Toimâ Doaibma Sämikielâ Oahppamateriálabargu Škovlim Oppâmateriaalpargo Sosiála- ja dearvvašvuohta Sosiaal- já tiervâsvuođâ Sosiálasuorggi máhttinguovddáš Sosiaalsyergi mättimkuávdáš Nuoraid dáiddadáhpáhus Nuorâi taaidâtábáhtus Artikla 8(j ) olášuttem Sämikielâ Sámedikkis sámegillii laktáseaddji áššiin vástida sámi giellaráđđi Sämikielân lohtâseijee aašijn Sämitiggeest västid säämi kielârääđi . Sámi giellaráđi lahtuid gaskkas sámediggi vállje ovddasteaddjiid maiddái sámi parlamentáralaš ráđi vuollásažžan doaibmi oktasaš giellalávdegoddái Säämi kielârääđi koskâvuođâst väljee sämitigge ovdâsteijes meid säämi parlamentaarlâš rääđi vuálásâžžân tuáimee säämi kielâlävdikoodán . Dasa lassin sámedikkis lea sámegiela doaimmahat , mii vástida ee. sámi giellaláhkii laktáseaddji jorgalusaid doaimmaheamis eiseválddiide , bargá sámegiela sajádaga buorideami buorrin ja oassálastá terminologiijaprošeavttaide . Lasseen sämitiggeest lii sämikielâ toimâttâh , mii västid ereslasseen säämi kielâlaahân lohtâseijee jurgâlusâi tooimâtmist virgeomâháid , parga sämikielâ sajattuv pyereedmân sehe uásálist sierâlágán terminologia projektáid . Suoma golbma sámegiela Suomâ kulmâ sämikielâ Sámegielat leat oktiibuot logi , dáin golbma hállojuvvo Suomas sámiid ruovttuguovllus . Sämikielah láá ohtsis love , tain kulmâ sárnojeh Suomâ sämikuávluin . Suoma sámiid sáhttá dasto gielalaččat juohkit golmma jovkui : davvisápmelaččaide , anáraččaide ja nuortalaččaide . Suomâ sämmilijd puáhtá návt kielâlávt jyehiđ kuulmâ juávkun : tavesämmiláid , aanaarsämmiláid já nuorttâsämmiláid . Stuorámus giellahámiin lea davvisámegiella , mii geavahuvvo sihke Suoma , Ruoŧa ja Norgga bealde . Stuárráámus kielâhaamijn lii tavesämikielâ ( davvisámegiella ) , mii kiävttoo sehe Suomâ , Ruotâ ete Taažâbeln . Stuorámus oassi sámegiela ja sámegielat oahpahusas , sámegielat diehtojuohkimis , girjjálašvuođas , musihkas ja buot almmustahtton sámegielat materiálain lea davvisámegillii . Stuárráámus uási sämikielâ já sämikielâlâš máttááttâsâst , sämikielâlâš tiäđusirdemist , kirjálâšvuođâst , musikkist já puohâin almostittum sämikielâlâš materiaalist lii tavesämikielâlâš . Árvvu mielde 75-90% buot sámegiela hálli olbmuin geavaha davvisámegiela . Suullân 75-90 % puoh sämikielâ sárnoo ulmuin kevttih tavesämikielâ . Stuorámus oassi sis ássá Norgga bealde . Stuárráámus uási sist áásá Taažâbeln . Suomas davvisámegiela hállet eatnigiellan árvvu mielde sullii 2000 olbmo . Suomâst tavesämikielâ sárnuh eenikielânis suullân 2000 olmožid . Nuortalašgiella lea árbevirolaččat geavahuvvon Guoládaga fiesttarosiin , gos dan eatnigiellan hállan nuortalaččat fárrehuvvojedje Supmii maŋimuš sođiid maŋŋá . Nuorttâlâškielâ lii ärbivuáválávt kevttum Kuáláduvnjaargâ viestâruásijn , kost tom eenikielânis sárnoo nuorttâsämmiliih asâttuvvojii Suomân majemui soođij maŋa . Odne nuortalaččat ásset váldoosiin Anára gieldda viidodagas ja nuortalašgiela hálliid lohkumearri árvvoštallo leat s. 350 . Tááláá ääigi nuorttâsämmiliih äässih iänááš uásin Aanaar kieldâ kuávlust já nuorttâlâškielâ sárnoo lohomere nabdojeh lemin s. 350 . Fuolastuhtti nuortalašgiela dili dáfus lea dat , ahte nuorat buolva ii leat oahppan nuortalašgiela eatnigiellan . Huolâstuttee nuorttâlâškielâ tile uáivilist lii tot , ete nuorâb suhâpuolvâ ij lah máttám nuorttâlâškielâ eenikielân . Giellabeassedoaibma ja nuortalašgiela skuvlaoahpahus leat goittotge muhtin veardde lasihan giela geavaheami suomagiela bálddas . Kielâpiervâltoimâ já nuorttâlâškielâlâš škovlâmáttááttâs láá kuittâg mottoom verd lasettâm kielâ kevttim suomâkielâ paaldâst . Anárašgiella lea sámegielain áidna mii hállojuvvo dušše Suomas ja mii lea árbevirolaččat hállon dušše Anára gielddas . Anarâškielâ lii sämikielâin áinoo , mii sárnoo tuše Suomâst já mii lii ärbivuáválávt sarnum tuše Aanaar kieldâ kuávlust . Anárašgiela hállit leat sullii 300 . Anarâškielâ sárnooh láá s. 300 . Anárašgiela girjegiela sajádat lea nanosmuvvan ja ealáskan maŋimuš jagiid áigge giellabeassedoaimma vehkiin . Anarâškielâ kirjekielâ sajattâh lii nanosmâm já iäláskâm majemui iivij ääigi kielâpiervâltooimâ vievâst . Maiddái skuvllas anárašgielain addojuvvon oahpahusa mearri lea jahkásaččat lassánan dovdomassii justa giellabeasse- doaimma ánssus . Meid škoovlâst anarâškieláin adelum máttááttâs meeri lii ihásávt lasanâm huámášitteht eidu kielâpiervâltooimâ áánšust . Sámegielat ja Sámediggi Sämikielah já Sämitigge Sámegiella lea sámi eamiálbmoga giella . Sämikielâ lii säämi algâaalmug kielâ . Suoma stáhta lea iežas láhkaásahemiin sihke riikkaidgaskasaš soahpmaušain čatnasan sihkkarastit sámi eamiálbmoga giela ja kultuvrra doalaheami ja ovddideami . Suomâ staatâ lii jiejâs lahâasâttâssáin sehe aalmugijkoskâsâš sopâmušâiguin čonâdâttâm turvâstiđ säämi algâaalmug kielâ já kulttuur paijeentoollâm já ovdedem . Sámiin lea Suoma vuođđolága mielde giela ja kultuvrra guoski iešráđđen sámiid ruovttuguovllus . Sämmilijn lii Suomâ vuáđulaavâ mield kielâs já kulttuuris kyeskee jiešhaldâšem sämikuávlust . Dán iešráđđema ollašuhttá Sámediggi . Taam jiešhaldâšem olášut Sämitigge . Sámegielaid sajádat lea áitatvuloš vaikke sámegielaid dilli lea muhtin osiin maŋimuš jagiin buorránan . Sämikielâi sajattâh lii uhkevuálásâš veikkâ sämikielâi tile lii mottoom uásild majemui iivij puáránâm . Servodatdoaimmain fuolakeahttá buot sámegielat gullet Unesco riikkaidgaskasaš luohkkájuogu mielde áitatvuloš gielaide . Ohtsâškodálâš tooimâin peerusthánnáá puoh sämikielah kuleh Unesco aalmugijkoskâsâš luokittâs mield uhkevuálásâš kieláid . Suomas hállon anáraš- ja nuortalašgiella lohkkojit erenomáš áitatvuloš giellan . Suomâst sarnum aanaar- já nuorttâsämikielâ luokittâllojeh uáli uhkevuálásâš kiellân . Geassit 2002 sámegiella šihttui váldot fárrui EU komissio garrasit áitatvuloš gielaid prográmmai . Keessiv 2002 sämikielâ meridui väldiđ mieldi EU komissio tuođâlávt uhkevuálásâš kielâi ohjelmân . Vaikke sámegielaid leat muhtin veardde bastán ealáskahttit , dárbbašit dat olu sierranas doarjjadoaimmaid seailun dihtii buolvvas nubbái . Veikkâ sämikielâid lii mottoomverd puáhtám iäláskittiđ , tarbâšeh toh ennuv sierâlágán toorjâtooimâid vâi toh siäiluččii suhâpuolvâst nuubán . Suomas lea válmmaštallama vuolde sámegielaid guoskevaš gielaealáskahttinprográmma ja Sámediggi lea cealkámušas hoahpuhan ealáskahttinprográmma doaibmabijuid resurssaid ja ollašuhttima . Suomâst lii jotonpieijum sämikielâi kyeskee kielâiäláskittemohjelm já Sämitigge lii čiälkkámušâstis huáputtâm iälákittemohjelm tooimânpieijâmij resurssijd já olášuttem . Sámegillii gulavaš áššiin sámedikkis vástida sámi giellaráđđi . Sämikielân lohtâseijee aašijn sämitiggeest västid säämi kielârääđi . Sámegiela doaimmahat ovttas sámi giellaráđiin gohcá ja ovddida sámi giellalágas namuhuvvon sámiid gielalaš vuoigatvuođaid ollašuvvama . Sämikielâ toimâttâh oovtâst säämi kielâraađijn kocá já oovded sämmilij säämi kielâlaavâst mainâšum kielâlâš vuoigâdvuođâi olášume . Sámiid vuoigatvuođas geavahit iežas giela virgeoapmahaččain ásahuvvui vuosttas háve jagi 1991 ( 516/1991 ) ng. sámi giellalágain . Sämmilij vuoigâdvuođâst kevttiđ jieijâs kielâ virgeomâhijn asâttui vuosmuu keerdi ive 1991 ( 516/1991 ) nk. sämmilij kielâlavváin . Sámiid gielalaš vuoigatvuođaid ollašuhttin vuođđuduvai duon lágas lagamustá jorgaleapmái ja tulkomii . Taan laavâst sämmilij kielâlâš vuoigâdvuođâi olášume vuáđudui iänááš jurgâlmân já tulkkuumân . Váldoáššis dan dihtii sámiid gielalaš vuoigatvuođat eai geavadis ollašuvvan lahkage dan viidodagas go láhkaásaheaddji lei lága ásahettiin dárkkuhan . Eidu ton keežild sämmilij kielâlâš vuoigâdvuođah iä tuotâvuođâst olášum aldagin nuuvt vijđáht ko lahâasâtteijee lâi laavâ aasâttijn uáivildâm . Sámi giellaláhka ođasmahttui jagi 2003 seamma áigge almmolaš giellalágain ( 423/2003 ) . Säämi kielâlaahâ uđâsmittui ive 2003 siämmáá-áigásávt almos kielâlavváin ( 423/2003 ) . Ođđa sámi giellaláhka ( 1086/03 ) bođii fápmui jagi 2004 álggus ja dan dárkkuhussan lea bealistis sihkkarastit vuođđolágas ásahuvvon sámiid vuoigatvuođa doalahit ja ovddidit iežaset giela ja kultuvrra . Uđđâ säämi kielâlaahâ ( 1086/03 ) šoodâi vuáimán ive 2004 aalgâst já ton uáivilin lii jieijâs uásild turvâstiđ vuáđulaavâst asâttum sämmilij vuoigâdvuođâ toollâđ já ovdediđ jieijâs kielâ já kulttuur . Lága ulbmilin lea dáhkidit sámiide vuoigatvuođa vuoiggalaš riektegeavvamii ja buori hálddahussii gielas fuolakeahttá sihke dasa , ahte sámiid gielalaš vuoigatvuođat ollašuhttojit almmá , ahte daidda dárbbaša sierra doarjalit . Laavâ ulmen lii tähidiđ sämmiláid vuoigâdvuođâ vuoigâdvuođâlâš áášán já šiev haaldâšmân kielâst peerusthánnáá sehe tot , et sämmilij kielâlâš vuoigâdvuođah olášuttojeh nuhtán , et toid taarbâš sierâ keessiđ . Láhka guoská buot Suomas hállon sámegielaid : davvisámegiela , anárašgiela ja nuortalašgiela . Laahâ kuáská puohâid Suomâst sarnum sämikielâid : tavesämikielâ , aanaarsämikielâ já nuorttâsämikielâ . Sámiid ruovttuguovllus leahkki stáhta dahje gielddaid virgedáluin dahje doaibmabáikkiin áššiid divššodetttiin sápmelaččas lea álot lága mielde vuoigatvuohta válljema mielde geavahit suoma- dahje sámegiela . Sämikuávlu staatâ tâi kieldâi virgáduvâin tâi toimâsoojijn ášástâldijn lii sämmiliist ain laavâ miäldásâš vuoigâdvuotâ valjiimis mield kevttiđ suomâkielâ tâi sämikielâ . Virgeoapmahaččaid almmuhusat , gulahusat , dieđáhusat ja oahpistangalbbat galget leat sámiid ruovttuguovllus maiddái sámegillii . Virgeomâhij almottâsah , kulluuttâsah , tiäđáttâsah já ravvuuh kalgeh leđe sämikuávlust meiddei sämikielân . Sámiid ruovttuguovllus virgeoapmahaččain lea geatnegasvuohta ovddidit doaimmain sámegiela geavaheami . Sämikuávlust lii virgeomâhijn kenigâsvuotâ ovdediđ toimâinis sämikielâ kevttim . Gieldda virgeoapmahaččat galget geavahit suomagiela lassin vihkkedallama mielde sámegiela beavdegirjjiin ja eará áššebáhpáriin , maidguin lea almmolaš mearkkašupmi . Kieldâlâš virgeomâheh kalgeh kevttiđ suomâkielâ paaldâst sämikielâ nuuvt vijđáht ko uáinih tom tárbulâžžân pevdikiirjijn já eres äššikiirjijn , main lii almos merhâšume . Lága mielde sámiid ruovttuguovllu stáhta ja gieldda virgeoapmahaččat galget bargoveaga bálkáhettiin fuolahit das , ahte guđege virgebáikkis lea vejolaš bálvalit áššehasaid maiddái sámegielain . Laavâ mield sämikuávlu staatâlâš já kieldâlâš virgeomâheh kalgeh pargojuávhu pálkkáttijn anneeđ huolâ tast , et jieškoteuv virgádâh pasta palvâliđ äššigâšâid meid sämikielân . Virgeoapmahaš galgá maiddái skuvlema lágidemiin dahje eará láhkai fuolahit das , ahte dan bargoveagas lea bargguidis eaktudan sámegiela dáidu . Virgeomâhâš kalga meid škovliittâs orniimáin tâi eres vuovvijn anneeđ huolâ tast , et ton pargojuávhust lii pargoidis vaattâm sämikielâ táiđu . Juohke virgeoapmahaš gohcá iežas doaibmasuorggis lága čuovvuma . Jyehi virgeomâhâš kocá jieijâs toimâsyergist laavâ nuávdittem . Giellaráđđi addá ovttas sámegiela doaimmahagain válgabajiid mielde čilgehusa sámegielat gielalaš vuoigatvuođaid ollašuvvamis ja ovdáneamis . Kielârääđi addel oovtâst sämikielâ toimâttuvváin vaaljâpojijmield muštâlus sämikielâ kielâlâš vuoigâdvuođâi olášuumeest já ovdánmist . Sámediggi ráhkadii lága ollašuvvamis jagi 2007 vuođđočielggadeami Sámi giellalága ollašuvvan jagiid 2004-2007 . Sämitigge raahtij laavâ olášuumeest ive 2007 vuáđučielgiittâs Säämi kielâlaavâ olášume iivijn 2004-2007 . Giellaráđi ja sámegiela doaimmahaga bargun lea sámi giellalága ovddideami ja gohcima lassin buoridit sámegiela sajádaga ja loktet sámegiela stáhtusa servodagas . Kielârääđi já sämikielâ toimâttuv pargon lii säämi kielâlaavâ ovdedem já kocceem lasseen pyerediđ sämikielâ sajattuv já luptiđ sämikielâ status ohtsâškoddeest . Giela kommunikášuvdnaárvu dálá servodagas lea buoriduvvon moaddeloge jagi dassái álggahuvvon giellagáhtten- ja terminologiijabargguin , mainna figgo ee. sajáiduhttit ođđasániid gillii dan iežas ráhkadusa mielde . Kielâ kommunikaatioáárvu táálášoht ¬sâš-koddeest lii pyeredum muáddilov ihheed tassaaš jotonpieijum kielâhuolâttâs- já terminologia ¬pargoin , main viggoo ereslasseen tarvettiđ uđâssaanijd kielân ton jieijâs ráhtus miäldásâžžân . Sámegiela giellagáhtten- ja rávvenbargguid lea Suomas dikšon Kotimaisten kielten tutkimuskeskus ( Ruoktoeatnangielaiddutkanguovddáš ) jagi 2011 loahpa rádjai . Sämikielâ kielâhuolâttâs- já ravvimpargoid lii Suomâst tipšom Päikkieennâm kielâi tutkâmkuávdáš ive 2011 loopâ räi . Jagi 2012 álggu rájes Ruoktoeatnangielaid dutkanguovddáža organisášuvdna nuppástuvai ja namman bođii Ruoktoeatnan gielaid guovddážiin Ive 2012 aalgâst Päikkieennâm kielâi tutkâmkuávdáá organisaatio muttui já nommân šoodâi Päikkieennâm kielâi tutkâmkuávdáiš . ja ođastusa olis sámegiela dutki virggit sirdojedje Oulu universitehta Giellagas-instituhttii . Päikkieennâm kielâi kuávdáš já uđâsmittem mieldi sämikielâ totkee virgeh sirdojii Oulu ollâopâttuv Giellagas-instituutân . Davviriikkaid oktasaš giellaovttasbargu ođasmahtto Interreg-ruhtadan fidnui 1.1.2013 - 30.6.2014 . SáFá - davviriikkalaš sámi giellafágaguovddáža ásaheami čielggadus Ohtsâštave-eennâmlâš kielâohtsâšpargo uđâsmittoo Interreg-ruttâdlâš havváin 1.1.2013–30.6.2014.SÁFÁ2 – Yhteispohjoismaisen saamen kielen ammatti- ja resurssikeskuksen perustamishanke Jurgâlempalvâlusah