Sámi hálddašanguovllut
Säämi haldâsemkuávluh
Suomas , Ruoŧas ja Norggas leat iežaset hálddašanguovllut , mat leat meroštallon lágaiguin . Daid sáhttá atnit maid sámi kultuvrra váimmusguovlun ( geahča gártta ) .
Säämi haldâšemkuávluh Suomâst , Ruotâst já Taažâst láá lahâasâttâssáin miäruštâllum sierânâs haldâšemkuávluh , maid puáhtá nabdeđ meiddei sämikulttuur váimuskuávlun ( keejâ kárttá ) .
Dát guovllut doibmet máŋggaid , erenomážit sámeálbmoga guoski lágaid váldoheivehanguovlun ja dain lea mearkkašupmi sámiid gielalaš , kultuvrralaš ja oahpahussii guoski vuoigatvuođaid ollašuvvamii .
Tah kuávluh tuáimih maaŋgâi eromâšávt sämiaalmug kyeskee laavâi válduášálâš heiviittemkuávlun já tain lii merhâšume sämmilij kielâlâš , kulttuulâš já máttáátâslâš vuoigâdvuođâi olášumán .
Suoma láhkamearrádusain
Suomâ lahâaasâtmist
sámiid virggálaš ruovttuguovlu meroštallojuvvui juo 1970–logus .
virgálâš sämikuávlu miäruštâllui jo 1970 - lovvoost .
Sámediggái lágas mearriduvvon iešstivrejupmi guoská ruovttuguovllu , mii lea otne maid sámi giellalága váldoheivehanguovlu .
Sämitiigán laavâst asâttum jiešhaldâšem kuáská sämikuávlu , mii lii tááláá ääigi meid säämi kielâlaavâ válduášálâš heiviittemkuávlu .
Dat oaivvilda ahte sámiid iežaset gillii guoski vuoigatvuođat , nugo vuoigatvuohta geavahit sámegiela eiseválddiin áššiid divššodettiin ja virggálaš orgána čoahkkimiin dahje vuoigatvuohta oažžut bálvalusa sámegillii , leat fámus dán guovllus viidásabbot go eará guovlluin riikkas .
Tot uáivild tom , et sämmilij jieijâs kielân lohtâseijee vuoigâdvuođah , tegu vuoigâdvuotâ kevttiđ sämikielâ virgeomâháin já ášástâldijn virgálâš orgaan čuákkimijn tâi vuoigâdvuotâ finniđ palvâlem sämikielân , lii vyeimist taam kuávlust vijđásubbon ko eres kuávlust Suomâst .
Sámiid ruovttuguvlui gullet ollásit Eanodaga , Anára ja Ohcejoga gielddat ja Soađegili gielddas dan davveoassi ( Vuohču gili guovlu dahjege Lappi bálgosa guovlu ) .
Sämikuávlun kuleh Iänuduv , Aanaar já Ucjuv kieldah ollásávt já Suáđigil kieldâst ton taveuási ( Vuáču siijdâ kuávlu ađai Säämi palgâs kuávlu ) .
Sámiid ruovttuguovllu skuvlamánáin ja – nuorain leat maid buoret vejolašvuođat oažžut oahpahusa iežaset gielas ja iežaset gillii go sis , geat ásset eará guovlluin .
Sämikuávlust ässee já tobbeen škoovlâ jottee párnáin já nuorâin láá meiddei pyerebeh máhđulâšvuođah finniđ máttááttâs jieijâs kielâst já jieijâs kielân , ko sämikuávlu ulguubeln ässein .
Sámiid ruovttuguovllu gielddat ožžot sierra stáhtadoarjaga sámegiela ja sámegielat oahpahusa ordnemii .
Sämikuávlu kieldah finnejeh sierânâs staatâtorjuu sämikielâ já sämikielâlâš máttááttâs orniimân .
Dasa lassin vuođđooahpahusláhka gáibida , ahte sámiid ruovttuguovllus ássi sámegielat oahppi oahpahus addojuvvo eanaš sámegillii .
Lasseen vuáđumáttááttâslaahâ váátá , et sämikuávlust ässee sämikielâlâš uáppee máttááttâs adeluvvoo iänááš sämikielân .
Sámiid ruovttuguovllu gielddat ožžot sámedikki bokte jahkásaččat stáhtadoarjaga sámegielat buresbirgenbálvalusaid ordnemii .
Sämikuávlu kieldah finnejeh sämitige pehti ihásávt staatâtorjuu sämikielâlâš pyereestvaijeempalvâlusâi orniimân .
Dákkárat leat ee. mánáid beaivedikšun- ja boarrásiidbálvalusat .
Tágáreh láá eres lasseen párnái peivikiäčču- já puárásijpalvâlusah .
Ruoŧas
Ruotâst
sámegiela hálddašanguovllu birra ( förvaltningsområdet för samiska ) ásahuvvui vuosttas geardde jagis 1999 .
sierânâs sämikielâ haldâšemkuávlust ( sámegiela hálddašanguovlu / förvaltningsområdet för samiska ) asâttui vuossâmuu keerdi ive 1999 .
Sámegiella oaččui dalle ásahuvvon ođđa lága mielde virggálaš sajádaga jagi 2000 álggu rájes .
Sämikielâ finnij talle asâttum uđđâ laavâ mieldi virgálâš sajatuv ive 2000 aalgâ rääjist .
Seamma áigge ng. sámi giellalágain ( Lag om rätt att använda samiska hos förvaltningsmyndigheter och domstolar ) ásahuvvui maid láhka suomagiela ja meän giela geavaheamis eiseválddiin ja duopmostuoluin .
Siämmáá ääigi nk. säämi kielâlavváin ( Lag om rätt att använda samiska hos förvaltningsmyndigheter och domstolar ) asâttui meiddei laahâ Suomâkielâ já meän kieli kevttimist virgeomâháin já tuámustovlijn .
Lágaid ásaheami ulbmilin lei ee. nannet álbmotlaš vehádagaid ja daid gielaid sajádaga ja dahkat vejolažžan dan , ahte Ruoŧŧa sáhtii ratifiseret Eurohpa ráđi 1990-logus fápmui boahtán guokte vehádatsoahpamuša .
Laavâi asâttem ulmen lâi el . nanodiđ aalmuglâš ucceeblovoi já toi kielâi sajattuv já toohâđ máhđulâžžân tom , että Ruotâ puovtij ratifisistiđ Euroop rääđi 1990-lovvoost vuáimán puáttám kyehti ucceeblohosopâmuš .
Sámegiela hálddašanguvlui gulle álggos Girona ( Kiruna ) , Váhčira ( Gällivare ) , Johkamohki ( Jokkmokk ) ja Árjjatluovi gielddat .
Sämikielâ haldâttâskuávlun kullii vistig Kiärun ( Giron / Kiruna ) , Vääččir ( Váhčir / Gällivare ) , Juhâmohe ( Johkamohkki / Jokkmokk ) já Arjeplog ( Árjjatluovvi ) kieldah .
Ođđajagimánus 2010 bođii fápmui ođđa láhka álbmotlaš vehádagaid ja vehádatgielaid birra .
Uđđâivemáánust 2010 poođij vuáimán uđđâ laahâ aalmuglijn ucceeblovvoin já ucceeblovokielâin .
Ođđa láhka bođii atnui daid vehádatgiellalágaid sadjái , mat ledje ovdal fámus .
Uđđâ laahâ poođij ucceeblovokielâlaavâi sajan , moh lijjii ovdeláá vyeimist .
Sámegiela hálddašanguvlui laktojuvvojedje dasa juo ovdal gullan njealji gieldda lassin Árvesjávrri ( Arvidsjaur ) , Berg , Härjedalena , Likšu ( Lyckselen ) , Málaha ( Malån ) , Suorsila ( Sorselen ) , Storumana , Strömsunda , Ubmi ( Umeån ) , Vualčere ( Vilhelmina ) , Åre , Älvdalena , Stáre ( Östersund ) ja Krokoma gielddat .
Sämikielâ haldâttâskuávlun lahtojii toos jo ovdeláá kuullâm neelji kieldâ lasseen Arvidsjävri ( Árvesjávri / Arvidsjaur ) , Bergin , Härjedalen , Lycksele ( Likšu ) , Malå ( Málat ) , Sorsele ( Suorsil ) , Storuman , Strömsund , Ume ( Ubmi ) , Vilhelmina ( Vualčere ) , Åre , Älvdalen , Östersund ( Stáre ) já Krokom kieldah .
Lága mielde sámegiela sáhttá geavahit dáid gielddaid hálddahuseiseválddiin ja duopmostuoluin .
Laavâ mield lii sämikielâ máhđulâš kevttiđ tai kieldâi kuávlu haldâšemviergeomâháin já tuámustovlijn .
Dasa lassin láhka geatnegahttá hálddašanguovllu gielddaid ordnet sámegielat ovdaoahpahusa ja boarrásiid fuolahusa daidda geat dan hálidit .
Lasseen laahâ kenigit haldâšemkuávlu kieldâid orniđ sämikielâlâš ovdâmáttááttâs já puárásij huolâttâs tom halijdeijeid .
Jagis 2009 Ruoŧas bođii fápmui maid ođđa almmolaš giellaláhka .
Ive 2009 poođij Ruotâst vuáimán meid uđđâ almolâš kielâlaahâ .
Láhka nanne ruoŧagiela sajádaga riikka váldogiellan .
Laahâ naanoot ruotâkielâ sajattuv eennâm váldukiellân .
Lága mielde eiseválddiin lea geatnegasvuohta suodjalit ja ovddidit maid sámegiela , eará vehádatgielaid ja seavagiela .
Laavâ mield lii virgeomâháin kenigâsvuotâ suojâliđ já ovdediđ meid sämikielâ , eres ucceeblovokielâid já seevvimkielâ .
Láhka deattuha maid , ahte buohkain , geat gullet álbmotlaš vehádahkii , galgá leat vejolašvuohta oahppat , ovddidit ja geavahit vehádatgiela .
Laahâ tiäddud meid , et puohâin , kiäh kuleh aalmuglii ucceeblohon , kalga leđe máhđulâšvuotâ oppâđ , ovdediđ já kevttiđ ucceeblovokielâ .
Norggas
Taažâst
sámi hálddašanguovllu ( forvaltningsområdet for samisk språk ) birra ásahuvvui jagis 1990 .
sämikielâ haldâšemkuávlust ( sámi hálddašanguovlu / forvaltningsområdet for samisk språk ) asâttui ive 1990 .
Sámegiela guoski njuolggadusat laktojuvvojedje juo ovdal ásahuvvon sámeláhkii ja dat bohte fápmui jagi 1992 álggus .
Sämikielâ kyeskee njuolgâdusah lahtojii jo ovdeláá asâttum sämilaahân já toh pottii vuáimán ive 1992 aalgâst .
Sámi hálddašanguovlu lea namalassii sámi giellanjuolggadusaid heiveheami váldoguovlu .
Nuuvtpa sämikielâ haldâšemkuávlu lii vuosâsajasávt sämikielâ njuolgâdusâi heiviittem váldukuávlu .
Dasa bohte álggu rájes gullat čuovvovaš Finnmárkku ja Tromssa leana gielddat : Kárášjohka ( Karasjok ) , Guovdageaidnu ( Kautokeino ) , Unjárga ( Nesseby ) , Porsáŋgu ( Porsanger ) , Deatnu ( Tana ) ja Gáivuotna ( Kåfjord ) .
Toos pottii aalgâ rääjist kuullâđ čuávvoo Finnmark já Tromsa lääni kieldah : Kárášjuuhâ ( Kárášjohka / Karasjok ) , Kuovdâkiäinu ( Guovdageaidnu / Kautokeino ) , Uunjargâ ( Unjárga / Nesseby ) , Porsaŋg ( Porsáŋgu / Porsanger ) , Tiänu ( Deatnu / Tana ) já Kaivuonâ ( Gáivuotna / Kåfjord ) .
Dát leat árbevirolaččat davvisámegiela guovllut .
Tah kieldâh láá ärbivuáválávt tavesämikielâ kuávluh .
Jagi 2006 álggu rájes sámi hálddašanguovlu viidánii Divttasvuona ( Tysfjord ) gildii , mii lea julevsámegiela guovddáš .
Ive 2006 aalgâst sämikielâ haldâšemkuávlu vijđánij Tivtâsvuonâ ( Divttasvuotna ) kieldân , mii lii juulevsämikielâ kuávdáš .
Jagis 2008 dasa laktásii maid Snåsa ( Snåasa ) , man sáhttá atnit oktan lullisámegiela árbevirolaš guovlluin .
Ive 2008 toos seervâi meiddei Snåsa ( Snåasa ) , mon puáhtá toollâđ ohtân maadâsämikielâ ärbivuáválijn kuávluin .
Jagis 2010 hálddašanguvlui searvvai Loabáha ( Lavangen ) gielda .
Ive 2010 haldâttâskuávlun seervâi Lavangen ( Loabát ) kieldâ .
Sámi hálddašanguovlu lea sámi giellanjuolggadusaid heiveheami váldoguovlu maid Norggas .
Sämikielâ haldâšemkuávlu lii sämikielâ njuolgâdusâi heiviittem váldukuávlu meiddi Taažâst .
´Sámi giellaláhka´ dorvvasta vuoigatvuođa geavahit sámegiela eiseválddiin , riektelágádusas ja sosiála- ja dearvvasvuođafuolahusas .
´Säämi kielâlaahâ´ torvee vuoigâdvuođâ sämikielâ kevttimân virgeomâháin , riehtilájádâsâin já sosiaal- já tiervâsvuođâhuolâttâsâst .
Njuolggadusat gusket maid girkolaš bálvalusaid ja oahpahusa .
Lasseen njuolgâdusah kyeskih kirholijd palvâlusâid já máttááttâs .
Buot hálddašanguovllus doaibmi skuvllat čuvvot sámi oahppoplána , mii lea bálddalas álbmotlaš ( Norgga ) oahppoplánii .
Puoh haldâšemkuávlust tuáimee škoovlah nuávditteh säämi máttááttâsvuávám ( Sámi oahppoplána ) , mii lii paldâlâs aalmuglâš ( taažâ ) máttááttâsvuáváámân .
Buot oahppiin , geat vázzet skuvlla hálddašanguovllus , lea vuoigatvuohta oažžut sihke sámegiela ja sámegielat oahpahusa .
Puohâin haldâšemkuávlui škoovlâ jottee uáppest lii vuoigâdvuotâ finniđ sehe sämikielâ et sämikielâlâš máttááttâs .
Riikka eará guovlluin vuoigatvuođat leat gáržžibut .
Eres kuávluin Taažâst vuoigâdvuođah láá eenâb räijejum .