Sámegielat
Sámegielat
Sämikielah
Go hállat sámegiela birra , de eat oaivvil dušše ovtta giela .
Ko lii saahâ Sämikielâst ij uáivilduu tuše oovtâ kielâ .
Sámegiela giellahámit gávdnojit oktiibuot logi , main ovcci hállojuvvo ain Suoma , Ruoŧa , Norgga ja Ruošša guovlluin .
Sämikielâhäämih láá ohtsis love , main oovce sárnoo ain-uv Suomâ , Ruotâ , Taažâ já Ruošâ kuávluin .
Sámegielat gullet uralilaš giellagotti suopmelaš-ugralaš suorgái ja dat leat nuortamearasuopmelaš gielaid lagamus sohkagielat .
Sämikielah kuleh uralilâš kielâjuávhu syemmilâš-ugrilâš suárgán já toh láá nuorttâmeerâsyemmilâš kielâi aldemuuh hyelkkikielah .
Nuortamearasuopmelaš gielain stuorámusat leat suoma- ja esttegiella .
Nuorttâmeerâsyemmilâš kielâin stuárráámusah láá suomâkielâ já eestikielâ .
Sámegielat fas juhkkojuvvojit oarje- ja nuortasámegielaide .
Sämikielah pelestis juáhhojeh uárji- já nuorttâsämikieláid .
Oarjesámegielat leat lulli- , ubmi- , bihtán- , julev- sihke davvisámegiella ja nuortasámegielat anáraš- , nuortalaš- , ákkil- , gieldda- ja darjjisámegiella .
Uárjisämikielah láá maadâ- , ume- , pittáám- , juulev- sehe tavesämikielâ já nuorttâsämikielah láá aanaar- , nuorttâ- , äkkil- , kildin- já tarjesämikielâ .
Ránnjáguovlluid sámegielat sulastahttet muhtumin nu ollu nuppiideaset ahte dáid gielaid hállit bastet áddet nuppiideaset .
Sämikielah hämmejeh pááihui suommânrááiđu , ađai motomeh ránnjákielâi sárnooh pyehtih iberdiđ nubijdis .
Dábálaččat goit gielaid gaskasaš ráját leat čielgasat iige nuppi sámegiela hálli ádde nuppi , jos ii oahpahala su giela .
Táválávt kuittâg kielâi koskâsiih rääjih láá čielgâseh , ige nube sämikielâ sárnoo ibbeerd nube kielâ opâttâlhánnáá tom .
Gielaid gaskasaš áddema leat ovddidan daid gaskasaš oktavuođat ja geavaheapmi seamma guovlluin .
Kielâi koskâsâš iberdem láá išedâm toi koskâsiih ohtâvuođah já kevttim siämmáin kuávluin .
Gártii merkejuvvon gielaid gaskasaš ráját čujuhit gielaid árbevirolaš geavahanguovlluide .
Káártán merkkejum kielâi koskâsiih rääjih čujotteh kielâi ärbivuáválijd kevttimkuávloid .
Sámegiela hálli olbmuid mearis eai leat dárkkes dieđut .
Sämikielâ sárnoo ulmui meereest iä lah tärkkilis tiäđuh .
Sámegielaid sajádat lea leamaš guhká heittot ja dan lea sáhttán almmuhit heaggačállái eatnigiellanis ( Suomas ) easkka dalle go vuosttas sámi giellaláhka bođii fápmui jagis 1992 .
Sämikielâi sajattâh lii lamaš kuhháá hiäju já tom lii puáhtám almottiđ jieggâčällei eenikielânis ( Suomâst ) iäskán vuossâmuu säämi kielâlaavâ vuáimán puáttim maŋa ive 1992 .
Sámegiela hállit leat dán áigge measta álo guovtte- dahje juoba golmmagielagat , iige veahkadatgirjjiide sáhte almmuhit eatnigiellan go ovtta giela dušše .
Sämikielâ sárnooh láá tááláá ääigi masa puoh kyevti- tâi joba kuulmâkielâliih , ige aalmugkirjijd pyevti almottiđ eenikielân ko oovtâ kielâ .
Navdimis sámegielaid hálliid mearri lea buohkanassii 30.000-50.000 gaskkas .
Jurdemist lii , et sämikielâi sárnoi meeri ličij ubânâssân 30.000-50.000 kooskâst .
Suomas hállet golbma sámegiela
Suomâst sárnojeh kulmâ sämikielâ
Buot sámegiela hálliin árvvu miel 75-90% hállá davvisámegiela .
Puohâin sämikielâsárnoin suullân 75-90% sárnuh tavesämikielâ ađai orjâlâškielâ ( dávvisámegiella ) .
Dat lea Davviriikkain eanemus geavahuvvon ja maid Suoma stuorámus sámegiella .
Tot lii Tave-enâmijn enâmustáá kevttum já meid Suomâ stuárráámus sämikielâ .
Dan árbevirolaš hállanguovllut Suomas leat Ohcejohka , Anár , Eanodat ja Soađegili davveoassi .
Ton árbivuáváliih sárnumkuávluh Suomâst láá Ucjuuhâ , Aanaar , Iänudâh já Suáđigil taveuási .
Váldooassi sámegiela ja sámegielat oahpahusas , diehtojuohkimis , girjjálašvuođas , musihkas ja buot olggosaddon sámegielat materiálas lea davvisámegillii .
Iänááš uási sämikielâ já sämikielâlâš máttááttâsâst , tiäđusirdemist , kirjálâšvuođâst , musikist já puohâin almostittum sämikielâlâš materiaalist lii tavesämikielâlâš .
Davvisámegiela ealáskahttin guhká bistán láttiiduhttin- , dáruiduhttin- ja ruoŧaiduhttinbaji maŋŋá álggii juo 1960- ja 1970-loguin ja giella gullo ja oidno dál miehtá sámeguovllu .
Suomâst , Taažâst já Ruotâst kuhháá pištám lädijduttempaje maŋa aalgij tavesämikielâ iäláskem jo 1960- já 1970-lovvoin já tááláá ääigi kielâ kulloo já uáinoo miätá sämikuávlu .
Davvisámegiela ovttalágan davviriikkalaš ortografia dahjege čállinvuohki dohkkehuvvui jagis 1978 .
Tavesämikielâ ohtâlâš tave-eennâmlâš ortografia ađai čäällimvyehi tuhhiittui ive 1978 .
Dan rájes sámegielat girjjálašvuohta lea olggosaddon eanet go ovddit jahkečuđiin oktiibuot ja dat lea juksan lohkkiid viidásabbot go goasge ovdal .
Ton rääjist tavesämikielâlâš kirjálâšvuotâ lii almostittum eenâb ko ovdebijn ihečuođijn ohtsis já tot lii juksâm ovdiist vijđásubboid lohheepirrâduvâid .
Guokte eará sámegiela , mat hállojuvvojit Suomas , leat anáraš- ja nuortalašgiella ( anarâškielâ , sää ´mkiõll ) .
Kyehti eres Suomâst sarnum sämikielâ láá aanaar- já nuorttâsämikielâ ( sää ´mkiõll ) .
Daid goappašagaid hállet eatnigiellaneaset sullii 300 olbmo .
Taid kuohtuid sárnuh eenikielânis suullân 300 olmožid .
Anárašgiella
Aanaarsämikielâ ađai anarâškielâ
Anáraččat leat Suomas áidna sámejoavku , mii lea árbevirolaččat ássan dušše ovtta riikkas .
Aanaarsämikielâliih láá Suomâst áinoo sämmilâšjuávkku , mii lii ärbivuáválávt aassâm tuše oovtâ staatâ kuávlust .
Anárašgiela dilli lei hui váttis vel 20 jagi dás ovdal .
Inarinsämikielâ tile lâi uáli heeitug vala 20 ihheed tassaaš .
Aktiivvalaš Anárašgiela searvvi ja iešguđetlágan giela ealáskahttindoaimmaid vehkiin giella lea ožžon ođđa hálliid ja ealáskahttindoaimmat joatkašuvvet oppa áigge .
Aktiivlâš Anarâškielâ seervi já maaŋgâlágán kielâ iäláskittemhaavâi puátusin kielâ lii finnim uđđâ sárnoid já iäláskittemhaavah juátkojeh ubâ ääigi .
Anárašgiela gielaealáskahttimis leamašan čielgasit ávki .
Aanaarsämikielâ iäláskittem lii pyevtittâm puátusijd .
Anárašgiela riektačállinvuohki , ortografia , dohkkehuvvui jagis 1992 .
Aanaarsämikielâ riehtâčäällimvyehi , ortografia , tuhhiittui ive 1992 .
Anára girkosiiddas jagis 1997 álggahan anárašgielat giellabeassi joatká doaimmas gieldda beaivedikšobáikin , man Anára gielda skáhppo oastinbálvalussan Anárašgiela searvvis .
Aanaar markkânist ive 1997 algâttâm anarâškielâ kielâpiervâl juátká tooimâs kieldâlâš pieivikiäččusaijeen , mon Aanaar kieldâ hááhá uástupalvâlussân Anarâškielâ seervist .
Anárašgielat vuođđooahpahus álggahuvvui 2000 – logu álggus .
Anarâškielâlâš vuáđumáttááttâs algâttui 2000 - lovo aalgâst .
Mannan jagiid Anára girkosiiddas skuvllaset álggahan anárašgielat oahppiid joavku lea leamaš stuorát go davvisámegielat oahpahusjoavku .
Majemui iivij Aanaar markkânist škoovlâs algâttâm anarâškielâlâš uáppei juávkku lii lamaš stuárráb ko tavesämikielâlâš uáppei juávkku .
Anárašgiela ealáskahttindoaibma joatkašuvvá prošeavttain , mas ee. skuvlejuvvojit ođđa anárašgielat oahpaheaddjit .
Anarâškielâ iäláskittemtoimâ juátkoo havváin , mast el . škuávlejuvvojeh uđđâ anarâškielâtáiđusiih máttáátteijeeh .
Prošeavtta jođiha jagis 2007 anárašgielas ( áidna ja vuosttasin máilmmis ) doavttirin nákkáhallan Marja-Liisa Olthuis .
Haavâ joođeet ive 2007 aanaarsämikielâst ( áinoo já vuossâmuš mailmist ) tuáhtárân nágáttâllâm Marja-Liisa Olthuis .
Nuortalašgiella
Nuorttâsämikielâ ađai nuorttâlâškielâ
Nuortalašgiela árbevirolaš guovlu ollá Norgga Njávdámis ( Neiden ) Ruošša Beahcámii ja Doalláma Lappii .
Nuorttâsämikielâ ärbivuáválâš kuávlu olá Taažâ Njiävđámist ( Neiden ) Ruošâ Piäcámân já Toollâmjuuvâ Sáámán .
Guovlu lea otne golmma riikka siste .
Kuávlu lii tááláá ääigi kuulmâ väldikode raajij luádudem .
Suoma bealde nuortalaččaid guovddážat leat Čeavetjávrri , Nellima ja Keväjávrri gilit .
Suomâbeln nuorttâsämmilij aassâmkuávdááh láá Čevetjäävri , Njellim já Kiđđâjäävri siijdah .
Ovdal máilmmisođiid nuortalašgiela hálle árvvu miel muhtun duhát olbmo .
Nuorttâsämikielâ sárnooh láá árvuštâllum lemin ovdil maailmsoođij motomeh tuhátteh .
Otne nuortalašgiela eatnigiellan hálli olbmot leat árvvu mielde 300 .
Tááláá ääigi nuorttâsämikielâ eenikielânis sárnooh nabdojeh lemin suullân 300 .
Soađit biđgejedje nuortalaččaid árbevirolaš siidaássama , sosiálalaš ja sohkastruktuvrraid ja heajudedje seammás maid giela sajádaga .
Suáđih cyevkkejii buorttâlâšâi ärbivuáválâš sijdâaassâm , sosiaallâš- já suhâráhtusijd já siämmást hiäjusmittii meid kielâ sajattuv .
Maiddái nuortalašgiella lea ealáskahtton máŋggaláhkai .
Meid nuorttâsämikielâ lii iäláskittum maaŋgânáál .
Nuortalašgielat giellabeasseiskkadallan álggahuvvui Čeavetjávrris jagis 1993 .
Nuorttâsämikielâlâš kielâpiervâlkeččâlâddâm algâttui Čevetjäävrist ive 1993 .
Doaibma joatkašuvai jagi 1997 rájes gieldda ja das maŋŋá sámedikki EU-fidnuid vehkiin .
Toimâ jotkui ive 1997 rääjist kieldâ já tastoo sämitige EU-haavâi vievâst .
Giellabeassedoaibma boatkanii 2000-logus ja álggahuvvui gieldda beaivedikšun ođđasit čakčat 2008 Avvilis .
Kielâpiervâltoimâ potkânij 2000-lovvoost já algâttui kieldâlâš peivitipšon uđđâsist čohčuv 2008 Avelist .
Nuortalašgiella oahpahuvvo vuođđoskuvllas ja dat lea oahpahusgiellan smávva oahppijovkui .
Nuorttâsämikielâ máttááttuvvoo vuáđuškoovlâst já tot lii uccâ uáppeejuávkun máttááttâskielân .
Yle Sámi radio sádde prográmmaid Suoma buot golmma sámegillii .
Yle Sámi radio vuolgât ohjelmid puohâin kulmáin Suomâ sämikielân .
Anáraš- ja nuortalašgielat sáddagiid ossodat lea goit čielgasit uhcit go davvisámegielat sáddagiid .
Aanaar- já nuorttâsämikielâlâš vuolgâttâsâi uási lii kuittâg čuuvtij ucceeb ko tavesämikielâlâš vuolgâttâsâi uási .
Gáldut ja liŋkkat :
Käldeeh já liiŋkah :
Pekka Sammallahti 1998 : The Saami Languages .
An Introduction .
Davvi Girji OS.
Anárašgiela ja anárašgielat oahppamateriálat
Anarâškielâ já anarâškielâlâš oppâmateriaaleh
Nuortalašgiela ja nuortalašgielat oahppamateriálat
Nuorttâsämikielâ já nuorttâsämikielâlâš oppâmateriaaleh
Davvisámegiela ja davvisámegielat oahppamateriálat
Tavesämikielâ já tavesämikielâlâš oppâmateriaaleh
Oulu universitehta Giellagas-instituhtas lea riikkaviidosaš spesiálabargu sámegiela alla oahpahusas ja dutkamušas Suomas
Oulu ollâopâttuv Giellagas - instituutâst lii väldikodálâš sierânâspargo sämikielâ aaleeb máttááttâsâst já tutkâmušâst Suomâst
Helssega universitehta sámegiela dutkamuš
Helsig ollâopâttuv säämi tutkâmuš
Sámi allaskuvla Norgga Guovdageainnus
Säämi ollâškovlâ / Sámi allaskuvla Taažâ Kuovdâkiäinust
Tavesämikielâ sänikirje- já terminologiaportaal risten.no
Sámemusea Siidda ruoktosiiddut www.siida.fi
Sämimuseo Siijdâ päikkisiijđoh www.siida.fi
Anáraččat - Anárašgiela searvvi ja Sámemusea Siidda buvttadan diehtopakeahtta
Aanaarsämmiliih - Anarâškielâ seervi já Sämimuseo Siijdâ pyevtittem tiätupakkeet
Nuortalaččat - Sámemusea Siidda buvttadan diehtopakeahtta
Nuorttâsämmiliih - Sämimuseo Siijdâ pyevtittem tiätupakkeet
Ruovttueatnan gielaid dutkanguovddáš dahká maid sámegiela giellagáhttenbarggu
Päikkieennâm kielâi tutkâmkuávdáš taha meid sämikielâ huolâttâspargo
Ruovttueatnan gielaid dutkanguovddáš : Álgu – sámegielaid sániid álgovuolgga
Päikkieennâm kielâi tutkâmkuávdáš : Álgu - sämikielâi saanij algâpuáttim
Davviriikkalaš sámegiela lávdegoddi almmustahttá giellasiidduid www.giella.org
Tave-eennâmlâš säämi kielâlävdikodde almostit kielâsiijđoid www.giella.org
YLE Sámi radio sádde prográmma golmma Suoma sámegillii
YLE Sámi radio vuolgât ohjelm kuulmâ Suomâ sämikielân
Sámegielat bálvalusat interneahtas
Sämikielâg palvâlusah interneetist
Uđđâsist Šoddâm
- tavesämikielâ
- anárašgiella
- anarâškielâ
- nuortalašgiella
- nuorttâsämikielâ
- neahttasátnegirji