Cealkámuš Olmmošvuoigatvuohtapolitihkalaš čielggadeamis Sämitige ceelhij olmoošvuoigâdvuođâpoolitlâš čielgiittâsâst Olmmošvuoigatvuohtapolitihkalaš čielggadeapmi lea oktii válgabajis addojuvvon čielggadeapmi riikkabeivviide , mas giehtadallo olmmošvuoigatvuođaid dálá dilli Suomas ja meroštallojit guovddášáššit stáhta álbmotlaš ja riikkaidgaskasaš olmmošvuoigatvuohtapolitihkai . Olmoošvuoigâdvuođâpoolitlâš čielgiittâs adeluvvoo ohtii vaaljâpaajeest ovdâskoodán , mast kieđâvuššoo olmoošvuoigâdvuođâi tááláš tile Suomâst já mast miäruštâlluvvojeh tiäddučuágástuvah staatâ aalmuglâš já aalmugijkoskâsâš olmoošvuoigâdvuođâpolitiikân . Stáhtaráđđi addá čielggadeami Riikkabeivviide čakčačoahkkináigodagas 2009 . Staatârääđi addel čielgiittâs Ovdâskoodán čohčâčuákkimistempaajeest 2009 . Sámediggi ovdanbuktá cealkámušas máŋggaid dárkkálmahttimiid olmmošvuoigatvuohtapolitihkalaš čielggadeapmái . Sämitigge iävtut ciälkkámušâstis maaŋgâid tärkkilistmijd olmoošvuoigâdvuođâpoolitlâš čielgiittâsân . Sámediggi evttoha sámediggelága § 9 mielde ráđđádallamiid olmmošvuoigatvuohtapolitihkalaš čielggadeamis . Sämitigge iävtut sämitiggelaavâ § 9 miäldásâš ráđádâlmijd olmoošvuoigâdvuođâpoolitlâš čielgiittâsâst . Cealkámušas sámediggi giddii erenomáš fuopmášumi sámegielat sosiála- ja dearvvasvuohtabálvalusaide , sámi giellalága ollašuvvamii , sámeoahpahusa oažžunvejolašvuhtii , sámiid eanavuoigatvuođaide ja Suoma riikkaidgaskasaš olmmošvuoigatvuohtapolitihka ulbmiliidda . Ciälkkámušâstis sämitigge kiddij huámášume eromâšávt sämikielâlâš sosiaal- já tiervâsvuođâpalvâlussáid , säämi kielâlaavâ olášuumán , sämimáttááttâs finniimân , sämmilij eennâmvuoigâdvuotâkoččâmâššáid sehe Suomâ aalmugijkoskâsâš olmoošvuoigâdvuođâpolitiik ulmijd . Olmmošvuoigatvuohtapolitihkalaš čielggadeamis ulbmilin lea , ahte Suopma ratifiere ILO 169- soahpamuša eamiálbmogiid vuoigatvuođain . Olmoošvuoigâdvuođâpoolitlâš čielgiittâsâst ulmen lii , et Suomâ ratifisistáččij ILO 169-sopâmuš algâ- já hiäimuaalmugij vuoigâdvuođâin . Sámediggi evttoha , ahte olmmošvuoigatvuohtapolitihkalaš čielggadeamis váldojuvvo čielga oaivil dasa , mo ILO 169- soahpamuša ratifieremis ovdánuvvo ja makkár áigetávvaliin , go jo ovddit olmmošvuoigatvuohtapolitihkalaš čielggadeamis jagis 2004 ásahuvvui ulbmilin ratifieret ILO 169- soahpamuš ja ulbmil bázii ollašuvakeahttá . Sämitigge iävtut , et olmoošvuoigâdvuođâpoolitlâš čielgiittâsâst váldoo čielgâ peeli toos , maht ILO 169-sopâmuš ratifisistmist kalga ovdániđ já maggaar äigitavluin , ko jo ovdebáá olmoošvuoigâdvuođâpoolitlâš čielgiittâsâst ivveest 2004 asâttui ulmen ratifisisteđ ILO 169-sopâmuš já ulme paasij olášuuhánnáá . Sámedikki oainnu mielde sámiid iešmearridanvuoigatvuohta ii ollašuva vuođđolága gáibidan vugiin . Sämitige uáinu mield sämmilij jiešmeridemvuoigâdvuotâ ij olášuu vuáđulaavâ vaattâm vuovvijn . Sámediggi maiddái gáibida , ahte čielggadeamis váldojuvvo ulbmilin sámiid iešmearridanvuoigatvuođa ovddideapmi . Sämitigge meiddei váátá , et čielgiittâsâst váldoo ulmen sämmilij jiešmeridemvuoigâdvuođâ ovdedem . Sámediggi evttoha , ahte Suopma ratifiere UNESCO soahpamuša ávnnahis kulturárbbi gáhttemis jođánit ja gieđahallá ášši olmmošvuoigatvuohtapolitihkalaš čielggadeamis . Sämitigge iävtut , et Suomâ ratifisistá UNESCO sopâmuš matriaalâttâs kulttuuräärbi suoijâlmist jotelávt já kieđâvuš ääši olmoošvuoigâdvuođâpoolitlâš čielgiittâsâst . Sámediggi giddii fuomášumi , ahte aviisaásahus ( 398/2008 ) ii daga vejolažžan sámegielat aviisadoarjaga , go doarjjaeavttut leat nu čavgadat . Sämitigge váldá vuotân , et aavisasâttâs ( 398/2008 ) ij adde máhđulâšvuođâ sämikielâlâš aavisij torjui , ko toorjâiävtuh láá liijgás čovgâseh . Sámediggi lea duhtameahttun sámi giellalága ollašuvvamii Suomas . Sämitigge lii tutâmettum säämi kielâlaavâ olášuumán Suomâst . Buot sámegielaid dilli lea fuolastuhtti ja sámit ellet giellamolsumis . Puohâi sämikielâi tile lii huolâstuttee já sämiaalmug iälá kielâmolsom ponjosist . Supmii dárbbašuvvo jođánit sámegielaid ealáskahttinprográmma , mii livččii dálá viidásut ja jotkkolut doaibma sámegielaid seailuma ja ovdáneami sihkkarastima dihte . Suomân tarbâšuvvoo jotelávt sämikielâi iäláskittemohjelm , mii ličij tááláást olesváldálub já kuhesáigásub toimâ sämikielâi siäilum já ovdánem visásmitmân . Sámiid gielalaš olmmošvuoigatvuođat eai ollašuva doarvái . Sämmilij kielâlâš olmoošvuoigâdvuođah iä olášuu tuárvi pyereest . Sámediggi lea fuolas sámeguovllu olggobealde ássi sámemánáid olmmošvuoigatvuođaid ollašuvvamis . Sämitigge lii huolâst sämikuávlu ulguubeln ässee sämipárnái olmoošvuoigâdvuođâi olášuumeest . Vuođđooahpahusa ja logahatskuvlema guoski doaibman- ja ruhtadanláhkaásaheapmi sihkkarastá sámeoahpahusa lágideami dušše sámiid ruovttuguovllus . Vuáđumáttááttâs já luvâttâhškovlim kyeskee toimâlâš já ruttâdemlahâasâttâs torvejeh sämimáttááttâs ornim tuše sämikuávlust . Sullii 70 % sámemánáin ássá sámeguovllu olggobealde . Suullân 70 % sämipárnáin äässih sämikuávlu ulguubeln . Sámediggi lea evttohan , ahte sámeoahpahusa sihkkarasti ruhtadannjuolggadus ( Oahpahus- ja kulturdoaimma ruhtadeamis addojuvvon láhka L 635/1998 , nuppástus 1186/1998 , 43 § , 2 mom ) viiddiduvvošii guoskat olles riikka . Sämitigge lii iävtuttâm , et sämimáttááttâs torvejeijee ruttâdemnjuolgâdus ( Máttááttâs- já kulttuurtooimâ ruttâdmist adelum laahâ L 635/1998 , nubástus 1186/1998 , 43 § , 2 mom ) vijđeduuččij kuoskâđ ubâ eennâm . Oahpahusministeriija galggašii ásahit jođánit bargojoavkku , man bargun livččii válmmaštallat sámeoahpahusa ovddidanplána , dárkkistit ja divvut sámeoahpahusa guoski doaibman- ja resursanjuolggadusaid ja válmmaštallat sámedikki sajádaga sámeoahpahusa iešráđđenorgánan guoski meannudanvugiid ja njuolggadusaid . Máttááttâsministeriö kolgâččij asâttiđ jotelávt pargojuávhu , mon pargon ličij valmâštâllâđ sämimáttááttâs ovdedemvuávám , tärhistiđ já tivvoođ sämimáttááttâs kyeskee toimâlâš já nahcânjuolgâdusâid já valmâštâllâđ sämitige sajattuv sämimáttááttâs jiešhaldâšemorgaanân kyeskee monâttâllâmvuovijd já njuolgâdusâid . Sámediggi evttoha , ahte sámegielat sosiála- ja dearvvasvuohtabálvalusaid sihkkarastimii dárkkuhuvvon mearreruhta dorvvastuvvo láhkaásahemiin ja doarjjadássi bajiduvvo dovdomassii dalážis . Sämitigge iävtut , et sämikielâlâš sosiaal- já tiervâsvuođâpalvâlusâi turviimân uáivildum meriruttâ torvejuvvoo lahâasâttâssáin já toorjâtääsi loptejuvvoo merhâšitteht tááláást . Sámedikki oainnu mielde dálá mearreruhta ii reahke sihkkarastit sámegielat sosiála- ja dearvvasvuohtabálvalusaid eaige sámiid olmmošvuoigatvuođat ollašuva resurssaid vátnivuođa dihte sosiálaja dearvvasvuohtabálvalusain vuođđolága ja sámi giellalága gáibidan vugiin . Sämitige uáinu mield tááláš meriruttâ ij keelijd turviđ sämikielâlâš sosiaal- já tiervâsvuođâpalvâlusâid iäge sämmilij olmoošvuoigâdvuođah olášuu resurssij uccáávuođâ keežild sosiaal- já tiervâsvuođâpalvâlusâin vuáđulaavâ já säämi kielâlaavâ vaattâm vuovvijn . Riikkaidgaskasaš olmmošvuoigatvuohtapolitihkas Sámediggi hálidivčče Suoma deattuhit olmmošvuoigatvuohtapolitihkas erenomážit eamiálbmogiid iešráđđenvuoigatvuođa ja – sajádaga ovddideami . Aalmugijkoskâsâš olmoošvuoigâdvuođâpolitiikâst Sämitigge halijdičij , et Suomâ tiäduttičij olmoošvuoigâdvuođâpolitiikâstis eromâšávt algâaalmugij jiešmeridemvuoigâdvuođâ já – sajattuv ovdánem . Suopma galggašii doarjut sámiid váikkuhanvejolašvuođaid maiddái Eurohpa Uniovnnas . Suomâ kolgâččij tuárjuđ sämmilij vaikuttemmáhđulâšvuođâid meid Euroop Unionist . Sámedikki oainnu mielde riikkaidgaskasaš olmmošvuoigatvuohtapolitihkas ja ovddidanovttasbarggus galggašii vuodjut maiddái árktalaš eamiálbmogiidda , go Suopma lea čatnasan Árktalaš Ráđi bargui . Sämitige uáinu mield aalmugijkoskâsâš olmoošvuoigâdvuođâpolitiikâst já ovdedemohtsâšpargoost kolgâččij vuáijuđ meiddei arktâsâš algâaalmugáid , ko Suomâ lii čonnâsâm Arktâsâš Rääđi paargon . Suoma riikkaidgaskasaš olmmošvuoigatvuohtapolitihka deattuhemiin galgá eamiálbmogiid oasil vuodjut iešráđđenvuoigatvuođa lasiheami lassin maiddái vugiid gávdnamii dálkkádatnuppástusa vuogáiduvvamis ja geahččalit seailluhit eamiálbmotgielaid ja - kultuvrraid . Suomâ aalmugijkoskâsâš olmoošvuoigâdvuođâpolitiik tiäddučuágástuvâin kalga algâaalmugij uasild vuáijuđ jiešmeridemvuoigâdvuođâ lasettem lasseen meiddei vuovij kavnâmân šoŋŋâdâhnubástusân vuáháduumán já viggâđ siäiluttiđ algâaalmugkielâid já - kulttuurijd . Sámedikki oainnu mielde Suoma olmmošvuoigatvuohtapolitihkalaš deattuhusat galget dihttot Suoma buot doaimmain , eaige ovdamearkan energiijapolitihkalaš gažaldagat oaččo rasttildit Suoma olmmošvuoigatvuođaid deattuhemiid . Sämitige uáinu mield Suomâ olmoošvuoigâdvuođâpoolitlâš tiäddučuágástuvah kalgeh leđe čoođâmanneeh puohâin Suomâ tooimâin , iäge ovdâmerkkân energiapoolitlâš koččâmâšah uážu moonnâđ Suomâ olmoošvuoigâdvuođâi tiäddučuágástuvâi paijeel . Sámedikki cealkámuš suomagillii gávdno obban sámedikki ruoktosiidduin cealkámušat 2009-oasis . Sämitige ciälkkámuš kávnoo ubbân sämitige päikkisiijđoin ciälkkámušah 2009-uásist . Lassidieđut : Lasetiäđuh : ságajođiheaddji Klemetti Näkkäläjärvi saavâjođetteijee Klemetti Näkkäläjärvi klemetti . nakkalajarvi ( at ) samediggi . fi