Ealáhusat Sámealáhusat Sämmiliih iäláttâsah Boazodoallu Puásuituálu Boazodoallu lea sámekultuvrra guovddáš oassi . Puásuituálu lii puoh enâmustáá uáinojeijee sämikulttuur uási . Buot sámit eai oaččo ealáhusa boazodoalus , muhto dan servodatlaš ja kultuvrralaš mearkkašupmi lea ainge stuoris . Puoh sämmiliih iä finnee áigápuáđus puásuituálust , mutâ ton siärvuslâš já kulttuurlâš merhâšume lii ain styeres . Boazodoalu jahkásašdáhpáhusaide , geassemiessemearkumiidda ja dálverátkimiidda , oassálastá dábálaččat oppa sohka . Puásuituálu ihásâštábáhtussáid , kiässáá vyesimiärkkumijd já táálváá pygálysáid , uásálist táválávt ubâ suuhâ . Dat lea áidna árbevirolaš sámi ealáhus , mii okto lea gánnáhahtti . Tot lii áinoo ärbivuáválâš sämmilâš iäláttâs , mii lii ohtuunis kannatteijee . Boazodoalu boađuin sullii 14 proseantta čoahkkanit stáhta ja EU-doarjagiin . Puásuituálu puáđuin suulân 14 prosenttid šadda staatâ já EU-torjuin . Máŋggas sápmelaččain barget boazodoalu oktavuođas smávvalágan turisma- dahje gárvvistandoaimma . Maaŋgâ sämmilâš hárjut puásuituálu paaldâst uceslágán mađhâšem- teikâ jáludemtooimâ . Sámiid ruovttuguovlu gullá erenoamáš boazodoalloguvlui , gos bohccuin lea friddja guohtunvuoigatvuohta . Sämikuávlu kulá eromâš puásuituálukuávlun , kost poccuin lii rijjâ kuáttumvuoigâdvuotâ . Ruovttuguovllus leat 13 bálgosa ja sulli 1250 boazoeaiggáda , mii lea sullii 27 % oppa Suoma boazoeaiggádiin . Sämikuávlust láá 13 palgâsid já suulân 1250 poccuuomâsteijed , mii lii suulân 27 % ubâ Suomâ poccuuomâsteijein . Eallibohccot leat sullii 40 % ( 78 307 ) oppa Suoma eallibohccuin ja vádjit 80 % Sámi eallibohccuin . Elettempoccuuh láá suulân 40 % ( 78 307 ) ubâ Suomâ elettempoccuin já vááijuv 80 % Laapi elettempoccuin . Kárta : Sámi ruovttuguovllu bálgesat / bálgosat Sámiid boazodoallu vuođđuduvvá dálve- ja geasseeanaguohtunortnegii , mii vuođđuduvvá bohccuid biologiijai ja badjeolbmuid kultuvrralaš dábiide . Sämmilâš puásuituálu vuáđuduvá kuáttumjuurrâmvuáhádâhân , mii vuáđuduvá poccui biologian já puásuituállei kulttuurlijd taavijd . Bohccot guođohuvvojit sierra geasse- ja dálveeatnamiin , lassin giđđat lea iežas guođohaneana guoddima várás ja čakčat bohccuid ragatguovlu . Poccuid kuáđutteh sierâ kesi- já tälvikuávluin , lasseen kiđđuv lii jieijâs kuáttumkuávlu kyeddim várás já čohčuv poccui roohâmkuávlu . Boazodoalus lea vealtameahttun , ahte iešguđetlágan eatnamat leat doarvái . Puásuituálust lii velttidmettum , ete sierâ kuávluh pijssájeh . Sámi boazodoallu ollašuhttojuvvo ng. dálvesiiddain , mat leat muhtun badjebearraša ráhkadan , sohkii vuođđuduvvi guođohanovttadagat . Sämmilâš puásuituálu hárjutteh nk. tälvisiijdâin , moh láá muáddi puásuiperrust šoddâm hiäimuvuotân vuáđuduvvee paimândemohtâduvah . Siida stivre boazodoalu ollašuhttima iežas návddašaneatnamiin . Sijdâ stivree puásuituálu hárjuttem jieijâs navdâšemkuávlust . Bálgosa eatnamiin guhtot máŋggat siiddat . Palgâs kuávlust paimândeh maaŋgah siijdah . Siiddaid návddašaneatnamiid ráját eai biso ovtta sajis , muhto dat sáhttet molsašuvvat guohtundiliid mielde ja eará siiddat sáhttet maiddái ovttastuvvat nuppiideaset . Siijdâi navdâšemkuávlui rääjih iä lah pisoviih , peic toh pyehtih muttuđ kuáttumtiilij mield já eres siijdah pyehtih meid ovtâstuđ nubijdis . Bohccot gárddis Poccuuh käärdist Boazodoalu váikkuhusas lundui lea hállojuvvon hui ollu ja lea čuoččuhuvvon , ahte sámiid ruovttuguovllus livčče liigeguođoheapni . Puásuituálu vaikuttâsâst luándun láá sárnum viehâ ennuv já láá ettâm , ete sämikuávlust ličij lijgekuáttum . Boazu dego earálágan goddešlájat leat gullan sámiid ruovttuguovllus luondui miehtá historjjá . Puásui tego eres koddešlaajah láá kuullâm sämikuávlu luándun miätá historjá . Ođđasamos dutkanbohtosiid mielde bohccot sáhttet guohtumiin eastit ođđašlájaid boahtima árktalaš guovlluide . Uđđâsumos tutkâmpuátusij mield poccuuh pyehtih kuáttumáin estiđ puáđulâššlaajâi puáttim arktâsâš kuávlun . Dálkádaga liegganettiin ođđa šaddo- ja eallišlájat bohtet davás . Ko šoŋŋâdâh lieggân , uđđâ šaddo- já elleešlaajah puátih tavas . Bohccot estet guohtumiin maiddái šieđgaluvvama ja doalahit daŋasšattuid sihke duktejit árktalaš guovllu luonddu . Poccuuh estih kuáttumáin meid poijui lijgešoddâm já paijeentuálih tooŋâsšadolâsvuođâ sehe suándejeh arktâsâš kuávlu luándu . Dálkediehtaga lágádusa dutkamuša mielde bohccuid intensiiva guohtun hihttuda muohttaga suddama giđđat hihttudemiin seammás dálkádaga liegganeami . Áimutiettuu lájádâs tutkâmuš mield poccui pehtilis kuáduttem hittood muottuu suddâm kiđđuv já siämmást hittood šoŋŋâduv lieggânem . Bohccot merkejuvvojit iežas bealljemearkain . Poccuid miärkkojeh jieijâs peljimerháin . Bealljemearka almmuha oamasteaddji ja soga , masa bohcco oamasteaddji gullá . Peljimerkkâ almoot omâsteijeevuođâ já suuvâ , moos poccuu omâsteijee kulá . Sámiid boazodoalus mearkkat addojit sohkamearkavuođádaga mielde . Sämmilâš puásuituálust meerhâid adeleh suhâmerkkâvuáháduv mield. . Juohkehaš sogas lea iežas mearkalinjá . Jyehi suuvâst lii jieijâs merkkâlinjâš . Mánáid bealljemearkkat leat variašuvnnat vánhemiid , dábálaččat juo jápmán fulkkiid mearkkain . Párnái peljimeerhah láá variaatioh puárásub , táválávt jo jáámmám hiäimulij meerhâin . Dahjege buot mearkalinjjá mearkkat muittuhit nuppiid . Ađai puoh merkkâlinjáá meerhah sulâstitteh nubijdis . Muhtun ruovttuguovllu bálgosiin bohccuid bibmet dálvit dahje suoinnit atnojuvvojit guođoheamis veahkkin . Motomijn sämikuávlu palgâsijn purâtteh poccuid tälviv teikâ syeini kiävttoo paaimândmist iššeen . Sivvan lassibiebmamii leat leamaš ee. guohtoneatnamiid hádjáluvvan , vuovdečuollamat ja eará gilvaleaddji eanageavahanvuogit , mat leat geahpedan guohtoneatnamiid meari . Suijân lasepuurâtmân láá lamaš el . kuáttumkuávlui pieđgânem , meccičuoppâmeh já eres kištottellee eennâmkevttimhäämih , moh láá ucedâm kuáttumij mere . Eanáš oassi bohccuin guhtot ainge luondduviđáguohtoneatnamiin . Válduoosijn poccuuh poreh ain luándukuáttumijn . Geavadagas oppa sámiid ruovttuguovlu lea leamaš ja lea ain bohccuid guohtuneanan . Keevâtlávt ubâ sämikuávlu lii lamaš já lii ain poccui kuáttumist . Vaikko boazodoalus geavahit dán áigge njealjejuvllagiid ja mohtorgielkkáid veahkkin , bohcco , luonddu ja dálkádaga dovdan lea hui dehalaš oassi badjeolbmuid ámmátdáiddus . Veikâ puásuituálust kevttih tááláá ääigi muávloid já moottorkiälháid iššeen , poccuu , luándu já šoŋŋâduv tubdâm lii uáli tergâdis uási puásuituállei áámmátááiđu . Boazodoallu doalaha sámegiela ja ráhkaga lunddolaš sámegiela geavahanbirrasiid . Puásuituálu paijeentuálá sämikielâ já ráhtá luándulijd sämikielâ kevttimpirrâsijd . Sámegielas lea hui dárkkes ja ollu boazodollui ja lundui gulavaš terminologiija . Sämikielâst lii uáli tárkká já valjaas puásuituálun já luándun lohtâseijee terminologia . Ámmátlaččat boazodoalu ollašuhttiid gaskaahki lea jámma loktanan ( dán áigge sulllii 47 jagi ) ja seammás badjeolbmuid olles mearri lea unnumin . Áámmátlávt puásuituálu hárjutteijei koskâahe lii eivi paijaanmin ( tääl nyevt 47 ihheed ) já siämmást puásuituállei olesmeeri vuállán . Boazodoalu boahtteáiggi uhkida ealáhusa heittot gánnáhanmuddu , sámiid eretfárren sámiid ruovttuguovllus , dálkkádatnuppástus sihke lassáneaddji spiriidmearri . Puásuituálu puátteevuođâ uhkedeh hiäjus kannatteijeevuotâ , sämmilij meddâlvarrim sämikuávlust , šoŋŋâdâhnubástus sehe šaddee piätumeeri . Duodji Tyeji Sámi duodji , duodji lea oassi sámiid luonddu ja kultuvrra gaskasaš gaskavuođa ja sámiid eallinvuogi . Sämmilâš tyeji lii uási sämmilij luándu já kulttuur koskâsâš koskâvuođâ já sämmilii eellimtääpi . Duodji lea sihke dáidda ja ealáhusvuohki . Tyeji lii sehe taaiđâ ete iälättâshäämi . Duodjeárbi lea vuorrováikkuhus luondduin sihke materiála háhkamis ja dujiid hervemis . Tyejiärbi lii vuáruvaikuttâs luánduin sehe materiaal skappuumist ete tuojij heervâtmijn . Juohke guovllus lea iežas vuohki duddjot sámi duoji . Jyehi kuávlust lii jieijâs tääpi rähtiđ sämityeje . Váldoduodjeárbbit Suomas leat nuortalaš- , anáraš- ja davvisápmelaš duojit . Váldu kietâtyejiäärbih Suomâst láá nuorttâlâš , anarâš já tavesämmilâš tyejeh . Duodji lea gaskaoapmi , man bokte oahpahuvvo kultuvra , dan árvvut , filosofiija , jurddašanmáilbmi . Tyeji lii niävvu , mon peht máttáátteh kulttuur , ton áárvuid , filosofia , jurdâččemvyevi . Duodjedáidu sirdašuvvá buolvvas nubbái sosiálalaš dáhkamusaš . Tyejitáiđu sirdášuvá suhâpuolvâst nuubán sosiaallâš vuáruvaikuttâsâst . Dehalaš oassi duodjedáiddus lea sámegielat duodjeterminologiija . Tergâdis kietâtyejitááiđu uási lii sämikielâlâš tyejiterminologia . Duodji lea dán áigge sihke atnuávdnasiid ja biktasiid ráhkadeapmi muhto maiddái dáiddaduodji . Tyeji lii tááláá ääigi sehe anotiiŋgâi já pihtâsij rähtim mutâ meid taaiđâtyeji . Sámi duodji juohkášuvvá ng. dipma ja garra dujiide . Sämityeji juáhhoo nk. timmâ já korrâ tuojijd . Duoji materiálaid čoaggit luonddus bistevaš vugiin . Tyeje amnâsijd noreh luándust pištee vuovvijn . Duodji eallá luonddulotnašuvvama mielde ja materiálaid čoaggit ja gieđahallat dihto áigge jagis . Tyeji iälá luándujuurrâm mield já materiaalijd noreh já kieđâvušeh tiätuááigán ivveest . Daid ráhkadeamis ávkkástallat materiálaid buot osiid . Tai vaalmâštmist ávhástâleh amnâsij puoh osijguin . Leaibbi , soagi ja sieđgga geavahit náhki ostemis . Leeibi , suávi já poijuu kevttih näähki ostodmist . Vettiid atnet erenoamážit anár- ja nuortlašduodjeárbbis atnubiergasiid ráhkadeapmai ja hervemii . Viäddáid kevttih eromâšávt anarâš já nuorttâlâš tyejiäärbist anotiiŋgâi vaalmâštmân já heervâtmân . Bohccos geavahit náhkiid , čorvviid , dávttiid ja suonaid . Poccust kevttih naahkijd , čoorvijd , taavtijd já suonâid . Šattuid atnet diŋggaid báidnimii ja gámasuoinniid čoaggit vai juolggit bissot liekkasin nuvttohiid siste . Šadoid kevttih kággái ivniimân já kamuvsuoinijd noreh vâi jyelgih pisoh lieggâsin sovskammuin . Guoli- , lotti- ja smávvafuođđuid náhkiid geavahit smávvadujiid ráhkadeapmai . Čuomâ , lode näähki já smaavâmeccivalje näähki kevttih smaavâtuojij rähtimist . Muorradujiid duddjojit reatkáin ja báhkiin . Muorâtyeje rähtih rááđhást já paahijn . Lassin geavahit dani , golli ja silbba . Lassen kevttih tane , kole já siilbâ . Dujiid herven ja ivnnit govvidit luonddu ja eará jagiáiggiid , erenoamážit ruškki iešguđetlágan ivnnit oidnojit máŋggain sámi dujiin . Tuojij hervâttem já iivneh čäittih luándu já sierâ iveaaigijd , eromâšávt ruške jieškote-uv iivneh uáinojeh maaŋgâin sämituojijn . Nuortalašsámiid duodjeárbi , veaddeduojit Nuorttâlâš tyejiärbi , veddityeji Sámegákti lea sámiid álbmotbivttas ja sámiid etnisitehta dovddaldat . Sämimááccuh lii sämmilij aalmuglâšmááccuh já sämmilii etnisiteet tubdâldâh . Gávttii atnit dán áigge váldoáššis ávvudanbivttasin , nu heajain go hávdádusainge , muhto maiddái virggálaš čoahkkimiid bivtttasin . Mááccuh kiävttoo tááláá ääigi iänááš juhlepihtâsin , nuuvt heejâin ko hávdájáin-uv , mutâ meid virgálij čuákkimij pihtâsin . Boarrasut sámeálbmogii sámegákti lea seilon ain árgabivttasin . Puárásub sämiaalmugân sämimááccuh lii siäilum ain argâpihtâsin . Gávtti hervemat ja ollisvuohta muitalit gos guovllos sámi olmmoš lea eret , juoba siviilaseađu ja soga . Mááccuh heervah já oleshäämi muštâleh mon sämikuávlust olmooš lii meddâl , jobâ siiviiltile já suuvâ . Sámegákti lea nuppástuvvan áiggiid mielde ja gávtti sáhttá ainge variariseret . Sämimááccuh lii muttum aaigij mield já mááccuh puáhtá ain-uv mutteđ . Suomas leat anus vihtta sámegávtti váldomálle : Deanu , Anára , Eanodaga , Vuohcu ja nuortalaččaid gákti . Suomâst láá kiävtust vittâ sämimááccuh váldumaali : Tiänu , Aanaar , Iänuduv , Vuáču já nuorttâlâšâi mááccuh . Sámegávtti ja sáme duoji viidasabbot lea boastut atnán turismmas ja sámi duoji muittuheaddji kopiijaid vuvdet mátkemuitun . Sämimáccuhijguin já sämituojijguin vijđásubbooht-uv láá puástud ávhástâllum maađhâšmist já sämityeje nálásijd kopioid vyebdih mätkimušton . Sámi duojáriid ámmátsearvi , Sámi Duodji , mieđiha mearkka sáme duodjái , mas sáhttá dovdat eakti sáme duoji . Säämi tuáijárij áámmátservi , , mieđeet meerhâ säämi tuáján , mast puáhtá tubdâđ puigâ sämityeje . Sámi Duodji ro:a lahttun besset dušše čeahpes duojárat . Sámi Duodji ry jesânin peesih tuše čepis tuáijáreh . Lahtut searvvis leat sullii 300 . Jesâneh seervist láá suulân 300 . Sámi duodjeárbi erenoamážit anár- ja nuortlašsámiid árbbit leat aitatvuložat . Säämi tyejiärbivyevist eromâšávt anarâš- já nuorttâlâš ärbivyevih láá uhkevuálásiih . Guollebivdu Kuálástem Guollebivdu lea sámekultuvrra dehalaš oassi erenoamážit Ohcejogas ja Anáris . Kuálástem lii tergâdis sämikulttuur uási eromâšávt Ucjuuvâst já Anarist . Guollebivdu ii leat okto gánnáhahtti ealáhus , muhto guollebivdui laktásit dávjá boazodoallu dahje turismabálvalusat . Kuálástem ij lah ohtuunis kannatteijee iäláttâs , peic kuáláástmân kuleh maŋgii puásuituálu teikâ mađhâšempalvâlusah . Juohkehaš guollebivddu ollašuhtti sámesogas leat árbevirolaš guollesajit , dihto sogaid návddašeamis leat iežas jávrrit , luovttat dahje jogaid oasit . Jyehi sämisuuvâst , mii háárjut kuálástem , láá sii ärbivuáváliih kyelisajeh , tiätu suuvâi naavdâšmist láá jieijâs jäävrih , luovtah teikâ juhâuásih . Buohkat dovdet iežaset ja earáid eatnamiid ja bissot iežaset návddášaneatnamiid alde . Puoh tobdeh jieijâs já iärásij kuávluid já pisoh jieijâs navdâšemkuávluin . Guliid bivdimii laktasa sápmelaš árvumáilbmi , guovlu ii liigebivdo ja fuolahuvvo das , ahte maiddái čuovvovaš jagiid leat doarvái guoláštamoš . Kyelipiivdon kulá sämmilâš árvumaailm , kuávlu iä lijgekuáláást já huolâtteh tast , ete meid puáttee iivijn láá tuárvi kyeleh kuálástemnáál . Guollebivdoárbbis lea dehalaš servodatlaš olli sihke guollebivddu iežas sámegielat terminologiija . Kuálástemärbivyevist lii tergâdis siärvuslâsvuođâlâš olleemvuotâ sehe kuálástem jieijâs sämikielâlâš terminologia . Deanu guollebivdoárbái gullet dán áigge gildojuvvon rastábuođđu , duhastus ja goldin sihke velá ain geavahusas joddo- ja meardebuođđu , fierbmebivdu orru firpmiin , nuohttun , golgadeapmi dahje áhpegolgadan bivdu , ja stággo- ja vuoggabivdu . Tiänu kuálástemärbivuáhán kuleh tááláá ääigi kieldum rastapuáđu , tuohâstem já kullekoldem sehe vala kiävtust leijee luosâpuáđu já länipuáđu , viermipivdem čuážžoo viärmáin , koldem , kulgâdâhviärmáin pivdem , já stággu- já vuoggâkuálástem . Nuortalaškultuvrra iežas erenoamášvuohtan lea Njávdáma Kolttakoskis ollašuhtton geahpilnuohttun . Nuorttâlâškulttuur jieijâs eromâš jiešvyehi lii Njiävđám kiävŋást hárjuttum keeppilkoldem . Nuorra guollebivdit Sáme guollebivdoárbi lea váras jávkat . Sämmilâš kuálástemärbi lii vaarâst lappuđ . Guollebivdoárbbi uhkida sápmelaččaid eretfárren ruovttuguovllus eret ja guollebivddu heittot gánnáhahttivuohta . Kuálástemäärbi uhkedeh sämmilij meddâlvarrim päikkikuávlust já kuálástem hiäjus kannatteijeevuotâ . Fárredettiin sámiid ruovttuguovllu olggobeallai sámit manahit lágalaš vuoigatvuoiđaideaset lihkadit ja ávkkástallat luonddu dihto guovlluin manahemiin oktavuođa árbevirolaš soahkaeatnamiidda . Talle ko värrejeh sämikuávlu ulguubel sämmiliih monâtteh sii lahâaasâtlii vuoigâdvuođâ jotteeđ já kevttiđ luándu tiätukuávluin já monâtteh sii ohtâvuođâ ärbivuáválijd suhâkuávloid . Nuorat eai šat oahpa lunddolaččat sámi guollebivdoárbbi ja guollebivdoárbi , dasa gulavaš diehtu ja terminologiija lea váras jávkat . Nuorah iä innig oopâ luándulávt sämmilâš kuálástemäärbist já kuálástemärbi , toos lohtâseijee tiätu já teermih láá vaarâst lappuđ . Árbevirolaš bivdobiergasat leat báhcimin eret geavahusas maiddái ođđa teknihká geažil . Ärbivuáváliih pivdopiergâseh láá päcimin meddâl kiävtust uđđâ tekniik mield. . Eará ealáhusat Eres iäláttâsah Čoaggin lea ain dehalaš oassi sámiid biepmu ja materiálaid háhkama . Nuurrâm kulá ain tergâdis uássin sämmilij purrâmuš já amnâs skappuumân . Murjjiid sáhttá čoaggit maiddái vuovdinláhkai . Muorjijd puáhtá nuurrâđ meid vyebdimnáál . Sámiin leat iežaset , árbevirolaš sogaid geavahusas leahkki čoagginguovllut , gos čogget luopmániid , joŋaid ja sarridiid . Sämmilijn láá jiejah , ärbivuáváliih suuvâi kiävtust leijee nuurrâmkuávluh , main noreh luámánijd , juuŋâid já soorijd . Eará eatnamiidda ii árbevirolaččat manno . Iärrásij kuávloid iä ärbivuáválávt moonâ . Bivdu dahjege meahccebivdu lea leamaš guhká eará sámi ealáhusaid oassin . Pivdo ađai miäcástem lii kuhháá lamaš eres sämmilij iäláttâsâi uássin . Meahccebivdu ii leat okto gánnáhahtti ealáhus . Miäcástem ij lah ohtuunis kannatteijee iäláttâs . Dán áigge bivdet erenoamážit ealggaid ja rievssahiid . Tááláá ääigi miäcásteh eromâšávt soorvâid sehe riävskáid . Sámi bivdokultuvrras gárdot rievssahiid . Sämmilii pivdokulttuurist riävskáh pivdojeh kielâiguin . Meahcásteaddjiin leat anus ng. rievssatgárddit giellabálggisin , gos meahcásteaddjit ráhkadit iežaset návddášaneatnamiidda iežaset rievssat gielaid ráidduid ja gihpuid . Miäcásteijein láá kiävtust nk. riävskákäärdih , main miäcásteijeeh rähtih jieijâs navdâšemkuávloid jieijâs riävskákielâi kaardijd . Nuppiid návddášaneatnamiidda ii manno gárdut rievssahiid . Nuubij navdâšemkuávloid iä moonâ pivdeđ riävskáid . Árbevirolaččat rievssahiid gárdo dan mađe go dárbbašedje eará biepmu lassin ja maidddái vuovdima várás fuolahemiin goitotge das , ahte nálli bisui bisovažžan . Ärbivuáválávt riävskáh pivdojii ton verd ko taid tarbâšii eres purrâmuš lasseen já meid vyebdimnáál huolâtmáin kuittâg tast , ete nääli piergejii . Rievssatnáli molsašuddamat leat váttásmahttán rievssahiid bivdima . Riävskánääli heiviittâlmeh láá toohâm riävskái pivdem vaigâdubbon . Eanadoallu bođii sámiid ruovttuguvlui 1700-logus ja erenoamážit Ohcejoga ja Anára guvlui oassin guollebivdo- ja bivdokultuvrra . Eennâmtuálu poođij sämikuávlun 1700-lovvoost já eromâšávt Ucjuv já Aanaar kuávlust kuálástem- já pivdokulttuur uássin .