Sámegielat Suomas ja eará sajis Sämikielâ Sámegielat leat suoma-ugralaš gielat ja nuortamearasuopmelašgielaid ( dego suoma ja estta ) gáidan fuolkegielat . Sämikielah láá Euroop algâkielah já nuorttâmeerâsyemmilâš kielâi ( tegu suomâkielâ já eestikielâ ) aldemuuh hyelkkikielah . Sámegielas ja suomagielas leamašan oktasaš vuođđogiella . Gielat leat sierranan sullii 3500- 3000 jagi dassái . Sámegielat álge sierranit 300- 800 máá . Sámegielat juohkásit nuorta ja oarje giellajovkui . Toh sárnojeh Suomâst , Ruotâst , Taažâst já Ruošâst . Suomas hállojuvvon sámegielain davvisámegiella gullá oarje giellajovkui . Suomâst sárnoo kulmâ sämikielâ : tavesämikielâ , aanaarsämikielâ já nuorttâsämikielâ . Davvisámegiella lea stuorámus sámegielain ja dan hállet eatnigiellan Suoma lassin Norggas ja Ruoŧas . Tavesämikielâ lii kielâjuávhuin stuárráámus . Tom sárnuh suullân 20 000 olmožid Suomâst , Taažâst já Ruotâst . Suomas davvisámegielas lea nuorta- ja oarjesuopmanat . Suomâst tavesämikielâ sárnooh láá suullân 2000 . Nuorta giellajovkui gullet anárašgiella ja nuortalašgiella . Anárašgiela hállet dušše Suomas . Aanaarsämikielâ sárnoo tuše Suomâst , nuorttâsämikielâ meiddei Ruošâst . Nuortalašgiela árbevirolaš hállan-guovllut leat Suoma lassin Norggas ja Ruoššas , eatnigiellan dan hállet dušše Suomas . Suomâst kuábbáá-uv kielâ sárnuh suullân 300 olmožid iänááš Aanaar kieldâst , mii lii Suomâ áinoo neeljikielâlâš kieldâ . Ruoššas hállet darjje- ja gielddasámegiela . Ton virgálâš kieláid kuleh suomâkielâ lasseen kulmâ sämikielâ . Ruoŧas ja Norggas hállet maiddái lulli- , biđon- ja ubmisámegiela . Maaŋgah sämmiliih láá váldukielâi tiädu vyelni monâttâm algâalgâlâš kielâs . Suomas hállojuvvon sámegielat leat iežas gielat . Guđege gielas lea iežas ortografiija dahjege čállinvuohki . 1960-lovvoost álgám etnisâš moránem lii jođettâm sämikielâ tiäđulâš varjâlmân já maaŋgâlágán kielâ iäláskittemtoimáid . Davvisámegiela ortografiija nannejuvvui 1979 sámekonfereanssas ja oaččui virggálaš sajádaga jagi 1979 . Sämikielâ finnij virgálii sajattuv ive 1992 säämi kielâlaavâ mield. . Säämi kielâlaahâ uđâsmittui ive 2004 . Anárašgiela ortografiija oaččui virggálaš sajádaga jagi 1996 sámekonfereanssas . Nuortlašgiela ortografiija gárvvásmuvai jagi 1972 . Ko sämmilâš ášástâl sämikuávlu staatâ já kieldâi virgáduvâin , finnodâhlájádâsâin já toimâsoojijn , lii sust vuoigâdvuotâ sierânâs vátámušâttáá kevttiđ sämikielâ . Gielat leat oktasaš vuođđohámisteaset fuolakeahttá nu earáláganat , ahte galgá hállat sierra gielain . Virgeomâhâš kalga anneeđ huolâ vuoigâdvuođâi vuáválâšvuođâlâš olášuumeest . Váikko eará sámegielat leatge gávcci , dat leat seamma vuođđogielas šaddan ja muittuhit gáiddusit nuppiideaset . Ucjuuvâst , mii lii Suomâ áinoo sämmilâšeenâblovo kieldâ , sämikielâ já suomâkielâ lává virgálávt masa siämmáá-árvusâš sajattuvâst . Kielâ máttááttâsâst Oktasaččat hállojuvvo buot sámegielain oktan giellan , daningo sierra gielain fuolákeahttá sámit leat okta ja oktilaš álbmot . Sämikielâ máttááttâs lii adelum vuáđuškoovlâ vuosmui iivij rääjist . Sämikielâlâš máttááttâs vuolgij joton Ucjuuvâst já Anarist 1970-lovo pelimuddoost . Sámegiela gáhtte Ruoŧas , Norggas ja Suomas iežas sierraláhkaásahus . Sämikuávlust ässee sämikielâlâš uáppeeh kalgeh laavâ mield finniđ váldu-uási vuáđumáttááttâsâst sämikielân . Ruoššas sámegielas ii leat virggálaš sajádat ja giela boahtteáigi lea eanemusat áitatvuloš . Sämikielâ puáhtá leđe škoovlâ máttááttâskielâ , eenikielâ oppâaamnâs tâi väljejum vieres kielâ oppâaamnâs . Buot sámegielat leat áitatvuložat , unnimus sámegielat leat hui áitavuložat . Puoh sämikuávlu vuáđuškoovlah já luvâttuvah adeleh máttááttâs sämikielâst . Áitatvuložinšaddama ovdáneapmi oažžui áigái Ruoššas áhkkilsámegiela jávkama dan maŋimuš hálli jápmima maŋŋá 1990-logus . Nuortalašgiella lea maiddái váras jávkat Ruoššas . Nuortalašgiela hállit leat Ruoššas šat dušše muhtun eallimin . Nuortalašgiella lea geavadis jávkan Norggas . Suomas nuortalašgiella ja anárašgiellla ledje hui áitatvuložat ja váras juoba jávkat 1990-logus . Pajeuáppeetutkos tave- já aanaarsämikielâ iskos lii puáhtám čođâldittiđ 1990-lovo rääjist , nuorttâsämikielâ ive 2005 rääjist . Gielaid ealáskahttindoaimmat leat ožžon giela hálliid lohkomeari stuorrut . Sämikuávlu ulguubeln sämikielâ máttááttuvvoo vistig viehâ uccáá , mut uáppeimeeri lii lassaanmin . Ealáskahttindoaimmain fuolákeahttá leat ain hui áitatvuložat . Sámegiella lea sámekultuvrra dehalaš oassi . Uási máttááttâsâst adeluvvoo virtuaalmáttááttâssân . Sámegiella ii leat dušše gulahallangaskaoapmi , muhto dat čájeha sámekultuvrra , dan árvvuid , ealáhusaid , luondogaskavuođa ja birrasa duođalašvuođa . Säämi máttááttâskuávdáš lii áinoo áámmátlâš oppâlájádâs Suomâst , mii addel máttááttâs meid sämikielân . Ton pargon lii palvâliđ sämikuávlu já ton iäláttâseellim . Sámekultuvrra luondočanusvuohta oidno erenoamážit sámegielas . Iešguđege sámegielain leat erenoamáš ja viiddis lundui ja ealliide gulavaš iežas sierraterminologiija . Sámegiella lea earálágan eará suomaugralašgielaid ektui giellaoahpa dáfus ee. nu , ahte sámegielain lea ovttaidlohku , guvttiidlohku ja máŋggaidlohku . Sámegielain lea maiddái dárkkes ealáhusaide gulavaš sierraterminologiija : boazodollui , guollebivdui , bivdui ja dujiide gulavaš . Sámegiela terminologiija hálddašeapmi leage sámeealáhusaid ollašuhttiid ámmátdáiddu oassi . Suomâst sämikielâ puáhtá luuhâđ kuulmâ ollâopâttuvâst : Oulu , Helsig já Laapi ollâopâttuvâst Ruávinjaargâst . Sámegiella ja dan sierraterminologiija lea sámiid árbevirolaš dieđu oassi . Sámegielaid dilli Suomas Oulu ollâopâttuv Giellagas-instituutâst lii väldikodálâš sierânâspargo sämikielâ , kulttuur já tutkâmuš ovdedeijen . Suomas sámegielaid áitavuložinšaddama ovdáneapmi jođálmuvai 1900-logu álggu rájes . Sámegiella ii lean Suomas dohkkehuvvon giella ja sámiid boađedettiin oahppogeatnegasvuođa biirei oahpahus , skuvlagivssideapmi ja váldokultuvrra deatta dagahedje bággogielamolsumii sámegielas suomagillii máŋggain bearrášiin . Sámegiela geavaheapmi ii atnojuvvon servodaga dáfus dohkálažžan ja sámiid vealahedje sin kultuvrra , boahtimuša ja giela geažil . Servodatlaš deaddagis fuolákeahttá sámegiella seaillui eanáš oasis bearrášiin eatnigiellan . Sämitige škovlim- já oppâmateriaallävdikodde vuáváá já ruttâd sämikielâlâš oppâmateriaal . Sámeservoša ortniiduvvan 1900-logu gaskamuttus rájes doalvui sámegiela sajádaga buorráneapmai ja sámesearvvuš álggii ovddidit sámegiela girjegiellan sihke skuvla- ja eiseváldegiellan . 1990-logus álggahedje aktiivalaš sámegielaid ealáskahttindoaibmabijuid ja giela máhcaheami gielaset massán sogaide giellabeasse-doaimmaid mielde . Beaktilis ealáskahttindoaimmat leat lihkostuvvan doalahit unnit anáraš- ja nuortalašgiela heakkas , iige gielaid jávkan leat šat áittan . Dávvisámegiela uhkkida sámiid eretfárren ja erenoamážit ravdáguovlluin , dego Lappi bálgosis ja Eanodagas , giela boahtteáigi ii leat doarvvastuvvon . Sámegiela boahtteáigi ii leat goit dorvvastuvvon . Stuorámus áitta sámegielaid boahtteáigái lea sámiid eretfárren eret sámiid ruovttuguovllus sihke sámeealáhusaid heittot sajádat . Sámeealáhusat doalahit árbevirolaš sámegiela geavahanbirrasiid . Sámiid ruovttuguovllu olggobealde orru sámit eai oaččo sámegielat oahpahusa , sámegiela oahpahus ii leat oažžumis oppa vierisgiellan stuorámus sámečoahkkebáikkiin ja sámiid lunddolaš sámegiela geavahanbirrasat geahppánit ja jávket ruovttuguovllu olggobealde ja sámegiella sáhttá báhcit dušše ruoktogiellan . Stuorámus sámiid ruovttuguovllu olggobeale sámečoahkkebáikkiin leat Roavvenjárga , Oulu ja oaivegávpotguovlu . Biologalaš máŋggahápmásašvuođa guoski oktasašsoahpamuša eamiálbmogiid árbevirolaš dieđu gieđahalli artihkal 8 j álbmotlaš áššedovdijoavku lea ráhkadan álgoindikáhtora sámiid gielalaš diversitehtas . Indikáhtora gáldun leat sámeparlameantta ja sámedikki válggain čoggojuvvon statistihkka sihke sáme ráđi čoaggin statistihkka jagis 1962 . Jagi 2011 sámediggeválggaid oktavuođas statistihkka ii čoggojuvvon . Statistihkaid mielde sámiid lohkomearri lea lassánan jagis 1962 jahkái 2007 158 % . Sámegiela vuosttas giellan hálliid lohkomearri lea fas luoitán seamma áiggis 16 % . Go jagi 1962 sámegiela vuosttas giellan hálle sulli 75 % sámiin , jagis 2007 šat 26 % sámiin hálle sámegiela vuosttas giellan . Jagis 2011 juo 65 % sámiin orro ruovttuguovllu olggobealde . Gielddaid mielde geahčadettiin jagiid 1970-2007 oasil sámiid lohkomearri lassánan 3,4 % muhto sámegiela vuosttas giellan hálliid lohkomearri lea luoitán vádjit 17 % . Anára gielddas sámegiela vuosttas giellan hálliid lohkomearri lea geahppánan 24 % vaikko sámiid lohkomearri lea lassánan seamma áigodagas vádjit 6 % . Ohcejoga gielddas , Suoma áidna sápmelašeanetlohkugielddas sápmelaččaid lohkomearri lea geahppánan sullii 22 % ja sámegiela vuosttas giellan hálliid lohkomearri lea luoitán vádjit 35 % . Soađegili gielddas sápmelaččaid lohkomearri lea lassánan 113% ja sámegiela vuosttas giellan hálliid lohkomearri vádjit 79 % . Soađegili gielda lea sámiid ruovttuguovllu gielddain olmmošlogu dáfus stuorámus gielda ja áidna stuorrugielda , gosa fárrejuvvo maiddái eará sajis sámiid ruovttuguovllus . Soađegili gieldda oasil gažaldagas lea maiddái fárren sámiid ruovttuguovllu olggobeallai , daningo eanášoassi fárredeamis lea dáhpáhuvvan gieldaguovddážii , ii Lappi bálgosa guvlui . Skovádat 1 Sápmelaččaid lohkomearri ja 1 ohppojun giella Sámiid lohkomearri lassána dego maiddái suomagiela dahje eará giela vuosttas giellan hálliid lohkomearri . Jagis 2007 šat 26 % sámiin halai sámegiela vuosttas giellan . Sámiin sullii 19 % halai jagi 2007 davvisámegiela vuosttas giellan , 3 % anáraš giela ja vádjit 4 % nuortalašgiela . Skovádat 2 Sámegiella vuosttas giellan sámiid ruovttuguovllus ja dan olggobealde Davvisámegiela vuosttas giellan hálliin jagis 2007 orro ruovttuguovllus sullii 66 % . Anárašgiela vuosttas giellan hálliin 72 % ja nuortalašgiela vuosttas giellan hálliin 65 % . Davvisámegiela vuosttas giellan ruovttuguovllu olggobealde hálliid lohkomearri lea lassáneamin . Statistihkaid mielde sámegiella lea gievrramus giella vuosttas giellan buot sámegielain ruovttuguovllus . Dálá láhkaaddin ja hálddahuslaš doaimmat eai leat statistihkaid mielde doarvái dorvvastit sámegielaid ja giela sisttisdoalli kultuvrralaš riggodaga seailuma ja ovdáneami . Suomas lea plánejuvvon jagi 2009 rájes sámegielaid ealáskahttinprográmma , muhto dan ollašuhttin sirdašuvvá čuovvovaš riikkabeivviide . Sámegielat láhkaásahusas Sámegiella oaččui virggálaš sajádaga jagis 1992 sámi giellalága mielde . Ođasmahtton sámi giellaláhka bođii fápmui jagis 2004 . Sámi giellaláhka guoská seamma láhkai davvi- , anáraš- ja nuortalašgiela . Vuođđoláhkii váldui jagis 1995 ( 17.3 § ) sámiide vuoigatvuohta doalahit ja ovddidit iežaset giela . Áššiid divššodettiin sámiid ruovttuguovllus stáhta ja gielddaid virgedoaimmahagain , fitnodatlágádusain ja doaibmasajiin sápmelaččain lea vuoigatvuohta geavahit sámegiela . Eiseváldi galgá fuolahit vuoigatvuođaid ollašuvvamis geavadis . Sámiid ruovttuguovllu gielddain dušše Ohcejohka lea sápmelašeanetlohkugielda . Anára gielda Suoma árbevirolaččat hállojuvvon gielaid dáfus soaitá leat okta Suoma eanemusat máŋggagielat gielda , dasgo doppe hállet suomagiela lassin buot golbma sámegiela ja sámi giellalága mielde bálvalusaid galgá ordnet buot golmma sámegillii . Sámi giellalága doaibmivuođa virgedoaimmahatdoaimmas lea čielggaduvvon jagiid 2004-2006 oasil . Ollislaš čielggadus lága doaibmivuođas ii leat dan maŋŋá bargon . Čielggadus čujuhii , ahte eiseválddiid sámegiela bálvalusat eai leat buorránan lága boahtima maŋŋá ja eanáš oassi bálvalusain ordnejuvvo jorgalusaid ja dulkoma vehkiin . Sámegielat bargoveaga lohkomearri eiseválddiin ii lean lassánan , dat lei sullii vádjit 10 % . Máŋggain eiseválddiin lei maiddái negatiivalaš doaladupmi sámegiela vuostá ja bálvalusaid dolle duššin ruhtagollun . Sámiid leat maiddái ávžžuhan geavahit suomagiela sámegiela sajis eiseváldeáššedikšumis . Sámi giellalága ollašuvvama ja boahtteáiggi uhkkida gielaid doaladupmi sámegiela vuostá . Sámediggi lea vuođđudan sámi gielladahku – bálkkášumi buoridit almmolaš atmosfeara sámegiela vuostá . Bálkkášupmi juhkkojuvvo juohke nuppi jagi ja dan mieđiha sámi giellaráđđi . Bálkkášupmi lea juhkkojuvvon dál golmma geardde . Bálkkášupmi lea sámi giehtaduodji ja diploma . Vuosttas bálkkášupmi mieđihuvvui Meahciráđđehussii , nubbi Eanodaga sámegielat beaiveruktui Miessái ja goalmmát bálkkášupmi mieđihuvvui jagis 2013 Yle Sápmái . Sámegielat oahpahusas Sámegiela oahpahusa leat addán vuođđoskuvlla álgojagiid rájes . Vuođđoskuvlaláhka ásahuvvui vuosttas geardde 1968 ja ásahus 1970 . Sámegielat oahpahus álggahuvvui Ohcejogas ja Anáris 1970-logu gaskkamuttus . Sámiid ruovttuguovllus orru sámegielat oahppit galget vuođđooahpahuslága mielde oažžut vuođđooahpahusa eanáš sámegillii . Sámegiella sáhttá leat skuvlla oahpahangiella , eatnigiela oahppoávnnas dahje válljemis vierisgiela oahppoávnnasin . Buot sámiid ruovttuguovllu vuođđoskuvllat ja logahagat addet oahpahusa sámegillii . 1980 jagi rájes davvisámegiela lea sáhttán čállit stuđeantačállosiin vieris giellan ja 1994 jagi rájes eatnigiellan . Anárašgiela lea sáhttán čállit eatnigiellan 1998 jagi rájes ja nuortalašgiela 2005 jagi rájes . Eaktodáhtolaš sámegiela oahpahus álggii sámiid ruovttuguovllu olggobealde Helssegis ja Soađegilis 1980-logu loahpas . Roavvenjárgga gávpogis oahpahus álggahuvvui čakčat 1991 . Soađegilis ja Roavvenjárggas oahpahus lea joatkašuvvan , muhto Helssegis oahpahus nogai 1990-logu lággus . Oulus ja dan lagasguovlluin oahpahus álggahuvvui 2000-logu álggus . Oahpahus ii leamašan boatkkaheapme . Sámiid ruovttuguovllu olggobealde sámegiela oahpahit doaisttážii dušše vehá , muhto oahppiid lohku lea lassáneamin . Oassi oahpahusas addo virtuálaoahpahussan . Sámi oahpahusguovddáš lea Suomas áidna ámmátlaš oahppolágádus , mii addá oahpahusa maiddái sámegillii . Dat lea vuođđuduvvon iežas lágain jagis 1993 ja dat lea oahpahus - ja kulturministeriija vuollážas oahppolágádus . Dan bargun lea bálvalit sámiid ruovttuguovllu ja dan ealáhuseallima . Suomas sámegiela sáhttá lohkat golmma universitehtas : Oulu , Helsset ja Lappi universitehtas Roavvenjárggas . Sámegiela oahpahus álggii Oulu universitehtas jagi 1970 Suomagiela lágádusas . Jagi 2001 vuođđuduvvon Oulu universitehta Giellagas-instituhtas lea riikkaviidosaš sierradoaibma sámegiela , kultuvrra ja dutkamuša ovddideaddjin . Sámiin lea subjektiivalaš vuoigatvuohta oažžut beaivedivššu sámegillii oppa riikkas . Beaivedikšoláhkii lasihuvvui jagis 1981 čujuhus sámiid vuoigatvuhtii oažžut beaivedivššu sámegillii . Sámedikki doaibma sámegiela ovddideapmin Sámiin lea vuođđolága vuođul iežas giela ja kultuvrra guoski iešráđđen , maid dikšu sámediggi . Sámegiela ovddideapmi leage okta sámedikki dehalamos doaimmain . Sámedikki válgabaji 2012-2015 doaibmaprográmmas sámegielaid ealasvuohta lea váldon oppa sámedikki doaimma oktan dehalamos árvun . Okta doaibmabaji njunušulbmil ( nr 16 ) lea sámiid gielalaš ja kulturlaš vuogatvuođaid ollašuvvan oppa riikkas fuolakeahttá orrunbáikkis . Sámediggái lea ásahuvvon sámegillii gulavaš doaimmat sámi giellalágas ja das addojuvvon ásahusas . Sámedikki sámegiela doaimmahaga geatnegasvuohtan lea ee. fállat sámegiela jorgalanbálvalusaid . Sámedikki doaibman lea maiddái lága 28 § mielde čuovvut sámi giellalága ollašuvvama sihke dahkat dárbbu mielde evttohusaid lága ollašuhttima ovddideapmin dahje dohkketmeahttun diliid vuigema dihtii . Sámediggi galgá ráhkadit oktii válgabajis čilgehusa lága ollašuhttmis ja sámiid gielladiliid ovdáneamis riikkabeivviide ( lága 29 § ) . Sámedikkis ii leat sierra ruhtadanmomeanta sámegiela lohkama doarjun várás , vaikkoge sámediggi leage dakkára evttohan . Sámediggi buvttada jahkásaččat sámegielat oahppamateriálaid , juolluda ruđa sámegielat sosiála- ja dearvvasvuohta sihke árrabajásgeassin- ja giellabeassebálvausaide sihke sámeservviide ja dáiddáriidda . Sámi giellaláhka geatnegahttá maiddái sámedikki bálvalit sámegillii . Sámedikkis leat giellajorgaleaddjit buot golmma sámegielas . Sámediggi lea evttohan jámma , ahte sámediggi dárbbaša lassiresurssaid sámi giellalága ollašuhttima várás sámedikkis ja dan oppalaš ovddideapmai ja ollašuvvama čuovvumii .