Diidalámpá lea riikkaviidosaš mánáidkulturguovddážiid fierpmádat – muhto mii lea Skáhppu ? Tijdâlamppu lii taikalamppu – mut mii lii Skuáppu ? Govas Petra Biret Magga ja Anna Näkkäläjärvi doallamin mánáid musihkkabargobáji . Kooveest Petra Biret Magga já Anna Näkkäläjärvi tolâmin párnái muusikpargopáájá . Petra Biret Magga bargá sámedikkis mánáidkultuvrrain . Petra Biret Magga parga sämitiggeest párnáikulttuurpargo . Jearaimet Petras sámemánáid kultuvrra birra : Koijâdijm Petraast sämmilâšpárnái kulttuurist : 1 . 1 . Sámedikkis lea jođus mánáidkulturguovddáš-prošeakta . Sämitiggeest lii joođoost párnáikulttuurkuávdáš-proojeekt . Maid áššiiguin dat bargá ? Maid tot parga ? Sámi mánáidkulturguovddáš ii leat fysalaš sadji iige viessu , baicce doaibma mii geahččala juksat sámeguovllus nu máŋga máná ja nuora go vejolaš . Säämi párnáikulttuurkuávdáš ij lah fyysilâš raje ige rakânâs , pic toimâ mii viggá fattiđ sämikuávlust nuuvt maŋgâ párnáá já nuorâ ko máhđulâš . Čuozáhatjoavkun leat vuollái 18-jahkásaš mánát ja nuorat ja doaibma guoská lagamustá skuvllaid , beaiveruovttuid ja giellabesiid . Čuásáttâhjuávkkun láá vuálá 18-ihásiih párnááh já nuorah já iänááš toimâ sundášuvá škovláid , peivikiäijoid já kielâpiervâláid . Sámi mánáidkulturguovddáža ulbmilin lea ovddidit sámi mánáidkultuvrra , lasihit mánáid ja nuoraid dovdamuša iežaset kultuvrra ektui iešguđetlágan doaimmaid ja bargobájiid bokte . Säämi párnáikulttuurkuávdáá ulmen lii ovdediđ säämi párnáikulttuur , lasettiđ párnái já nuorâi tubdâmuš jiejâs kulttuur kuáttá sierâlágán tooimâi já pargopáájái pehti . 2 . 2 . Mii lea Diidalámpá ? Mii lii Tijdâlamppu ? Diidalámpá dahjege Taikalamppu lea riikkaviidosaš mánáidkulturguovddážiid fierpmádat . Tijdâlamppu ađai Taikalamppu lii väldikodálâš párnáikulttuurkuávdái viärmádâh . Oahpahusministeria vállje lahtuid ( kulturguovddážiid ) Taikalamppu-badjái ohcamušaid vuođul . Máttááttâsministeriö väljee jesânijd ( kulttuurkuávdááh ) Tijdâlamppu-pajan ucâmušâi vuáđuld . Puátteš Tijdâlamppu-paje šadda leđe viiđâihásâš ( ii . Badji bistá vihtta jagi ja sámi mánáidkulturguovddáš lea mielde Lappi mánáidkulturfierpmádaga oktasašohcamušas . 2009-2013 ) já säämi párnáikulttuurkuávdáš lii mieldi Laapi párnáikulttuurviärmáduv ohtsii ucâmušâst . 3 . 3 . Leat jođihan maiddái Unna Junná- mánáid TV-prográmmaid . Lah jođetteijen meid Unna Junná- párnái TV-ohjelmijn . Makkár bargu dat lea ? Maggaar pargo tot lii ? Unna Junná lea sámegielat mánáidprográmma , man dahkan lea dehálaš mánáid sámegiela doarjuma dáfus . Unna Junná lii sämikielâlâš párnái ohjelm mon rähtim lii tehálâš párnái sämikielâ tuárjum tááhust . Unna Junná addá iežas sámi mihtilmasvuođa eará prográmmaid joavkkus . Unna Junná addel jiejâs spesiaalsteppâl eres ohjelmij juávhust . Barggus ferte oppa áigge muitit čuozáhatjoavkku ja sin jurddašanvuogi ja kulturduogáža . Pargoost kalga mušteđ ubâ ääigi čuásáttâhjuávhu já sii jurdâččemmaailm já kulttuurtuávváá . Bargu doarju mu váldobarggu , dasgo čuozáhatjoavku lea seamma , dušše vuohki juksat sámemánáid lea earálágan . Pargo tuárju muu váldupargo ko čuásáttâhjuávkku lii siämmáš , vyehi fattiđ sämmilâšpárnáid lii tuše nubbe . 4 . 4 . Mat leat du bargogielat mánáidkulturguovddáš-fidnus ja Unna Junnás ? Moh láá tuu pargokielah párnáikulttuurkuávdáš-haavâst já Unna Junnáást ? Sámegielat mánáid sáhttá juksat dušše sámegillii ! Sämikielâlijd párnáid fáttee tuše sämikielân ! Giella ovdána dušše gullamiin ja geavahemiin . Kielâ ovdán tuše tom kuldâlmáin já kevttimáin . 5 . 5 . Mii lea buoremus ja dehálamos mánáidkulturbarggus ? Mii lii pyeremus já tehálumos párnáikulttuurpargoost ? Bargu addá vejolašvuođa oahpásmuvvat sámiide birra sámeguovllu . Pargo addel máhđulâšvuođâ uápásmuđ sämmiláid pirrâ sämikuávlu . Riikkaidgaskasaš oktasašbargu viiddida mánáid ja nuoraid máilmmigova ja oktiigullevašvuođa dovddu . Raajijkoskâsiih oovtâstpargokovoseh vijđedeh párnái já nuorâi maailmkove já oohtânkuulluuvâšvuođâ tobdo . Gaskkat leat guhkit , muhto buoret johtit ovddosguvlui go leat ovtta sajis . Koskâmääđhih láá kuheh mut pyereeb lii jotteeđ ovdâskulij ko pisottâllâđ sajestis . Buoremus lea dat ahte olbmot movttáskit ja hálidit leat mielde mánáid ja nuoraid kultuvrra doarjumis ja doaimmaid buvttadeamis . Pyeremus lii tot , et ulmuuh movtijdeh já halijdeh leđe mieldi párnái já nuorâi kulttuur tuárjumist já tooimâi pyevtitmist . Buoremus vejolaš dilli livččii dat ahte doaimma ii dárbbašivčče šat dego sierra deattuhit , baicce mánáidkultuvra oaččošii dasa gullevaš árvvu ja gulašii juo buot doaibmiid rutiinnaide . Ideaallumos ličij tot , et toimâ šodâččij mottoom muudon oinuumettumin já návt párnáikulttuur pajaničij jieijâs áárvun já kulâččij jo puohâi tuáimei rutiináid . 6 . 6 . Mo sámemánáid kultuvra earrána suomamánáid kultuvrras ? Maht sämmilâšpárnái kulttuur iärrán syemmilâšpárnái kulttuurist ? Sámemánáide bearaš lea oppa sohka . Sämmilâšpárnáid peerâ lii ubâ suuhâ . Sámemánáide oahpahit eanet lundui gullama juo mánnávuođa rájes . Sämmilâšpárnáid máttááttuvvoo eenâb luándun kullum jo pärnivuođâ rääjist . Sámemánná lea čeahppi árvvoštallat ja rabas oahppat ieš , bargat gieđaidisguin . Sämmilâšpáárnáš lii árvuštâllâmnavcâlâs já áávus oppâđ jieš , porgâđ kieđâidiskuin . Sámemáná kultuvrii gullá nannosit sohka , gielalaš ja kultuvrralaš biras . Sämmilâšpárnáá kulttuurân kulá nanosávt suuhâ , kielâlâš- já kulttuurlâš piirâs . Dáid áššiin sámemánná hukse sámi identitehtas . Täin ääšijn sämmilâšpáárnáš huksee sämmilâš identiteettâs . 7 . 7 . Mii lea Skáhppu ? Mii lii Skuáppu ? Skáhppui lea čohkkejuvvon mánáide oaivvilduvvon materiála sámegielat girjjálašvuođas ja musihkas , buot golmma sámegillii . Skuápun lii čuákkejum párnáid uáivildum materiaal sämikielâlii kirjálâšvuođâ- já muusikpyevtittâsâst . Materiaal kávnoo puohâin Suomâst sarnum sämikielân . Skáhppui guovllastemiin sáhttá gávdnat maid suohpana ja rávvagiid mo galgá njoarostit . Skuápun kuovlâlmáin puávtáh kavnâđ meid suoppâin já ravvuid , maht suopânjáin njuárustuvvoo . Skáhppu gávdno davvi girjerájuin ja dat sáhttá doaibmat jurddafáddán oahppodiimmuin dahje veahkehit váhnemiid gávdnat ovttatmano máŋga miellagiddevaš , mánáide oaivvilduvvon girjji dahje eará movttiidahttinmateriála . Skuáppu kávnoo tavekuávlu kirjeráájuin já tot puáhtá toimâd kihtâleijen oppâtiijmijn tâi helppiđ vaanhimijd kavnâđ ohtân jo maŋgâ párnáid uáivildum mielâkiddiivâš kihtâlâs tâi kirje . 8 . 8 . Makkár iežaset gillii ja kultuvrii guoski fálaldagat leat sámemánáide ? Mii jieijâs kielân já kulttuurân lohtâseijee lii sämmilâšpárnáid fálusist ? Televišuvnnas , radios , girjjiin , aviissain , neahtas ? Televisiost , radiost , kiirjijn , aavisijn , neetist ? Tv:s lea sámegielat mánáidprográmma Unna Junná , sámiradios sáhttá guldalit Binna Bánna- mánáidprográmma ja mánáid girjjálašvuohta lea lassánan buot sámegielaiguin . Tv:st lii sämikielâlâš párnáiohjelm Unna Junná , sämiradiost puáhtá kuldâliđ Binna Bánna- párnái ohjelm já párnái kirjálâšvuotâ lii lasanâm puáhâin sämikielâin . Dat lea positiivvalaš ášši ! Taat lii positiivlâš ! Sámemánáide eai jur leat bláđit almmustuvvan sámegielat Vulle Vuojaža ( Aku Ankka ) maŋŋá . Sämmilâšpárnáid iä lah ennustkin almostum loostah tavesämikielâlii Aku Anka ( Vulle Vuojaš ) maŋa . Vulle Vuojažii galggašii mu mielas fas ” bosádit heakka ” . Muu mielâst Vulle Vuojaš kolgâččij uđđâsist ” iällááttiđ jieggáid ” . Dat movttiidahttá lohkama oahpahallamis . Tot motivistá luuhâđ máttááttâlmist aaibâs puohâin kielâin . Nuoraide almmustuvvá sámegielat nuoraidbláđđi Š. Bláđđi lea ođđaáigásaš ja sisttisdoallá nuoraide guoski áigeguovdilis fáttáid . Nuoráid almostuvá tavesämikielâlâš nuorâilostâ Š-bláddi . Lostâ lii taanáigásâš já tuálá siste nuoráid lohtâseijee äigikyevdilijd fáádáid . Neahtas ii mu dieđu miel leat sámemánáide vel olusge fálaldat . Muu tiäđu mield neetist ij lah vala sämmilâšpárnáid falâldâh meendugin ennuv . Govas gámasuoidnefiera dahkan ja guovllasteapmi gárvves fiera čađa . Kooveest kamuvsyeinivierâ puunnjâm já kuovlâlem valmâš vierân . Gámasuoinnis oažžu liegga , goike ja njálggahájat ´suohkuid´ gápmaga sisa . Kamuvsuoinijn finnee lieggâ , koške já njaalgâhajâsijd ´suhháid´ kammuu siisâ . 9 . 9 . Mo dálá sámemánáid eallin , máilbmi ja stohkosat earránit áhkuid ja ádjáid mánnávuođa máilmmis ? Maht táálái sämmilâšpárnái eellim , maailm já sierah spiekâsteh ááhui já äijihij pärnivuođâ maailmist ? Áhkuid ja ádjáid máilbmi gáibidii mánás eanet . Ááhui já äijihij maailm lâi vátávub . Muđuige dat sohkabuolva lea sitkadut ja nannosut šládja . Mudoi-uv tot suhâpuolvâ lâi sitkásub já nanosub šlaajâ . Borggat ja buollašat eai leat stoahkama hehtten ja bargguidege lea oassálaston dego stoahkama mielde . Puurgah já puolâšeh iä lah sierâid häittidâm já pargoid-uv sii uásálistii tegu liččii sierâdâm . Mánáin lei eanet miellagovahus stoahkamiin , dasgo gárvves duhkorasat eai lean eaige mánát máhttán oppa vuorditge omd. ođđa duhkorasaid . Párnáin lâi eenâb mielâkuvviittâs sierâdiđ ko mihheen valmâšijd ij lamaš ige maiden uđđâgin puáhtám käibidiđ ovdâmerkkân sierâi háárán . Iežas miellagovahus ja čehppodat hutkat ieš lei mánáinge ollu eanet go dán áigge . Jieijâs mielâkuvviittâs já aašij čokkiistâllâmtáiđu lâi párnáin-uv čuuvtij riggásub ko tááláá ääigi . Áhkut ja ádját ledje máná eallimis mielde juohke árgabeaivve ja oppa sohka oassálasttii mánáid bajásgeassimii , ná fuolkkit ja oppa sohka šattai oahpisin ja servošii gullan lei guoddilis fápmu . Ááhuh já äijiheh lijjii mieldi jyehi argâpeeivi elimist já ubâ suuhâ uásálistij párnái šoddâdmân . Nuuvtpa hyelhih šoddii uápisin já siärvuslâšvuođâ lâi kyeddee vyeimi . Otnábeaivve máilbmi lea mohkkásut ja mekaniserejuvvon . Tááláš maailm lii váduhub já mašinistum . Dán áigge mánáide ovddešáigge stohkosat oahpahuvvojit , dat eai leat vealttakeahttá oahppásat . Tááláá ääigi páárnážân máttááttuvvojeh tovlááh sierah , ko toh iä lah velttidhánnáá uáppáh sijjân . Sámemánát ellet máŋgga kultuvrra lahttun , máŋgasat ásset maid gávpogiin ja doppe sámekultuvrii bajásšaddan ii leat nu iešalddes čielggas . Sämmilâšpárnááh láá maaŋgâkulttuurliih , sij äässih meiddei kaavpugijn já tobbeen sämikulttuurân šoddâm ij lah jiešmeidlist čielgâs . Dalle Unna Junnáge mearkkašupmi stuorru . Talle Unna Juná-uv merhâšume stuáru . 10 . 10 . Makkár dearvvuođaid sáddešit mánáid kulturáššiin mearrideaddji rávesolbmuide ? Magarijd tiervuođâid vuolgâttiččih párnái kulttuuraašijn merideijee rävisulmuid ? Guldalehket nuoraid , addet sidjiide vejolašvuođa váikkuhit ! Kuldâliđ nuorâid , adeliđ sijjân vaikuttemmáhđulâšvuođâ ! Amma muitibehtet doaibmat nu ahte sámemánáidge gielalaš ja kultuvrralaš vuoigatvuođat ollašuvvet . Muštevetteđhân toimâđ nuuvt , et sämmilâšpárnái-uv kielâliih já kulttuurliih vuoidâdvuođah olášuveh . Mánáide ja nuoraide jierpmálaš vásáhusaid ja doaimmaid doarjut sin astoáiggebuđaldemiid , de eretfárrenge ii leat nu jáhkehahtti boahttevuođas ! Párnáid já nuoráid mielâsijd vuáttámušâid já puuđâldmijd tuárjoo tooimâ , te meddâlvarrimgin ij lah nuuvt oskottettee puátteevuođâst ! Liŋkkat : Liiŋkah : Maahisweb - Sámemusea Siidda mánáidsiiddut Maahisweb - Sämimuseo Siijdâ párnáisiijđoh YLE Sámi radio ( geahča Unna Junná ja Binna bánna ) YLE Sámi radio ( keejâ Unna Junná ja Binna bánna ) SVT Sápmi - mánáid TV SVT Sápmi - párnái TV NRK Sámi radio - mánáid TV NRK Sámi radio - párnái Siiddut mánáide - Cugu Nuortalaš nuoraid iežaset blogi dás TV Nuorttâsämmilâš nuorâi jieijâs blogi täst Šibitdállu Gos lea Nora gielká ?