Sámegielat Suomas ja eará sajis
Sämikielâ
Sámegielat leat suoma-ugralaš gielat ja nuortamearasuopmelašgielaid ( dego suoma ja estta ) gáidan fuolkegielat .
Sämikielah láá Euroop algâkielah já nuorttâmeerâsyemmilâš kielâi ( tegu suomâkielâ já eestikielâ ) aldemuuh hyelkkikielah .
Sámegielas ja suomagielas leamašan oktasaš vuođđogiella .
Gielat leat sierranan sullii 3500- 3000 jagi dassái .
Sámegielat álge sierranit 300- 800 máá .
Sámegielat juohkásit nuorta ja oarje giellajovkui .
Toh sárnojeh Suomâst , Ruotâst , Taažâst já Ruošâst .
Suomas hállojuvvon sámegielain davvisámegiella gullá oarje giellajovkui .
Suomâst sárnoo kulmâ sämikielâ : tavesämikielâ , aanaarsämikielâ já nuorttâsämikielâ .
Davvisámegiella lea stuorámus sámegielain ja dan hállet eatnigiellan Suoma lassin Norggas ja Ruoŧas .
Tavesämikielâ lii kielâjuávhuin stuárráámus . Tom sárnuh suullân 20 000 olmožid Suomâst , Taažâst já Ruotâst .
Suomas davvisámegielas lea nuorta- ja oarjesuopmanat .
Suomâst tavesämikielâ sárnooh láá suullân 2000 .
Nuorta giellajovkui gullet anárašgiella ja nuortalašgiella . Anárašgiela hállet dušše Suomas .
Aanaarsämikielâ sárnoo tuše Suomâst , nuorttâsämikielâ meiddei Ruošâst .
Nuortalašgiela árbevirolaš hállan-guovllut leat Suoma lassin Norggas ja Ruoššas , eatnigiellan dan hállet dušše Suomas .
Suomâst kuábbáá-uv kielâ sárnuh suullân 300 olmožid iänááš Aanaar kieldâst , mii lii Suomâ áinoo neeljikielâlâš kieldâ .
Ruoššas hállet darjje- ja gielddasámegiela .
Ton virgálâš kieláid kuleh suomâkielâ lasseen kulmâ sämikielâ .
Ruoŧas ja Norggas hállet maiddái lulli- , biđon- ja ubmisámegiela .
Maaŋgah sämmiliih láá váldukielâi tiädu vyelni monâttâm algâalgâlâš kielâs .
Suomas hállojuvvon sámegielat leat iežas gielat . Guđege gielas lea iežas ortografiija dahjege čállinvuohki .
1960-lovvoost álgám etnisâš moránem lii jođettâm sämikielâ tiäđulâš varjâlmân já maaŋgâlágán kielâ iäláskittemtoimáid .
Davvisámegiela ortografiija nannejuvvui 1979 sámekonfereanssas ja oaččui virggálaš sajádaga jagi 1979 .
Sämikielâ finnij virgálii sajattuv ive 1992 säämi kielâlaavâ mield. . Säämi kielâlaahâ uđâsmittui ive 2004 .
Anárašgiela ortografiija oaččui virggálaš sajádaga jagi 1996 sámekonfereanssas . Nuortlašgiela ortografiija gárvvásmuvai jagi 1972 .
Ko sämmilâš ášástâl sämikuávlu staatâ já kieldâi virgáduvâin , finnodâhlájádâsâin já toimâsoojijn , lii sust vuoigâdvuotâ sierânâs vátámušâttáá kevttiđ sämikielâ .
Gielat leat oktasaš vuođđohámisteaset fuolakeahttá nu earáláganat , ahte galgá hállat sierra gielain .
Virgeomâhâš kalga anneeđ huolâ vuoigâdvuođâi vuáválâšvuođâlâš olášuumeest .
Váikko eará sámegielat leatge gávcci , dat leat seamma vuođđogielas šaddan ja muittuhit gáiddusit nuppiideaset .
Ucjuuvâst , mii lii Suomâ áinoo sämmilâšeenâblovo kieldâ , sämikielâ já suomâkielâ lává virgálávt masa siämmáá-árvusâš sajattuvâst .
Kielâ máttááttâsâst
Oktasaččat hállojuvvo buot sámegielain oktan giellan , daningo sierra gielain fuolákeahttá sámit leat okta ja oktilaš álbmot .
Sämikielâ máttááttâs lii adelum vuáđuškoovlâ vuosmui iivij rääjist . Sämikielâlâš máttááttâs vuolgij joton Ucjuuvâst já Anarist 1970-lovo pelimuddoost .
Sámegiela gáhtte Ruoŧas , Norggas ja Suomas iežas sierraláhkaásahus .
Sämikuávlust ässee sämikielâlâš uáppeeh kalgeh laavâ mield finniđ váldu-uási vuáđumáttááttâsâst sämikielân .
Ruoššas sámegielas ii leat virggálaš sajádat ja giela boahtteáigi lea eanemusat áitatvuloš .
Sämikielâ puáhtá leđe škoovlâ máttááttâskielâ , eenikielâ oppâaamnâs tâi väljejum vieres kielâ oppâaamnâs .
Buot sámegielat leat áitatvuložat , unnimus sámegielat leat hui áitavuložat .
Puoh sämikuávlu vuáđuškoovlah já luvâttuvah adeleh máttááttâs sämikielâst .
Áitatvuložinšaddama ovdáneapmi oažžui áigái Ruoššas áhkkilsámegiela jávkama dan maŋimuš hálli jápmima maŋŋá 1990-logus .
Nuortalašgiella lea maiddái váras jávkat Ruoššas .
Nuortalašgiela hállit leat Ruoššas šat dušše muhtun eallimin .
Nuortalašgiella lea geavadis jávkan Norggas .
Suomas nuortalašgiella ja anárašgiellla ledje hui áitatvuložat ja váras juoba jávkat 1990-logus .
Pajeuáppeetutkos tave- já aanaarsämikielâ iskos lii puáhtám čođâldittiđ 1990-lovo rääjist , nuorttâsämikielâ ive 2005 rääjist .
Gielaid ealáskahttindoaimmat leat ožžon giela hálliid lohkomeari stuorrut .
Sämikuávlu ulguubeln sämikielâ máttááttuvvoo vistig viehâ uccáá , mut uáppeimeeri lii lassaanmin .
Ealáskahttindoaimmain fuolákeahttá leat ain hui áitatvuložat .
Sámegiella lea sámekultuvrra dehalaš oassi .
Uási máttááttâsâst adeluvvoo virtuaalmáttááttâssân .
Sámegiella ii leat dušše gulahallangaskaoapmi , muhto dat čájeha sámekultuvrra , dan árvvuid , ealáhusaid , luondogaskavuođa ja birrasa duođalašvuođa .
Säämi máttááttâskuávdáš lii áinoo áámmátlâš oppâlájádâs Suomâst , mii addel máttááttâs meid sämikielân . Ton pargon lii palvâliđ sämikuávlu já ton iäláttâseellim .
Sámekultuvrra luondočanusvuohta oidno erenoamážit sámegielas .
Iešguđege sámegielain leat erenoamáš ja viiddis lundui ja ealliide gulavaš iežas sierraterminologiija .
Sámegiella lea earálágan eará suomaugralašgielaid ektui giellaoahpa dáfus ee. nu , ahte sámegielain lea ovttaidlohku , guvttiidlohku ja máŋggaidlohku .
Sámegielain lea maiddái dárkkes ealáhusaide gulavaš sierraterminologiija : boazodollui , guollebivdui , bivdui ja dujiide gulavaš .
Sámegiela terminologiija hálddašeapmi leage sámeealáhusaid ollašuhttiid ámmátdáiddu oassi .
Suomâst sämikielâ puáhtá luuhâđ kuulmâ ollâopâttuvâst : Oulu , Helsig já Laapi ollâopâttuvâst Ruávinjaargâst .
Sámegiella ja dan sierraterminologiija lea sámiid árbevirolaš dieđu oassi . Sámegielaid dilli Suomas
Oulu ollâopâttuv Giellagas-instituutâst lii väldikodálâš sierânâspargo sämikielâ , kulttuur já tutkâmuš ovdedeijen .
Suomas sámegielaid áitavuložinšaddama ovdáneapmi jođálmuvai 1900-logu álggu rájes .
Sámegiella ii lean Suomas dohkkehuvvon giella ja sámiid boađedettiin oahppogeatnegasvuođa biirei oahpahus , skuvlagivssideapmi ja váldokultuvrra deatta dagahedje bággogielamolsumii sámegielas suomagillii máŋggain bearrášiin .
Sámegiela geavaheapmi ii atnojuvvon servodaga dáfus dohkálažžan ja sámiid vealahedje sin kultuvrra , boahtimuša ja giela geažil .
Servodatlaš deaddagis fuolákeahttá sámegiella seaillui eanáš oasis bearrášiin eatnigiellan .
Sämitige škovlim- já oppâmateriaallävdikodde vuáváá já ruttâd sämikielâlâš oppâmateriaal .
Sámeservoša ortniiduvvan 1900-logu gaskamuttus rájes doalvui sámegiela sajádaga buorráneapmai ja sámesearvvuš álggii ovddidit sámegiela girjegiellan sihke skuvla- ja eiseváldegiellan .
1990-logus álggahedje aktiivalaš sámegielaid ealáskahttindoaibmabijuid ja giela máhcaheami gielaset massán sogaide giellabeasse-doaimmaid mielde .
Beaktilis ealáskahttindoaimmat leat lihkostuvvan doalahit unnit anáraš- ja nuortalašgiela heakkas , iige gielaid jávkan leat šat áittan .
Dávvisámegiela uhkkida sámiid eretfárren ja erenoamážit ravdáguovlluin , dego Lappi bálgosis ja Eanodagas , giela boahtteáigi ii leat doarvvastuvvon .
Sámegiela boahtteáigi ii leat goit dorvvastuvvon .
Stuorámus áitta sámegielaid boahtteáigái lea sámiid eretfárren eret sámiid ruovttuguovllus sihke sámeealáhusaid heittot sajádat .
Sámeealáhusat doalahit árbevirolaš sámegiela geavahanbirrasiid .
Sámiid ruovttuguovllu olggobealde orru sámit eai oaččo sámegielat oahpahusa , sámegiela oahpahus ii leat oažžumis oppa vierisgiellan stuorámus sámečoahkkebáikkiin ja sámiid lunddolaš sámegiela geavahanbirrasat geahppánit ja jávket ruovttuguovllu olggobealde ja sámegiella sáhttá báhcit dušše ruoktogiellan .
Stuorámus sámiid ruovttuguovllu olggobeale sámečoahkkebáikkiin leat Roavvenjárga , Oulu ja oaivegávpotguovlu .
Biologalaš máŋggahápmásašvuođa guoski oktasašsoahpamuša eamiálbmogiid árbevirolaš dieđu gieđahalli artihkal 8 j álbmotlaš áššedovdijoavku lea ráhkadan álgoindikáhtora sámiid gielalaš diversitehtas .
Indikáhtora gáldun leat sámeparlameantta ja sámedikki válggain čoggojuvvon statistihkka sihke sáme ráđi čoaggin statistihkka jagis 1962 .
Jagi 2011 sámediggeválggaid oktavuođas statistihkka ii čoggojuvvon .
Statistihkaid mielde sámiid lohkomearri lea lassánan jagis 1962 jahkái 2007 158 % .
Sámegiela vuosttas giellan hálliid lohkomearri lea fas luoitán seamma áiggis 16 % .
Go jagi 1962 sámegiela vuosttas giellan hálle sulli 75 % sámiin , jagis 2007 šat 26 % sámiin hálle sámegiela vuosttas giellan .
Jagis 2011 juo 65 % sámiin orro ruovttuguovllu olggobealde .
Gielddaid mielde geahčadettiin jagiid 1970-2007 oasil sámiid lohkomearri lassánan 3,4 % muhto sámegiela vuosttas giellan hálliid lohkomearri lea luoitán vádjit 17 % .
Anára gielddas sámegiela vuosttas giellan hálliid lohkomearri lea geahppánan 24 % vaikko sámiid lohkomearri lea lassánan seamma áigodagas vádjit 6 % .
Ohcejoga gielddas , Suoma áidna sápmelašeanetlohkugielddas sápmelaččaid lohkomearri lea geahppánan sullii 22 % ja sámegiela vuosttas giellan hálliid lohkomearri lea luoitán vádjit 35 % .
Soađegili gielddas sápmelaččaid lohkomearri lea lassánan 113% ja sámegiela vuosttas giellan hálliid lohkomearri vádjit 79 % .
Soađegili gielda lea sámiid ruovttuguovllu gielddain olmmošlogu dáfus stuorámus gielda ja áidna stuorrugielda , gosa fárrejuvvo maiddái eará sajis sámiid ruovttuguovllus .
Soađegili gieldda oasil gažaldagas lea maiddái fárren sámiid ruovttuguovllu olggobeallai , daningo eanášoassi fárredeamis lea dáhpáhuvvan gieldaguovddážii , ii Lappi bálgosa guvlui .
Skovádat 1 Sápmelaččaid lohkomearri ja 1 ohppojun giella
Sámiid lohkomearri lassána dego maiddái suomagiela dahje eará giela vuosttas giellan hálliid lohkomearri .
Jagis 2007 šat 26 % sámiin halai sámegiela vuosttas giellan .
Sámiin sullii 19 % halai jagi 2007 davvisámegiela vuosttas giellan , 3 % anáraš giela ja vádjit 4 % nuortalašgiela .
Skovádat 2 Sámegiella vuosttas giellan sámiid ruovttuguovllus ja dan olggobealde
Davvisámegiela vuosttas giellan hálliin jagis 2007 orro ruovttuguovllus sullii 66 % .
Anárašgiela vuosttas giellan hálliin 72 % ja nuortalašgiela vuosttas giellan hálliin 65 % .
Davvisámegiela vuosttas giellan ruovttuguovllu olggobealde hálliid lohkomearri lea lassáneamin .
Statistihkaid mielde sámegiella lea gievrramus giella vuosttas giellan buot sámegielain ruovttuguovllus .
Dálá láhkaaddin ja hálddahuslaš doaimmat eai leat statistihkaid mielde doarvái dorvvastit sámegielaid ja giela sisttisdoalli kultuvrralaš riggodaga seailuma ja ovdáneami .
Suomas lea plánejuvvon jagi 2009 rájes sámegielaid ealáskahttinprográmma , muhto dan ollašuhttin sirdašuvvá čuovvovaš riikkabeivviide .
Sámegielat láhkaásahusas
Sámegiella oaččui virggálaš sajádaga jagis 1992 sámi giellalága mielde .
Ođasmahtton sámi giellaláhka bođii fápmui jagis 2004 .
Sámi giellaláhka guoská seamma láhkai davvi- , anáraš- ja nuortalašgiela .
Vuođđoláhkii váldui jagis 1995 ( 17.3 § ) sámiide vuoigatvuohta doalahit ja ovddidit iežaset giela .
Áššiid divššodettiin sámiid ruovttuguovllus stáhta ja gielddaid virgedoaimmahagain , fitnodatlágádusain ja doaibmasajiin sápmelaččain lea vuoigatvuohta geavahit sámegiela .
Eiseváldi galgá fuolahit vuoigatvuođaid ollašuvvamis geavadis .
Sámiid ruovttuguovllu gielddain dušše Ohcejohka lea sápmelašeanetlohkugielda .
Anára gielda Suoma árbevirolaččat hállojuvvon gielaid dáfus soaitá leat okta Suoma eanemusat máŋggagielat gielda , dasgo doppe hállet suomagiela lassin buot golbma sámegiela ja sámi giellalága mielde bálvalusaid galgá ordnet buot golmma sámegillii .
Sámi giellalága doaibmivuođa virgedoaimmahatdoaimmas lea čielggaduvvon jagiid 2004-2006 oasil .
Ollislaš čielggadus lága doaibmivuođas ii leat dan maŋŋá bargon .
Čielggadus čujuhii , ahte eiseválddiid sámegiela bálvalusat eai leat buorránan lága boahtima maŋŋá ja eanáš oassi bálvalusain ordnejuvvo jorgalusaid ja dulkoma vehkiin .
Sámegielat bargoveaga lohkomearri eiseválddiin ii lean lassánan , dat lei sullii vádjit 10 % .
Máŋggain eiseválddiin lei maiddái negatiivalaš doaladupmi sámegiela vuostá ja bálvalusaid dolle duššin ruhtagollun .
Sámiid leat maiddái ávžžuhan geavahit suomagiela sámegiela sajis eiseváldeáššedikšumis .
Sámi giellalága ollašuvvama ja boahtteáiggi uhkkida gielaid doaladupmi sámegiela vuostá .
Sámediggi lea vuođđudan sámi gielladahku – bálkkášumi buoridit almmolaš atmosfeara sámegiela vuostá .
Bálkkášupmi juhkkojuvvo juohke nuppi jagi ja dan mieđiha sámi giellaráđđi .
Bálkkášupmi lea juhkkojuvvon dál golmma geardde .
Bálkkášupmi lea sámi giehtaduodji ja diploma .
Vuosttas bálkkášupmi mieđihuvvui Meahciráđđehussii , nubbi Eanodaga sámegielat beaiveruktui Miessái ja goalmmát bálkkášupmi mieđihuvvui jagis 2013 Yle Sápmái .
Sámegielat oahpahusas
Sámegiela oahpahusa leat addán vuođđoskuvlla álgojagiid rájes .
Vuođđoskuvlaláhka ásahuvvui vuosttas geardde 1968 ja ásahus 1970 .
Sámegielat oahpahus álggahuvvui Ohcejogas ja Anáris 1970-logu gaskkamuttus .
Sámiid ruovttuguovllus orru sámegielat oahppit galget vuođđooahpahuslága mielde oažžut vuođđooahpahusa eanáš sámegillii .
Sámegiella sáhttá leat skuvlla oahpahangiella , eatnigiela oahppoávnnas dahje válljemis vierisgiela oahppoávnnasin .
Buot sámiid ruovttuguovllu vuođđoskuvllat ja logahagat addet oahpahusa sámegillii .
1980 jagi rájes davvisámegiela lea sáhttán čállit stuđeantačállosiin vieris giellan ja 1994 jagi rájes eatnigiellan .
Anárašgiela lea sáhttán čállit eatnigiellan 1998 jagi rájes ja nuortalašgiela 2005 jagi rájes .
Eaktodáhtolaš sámegiela oahpahus álggii sámiid ruovttuguovllu olggobealde Helssegis ja Soađegilis 1980-logu loahpas .
Roavvenjárgga gávpogis oahpahus álggahuvvui čakčat 1991 .
Soađegilis ja Roavvenjárggas oahpahus lea joatkašuvvan , muhto Helssegis oahpahus nogai 1990-logu lággus .
Oulus ja dan lagasguovlluin oahpahus álggahuvvui 2000-logu álggus .
Oahpahus ii leamašan boatkkaheapme .
Sámiid ruovttuguovllu olggobealde sámegiela oahpahit doaisttážii dušše vehá , muhto oahppiid lohku lea lassáneamin .
Oassi oahpahusas addo virtuálaoahpahussan .
Sámi oahpahusguovddáš lea Suomas áidna ámmátlaš oahppolágádus , mii addá oahpahusa maiddái sámegillii .
Dat lea vuođđuduvvon iežas lágain jagis 1993 ja dat lea oahpahus - ja kulturministeriija vuollážas oahppolágádus .
Dan bargun lea bálvalit sámiid ruovttuguovllu ja dan ealáhuseallima .
Suomas sámegiela sáhttá lohkat golmma universitehtas : Oulu , Helsset ja Lappi universitehtas Roavvenjárggas .
Sámegiela oahpahus álggii Oulu universitehtas jagi 1970 Suomagiela lágádusas .
Jagi 2001 vuođđuduvvon Oulu universitehta Giellagas-instituhtas lea riikkaviidosaš sierradoaibma sámegiela , kultuvrra ja dutkamuša ovddideaddjin .
Sámiin lea subjektiivalaš vuoigatvuohta oažžut beaivedivššu sámegillii oppa riikkas .
Beaivedikšoláhkii lasihuvvui jagis 1981 čujuhus sámiid vuoigatvuhtii oažžut beaivedivššu sámegillii .
Sámedikki doaibma sámegiela ovddideapmin
Sámiin lea vuođđolága vuođul iežas giela ja kultuvrra guoski iešráđđen , maid dikšu sámediggi .
Sámegiela ovddideapmi leage okta sámedikki dehalamos doaimmain .
Sámedikki válgabaji 2012-2015 doaibmaprográmmas sámegielaid ealasvuohta lea váldon oppa sámedikki doaimma oktan dehalamos árvun .
Okta doaibmabaji njunušulbmil ( nr 16 ) lea sámiid gielalaš ja kulturlaš vuogatvuođaid ollašuvvan oppa riikkas fuolakeahttá orrunbáikkis .
Sámediggái lea ásahuvvon sámegillii gulavaš doaimmat sámi giellalágas ja das addojuvvon ásahusas .
Sámedikki sámegiela doaimmahaga geatnegasvuohtan lea ee. fállat sámegiela jorgalanbálvalusaid .
Sámedikki doaibman lea maiddái lága 28 § mielde čuovvut sámi giellalága ollašuvvama sihke dahkat dárbbu mielde evttohusaid lága ollašuhttima ovddideapmin dahje dohkketmeahttun diliid vuigema dihtii .
Sámediggi galgá ráhkadit oktii válgabajis čilgehusa lága ollašuhttmis ja sámiid gielladiliid ovdáneamis riikkabeivviide ( lága 29 § ) .
Sámedikkis ii leat sierra ruhtadanmomeanta sámegiela lohkama doarjun várás , vaikkoge sámediggi leage dakkára evttohan .
Sámediggi buvttada jahkásaččat sámegielat oahppamateriálaid , juolluda ruđa sámegielat sosiála- ja dearvvasvuohta sihke árrabajásgeassin- ja giellabeassebálvausaide sihke sámeservviide ja dáiddáriidda .
Sámi giellaláhka geatnegahttá maiddái sámedikki bálvalit sámegillii .
Sámedikkis leat giellajorgaleaddjit buot golmma sámegielas .
Sámediggi lea evttohan jámma , ahte sámediggi dárbbaša lassiresurssaid sámi giellalága ollašuhttima várás sámedikkis ja dan oppalaš ovddideapmai ja ollašuvvama čuovvumii .