Historjá Toovláš historjá Sámit ledje daid olbmuid maŋisboahttit , geat ásaiduvve Davvi-Fennoskandiai dalán jiekŋabaji maŋŋá badjel 10 000 jagi dassái . Sämmiliih láá toi ulmui maajeeldpuátteeh , kiäh asâiduttii Tave-Fennoskandia tállân jieŋâpaje maŋa paijeel 10 000 ihheed tassaaš . Davvi - Skandinávia sámiálbmot nállašuvaš vuosttas Jiekŋameara rittu álbmogiin ja vuođđosámi hálli álbmogis . Tave-Skandinavia sämiaalmug nálásuš vuossâmuin Jieŋâmeerâ rido aalmugijn já vuáđusämikielâ sárnoo aalmugist . Dálásámit leat oassi geađgebaji álbmoga maŋisboahttijoatkit , mat ásaiduvve sámeguvlui dalán jiekŋabaji maŋŋá . Táálááh sämmiliih láá keđgiääigi aalmug maajeeldpuáttei uási , mii sajadui sämikuávlun tállân jieŋâpaje maŋa . Sámiid orrunguovlu ja lávdu lei viidasamos áigelogu álggu sulaid 1000-lohkui . Sämmilij aassâmkuávlu já lavdâm lijjii puoh vijđásumos äigilovo algâmuddoost 1000-lohon . Sámit orro Laatokkas Jiekŋamerrii ja Gaska-Skandinavias Vilgesmerrii . Sämmiliih assii Laatokkast Jieŋâmeerân já Koskâ-Skandinaviast Vienanmeerân . Earet máttaviesttar- ja máttarittu oppa dálá Suoma guovlu lei sámiid orrunguovlu . Uárji- já maadârido vuotânväldihánnáá ubâ tááláá Suomâ kuávlu lâi sämmilâš aassâmkuávlu . Mátta-Suomas lea ainge sápmelašvuvuđot báikenamat muittuheamin guovllu dološ návddašeamis . Maadâ-Suomâst láá ain sämialgâliih sajenoomah muštootmin kuávlu tovláá naavdâšmist . Sámiid ollašuhttán ealáhusvugiin leat seilon dieđut sámi álbmotárbbis ja arkeologalaš dutkan lea buktán ođđa dieđu dološ sámeservošiid birra . Sämmilij hárjuttem iäláttâshaamijn lii siäilum tiätu sämmilâš aalmugärbivyevist já arkeologâlâš tutkâmuš lii puáhtám uđđâ tiäđu tovláá sämisiärváduvvâin . Sámit leat ollašuhtttán árrahistorjjá áigge bivddu , čoaggima , guollebivddu ja boazodoalu . Sämmiliih láá hárjuttâm tovláá historjá ääigi pivdo , nuurrâm , kuálástem já puásuituálu . Ealáhusat leat leamaš hui luonddulági miel ja buot materiálaid oažžui luonddus . Iäláttâsah láá lamaš uáli luándunálásiih já puoh amnâseh finnejii luándust . Sámiid luonddugaskavuođas muitala bures dat , ahte eatnamii lea báhcán hui unnán luottat dološ sámekultuvrras arkeologaid dutkama várás . Sämmilij luándukoskâvuođâ čáittá pyereest tot , ete enâdâhân láá pááccám viehâ uccáá meerhah tovláá sämikulttuurijn arkeologij tutkâm várás . Sámiid dološosku vuođđuduvai eará davvi oskkuid láhkai luonddubálvaleapmai ja osku lei šamanistalaš . Sämmilij toovláš oskoldâh vuáđudui eres tave oskolduvâi náál luándupalvâlmân já oskoldâh lâi šamanistlâš . Sámit bálvaledje luondduháldiid , dego , Biegga-albmá , Bieggagállisa , bajánipmila Dierpmis – Äijjih- Àddja ja nisson sihke eatnivuođa háldi Sáráhkká ja meahccebivddu háldi Juoksáhkká . Sämmiliih palvâlii luánduhäldeid , tego almaid pieggâalmaa , ( Biegga-almmái , Bieggagállis ) , äijihšooŋâimmeel ( Dierpmis – Äijjih- Àddja ) sehe nisonijd ennivuođâ immeel Sáráhká já miäcástem immeel Juoksáhkká . Guovddáš muitu sámiid šamanistalaš oskkus lea meavrresgárri , maid leat govuhan ee. ipmilsymbolaiguin . Puoh enâmustáá uáinojeijee mušto sämmilâš šamanistlâš oskolduvvâst lii nuáidirumbu , maid láá kuvvim el . immeelsymbolijguin . Dehalaš oassi oskkus lei oaffariid addin seiddiide , sieiddit , gos jahkke ipmiliid ássat . Tergâdis oskolduv uási lâi uhrelaahjij adelem sieidáid , sieidih , main uskuu , ete imeleh ääsih . Sieiddit ledje iešguđet sturrosaš luonddučuozáhagat . Sieidih lijjii eromâš luándučuosâttuvah . Beakkán sieidi lea Anára gielddas Áijihsuálus . Tobdosumos sieidi lii Aanaar kieldâ Äijihsuálui . Sieiddiide oaffaruššui guolli , biergu , dávttit sihke maŋŋá maiddái ruhta ja eará árvobiergasat . Sieidáid uhredii kyele , piärgu , čoorvijd sehe maŋeláá meid ruuđâ já eres árvutiiŋgâid . Sieiddit leat vejolaččat doaibman maiddái siiddaid gaskasaš rádječuoldan . Sieidih láá máhđulávt lamaš meid siijdâi koskâsiih räjiuurah . Sámiid searvvušvuogádaga vuođđu lea siida dahjege sámegilli , mii lea ealáhusa ollašuhttima ovttadat sihke servodatlaš ja guovloguovdásaš hálddahusovttadat . Sämmilij siärvádâhvuáháduv vuáđu lii sijdâ , mii lii iäláttâs hárjuttem ohtâdâh sehe siärvuslâš já kuávlulâš haldâttâhohtâdâh . Sátni siida lea etymologalaččat gaskavuođas sátnái sieidi , mii darkkuha geađggi dahje bávtti , mii lea bálvaleami čuozáhahkan . Sääni sijdâ lii sääni algâpuáttim mield koskâvuođâst sáánán sieidi , mii meerhâš palvâlem čuosâttâhhân leijee keeđgi teikâ källee . Siiddain ledje ráját ja siiddaid ráját ledje maŋŋelis vuođđun go sámiid orrunguovlluide vuođđudedje gielddaid . Siijdâin lijjii rääjih já siijdâi rääjih lijjii maŋeláá vuáđđun ko sämmilij aassâmkuávloid vuáđudii kieldâid . Johan Turi lea girjjistis j. 1910 Muitalus sámiid birra govvidan sámiid álbmotárbbi ja erenoamážit badjesámiid folklore . Johan Turi lii kirjeest i. 1910 Muštâlušah sämmilijn ( Muitalus sámiid birra ) kuvvim sämmilij aalmugärbivyevi já eromâšávt puásuisämmilij aalmugärbivyevi . Álbmotárbbi mielde sámit álge bivdit gottiid ja guođohit daid dan maŋŋá boazun . Aalmugärbivyevi mield sämmiliih algii pivdeđ kuudijd já paimândiđ taid tom maŋa puásujin . Go fáhtejedje lojimus gottiid gitta daid geavahedje hohkalllananeallin ja dánu stuorrudedje boazoealuid ja álge eallit daiguin birra jagiid ja johtit seamma láhkai go sámit dán áiggege dahket . Talle ko lijjii finnim puoh lojesumos kuudijd kiddâ te taid kevttii hokâttâsellen já návt šoddâdii puásuisiijdâid já algii eelliđ toiguin pirrâ ive já jotteeđ siämmáánáál ko sämmiliih tááláá ääigi taheh . Dalle sámit ásaiduhtte guovlluideaset okto . Talle sämmiliih asâiduttii sii kuávluid ohtuunis . Boares dutkamuša mielde sámit livčče ollašuhttán unnahámát boazodoalu , mas bohccot livčče atnon goddebivddus hohkahallandárkkuhusa dihttii guhká , muhto viiddes nomáda badjedoallu lei easka 1600-logu rájes . Puáris tutkâmusâi mield sämmiliih liččii hárjuttâm kuhháá uceslágán puásuituálu , mast poccuid liččii toollâm kodepivdost hokâttâstárguttâsâst , mutâ vijđes noomaadlâš puásuituálu eskân 1600-lovo rääjist . Oainnut leat vuođđuduvvan vearuhuslogahallamiidda . Uáinuh láá vuáđustum viäruttâsluvâttâlmijd . Leat dulkojuvvon , ahte bohccot leat lodjuduvvon duottargottis ja boazodoallu sihke meahccebivdu livčče dagahan duottargotti sogahuvvama . Lii tulkkum , ete poccuid láá lojodâm tuoddârkoddeest já puásuituálu sehe miäcástem liččii jođettâm tuoddârkode suhâjämimân . Ođđasamos arkeologalaš – biologalaš dutkamuš ii doarjjo dán oainnu . Uđđâsumos arkeologâlâš-biologilâš tutkâmuš ij tuárju taam uáinu . Ođđasamos DNA-dutkamuša mielde Fennoskandia dálá boazu ii leat duottargottis lodjuduvvon šládja muhto áibbas iežas šládja . Uđđâsumos DNA-tutkâmuš mield Fennoskandia tááláá puásui ij lah tuoddârkoddeest lojodum šlaajâ peic aaibâs jieijâs šlaajâ . Dutkamuša mielde lea vejolaš , ahte sámit leat lodjudan historjjá áigge máŋggaid earálágan goddešlájaid . Tutkâmuš mield lii máhđulâš , ete sämmiliih láá lojodâm historjá mield maaŋgâid sierâ koddešlaajâid . Arkeologat leat ovdal dulkon goddedáktegávdnosiid muitalan bivdokultuvrras , muhto ođđasamos dutkamušbohtosa vuođul dat sáhttet muitalit maiddái boazodoallokultuvrras . Arkeologih láá ovdil tulkkum , ete kodetähtikávnuseh láá muštâlâm pivdokultturist , mutâ uđđâsumos tutkâmpuátusij čuovâst toh pyehtih muštâliđ meid puásuituálukulttuurist . Várra sámi boazodoallokultuvrra lea hui boaris , daningo ealáhus lea hui spesialiserešuvvan ja sámegielas leat hui viiddis boazodollui gulavaš terminologiija . Oskottetteht sämmilâš puásuituálukulttuur lii uáli puáris , ko iäláttâs lii uáli spesiaalâšum já sämikielâ ana sistees viehâ vijđes puásuituálun lohtâseijee terminologia . Guollebivdu leamašan ja lea ainge dehalaš sámiid kultuvrra oassi ja mearkkašahtti ealáhus . Kuálástem lii lamaš já lii ain tergâdis uási sämmilij kulttuur já merhâšittee iäláttâs . Ohcejogas guollebivddu mearkkašupmi leamašan erenoamáš stuoris . Ucjuuvâst kuálástem merhâšume lii lamaš eromâš styeres . Vuosttas čálalaš máinnašumit Deanu guollebivdokultuvrras leat gaskaáiggi loahpas , maŋŋidisgaskaáiggis . Vuossâmuuh kirjáliih mainâšumeh Tiänu kuálástemkulttuurist láá maŋeskoskâääigist . Dehalamos bivdoguolli , luossa , leamašan čađa áiggiid Deanu sámiide dehalamos sálašguolli sihke maiddái máksingaskaoapmi . Luosâ lii pirrâ aaigij lamaš Tiänu sämmilijd tergâdumos saalâskyeli sehe meid máksuniävvu . Sámit leat bivdán biebmun gotti , ealgga sihke eanalottiid . Sämmiliih láá pivdám purrâmužžân kuudijd , soorvâid sehe eennâmluudijd . Ealggaid ja gottiid bivde bivdorokkiin , vuojihemiin ja áidumin . Soorvâid já kuudijd sij pivdii pivdorugijguin , vyejeetmáin já kaardijn . Arkeologat leat gávdnan sámiid ruovttuguovllus máŋggaid otná beaivve rádjai seilon bivdorokkiid . Arkeologih láá kavnâm sämikuávlust maaŋgâid taaid peivijd siäilum pivdoruugijd . Unnimus fuođđuid bivde lassin náhkiid dihtii . Ucebijd meccivalje-elleid pivdii lasseen tuurhâi tiet . Sámit vuvde náhkiid álo Gaska-Eurohpa rádjai juo hui árrat . Sämmiliih vuobdii tuurhâid ain Koskâ-Euroop räi jo viehâ tooláá . Čoaggin lea gullan sámiid biepmuháhkamii čađa historjjá . Nuurrâm lii kuullâm sämmilij purrâmuš skappuumân miätá historjá . Čáhcelottiid manneheapmi dahjege maniid čoaggin muorain , leamašan dehalaš biebmolassi , ja vuohki lea seilon unnahámát buđaldussan áibbas dáid beivviid rádjai . Čäciluudij moonij nuurrâm vuovdâin lii lamaš tergâdis purrâmušlase já tääpi lii siäilum uceslágán puđâldâssân tai peeivij räi . Iešguđet sámekultuvrrain leamašan iešguđetlágan váldobiebmogáldut ja ássanmállet , maidda váikkuhedje biras , luonddu resursavuođđu sihke kultuvrra dábit ja árbbit . Sierâ sämikulttuurijn láá lamaš sierâlágán váldupurrâmuškäldeidis já aassâmhamijdis , main vaikuttii piirâs , luándu reesuursvuáđu sehe kulttuur täävih já ärbivyevih . Badjesámiin ássan čuovui bohccuid lunddolaš geinnodagaid mearrarittu geasseorohagain álo suddjes meahcceguovlluide ja duottariidda . Puásuisämmilijn aassâmkove nyevdittij poccui luándulijd jotteemkiäinuid merârido kesikuávluin ain suáijáás meccikuávloid já tuoddâráid . Eallogeahččit ja bearrašat elle johtti dahjege nomádalaš eallinvuogi . Keččeeh já peerah ellii jottee ađai noomaadlâš eellimtäävi . Maiddái guolásteaddjisámiin lei johtti eallinvuohki . Meid kuálásteijeesämmilijn lâi jottee eellimtääpi . Dálveorohaga dálá Suoma guovllus doalli sámit leat fitnan guollebivddus geassit gitta Norgga mearrarittu rájes . Tälvipääihi tááláá Suomâ kuávlust tuállee sämmiliih láá iällám kuáláástmin keessiv ain Taažâ merâriddoost räi . Sámiid historjjálaš návddašanviidodat leamašan dálá dili ektui máŋgga eará riikka viidodagas . Sämmilij historjálâš navdâšemkuávlu lii lamaš tááláá tile háárán maaŋgâ sierâ staatâ kuávlust . Anáraččain leamašan guollebivddu , meahccebivddu ja maŋŋelis maiddái šibitdoalu várás ovttas golbmii bajiid mielde orrojuvvon saji . Anarâšâin láá lamaš kuálástem , miäcástem já maŋeláá meid šiiveettuálu várás oovtâst kuulmán pajasávt aassum sajeh . Anáraččat leat maiddái doallan ja dollet ainge bohccuid . Anarâšah láá meid toollâm já tuálih ain-uv poccuid . Anáraččaid orohatlotnašuvvan čoahkanii Anárjávrri čázádaga lahkosii . Anarâšâi varriistâllâm kuávdásmittui Aanaarjäävri čácáduv alda . Anáraččaid dálveorohat lei dávjá siseatnama vuvddiin , mat ledje biekkasuojis ja guovllus ledje boaldinmuorat ja guođohaneatnamat . Anarâšâi tälvipäikki lâi távjá siseennâm meecijn , moh lijjii suáijááh já kuávlust lijjii puáldimmuorah já puásuikuáttumeh . Geasseorohagat ledje lunddolaččat jávrriid dahjege buriid guollečáziid guoras . Kesipääihih lijjii luándulávt jaavrij ađai šiev kyeličaasij paaldâst . Orohatlotnašuvvan seaillui muhtun anáraš bearrašiin gitta 1950-logu rádjai . Varriistâllâm siäilui motomijn anarâšperruin ain 1950-lovo räi . Nuortalašservoša searvvuš- ja ealáhusvuogádagas lea buoremusat seilon dieđut Suonnjelgili nuortalšservošis . Nuorttâlâšsiärváduv siärvádâh- já iäláttâsvuáháduvvâst láá pyeremustáá siäilum tiäđuh Syennjilsiijdâ nuorttâlâšsiärváduvvâst . Suonnjelgili nuortalaččain lei oktasaš dálvegilli , gos eará sogat hádjánedje árbevirolaš sohkaeatnamiidda guollebivddu ja bivddu dihtii . Syennjilsiijdâ nuorttâlâšâin lâi ohtsâš tälvisijdâ , mast jieškote-uv suuvah pieđgânii ärbivuáválijd suhâkuávloid kuálástem já pivdem várás . Dálvegilis bearrašat ollašuhtte ovttas bivddu ja guollebivddu . Tälvisiijdâst perruuh hárjuttii oovtâst pivdem já kuálástem . Dálvegilis čoahkkanii nuortalaččaid giličoahkkin , mii mearridii eatnamiid geavaheamis ja servoša guoski áššiin . Tälvisiijdâst čokkânij nuorttâlâšâi sijdâčuákkim , mii meridij kuávlui kiävtust já siärvuslijn aašijn . Nuortalaččat leat lassin ollašuhttán unnahámát boazodoalu . Nuorttâlâšah láá lasseen hárjuttâm uceslágán puásuituálu . Ođđaássan álgá Uđâsaassâm álgá Gaskaáiggi rájes eará stáhtat álge šaddat sámiid ásahan orrunsajiide ja stáhtaid beroštupmi čuozai gulul maiddái davás ja dan resurssaide . Koskâääigi rääjist sierâ staatah algii šoddâđ sämmilij asâiduttem aassâmkuávluin já staatâi perustem čuosâi kuuloold meid tavas já tave resurssij peht . 1500-logu loahppabeali rádjai sámit elle measta áidna álbmogin iežaset guovlluin . 1500-lovo loppâbeln räi sämmiliih ellii masa áinon jieijâs kuávluin . Suopmelaš ja sápmelaš ásahusa rádján lei ng. Lappi ja Lanta rádji , mii lei dálá sámiid ruovttuguovllu máddelabbos . Syemmilii já sämmilii aassâm rääjjin lâi nk. ” Laapi já Läädi rääji ” , mii juuđij tááláá sämikuávlust mäddiláá . Historjáčálli Kyösti Julku lea meroštallan lappi ja lanta rájá rádječuolddaid . Historjáčällee Kyösti Julku lii miäruštâllâm laapi já läädi rääji räjiuurâid . Rádjá vuođđuduvai sámegiliid ja suopmelaš gielddaid rájáide . Rääji vuáđudui sämisiijdâi já syemmilâš pitejái raajijd . Rájá ii sáhttán rasttildit . Rääji ij uážžum rastaldittiđ . Rádjá ii goit seilon fámus hirbmat guhká , muhto Kustaa Vaasa 1600-logus ( 1673 ja 1695 ) addin ássanplakáhtat heaittihedje rájá ja álggahedje ođđaássama sámiid orrunguovlluide . Rääji ij kuittâg siäilum vyeimist uáli kuhháá , peic Kustaa Vaasa 1600-lovvoost ( 1673 já 1695 ) adelem aassâmplakateh lopâttii rääji já algâttii uđâsaassâm sämmilij aassâmkuávluid . Fárrema dorjo sosiálalaš ja ekonomalaš healppuhemiiguin . Varrim tuorjuu sosiaallâš já ekonomâlâš helppimijn . Ođđaássama áigge dálá Suoma ja Norgga davvioasit gulle Durdnosa ja Giema Lappii . Uđâsaassâm ääigi tááláá Suomâ já Taažâ taveuásih luhhii Tuárnus já Kiemâ Laapijd . Ođđaássama mielde mátta sámejoavkkut sudde suopmelaškultuvrrii . Uđâsaassâm mield máddáá sämijuávhuh suddâluvvii syemmilâš kulttuurân . Dáin kultuvrrain leat báhcán muhtun diktabihtát ja dajaldagat . Tain kulttuurijn láá pááccám motomeh tiivtâpitáh já eđâlduvah . Ođđaássama mielde stáhta , girku ja turisttat beroštuvve sámiid ruovttuguovllus . Uđâsaassâm mield staatâ , kirkko já mađhâšeijeeh peerustškuottii sämikuávlust . Maiddái vearuheaddji beroštuvai davvi Sámis . Meid viärutteijee peerustškuođij tave Sämienâmist . Sámit sáhtte máksit vearuid juoba buot lagasguovllu stáhtaide , go riikkaid ráját eai lean davvin čielgasat . Sämmiliih sättih mäksiđ viäruid jobâ puoh aldakuávlu staatáid , ko staatâi rääjih iä lamaš tavveen čielgah . Vuosttasin ođđasássan juvssai Eanodaga ja Anára . Vuossâmužžân uđâsaassâm juuvsâi Iänuduv já Aanaar . Ođđaássama mielde eanadoallu bođii maiddái sámiid ruovttuguvlui . Uđâsaassâm mield eennâmtuálu poođij meid sämikuávlun . Anára ja Ohcejoga sámiide eanadoalus šattai guollebivdo- ja bivdokultuvrra oassi . Aanaar já Ucjuv sämmilijd eennâmtuálust šoodâi kuálástem- já pivdokulttuur uási . Ođđaássama mielde maiddái álge sámiid jorgalahttit kristtalašoskui ja dát dagahii sámegiela dili fuotnáneami sihke sápmelaš dološoskku jávkama . Uđâsaassâm mield sämmilijd algii jurgâlittiđ ristâoskon já taat jođettij sämikielâ sajattuv hiäjusmân sehe sämmilii tovláá osko lappuumân . Rájáin háddjejuvvon álbmot Rajijguin pieđgejum aalmug Strömstada rádjasoahpamuša rádjaortnedemiin jagi 1751 gessujuvvui Ruoŧa-Suoma ja Danmárkku-Norgga ráját maŋit hápmái . Strömstad räjisopâmuš räjiorniimijn ive 1751 keesij Ruotâ-Suomâ já Tanska-Taažâ raajijd maŋŋeed hámásis . Soahpamuša lappcodisillenis jagi 1751 Ruoŧŧa-Suopma ja Danmárku-Norga dáhkidedje ee. sámiide vuoigatvuođa rasttildit rájáid boazoealuin ja guollebivdodárkkuhusa dihtii . Sopâmuš lappcodisillenist ive 1751 Ruotâ-Suomâ já Tanska-Taažâ tähidii el . sämmilijd vuoigâdvuođâ rastaldittiđ raajijd poccuiguin já kuálástemtárguttâsâst . Dát vuoigatvuohta joatkašuvai jagi 1852 rádjagiddema rádjai . Taat vuoigâdvuotâ jotkui ive 1852 räjitoppâmân räi . Rádjagiddemat Suoma ja Norgga gaskkas jagi 1852 sihke Ruoŧa ja Suoma gaskkas jagi 1889 heite árbevirolaš johtima Suomas ja dagahedje stuorra ássannuppástusiad sámeguovllus . Räjitoppâmeh Suomâ já Taažâ kooskâst ive 1852 sehe Ruotâ já Suomâ kooskâst ive 1889 lopâttii ärbivuáválâš jotteem Suomâst já tovâttii stuorrâ aassâmnubástusâid sämikuávlust . Sámit galge válljet bissovaččat iežaset ássaneatnamiid ja válljet árbevirolaš sohkaeatnamiid gaskkas . Sämmiliih kolgii valjiđ pisovávt aassâmenâmis já valjiđ ärbivuáválij suhâkuávlui kooskâst . Rájáid mielde maiddái ođasássan lassánii 1800-logus ja stáhtat álge diđolaš politihkain nannet váldoálbmoga ovdduid ja suddadit sámiid váldoálbmogii . Raajij mield meid uđâsaassâm kiävrui 1800-lovvoost já staatah algii tiäđulii politiik vievâst nanodiđ válduaalmug hiäđuid já suddâluttiđ sämmilijd válduaalmugân . Sámiid oktavuohta iežas gillii ja kultuvrrii hedjonii . Sämmilij ohtâvuođâ jieijâs kielân já kulttuurân hiäjusmui . Erenoamážit skuvlalágádusa boahtin dagahii sámegiela dili fuotnáneapmai . Eromâšávt škovlâlájádâs puáttim jođettij sämikielâ sajattuv hiäjuusmân . Nubbi máilmmisoahti dagahii nuortalaččaid árbevirolaš orrunguovlluid hádjáneapmai guovtti riikka gaskkas . Nubbe maailmsuáti jođettij nuorttâlâšâi ärbivuáválâš aassâmkuávlui pieđgânmân kyevti staatâ kooskâst . Dálá Suoma nuortalaččat šadde Beahcáma guovllu golmma siidda , Suonnjelgili , Beahcáma ja Báhcaveaijoga nuortalaččain . Tááláá Suomâ nuorttâlâšah čuággáneh Piäcám kuávlu kuulmâ siijdâ , Syennjilsiijdâ , Piäcám já Paččvei nuorttâlâšâin . Sin ásahedje II máilmmisoađi maŋŋá Anára gieldda nuortaosiide . Sii asâiduttii II maailmsuáđi maŋa Aanaar kieldâ nuorttâkuávloid . Oassi bácii Sovjetlihtu guvlui . Uási paasij Neuvostoliito kuávlun . Suonnjelgiliolbmuid sajuštedje Čeavetjávrri guvlui , beahcángiliolbmot Tsarmijávrri-Njellim guvlui sihke báhcaveaijoholbmot Kiäváájávri - Mustola guvlui . Syennjilsiijdâliih soijii Čevetjäävri kuávlun , piäcámsiijdâliih Čaarmâjäävri-Njellim kuávlun sehe paččveiliih Kiđđâjävri-Mustola kuávlun . Sámiid oktasašbargu álgá Sämmilâš oovtâstpargo álgá Sámiid etnihkalaš ja álbmotlaš morráneapmi álggii 1800-logu loahpas Norggas ja Ruoŧas , goas šadde vuosttas sámesearvvit ja aviissat . Sämmilii etnisâš já aalmuglâš moránem aalgij 1800-lovo loopâst Taažâst já Ruotâst , kuás šoddii vuossâmuuh sämiseervih já aaviseh . Vuosttas oktasaš sámečoahkkima dolle 1917 Norgga Trondheaimmas . Vuossâmuš ohtsâš sämičuákkim tollui 1917 Taažâ Trondheimist . Oktasašbargu šattai čavggabun sođiid maŋŋá goas Ruoŧa Johkamohkis dolle 1953 vuosttas golmma riikka sámiid konferánssa . Ohtsâšpargo lasânij suáđij maŋa kuás Ruotâ Jokkmokist tollui 1953 vuossâmuš kuulmâ staatâ sämmilij konferens . Dat deattuhii sámiid vuoigatvuođaid luondduriggodagaide ja gillii ja mearridii sámiid oktasaš Sámeráđi vuođđudeami . Tot tiäduttij sämmilij vuoigâdvuođâid luánduvaarijd já kielân já meridij ohtsâšsämmilâš Sämirääđi vuáđđudmist . Sámesearvvuš álggii ortniidit ja 1900-logu gaskamuttu rádjai Suomas doibme sámesearvvit . Sämisiärvádâh aalgij ornijdiđ já 1900-lovo pelimudo räi Suomâst toimmii sämiseervih . Sámeservoša aktiiva doaibman oažžui áigái sámepárlameantta vuođđudeami 1970-logus . Sämisiärváduv aktiivlâš toimâ jođettij säämi parlament vuáđđudmân 1970-lovvoost . Skuvlaruoktoássamis sámegiela oahpahussii Škovlâpäikkiasâmist sämikielâ máttááttâsân 1900-logu álgu lei láttiiduhttima áigi . 1900-lovo algâ lâi lädijduttem äigi . Máŋggat mánát masse sámegiela dáiddu skuvlaruovttuin . Maaŋgah päärnih monâttii sämikielâ tááiđu škovlâpaaihijn . Mánát besse fitnat ruovttusteaset dušše hárve ja oktavuohta sámegielat birrasii fuotnánii . Päärnih pessii eelliđ päihistis tuše harvii já ohtâvuotâ sämikielâlâš pirrâdâhân hiäjusmij . Sámegiela hállan gildui máŋggain oktavuođain . Sämikielâ sárnum kieldui maaŋgâin ohtâvuođâin . Sámegiella ja kultuvrra lei hui áitatvuloš 1900-logu gaskkamuttus . Sämikielâ já - kulttuur lijjii uáli uhkevuálásiih 1900-lovo pelimuddoost . Sámeservoša ortniiduvvan ja sámeoktasašbargu ožžo áigái sámekultuvrra dili buorráneapmai , sámegiela dili ovdáneapmai ja láhkaásahusa ovdaneapmai . Sämisiärváduv ornijdem já sämioovtâstpargo jođettii sämikulttuur sajattuv puárránmân , sämikielâ sajattuv ovdánmân já lahâasâttem ovdánmân . Sámegielat oahpahus álggahuvvui vuođđoskuvllain ja vuosttas sámi giellaláhka dohkkehuvvui jagi 1992 . Sämikielâlâš máttááttâs algâttui vuáđuškoovlâin já vuossâmuš säämi kielâlaahâ tuhhiittui ive 1992 . Láttiiduhttinproseassa guđii čiekŋalis luotta sámeservodahkii ja dagahii sámegielaid áitatvuložin . Lädijduttemproosees kuođij jieŋâlis luodâ sämisiärvádâhân já jođettij sämikielâi uhkevuálásâžžân šoddâdmân . Dušše sullii vádjit bealli Suoma sámiin hálla sámegiela eatnigiellan . Tuše suulân vááijuv peeli Suomâ sämmilijn sárnu sämikielâ eenikiellân . Hástalusat Hástuseh Sámekultuvra lea seilon iešlágálažžan ja áidnalunddot eamiálbmotkultuvran suddadanfiggamušain fuolakeahttá . Sämikulttuur lii siäilum jiešnálásâš já áinoošlajâsâš algâaalmugkulttuurin suddâlumviggâmušâin peerusthánnáá . Sámekultuvra gártá áinge deaivat stuorra hástalusaid . Sämikulttuur kárttá ain kuáhtáđ stuorrâ hástusijd . Sámiid eretfárren eret sámiid ruovttuguovllus dagaha stuorra hástalusa sámegielat bálvalusaide ja oahpahussii , sámegiela ja kultuvrra boahtteáigái sihke sámeealáhusaid ollašuhttimii . Sämmilij meddâlvarrim sämikuávlust toovvât stuorrâ hástus sämikielâlijd palvâlussáid já máttááttâsân , sämikielâ já - kulttuur puátteevuotân sehe sämi-iäláttâsâi háárjutmân . Dálkádatnuppástus , globalisašuvdna ja ekonomalaš beroštupmi árktalaš guovllu vuostá buktet maiddái stuorra hástalusaid . Šoŋŋâdâhnubástus , globalisaatio já ekonomâlâš perustem arktâsâš kuávlu kuáttá pyehtih meid stuorrâ hástusijd . Sámiid vuoigatvuođat eai ollašuva velá riikkaidgaskasaš soahpamušaid eaktudan vuogi mielde , dego álbmotlaš olmmošvuoigatvuođaid ollašuvvama bearráigeahčči orgánat leat fuobmášahttán . Sämmilij vuoigâdvuođah iä olášuu vala aalmugijkoskâsij sopâmušâi vááttám vuovijn , tego aalmugijkoskâsij olmoošvuoigâdvuođâi olášume koccee orgaaneh láá huámášuttâm . Suomas leat maiddái iešguđetlágan searvvit ja joavkkut , mat vuostálastet sámiid vuoigatvuođaid ja iešguđetlágan mediain leat ollu sámevuostásaš čálašeapmi . Suomâst láá meid sierâlágán seervih já juávhuh , moh vuástálisteh sämmilij vuoigâdvuođâid já sierâlágán mediain láá ennuv sämmilâšvuástásiih čälimeh .