарна әәмгин һурвдгч, маш нигтта һариг болҗана. Делкән җил насн 4,57 җува җил, нег Сар дахульта.


Йоханнес Хистерс.
Йоханнес Хистерс (Бар сарин 5 өдрт төрсн, 1903 җил) недерлендин җөҗлгч-дууч.
Хойр дәкҗ мордсн бәәҗ: 1930-1985 җилмүдт Луиз Гиҗс җөҗлгчтә болн 1991 җиләс Симон Ретелтә. Хойр күүктә негдгч гергәс, тавн ачта.