Historjá
Toovláš historjá
Sámit ledje daid olbmuid maŋisboahttit , geat ásaiduvve Davvi-Fennoskandiai dalán jiekŋabaji maŋŋá badjel 10 000 jagi dassái .
Sämmiliih láá toi ulmui maajeeldpuátteeh , kiäh asâiduttii Tave-Fennoskandia tállân jieŋâpaje maŋa paijeel 10 000 ihheed tassaaš .
Davvi - Skandinávia sámiálbmot nállašuvaš vuosttas Jiekŋameara rittu álbmogiin ja vuođđosámi hálli álbmogis .
Tave-Skandinavia sämiaalmug nálásuš vuossâmuin Jieŋâmeerâ rido aalmugijn já vuáđusämikielâ sárnoo aalmugist .
Dálásámit leat oassi geađgebaji álbmoga maŋisboahttijoatkit , mat ásaiduvve sámeguvlui dalán jiekŋabaji maŋŋá .
Táálááh sämmiliih láá keđgiääigi aalmug maajeeldpuáttei uási , mii sajadui sämikuávlun tállân jieŋâpaje maŋa .
Sámiid orrunguovlu ja lávdu lei viidasamos áigelogu álggu sulaid 1000-lohkui .
Sämmilij aassâmkuávlu já lavdâm lijjii puoh vijđásumos äigilovo algâmuddoost 1000-lohon .
Sámit orro Laatokkas Jiekŋamerrii ja Gaska-Skandinavias Vilgesmerrii .
Sämmiliih assii Laatokkast Jieŋâmeerân já Koskâ-Skandinaviast Vienanmeerân .
Earet máttaviesttar- ja máttarittu oppa dálá Suoma guovlu lei sámiid orrunguovlu .
Uárji- já maadârido vuotânväldihánnáá ubâ tááláá Suomâ kuávlu lâi sämmilâš aassâmkuávlu .
Mátta-Suomas lea ainge sápmelašvuvuđot báikenamat muittuheamin guovllu dološ návddašeamis .
Maadâ-Suomâst láá ain sämialgâliih sajenoomah muštootmin kuávlu tovláá naavdâšmist .
Sámiid ollašuhttán ealáhusvugiin leat seilon dieđut sámi álbmotárbbis ja arkeologalaš dutkan lea buktán ođđa dieđu dološ sámeservošiid birra .
Sämmilij hárjuttem iäláttâshaamijn lii siäilum tiätu sämmilâš aalmugärbivyevist já arkeologâlâš tutkâmuš lii puáhtám uđđâ tiäđu tovláá sämisiärváduvvâin .
Sámit leat ollašuhtttán árrahistorjjá áigge bivddu , čoaggima , guollebivddu ja boazodoalu .
Sämmiliih láá hárjuttâm tovláá historjá ääigi pivdo , nuurrâm , kuálástem já puásuituálu .
Ealáhusat leat leamaš hui luonddulági miel ja buot materiálaid oažžui luonddus .
Iäláttâsah láá lamaš uáli luándunálásiih já puoh amnâseh finnejii luándust .
Sámiid luonddugaskavuođas muitala bures dat , ahte eatnamii lea báhcán hui unnán luottat dološ sámekultuvrras arkeologaid dutkama várás .
Sämmilij luándukoskâvuođâ čáittá pyereest tot , ete enâdâhân láá pááccám viehâ uccáá meerhah tovláá sämikulttuurijn arkeologij tutkâm várás .
Sámiid dološosku vuođđuduvai eará davvi oskkuid láhkai luonddubálvaleapmai ja osku lei šamanistalaš .
Sämmilij toovláš oskoldâh vuáđudui eres tave oskolduvâi náál luándupalvâlmân já oskoldâh lâi šamanistlâš .
Sámit bálvaledje luondduháldiid , dego , Biegga-albmá , Bieggagállisa , bajánipmila Dierpmis – Äijjih- Àddja ja nisson sihke eatnivuođa háldi Sáráhkká ja meahccebivddu háldi Juoksáhkká .
Sämmiliih palvâlii luánduhäldeid , tego almaid pieggâalmaa , ( Biegga-almmái , Bieggagállis ) , äijihšooŋâimmeel ( Dierpmis – Äijjih- Àddja ) sehe nisonijd ennivuođâ immeel Sáráhká já miäcástem immeel Juoksáhkká .
Guovddáš muitu sámiid šamanistalaš oskkus lea meavrresgárri , maid leat govuhan ee. ipmilsymbolaiguin .
Puoh enâmustáá uáinojeijee mušto sämmilâš šamanistlâš oskolduvvâst lii nuáidirumbu , maid láá kuvvim el . immeelsymbolijguin .
Dehalaš oassi oskkus lei oaffariid addin seiddiide , sieiddit , gos jahkke ipmiliid ássat .
Tergâdis oskolduv uási lâi uhrelaahjij adelem sieidáid , sieidih , main uskuu , ete imeleh ääsih .
Sieiddit ledje iešguđet sturrosaš luonddučuozáhagat .
Sieidih lijjii eromâš luándučuosâttuvah .
Beakkán sieidi lea Anára gielddas Áijihsuálus .
Tobdosumos sieidi lii Aanaar kieldâ Äijihsuálui .
Sieiddiide oaffaruššui guolli , biergu , dávttit sihke maŋŋá maiddái ruhta ja eará árvobiergasat .
Sieidáid uhredii kyele , piärgu , čoorvijd sehe maŋeláá meid ruuđâ já eres árvutiiŋgâid .
Sieiddit leat vejolaččat doaibman maiddái siiddaid gaskasaš rádječuoldan .
Sieidih láá máhđulávt lamaš meid siijdâi koskâsiih räjiuurah .
Sámiid searvvušvuogádaga vuođđu lea siida dahjege sámegilli , mii lea ealáhusa ollašuhttima ovttadat sihke servodatlaš ja guovloguovdásaš hálddahusovttadat .
Sämmilij siärvádâhvuáháduv vuáđu lii sijdâ , mii lii iäláttâs hárjuttem ohtâdâh sehe siärvuslâš já kuávlulâš haldâttâhohtâdâh .
Sátni siida lea etymologalaččat gaskavuođas sátnái sieidi , mii darkkuha geađggi dahje bávtti , mii lea bálvaleami čuozáhahkan .
Sääni sijdâ lii sääni algâpuáttim mield koskâvuođâst sáánán sieidi , mii meerhâš palvâlem čuosâttâhhân leijee keeđgi teikâ källee .
Siiddain ledje ráját ja siiddaid ráját ledje maŋŋelis vuođđun go sámiid orrunguovlluide vuođđudedje gielddaid .
Siijdâin lijjii rääjih já siijdâi rääjih lijjii maŋeláá vuáđđun ko sämmilij aassâmkuávloid vuáđudii kieldâid .
Johan Turi lea girjjistis j. 1910 Muitalus sámiid birra govvidan sámiid álbmotárbbi ja erenoamážit badjesámiid folklore .
Johan Turi lii kirjeest i. 1910 Muštâlušah sämmilijn ( Muitalus sámiid birra ) kuvvim sämmilij aalmugärbivyevi já eromâšávt puásuisämmilij aalmugärbivyevi .
Álbmotárbbi mielde sámit álge bivdit gottiid ja guođohit daid dan maŋŋá boazun .
Aalmugärbivyevi mield sämmiliih algii pivdeđ kuudijd já paimândiđ taid tom maŋa puásujin .
Go fáhtejedje lojimus gottiid gitta daid geavahedje hohkalllananeallin ja dánu stuorrudedje boazoealuid ja álge eallit daiguin birra jagiid ja johtit seamma láhkai go sámit dán áiggege dahket .
Talle ko lijjii finnim puoh lojesumos kuudijd kiddâ te taid kevttii hokâttâsellen já návt šoddâdii puásuisiijdâid já algii eelliđ toiguin pirrâ ive já jotteeđ siämmáánáál ko sämmiliih tááláá ääigi taheh .
Dalle sámit ásaiduhtte guovlluideaset okto .
Talle sämmiliih asâiduttii sii kuávluid ohtuunis .
Boares dutkamuša mielde sámit livčče ollašuhttán unnahámát boazodoalu , mas bohccot livčče atnon goddebivddus hohkahallandárkkuhusa dihttii guhká , muhto viiddes nomáda badjedoallu lei easka 1600-logu rájes .
Puáris tutkâmusâi mield sämmiliih liččii hárjuttâm kuhháá uceslágán puásuituálu , mast poccuid liččii toollâm kodepivdost hokâttâstárguttâsâst , mutâ vijđes noomaadlâš puásuituálu eskân 1600-lovo rääjist .
Oainnut leat vuođđuduvvan vearuhuslogahallamiidda .
Uáinuh láá vuáđustum viäruttâsluvâttâlmijd .
Leat dulkojuvvon , ahte bohccot leat lodjuduvvon duottargottis ja boazodoallu sihke meahccebivdu livčče dagahan duottargotti sogahuvvama .
Lii tulkkum , ete poccuid láá lojodâm tuoddârkoddeest já puásuituálu sehe miäcástem liččii jođettâm tuoddârkode suhâjämimân .
Ođđasamos arkeologalaš – biologalaš dutkamuš ii doarjjo dán oainnu .
Uđđâsumos arkeologâlâš-biologilâš tutkâmuš ij tuárju taam uáinu .
Ođđasamos DNA-dutkamuša mielde Fennoskandia dálá boazu ii leat duottargottis lodjuduvvon šládja muhto áibbas iežas šládja .
Uđđâsumos DNA-tutkâmuš mield Fennoskandia tááláá puásui ij lah tuoddârkoddeest lojodum šlaajâ peic aaibâs jieijâs šlaajâ .
Dutkamuša mielde lea vejolaš , ahte sámit leat lodjudan historjjá áigge máŋggaid earálágan goddešlájaid .
Tutkâmuš mield lii máhđulâš , ete sämmiliih láá lojodâm historjá mield maaŋgâid sierâ koddešlaajâid .
Arkeologat leat ovdal dulkon goddedáktegávdnosiid muitalan bivdokultuvrras , muhto ođđasamos dutkamušbohtosa vuođul dat sáhttet muitalit maiddái boazodoallokultuvrras .
Arkeologih láá ovdil tulkkum , ete kodetähtikávnuseh láá muštâlâm pivdokultturist , mutâ uđđâsumos tutkâmpuátusij čuovâst toh pyehtih muštâliđ meid puásuituálukulttuurist .
Várra sámi boazodoallokultuvrra lea hui boaris , daningo ealáhus lea hui spesialiserešuvvan ja sámegielas leat hui viiddis boazodollui gulavaš terminologiija .
Oskottetteht sämmilâš puásuituálukulttuur lii uáli puáris , ko iäláttâs lii uáli spesiaalâšum já sämikielâ ana sistees viehâ vijđes puásuituálun lohtâseijee terminologia .
Guollebivdu leamašan ja lea ainge dehalaš sámiid kultuvrra oassi ja mearkkašahtti ealáhus .
Kuálástem lii lamaš já lii ain tergâdis uási sämmilij kulttuur já merhâšittee iäláttâs .
Ohcejogas guollebivddu mearkkašupmi leamašan erenoamáš stuoris .
Ucjuuvâst kuálástem merhâšume lii lamaš eromâš styeres .
Vuosttas čálalaš máinnašumit Deanu guollebivdokultuvrras leat gaskaáiggi loahpas , maŋŋidisgaskaáiggis .
Vuossâmuuh kirjáliih mainâšumeh Tiänu kuálástemkulttuurist láá maŋeskoskâääigist .
Dehalamos bivdoguolli , luossa , leamašan čađa áiggiid Deanu sámiide dehalamos sálašguolli sihke maiddái máksingaskaoapmi .
Luosâ lii pirrâ aaigij lamaš Tiänu sämmilijd tergâdumos saalâskyeli sehe meid máksuniävvu .
Sámit leat bivdán biebmun gotti , ealgga sihke eanalottiid .
Sämmiliih láá pivdám purrâmužžân kuudijd , soorvâid sehe eennâmluudijd .
Ealggaid ja gottiid bivde bivdorokkiin , vuojihemiin ja áidumin .
Soorvâid já kuudijd sij pivdii pivdorugijguin , vyejeetmáin já kaardijn .
Arkeologat leat gávdnan sámiid ruovttuguovllus máŋggaid otná beaivve rádjai seilon bivdorokkiid .
Arkeologih láá kavnâm sämikuávlust maaŋgâid taaid peivijd siäilum pivdoruugijd .
Unnimus fuođđuid bivde lassin náhkiid dihtii .
Ucebijd meccivalje-elleid pivdii lasseen tuurhâi tiet .
Sámit vuvde náhkiid álo Gaska-Eurohpa rádjai juo hui árrat .
Sämmiliih vuobdii tuurhâid ain Koskâ-Euroop räi jo viehâ tooláá .
Čoaggin lea gullan sámiid biepmuháhkamii čađa historjjá .
Nuurrâm lii kuullâm sämmilij purrâmuš skappuumân miätá historjá .
Čáhcelottiid manneheapmi dahjege maniid čoaggin muorain , leamašan dehalaš biebmolassi , ja vuohki lea seilon unnahámát buđaldussan áibbas dáid beivviid rádjai .
Čäciluudij moonij nuurrâm vuovdâin lii lamaš tergâdis purrâmušlase já tääpi lii siäilum uceslágán puđâldâssân tai peeivij räi .
Iešguđet sámekultuvrrain leamašan iešguđetlágan váldobiebmogáldut ja ássanmállet , maidda váikkuhedje biras , luonddu resursavuođđu sihke kultuvrra dábit ja árbbit .
Sierâ sämikulttuurijn láá lamaš sierâlágán váldupurrâmuškäldeidis já aassâmhamijdis , main vaikuttii piirâs , luándu reesuursvuáđu sehe kulttuur täävih já ärbivyevih .
Badjesámiin ássan čuovui bohccuid lunddolaš geinnodagaid mearrarittu geasseorohagain álo suddjes meahcceguovlluide ja duottariidda .
Puásuisämmilijn aassâmkove nyevdittij poccui luándulijd jotteemkiäinuid merârido kesikuávluin ain suáijáás meccikuávloid já tuoddâráid .
Eallogeahččit ja bearrašat elle johtti dahjege nomádalaš eallinvuogi .
Keččeeh já peerah ellii jottee ađai noomaadlâš eellimtäävi .
Maiddái guolásteaddjisámiin lei johtti eallinvuohki .
Meid kuálásteijeesämmilijn lâi jottee eellimtääpi .
Dálveorohaga dálá Suoma guovllus doalli sámit leat fitnan guollebivddus geassit gitta Norgga mearrarittu rájes .
Tälvipääihi tááláá Suomâ kuávlust tuállee sämmiliih láá iällám kuáláástmin keessiv ain Taažâ merâriddoost räi .
Sámiid historjjálaš návddašanviidodat leamašan dálá dili ektui máŋgga eará riikka viidodagas .
Sämmilij historjálâš navdâšemkuávlu lii lamaš tááláá tile háárán maaŋgâ sierâ staatâ kuávlust .
Anáraččain leamašan guollebivddu , meahccebivddu ja maŋŋelis maiddái šibitdoalu várás ovttas golbmii bajiid mielde orrojuvvon saji .
Anarâšâin láá lamaš kuálástem , miäcástem já maŋeláá meid šiiveettuálu várás oovtâst kuulmán pajasávt aassum sajeh .
Anáraččat leat maiddái doallan ja dollet ainge bohccuid .
Anarâšah láá meid toollâm já tuálih ain-uv poccuid .
Anáraččaid orohatlotnašuvvan čoahkanii Anárjávrri čázádaga lahkosii .
Anarâšâi varriistâllâm kuávdásmittui Aanaarjäävri čácáduv alda .
Anáraččaid dálveorohat lei dávjá siseatnama vuvddiin , mat ledje biekkasuojis ja guovllus ledje boaldinmuorat ja guođohaneatnamat .
Anarâšâi tälvipäikki lâi távjá siseennâm meecijn , moh lijjii suáijááh já kuávlust lijjii puáldimmuorah já puásuikuáttumeh .
Geasseorohagat ledje lunddolaččat jávrriid dahjege buriid guollečáziid guoras .
Kesipääihih lijjii luándulávt jaavrij ađai šiev kyeličaasij paaldâst .
Orohatlotnašuvvan seaillui muhtun anáraš bearrašiin gitta 1950-logu rádjai .
Varriistâllâm siäilui motomijn anarâšperruin ain 1950-lovo räi .
Nuortalašservoša searvvuš- ja ealáhusvuogádagas lea buoremusat seilon dieđut Suonnjelgili nuortalšservošis .
Nuorttâlâšsiärváduv siärvádâh- já iäláttâsvuáháduvvâst láá pyeremustáá siäilum tiäđuh Syennjilsiijdâ nuorttâlâšsiärváduvvâst .
Suonnjelgili nuortalaččain lei oktasaš dálvegilli , gos eará sogat hádjánedje árbevirolaš sohkaeatnamiidda guollebivddu ja bivddu dihtii .
Syennjilsiijdâ nuorttâlâšâin lâi ohtsâš tälvisijdâ , mast jieškote-uv suuvah pieđgânii ärbivuáválijd suhâkuávloid kuálástem já pivdem várás .
Dálvegilis bearrašat ollašuhtte ovttas bivddu ja guollebivddu .
Tälvisiijdâst perruuh hárjuttii oovtâst pivdem já kuálástem .
Dálvegilis čoahkkanii nuortalaččaid giličoahkkin , mii mearridii eatnamiid geavaheamis ja servoša guoski áššiin .
Tälvisiijdâst čokkânij nuorttâlâšâi sijdâčuákkim , mii meridij kuávlui kiävtust já siärvuslijn aašijn .
Nuortalaččat leat lassin ollašuhttán unnahámát boazodoalu .
Nuorttâlâšah láá lasseen hárjuttâm uceslágán puásuituálu .
Ođđaássan álgá
Uđâsaassâm álgá
Gaskaáiggi rájes eará stáhtat álge šaddat sámiid ásahan orrunsajiide ja stáhtaid beroštupmi čuozai gulul maiddái davás ja dan resurssaide .
Koskâääigi rääjist sierâ staatah algii šoddâđ sämmilij asâiduttem aassâmkuávluin já staatâi perustem čuosâi kuuloold meid tavas já tave resurssij peht .
1500-logu loahppabeali rádjai sámit elle measta áidna álbmogin iežaset guovlluin .
1500-lovo loppâbeln räi sämmiliih ellii masa áinon jieijâs kuávluin .
Suopmelaš ja sápmelaš ásahusa rádján lei ng. Lappi ja Lanta rádji , mii lei dálá sámiid ruovttuguovllu máddelabbos .
Syemmilii já sämmilii aassâm rääjjin lâi nk. ” Laapi já Läädi rääji ” , mii juuđij tááláá sämikuávlust mäddiláá .
Historjáčálli Kyösti Julku lea meroštallan lappi ja lanta rájá rádječuolddaid .
Historjáčällee Kyösti Julku lii miäruštâllâm laapi já läädi rääji räjiuurâid .
Rádjá vuođđuduvai sámegiliid ja suopmelaš gielddaid rájáide .
Rääji vuáđudui sämisiijdâi já syemmilâš pitejái raajijd .
Rájá ii sáhttán rasttildit .
Rääji ij uážžum rastaldittiđ .
Rádjá ii goit seilon fámus hirbmat guhká , muhto Kustaa Vaasa 1600-logus ( 1673 ja 1695 ) addin ássanplakáhtat heaittihedje rájá ja álggahedje ođđaássama sámiid orrunguovlluide .
Rääji ij kuittâg siäilum vyeimist uáli kuhháá , peic Kustaa Vaasa 1600-lovvoost ( 1673 já 1695 ) adelem aassâmplakateh lopâttii rääji já algâttii uđâsaassâm sämmilij aassâmkuávluid .
Fárrema dorjo sosiálalaš ja ekonomalaš healppuhemiiguin .
Varrim tuorjuu sosiaallâš já ekonomâlâš helppimijn .
Ođđaássama áigge dálá Suoma ja Norgga davvioasit gulle Durdnosa ja Giema Lappii .
Uđâsaassâm ääigi tááláá Suomâ já Taažâ taveuásih luhhii Tuárnus já Kiemâ Laapijd .
Ođđaássama mielde mátta sámejoavkkut sudde suopmelaškultuvrrii .
Uđâsaassâm mield máddáá sämijuávhuh suddâluvvii syemmilâš kulttuurân .
Dáin kultuvrrain leat báhcán muhtun diktabihtát ja dajaldagat .
Tain kulttuurijn láá pááccám motomeh tiivtâpitáh já eđâlduvah .
Ođđaássama mielde stáhta , girku ja turisttat beroštuvve sámiid ruovttuguovllus .
Uđâsaassâm mield staatâ , kirkko já mađhâšeijeeh peerustškuottii sämikuávlust .
Maiddái vearuheaddji beroštuvai davvi Sámis .
Meid viärutteijee peerustškuođij tave Sämienâmist .
Sámit sáhtte máksit vearuid juoba buot lagasguovllu stáhtaide , go riikkaid ráját eai lean davvin čielgasat .
Sämmiliih sättih mäksiđ viäruid jobâ puoh aldakuávlu staatáid , ko staatâi rääjih iä lamaš tavveen čielgah .
Vuosttasin ođđasássan juvssai Eanodaga ja Anára .
Vuossâmužžân uđâsaassâm juuvsâi Iänuduv já Aanaar .
Ođđaássama mielde eanadoallu bođii maiddái sámiid ruovttuguvlui .
Uđâsaassâm mield eennâmtuálu poođij meid sämikuávlun .
Anára ja Ohcejoga sámiide eanadoalus šattai guollebivdo- ja bivdokultuvrra oassi .
Aanaar já Ucjuv sämmilijd eennâmtuálust šoodâi kuálástem- já pivdokulttuur uási .
Ođđaássama mielde maiddái álge sámiid jorgalahttit kristtalašoskui ja dát dagahii sámegiela dili fuotnáneami sihke sápmelaš dološoskku jávkama .
Uđâsaassâm mield sämmilijd algii jurgâlittiđ ristâoskon já taat jođettij sämikielâ sajattuv hiäjusmân sehe sämmilii tovláá osko lappuumân .
Rájáin háddjejuvvon álbmot
Rajijguin pieđgejum aalmug
Strömstada rádjasoahpamuša rádjaortnedemiin jagi 1751 gessujuvvui Ruoŧa-Suoma ja Danmárkku-Norgga ráját maŋit hápmái .
Strömstad räjisopâmuš räjiorniimijn ive 1751 keesij Ruotâ-Suomâ já Tanska-Taažâ raajijd maŋŋeed hámásis .
Soahpamuša lappcodisillenis jagi 1751 Ruoŧŧa-Suopma ja Danmárku-Norga dáhkidedje ee. sámiide vuoigatvuođa rasttildit rájáid boazoealuin ja guollebivdodárkkuhusa dihtii .
Sopâmuš lappcodisillenist ive 1751 Ruotâ-Suomâ já Tanska-Taažâ tähidii el . sämmilijd vuoigâdvuođâ rastaldittiđ raajijd poccuiguin já kuálástemtárguttâsâst .
Dát vuoigatvuohta joatkašuvai jagi 1852 rádjagiddema rádjai .
Taat vuoigâdvuotâ jotkui ive 1852 räjitoppâmân räi .
Rádjagiddemat Suoma ja Norgga gaskkas jagi 1852 sihke Ruoŧa ja Suoma gaskkas jagi 1889 heite árbevirolaš johtima Suomas ja dagahedje stuorra ássannuppástusiad sámeguovllus .
Räjitoppâmeh Suomâ já Taažâ kooskâst ive 1852 sehe Ruotâ já Suomâ kooskâst ive 1889 lopâttii ärbivuáválâš jotteem Suomâst já tovâttii stuorrâ aassâmnubástusâid sämikuávlust .
Sámit galge válljet bissovaččat iežaset ássaneatnamiid ja válljet árbevirolaš sohkaeatnamiid gaskkas .
Sämmiliih kolgii valjiđ pisovávt aassâmenâmis já valjiđ ärbivuáválij suhâkuávlui kooskâst .
Rájáid mielde maiddái ođasássan lassánii 1800-logus ja stáhtat álge diđolaš politihkain nannet váldoálbmoga ovdduid ja suddadit sámiid váldoálbmogii .
Raajij mield meid uđâsaassâm kiävrui 1800-lovvoost já staatah algii tiäđulii politiik vievâst nanodiđ válduaalmug hiäđuid já suddâluttiđ sämmilijd válduaalmugân .
Sámiid oktavuohta iežas gillii ja kultuvrrii hedjonii .
Sämmilij ohtâvuođâ jieijâs kielân já kulttuurân hiäjusmui .
Erenoamážit skuvlalágádusa boahtin dagahii sámegiela dili fuotnáneapmai .
Eromâšávt škovlâlájádâs puáttim jođettij sämikielâ sajattuv hiäjuusmân .
Nubbi máilmmisoahti dagahii nuortalaččaid árbevirolaš orrunguovlluid hádjáneapmai guovtti riikka gaskkas .
Nubbe maailmsuáti jođettij nuorttâlâšâi ärbivuáválâš aassâmkuávlui pieđgânmân kyevti staatâ kooskâst .
Dálá Suoma nuortalaččat šadde Beahcáma guovllu golmma siidda , Suonnjelgili , Beahcáma ja Báhcaveaijoga nuortalaččain .
Tááláá Suomâ nuorttâlâšah čuággáneh Piäcám kuávlu kuulmâ siijdâ , Syennjilsiijdâ , Piäcám já Paččvei nuorttâlâšâin .
Sin ásahedje II máilmmisoađi maŋŋá Anára gieldda nuortaosiide .
Sii asâiduttii II maailmsuáđi maŋa Aanaar kieldâ nuorttâkuávloid .
Oassi bácii Sovjetlihtu guvlui .
Uási paasij Neuvostoliito kuávlun .
Suonnjelgiliolbmuid sajuštedje Čeavetjávrri guvlui , beahcángiliolbmot Tsarmijávrri-Njellim guvlui sihke báhcaveaijoholbmot Kiäváájávri - Mustola guvlui .
Syennjilsiijdâliih soijii Čevetjäävri kuávlun , piäcámsiijdâliih Čaarmâjäävri-Njellim kuávlun sehe paččveiliih Kiđđâjävri-Mustola kuávlun .
Sámiid oktasašbargu álgá
Sämmilâš oovtâstpargo álgá
Sámiid etnihkalaš ja álbmotlaš morráneapmi álggii 1800-logu loahpas Norggas ja Ruoŧas , goas šadde vuosttas sámesearvvit ja aviissat .
Sämmilii etnisâš já aalmuglâš moránem aalgij 1800-lovo loopâst Taažâst já Ruotâst , kuás šoddii vuossâmuuh sämiseervih já aaviseh .
Vuosttas oktasaš sámečoahkkima dolle 1917 Norgga Trondheaimmas .
Vuossâmuš ohtsâš sämičuákkim tollui 1917 Taažâ Trondheimist .
Oktasašbargu šattai čavggabun sođiid maŋŋá goas Ruoŧa Johkamohkis dolle 1953 vuosttas golmma riikka sámiid konferánssa .
Ohtsâšpargo lasânij suáđij maŋa kuás Ruotâ Jokkmokist tollui 1953 vuossâmuš kuulmâ staatâ sämmilij konferens .
Dat deattuhii sámiid vuoigatvuođaid luondduriggodagaide ja gillii ja mearridii sámiid oktasaš Sámeráđi vuođđudeami .
Tot tiäduttij sämmilij vuoigâdvuođâid luánduvaarijd já kielân já meridij ohtsâšsämmilâš Sämirääđi vuáđđudmist .
Sámesearvvuš álggii ortniidit ja 1900-logu gaskamuttu rádjai Suomas doibme sámesearvvit .
Sämisiärvádâh aalgij ornijdiđ já 1900-lovo pelimudo räi Suomâst toimmii sämiseervih .
Sámeservoša aktiiva doaibman oažžui áigái sámepárlameantta vuođđudeami 1970-logus .
Sämisiärváduv aktiivlâš toimâ jođettij säämi parlament vuáđđudmân 1970-lovvoost .
Skuvlaruoktoássamis sámegiela oahpahussii
Škovlâpäikkiasâmist sämikielâ máttááttâsân
1900-logu álgu lei láttiiduhttima áigi .
1900-lovo algâ lâi lädijduttem äigi .
Máŋggat mánát masse sámegiela dáiddu skuvlaruovttuin .
Maaŋgah päärnih monâttii sämikielâ tááiđu škovlâpaaihijn .
Mánát besse fitnat ruovttusteaset dušše hárve ja oktavuohta sámegielat birrasii fuotnánii .
Päärnih pessii eelliđ päihistis tuše harvii já ohtâvuotâ sämikielâlâš pirrâdâhân hiäjusmij .
Sámegiela hállan gildui máŋggain oktavuođain .
Sämikielâ sárnum kieldui maaŋgâin ohtâvuođâin .
Sámegiella ja kultuvrra lei hui áitatvuloš 1900-logu gaskkamuttus .
Sämikielâ já - kulttuur lijjii uáli uhkevuálásiih 1900-lovo pelimuddoost .
Sámeservoša ortniiduvvan ja sámeoktasašbargu ožžo áigái sámekultuvrra dili buorráneapmai , sámegiela dili ovdáneapmai ja láhkaásahusa ovdaneapmai .
Sämisiärváduv ornijdem já sämioovtâstpargo jođettii sämikulttuur sajattuv puárránmân , sämikielâ sajattuv ovdánmân já lahâasâttem ovdánmân .
Sámegielat oahpahus álggahuvvui vuođđoskuvllain ja vuosttas sámi giellaláhka dohkkehuvvui jagi 1992 .
Sämikielâlâš máttááttâs algâttui vuáđuškoovlâin já vuossâmuš säämi kielâlaahâ tuhhiittui ive 1992 .
Láttiiduhttinproseassa guđii čiekŋalis luotta sámeservodahkii ja dagahii sámegielaid áitatvuložin .
Lädijduttemproosees kuođij jieŋâlis luodâ sämisiärvádâhân já jođettij sämikielâi uhkevuálásâžžân šoddâdmân .
Dušše sullii vádjit bealli Suoma sámiin hálla sámegiela eatnigiellan .
Tuše suulân vááijuv peeli Suomâ sämmilijn sárnu sämikielâ eenikiellân .
Hástalusat
Hástuseh
Sámekultuvra lea seilon iešlágálažžan ja áidnalunddot eamiálbmotkultuvran suddadanfiggamušain fuolakeahttá .
Sämikulttuur lii siäilum jiešnálásâš já áinoošlajâsâš algâaalmugkulttuurin suddâlumviggâmušâin peerusthánnáá .
Sámekultuvra gártá áinge deaivat stuorra hástalusaid .
Sämikulttuur kárttá ain kuáhtáđ stuorrâ hástusijd .
Sámiid eretfárren eret sámiid ruovttuguovllus dagaha stuorra hástalusa sámegielat bálvalusaide ja oahpahussii , sámegiela ja kultuvrra boahtteáigái sihke sámeealáhusaid ollašuhttimii .
Sämmilij meddâlvarrim sämikuávlust toovvât stuorrâ hástus sämikielâlijd palvâlussáid já máttááttâsân , sämikielâ já - kulttuur puátteevuotân sehe sämi-iäláttâsâi háárjutmân .
Dálkádatnuppástus , globalisašuvdna ja ekonomalaš beroštupmi árktalaš guovllu vuostá buktet maiddái stuorra hástalusaid .
Šoŋŋâdâhnubástus , globalisaatio já ekonomâlâš perustem arktâsâš kuávlu kuáttá pyehtih meid stuorrâ hástusijd .
Sámiid vuoigatvuođat eai ollašuva velá riikkaidgaskasaš soahpamušaid eaktudan vuogi mielde , dego álbmotlaš olmmošvuoigatvuođaid ollašuvvama bearráigeahčči orgánat leat fuobmášahttán .
Sämmilij vuoigâdvuođah iä olášuu vala aalmugijkoskâsij sopâmušâi vááttám vuovijn , tego aalmugijkoskâsij olmoošvuoigâdvuođâi olášume koccee orgaaneh láá huámášuttâm .
Suomas leat maiddái iešguđetlágan searvvit ja joavkkut , mat vuostálastet sámiid vuoigatvuođaid ja iešguđetlágan mediain leat ollu sámevuostásaš čálašeapmi .
Suomâst láá meid sierâlágán seervih já juávhuh , moh vuástálisteh sämmilij vuoigâdvuođâid já sierâlágán mediain láá ennuv sämmilâšvuástásiih čälimeh .