Sámi musihkka
Sämimuusik
Sámemusihkka lea otne seaguhus ođđa ja boares musihka .
Sämimuusik lii onnáá peeivi siävuttâs puárrás já uđđâ .
Sámemusihka ruohttasat leat čiekŋalasas árbevirolaš sámemusihkas juoigamis , leu ’ ddis ja livđes , mat leat árbevirolaš sámemusihka šlájat Suoma beale sámeguovllus .
Sämimuusik madduuh láá jieŋâlâsâst ärbivuáválii sämimusikkist juáigusist , leu ’ ddist já liivđest , moh láá ärbivuáválii sämimuusik šlaajah Suomâ pele sämikuávlust .
Eará sámemusihkka árbevirolaš lávlunmusihkkašlájaid lassin gávdno buot vejolaš musihkkašlájain rápmusihkas dánsunmusihkkii .
Eres sämimuusik ärbivuáválij vookaalmuusikšlaajâi lassen kávnojeh puohâin máhđulijn muusikgenrein rääpist huumpan .
Árbevirolaš sámemusihkka
Ärbivuáválâš sämimuusik
Árbevirolaš sámemusihkas leat máŋga vuođđoprinsihpa , mat leat ovttaláganat Viesttar-Sibirijá moanaid eamiálbmogiid musihkain .
Ärbivuáválii sämimusikkist láá maaŋgah vuáđuprinsiipeh , moh láá siämmáásullâsiih Viestâr-Siberia maaŋgâi algâaalmugij musikkijn .
Dát álbmogat leat ee. nenetsat , enetsat , nganasanat ja selkupat .
Taah aalmugeh láá eres lasseen nenetseh , enetseh , nganasaneh já selkupeh .
Dehálamos ovttastahtti bealli lea dat , ahte musihka olggosbuktima gaskaoapmi lea olbmo jietna , eaige čuojanasat leat geavahuvvon .
Tehálumos ovtâsteijee tahhee lii tot , et muusiklii olgosadelem riäidu lii ulmuu jienâ , iäge čuojânâsah lah kevttum .
Nubbi dehálaš ovttastahtti bealli lea dat , ahte musihkka ovdanbuktojuvvo okto .
Nubbe tehálâš ovtâsteijee tahhee lii tot , et nuusik oovdânpuáhtoo ohtuunis .
Dát prinsihpat dollet deaivása árbevirolaš sámemusihkas .
Taah prinsiipeh tuálih tiäivás ärbivuáválii sämimusikkist .
Árbevirolaš sámi lávlunmusihkkašlájat ovdanbuktojuvvojit almmá čuojanasaid ja dábálaččat okto .
Ärbivuáváliih säämi vookaalmuusikšlaajah oovdânpuáhtojeh instrumentâittáá já toh láá táválávt oovdânpuohtum ohtuunis .
Davvisápmelaš juoigan lea dovdosamos árbevirolaš sámi lávlunmusihkkašlájain .
Tavesämmilâš juáigus lii tobdosumos ärbivuáválijn säämi vookaalmuusikšlaajâin .
Dat lea davvisápmelaččaid árbevirolaš musihkka ja daddjojuvvo ahte dat lea okta Eurohpa boarrásamos musihkkaárbevieruin , mii lea ain eallimin .
Tot lii tavesämmilij ärbivuáválâš muusik já ton nabdeh lemin ohtâ Euroop puárásumosijn ain ellee muusikärbivuovijn .
Juoiggus dahjege luohti lea okto ovdanbuktojuvvon lávlunmusihkka .
Juáigus ađai lyeti lii ohtuunis oovdâbpuohtum vookaalmuusik .
Luođi sáhttá rohttestit measta mas beare , dábálaččat luđiin čujuhuvvo dihto olbmui ja buot áššiide , mat sutnje laktásit .
Juáigus čuásáttuvah pyehtih leđe maaŋgah , táválumoseh juáiguseh láá olmoošjuáiguseh . Juáigusáin čujottuvvoo juáigus čuásáttâhân já puohân mii toos lohtâs .
Dat guhte juoigá , ii juoigga luođi , muhto baicce juoigá geannu ( dan geasa luohti guoská ) .
Tot kote juáigá , ij juoigâ juáigus , pic juáigá kiännii ( juáigus čuásáttuv ) .
Ovdamearkka dihte daddjojuvvo : ” Mun juoiggan Heikka Niillasa ” .
Ovdâmerkkân tavesämikielân iättoo : ” Mun juoiggan Heikka Niillasa ” , ” Mun juoigâm Heeihâ Nijlâs ” .
Juoigat sáhttá olbmuid lassin báikkiid , ealliid , luonddu dahje man beare eará , man juoigi hálida juoigat .
Juáigus čuásáttuvah pyehtih ulmui lasseen leđe sajeh , elleeh , luándu tâi mii peri fáádáid mon jyeigee haalijd juoigâđ .
Davvisápmelaš juoigamis leat máŋggat báikkálašvuogit ja nannosepmosit earránit nuppiineaset Eanodaga-Guovdageainnu ja Deanuleagi juoiganárbevierut .
Tavesämmilâš juáigusist láá maaŋgah páihálâšstiijlah já nanosumosávt iäráneh nubijnis Iänuduv-Kuovdâkiäinu já Tiänuleve juoigâmärbivyevih .
Juoiganárbevieru lassin davvisápmelaččain lea nana sálbmalávluntradišuvdna , mas dasge lea gullamis juoiganárbevieru váikkuhus .
Juoigâmärbivyevi lasseen lii tavesämmilijn noonâ salmâveisidemärbivyehi , mast kale tast-uv lii kulluumist juoigâmärbivyevi vaikuttâs .
Anáraččaid árbevirolaš musihkka lea livđe .
Aanaarsämmilij ärbivuáválâš muusik lii livđe .
Livđe-árbevierus lea oktavuohta davvisápmelaš luđiide .
Livđe-ärbivyevist lii ohtâvuotâ tavesämmilij juáigusáid .
Livđet leat ee. olbmuid ja ealliid birra .
Liivđeh láá eres lasseen ulmuin já ellein .
Muhtun muddui anáraččain ja davvisápmelaččain leamašan oktasaš repertuára .
Uásild aanaarsämmilijn já tavesämmilijn lii lamaš ohtsâš repertuaar .
Tiina Sanila-Aikio lávdástâlmin Nuorttâlâšâi asâttem 60-ive juhleest .
Nuortalaččaid árbevirolaš musihkka lea leu ´dd .
Nuorttâsämmilij ärbivuáválâš muusik lii leu ´dd .
Leu ´dd sisttisdoallá olbmuid , eallinbirrasa ja báikkálašhistorjjá govvideaddji njálmmálaš árbedieđu .
Leu ´dd tuálá siste ulmuid , eellimpirrâs já páihálâšhistorjá kovvejeijee muštotiäđu .
Vassi Semenoja , okta Suenjela leu ´dd-árbevieru meašttiriin , lea govvidan leu ´dd ná : ” Leu ´dd muitala das , mo olbmot leat eallán . ”
Vassi Semenoja , ohtâ Suonnjel leu ´dd-ärbivyevi miäštárijn , lii kuvvim leu ´dd etâmáin : ” Leu ´dd muštâl tast maht ulmuuh láá iällám . ”
Leu ´dd lea ráhkadussii guoski prinsihpaid dáfus hui earálágan go davvisápmelaš luohti .
Leu ´dd lii rááhtuslâš prinsiipâi peeleest čuuvtij ereslágán ko tavesämmilâš juáigus .
Baicce oktavuohta gárjilaš ja ruoššabeale árbevirrui lea nanus .
Pyerebeht-uv ohtâvuotâ kärjillii já ryešilii ärbivuáhán lii nanos .
Leu ´ddiin govviduvvojit dihto olbmo eallima dáhpáhusat dego ráidun .
Leu ´ddijn muštâluvvojeh čuásáttâhulmuu eellim tábáhtuskuáhtáseh tábáhtusah ovdáneijee ráiđun .
Eará árbevirolaš sámi lávlunmusihkkastiillat ovddabealde máinnašuvvon stiillaid lassin lea ee. vuolie , mii lea lullisámiid árbevirolaš musihkka .
Eres ärbivuáválâš säämi vookaalmuusikstijlâ ovdeláá máinâšum stiijlâi lasseen lii vuolie , mii lii maadâsämmilij ärbivuáválâš muusik .
Lullisámeguovlu ollá Ruoŧas ja Norggas máŋggaid čuđiid kilomehteriid poláragierddu máttabeallái .
Maadâsämmilâš kuávlu olá Ruotâst já Taažâst maaŋgâid čuođijd kilomeetterijd näpikiärdu máddáábel .
Ođđa sámemusihkka
Uđđâ sämimuusik
Sámi populáramusihka ovdánupmi álggii 1970-logus , go Nils-Aslak Valkeapää almmustahtii jietnaskearru ” Vuoi Biret-Máret , vuoi ” .
Säämi populäärmuusik ovdánem aalgij 1970-lovvoost ko Nils-Aslak Valkeapää almostitij album ” Vuoi Biret-Máret , vuoi ” .
Dat lei vuosttas skearru , mas juoiganárbevierru lei ovttastahtton oarjeriikkaid čuojanasaide .
Tot lâi vuossâmuš skiärru mast juoigâmärbivyehi lâi ovtâstittum uárjienâmij čuojâlmâssáid .
Valkeapää leat čuvvon máŋggat sámeartisttat , geain riikkaidgaskasaččat dovdosepmosat leat Mari Boine ja Wimme .
Valkeapää láá čuávvum maaŋgah sämiartisteh main aalmugijkoskâsávt tobdosumoseh lává Mari Boine já Wimme .
Otne sámeartisttat ovttastahttet ovdagáttuid haga sierralágan musihkkašlájaid luohtái ja dahket iežaslágan geahppa populáramusihka .
Onnáá peeivi sämiartisteh ovtâstiteh munejurduittáá jieškote-uvlágánijd muusikgenreid juáigusân já rähtih jieijâsmallisii lávlummuusik .
Sámegillii ” ráppájuvvo ” ja sámemusihkka čuovvu álbmogiidgaskasaš musihkkatreandaid .
Sämikielân räppäjuvvoo já sämimuusik čuávu aalmugijkoskâsij muusiktrendij suundijd .
Máŋggat musihkkafestiválat sihke sámeradio ja – televišuvdna doalahit badjin ođđaáigásaš hui ealli sámi musihkkakultuvrra .
Maaŋgah muusiktábáhtusah sehe sämiradio já - televisio tuálih paijeem moodeern já uáli ellee säämi muusikkulttuur .
Ođđa sohkabuolva bajásšaddá atmosfearas , mas sámi árbevierut adnojuvvojit árvvus .
Uđđâ suhâpuolvâ šadda pirrâduvâst , mii čiävláht váldá tiäđu säämi ärbivyevist .
Tekstâ : Anna Näkkäläjärvi 2011
Govva : Ulla Isotalo
Kove : Ulla Isotalo
Käldee : Jouste , Marko , ” Suomen saamelaisten musiikkiperinteet ” , Suomâ muusik historjá : Aalmugmuusik , 273-307 , Asplund ye .
Liŋkkat :
Liiŋkah :
Ijahis idja - álgoálbmogiid musihkkadáhpáhus
Ijahis idja - algâaalmugij muusiktábáhtus
Guovdageainnu beassášdoalut
Kuovdâkiäinu pessijâštuáluh
Álgoálbmogiid musihkkadáhpáhus Riddu Riđđu
Vilddas
Mari Boine
Amoc
Áigi
SomBy
Niillas Holmberg & Roope Mäenpää
Duolva Duottar
Ánnámáret Ensemble
Rolffa
Sámi Jienat – lávlunjoavku
Sámi Jienat – lávlumjuávkku