Sámegillii In English

Artikkel i boka Samisk skolehistorie 1. Davvi Girji 2005.

Harald Eidheim:

Kriselærar i Sápmi – opplevingar og refleksjonar

Harald Eidheim med elevar i Polmak. Elevane er: Nils Johannes Porsanger, Frøydis Aslaksen, Ingrid Dolonen, Elna Holmgren, Marit Tapio, Edvin Johnsen. (Foto utlånt av Harald Eidheim)

Harald Eidheim var lærar ved Meskelv skole i Nesseby hausten 1946 og ved Statens skoleinternat i Polmak 1947-48. Han er født i 1925 i Volda på Sunnmøre. Då han var lærar i Finnmark hadde han berre gymnas som utdanning. Etter tida som "kriselærar" byrja han å studere ved Universitetet i Oslo og tok magistergraden i sosialantropologi på oppgåva "Erverv og kulturkontakt i Polmak", som blei utgitt i 1958. Han har gjort feltarbeid fleire stader i Sápmi frå 1950-talet og utover, og publisert arbeid om etnopolitiske og kulturelle aspekt ved samisk samfunnsliv. Mest kjent er essaysamlinga Aspects of the Lappish Minority Situation. Harald Eidheim har arbeidd ved universiteta i Oslo, Stockholm og Tromsø. Han var den første professor i samiske studier ved Universitetet i Tromsø, og som pensjonist hadde han stilling som professor 2 ved Tromsø Museum. Han er framleis prosjektmedarbeidar der, no på frilansbasis.

Nordover

Eg var ein av dei som følgde denne oppmodninga, og ein dag i slutten av september 1946 gjekk eg ombord i gamle Midnattsol i Ålesund med kufferten i handa og eit telegram frå skuledirektøren i Finnmark på innerlomma. Destinasjon Vadsø. I telegrammet stod det at eg måtte ta vare på det, for det gjaldt som prov på at eg hadde rett til å passere personkontrollen i Tromsø. Det stod vidare at eg måtte kunne syne fram attest for at eg hadde synt rett nasjonal haldning under krigen. Ein slik attest låg også på innerlomma då eg steig ombord.

Eg fekk for første gang oppleve den eventyrlege nord-norske kysten langs leia – dramatiske kulissar som forsterka 21-åringens spenning framfor det nye og ukjende.

På Prostneset i Tromsø stod ei brakke der alle vi som skulle vidare måtte innom. Her vart det kontrollert om folk kunne vise papir for seg som prov på at dei hadde gyldig grunn til å reise vidare nord og austover. Dei som fekk passere vart så utan unntak avlusa med rause porsjonar DDT. Me i mannfolk-rommet fekk ein dusj ned med skjortekragen og ein ned med brokalinningen. Avlusa og klarert bar så Midnattsol meg stadig lenger nord- og austover ettersom mi første mørketid seig på.

Ein heil del folk reiste vidare frå Tromsø. Det var mange familiar som vende heim etter å ha vore evakuert sørover sidan brenninga – heim til ei branntomt, eit brakkeliv – men alle med forventningar om å finne tilbake til, gjenerobre og leve vidare i den landsdelen dei måtte forlate. Fleire hadde sauer med som stod på galgedekk. Andre var søringar, einslege menn som skulle ta del i gjenreisningsarbeid av ymse slag. – Det var gjenreisningsstemning blant passasjerane, ei ny tid var i emning, nye mulegheiter hadde opna seg.

Vadsø

Eg snakka til ein som arbeidde på kaia og fortalde kva ærend eg hadde. Han sa at eg ikkje burde gå opp i byen nå, men eg kunne sitje på kvileromet til kaiarbeidarane til det vart dag. På kaia og i kvilerommet snakka arbeidarane eit språk seg i mellom som var heilt framandt for meg. Eg meinte det måtte vere kvensk sidan eg hadde høyrdt at det kunne vere kvenar i Vadsø.

Brakkebyen som låg der så lydlaus og grå i halvlyset, det framandvorne språket som klang så uvandt i øyrene gav meg ei oppleving av at nå var eg langt heimanfrå, eg var i norsk grenseland. Det kribla i kroppen av spenning. Då klokka gjekk mot ni ringde eg til skuledirektørkontoret – der eg møtte skuledirektøren sjølv som ynskte meg velkomen på sunnfjorddialekt (igjen ein uventa kontrast). Han skulle sende son sin og hente meg, sa han. Slik kom eg som så mange andre noviser til heimen til Lyder Aarseth og kona som då budde i hytta si i Anderselv. Av alle dei minnerike dagane eg opplevde og ennå kan gjenkalle i minnet er denne ein av dei eg hugsar aller best.

Eg fekk ei hjartleg og venleg mottaking i Aarseth-heimen – som eg skulle vere ein heidersgjest (Etter kvart fekk eg høyre at det var mange som hadde same opplevinga). Han og kona brukte mykje av dagen til å orientere meg om den allmenne situasjonen i Finnmark og sjølvsagt om den prekære situasjonen for grunnskulen, om internatsystemet og det fleirspråklege problemet. Eg måtte også fortelje han om min eigen bakgrunn – om bygda eg kom frå – og kvifor eg søkte jobb i Finnmark. Det siste var eit vanskeleg spørsmål, og eg hugsar ikkje kva slags svar eg improviserte for eg hadde ennå ikkje kunna finne ut kva slags yrkesveg eg ville slå inn på i livet mitt – i alle tilfelle ville eg ikkje verte lærar. Aarseth fortalde meg at eg skulle undervise ved Meskelv skule i Nesseby kommune som var ein to-delt grendeskule, at skulebygninga var ei brakke med eit klasserom og soverom og kjøken for læraren. Dei fleste av skuleborna var to-språklege samisk/norsk men "ikkje alle er så stødige i norsk", la han til. Elles var der ingen instruksar til grønskollingen utover at eg gjekk til eit viktig arbeid og eg måtte gjere mitt beste.

Neste morgon seier han halvvegs fråverande, ja, du må forresten få med deg ei seng. Han kalla på ei av sønane sine, "Ola, du må følgje denne guten bort på fødebrakka og sjå om du kan få tak i ei seng til han der." "Og madrass også", sa fru Aarseth. Dermed fekk eg plassere ei samanleggbar militærseng og madrass på taket av bussen som køyrde i retning Varangerbotn, sjåføren vart bedd om å setje meg av ved Meskelv skule. På bussen var der ein mann i samekofte som snakka til sjåføren på eit liknande språk som det eg høyrde på kaia i Vadsø. Eg meinte det måtte vere samisk. Så vart eg då sett av bussen med mine tre kolli og møtte læraren som om eit par dagar skulle ta over ein lærarpost i Vadsø.

Meskelv

Utover i oktober slo det til med kuling, snøfokk og frost, og eg oppdaga fort kvifor læraren som hadde kone og spebarn stod opp om natta for å fyre i omnen. Brakka var mildt sagt både dårleg isolert og utett og heldt ikkje på varmen. Det kalde austadraget frå Varangerfjorden leita seg lettvint inn mellom glasramene og veggen. Pusten min hadde avsett rim på soveposen når eg vakna ut på morgonsida. Inga og Julius som høyrde til dei som hadde fått bygd seg nytt hus syntes det var for gale at eg skulle bu i den kalde brakka og inviterte meg til å bu hjå dei, noko eg sjølvsagt takka ja til med glede. Det var nå eg skaffa meg mitt første par skallar, og introduserte meg til den eldgamle samiske kunsten å arrangere sennagraset på rett måte.

Eg likte meg godt her, skuleborna var greie å samarbeide med, eg fekk omgang med ungdom på min alder, spelte bridge osv. og tenkte på å slå meg til her, i alle fall til sommaren.

Det var ei undarleg og tankemessig famlande fase i livet mitt som opna seg her, spesielt med dette å bli dregen inn i det som eg seinare lærde å kalle "den etniske situasjonen". Dei yngre eg vanka saman med var lite interessert i å snakke om dette temaet med meg – eg fekk intrykk av at dei helst såg at eg ikkje kom inn på spørsmål av denne art. Inga og Julius var to-språklege – brukte både samisk og norsk men berre norsk i heimen. Dei var meir åpne. Dei kalla meg norsk, noko som var heilt uvant, og eg var ikkje sikker på om eg likte det, det sveiv meg av og til at dette var noko negativt som hefta ved meg – eller andre tider – at det stod for eit privilegium eg hadde. Julius kalla seg bastard, litt av kvart, men sa at Inga var ekte same, noko ho ikkje hadde noko imot. Sett frå kjøkenbordet deira fekk eg litt om litt min første forenkla oversikt over området Varanger, Tana, Polmak og ein glimt av den etniske rangordninga. Eg ante at eg var komen inn i ei sosial omgangsform som var meg heilt ukjend og dei tankereidskapane eg hadde med meg strakk ikkje til for å få ting på plass. Som mange andre kom eg meir eller mindre rett frå gymnaset og eg hadde knapt sett mine bein utanfor bygdelivet på Sunnmøre. Eg var så og seie blank når det gjaldt kunnskap om Sápmi. Eg hadde nok lese Friis’ roman – ei bok av Fønhus og annan reiselitteratur – og eg hadde høyrt på finnemisjons-emissærar, men eg oppdaga snøgt at dette ikkje var brukbart i min situasjon. Og eg var heller ikkje pedagog. Mi eiga nysgjerrigheit og det moralske kompasset eg hadde med heimanfrå vart det navigasjonsutstyret eg peila etter.

Denne smakebiten på Varanger var interessant nok, men han vart kort. Ein dag i byrjinga av desember stansa ein liten førkrigs personbil ved vegen. Frå klasserommet såg eg at det var skuledirektøren som kom på vitjing. Eg sa til borna at om nokon kom inn i klasserommet og helsa så måtte dei reise seg og helsa tilbake – og det gjorde dei. Aarseth veksla nokre ord med borna og bad meg gi dei eit ekstra friminutt – det var noko han ville snakke med meg om. Ærende hans var følgjande – nokolunde med hans eigne ord: Styraren ved skuleinternatet i Polmak skulle ha eit års permisjon frå januar og ein kvinneleg lærar skulle vere styrar i permisjonstida, men slik det låg til nå, så vert det for få mannfolk i lærarstaben etter nyttår, sa han. Det er så mange praktiske gjeremål å ordne med på eit internat, og han meinte at eg med min bakgrunn i ei lita bygd på Nordvestlandet kunne vere til hjelp i denne situasjonen. Eg argumenterte for at eg hadde funne meg godt til rette her i Meskelv, hadde berre så vidt byrja å få innblikk i undervisningssituasjonen, og eg ville gjerne halde fram her. Men dette talde tydelegvis ikkje, eg skjøna fort at skuledirektøren ikkje hadde stogga her for å gi meg eit tilbod. Det dreidde seg meir om ein ordre, skuledirektøren hadde vide, for ikkje å seie alle fullmakter når det gjaldt tilsetjing av lærarar i dei åra.

Polmak

Polmak, som var ei nokså langstrakt og smal kommune (nå innlemma i Tana), baud på mange nye og sterke inntrykk. Hundre prosent av busetnaden ligg inntil den mektige og lakserike Tana-elva, som Norge i omlag 12 mil deler med Finland etter djupålen. Elva var på den tid også einaste ferdselsvegen - med elvebåt i den isfrie årstida, og mest med hest og slede om vinteren. Det blei tidvis brøyta veg på elveisen slik at lastebilar kunne kome fram. Vestover i Vestvidda ligg fiskevatn og elvar, reinbeiter og moltemyrar. Avstandane syntest enorme. Det var utruleg å oppleve at foreldre i januarkulda skyssa barna sine med hest og slede til internatet dei 10 mila heilt frå Leavvajohkgiedde.

Det gamle skoleinternatet i Polmak. (Foto: Ivar Skotte)

I Polmak var det dette skuleåret (1946-1947) ein 7-delt skule pluss ein hjelpeklasse for born som trengde særleg oppfølgjing. Skuleåret var organisert som ei turordning der kvar klasse hadde 6 vekers undervisning og 6 veker fri. Dei fire lærarane (berre styraren hadde lærarutdanning, ingen kunne samisk) hadde to klassar kvar på årsbasis. Eg fekk tildelt 7. klasse og 2. klasse. Dei borna som budde så langt unna at dei ikkje kunne gå til skulen dagleg budde på internatet. Dei fekk alle måltid der, sov i sovesalar og gjorde lekser i klasseromma om ettermiddagen. Internatet hyste til vanleg omlag 25 born dei åra eg var der. Dei som budde på andre sida av elva vart skyssa til internatsida den delen av året elva var isfri. Dei fleste internatborna var heime i helgene.

Samanlikna med tida i Meskelv, var det å vere lærar ved eit skuleinternat ei heilt anna form for daglegliv. Me levde nær opp til det som vert kalla 24-timars samfunn. Ei husmor med ein stab av hushjelper stod for matstell, reinhald og husorden, styraren hadde ansvar for undervisninga og var den me tre andre ufaglærde novisar kunne søkje råd hos i undervisningsspørsmål. Me hadde ikkje nemneverdige vanskar med disiplin. Internatet hadde også ein vaktmeister.

I rolla som lærar hadde eg og tidvis ei oppgåve som av alle ord vart kalla "inspeksjon" – noko som for mitt vedkommande stort sett gjekk ut på å hjelpe dei internatborna som trengde det med lekser. Dei ulike arbeidsoppgåvene i internatdrifta var ikkje til hinder for at internatsamfunnet utgjorde eit hyggeleg sosialt fellesskap der alle deltok – og der var mykje drøsing og moro – og kaffedrikking – utover kveldane, særleg i helgane. Eg fann også henne som seinare blei kona mi her i dette laget. Ho hadde heller ingen annen bakgrunn enn gymnaset og strevde, særleg med hjelpeklassen.

Polmak-borna var heller "ikkje så stødige i norsk", for å bruke Aarseths eufemisme. Faktisk var det slik at dei fleste av borna i dei to første klassane og i hjelpeklassen forstod svært lite eller nesten ingenting av det desse kriselærarane sørfrå sa. Sjølve internatatmosfæren var også veldig framand for dei minste: eit stort hus i fleire etasjar, sovesalar, lange korridorar, måltid i ein stor matsal, ei heilt framad døgnrytme og tildels uvand mat. Heldigvis kunne husmor samisk og samisktalande hushjelper var også flinke til å ordne opp om mistydingar eller ein konflikt oppstod, eller om nokon av dei minste lengta heim og tok til tårene når dei skulle leggje seg om kvelden. Det har vore skreve og sagt mykje negativt om skuleinternata. Og det er ikkje så kjekt å vite – det me nå veit – at me var reidskap i ei skuleordning – internat eller ikkje internat – som representerte statens grove overgrep på samisk språk og kultur. Internatordninga hadde på si side dessutan preg av at ho ikkje var i stand til å ivareta barnas emosjonelle behov i dagleglivet – og stimulera til deira vokster til medvetne samiske mennesker. Som lærar opplevde eg det som ein frustrasjon å ikkje kunne samisk. Eg fekk her min første lærdom i den sanninga som eg skjøna meir av seinare i livet at det ikkje var elevane men det norske skulesystemet som har eit språkproblem.

Ved eit skuleinternat hender det sjølvsagt også ting som i særleg grad kan setje den daglege drifta på prøve. Medan eg var der hende det ein vinterdag at topploket på dieselmotoren som dreiv lysaggregatet sprakk. Vi sat i stumande mørker og måtte i all hast skaffe Petromax-lykter og parafin og greie oss med det ei måneds tid til deler kom sendande frå Oslo – med jarnbane, hurtigruta, buss og hesteskyss. –Meir leit var det då det utpå hausten braut ut ein kusma-epidemi på internatet og eit 20-tals elevar måtte til sengs så og seie samtidig med feber, frostrier, verk og utan matlyst. Det blei ei hektisk periode for personalet før epidemien kulminerte. Men det oppstod heldigvis ikkje komplikasjonar.

På Polmak skole, liksom på andre skolar i den tida, fikk samiske elevar all opplæringa si på norsk. (Foto: Ivar Skotte)

Når internatlivet gjekk sin jamne gang var det sjølvsagt undervisninga som opptok meg. Elevane skulle lære norsk – det var liksom punkt 1 i undervisninga, og foreldra forventa også at borna deira skulle lære norsk. Men det var ingen restriksjonar ved internatet mot å bruke samisk i friminuttane og elles. I min 2. klasse var der heldigvis ein elev som hadde norsk som morsmål, forstod samisk og kunne vere tolk når det kneip om – og det gjorde det jamnt. Ho var til stor hjelp. Me skreiv og las ord og korte setningar, leika litt med tal og rekning, me teikna ein god del og lærde songar, dagane i veka, månadene i året og klokka. Det var ikkje rare pedagogikken.

Eg kjende meg nokså hjelpelaus som lærar i denne 2. klassen, men syntest det gjekk betre i 7. klassen der alle hadde nådd eit brukbart nivå i norsk og rekning då skuleåret var omme. Alle stod til eksamen og nokre var ganske flinke. Dette var ei lita klasse, berre 7 elevar – dei var interesserte i historie og geografi, og vi utvikla ein god "samtale-kultur" i klassen. Eg fortalde dei litt om den bygda eg kom frå og dei fortalde meg og kvarandre frå heimelivet sitt, om laksefiske og molteturar og gjenga gamle samiske segner dei hadde høyrt av besteforeldre og andre. Dei lærde meg tydninga av viktige sosiale kategoriar i den lokale kulturen, som sápmelaš, dáža, rivgu og hearra – det siste omsett til storing på lokalt norsk. Dei lærde meg også andre ord og uttrykk frå kvardagslivet på samisk og dei hadde stor moro når eg bomma på fonetikken. Dei syntest det var interessant å ta opp hypotetiske spørsmål som å forestille seg livet som ungdom og vaksen, og diskutere abstrakte ord som fantasi og kunnskap. Indirekte gav desse samtalane glimt av dei unge sine tankar og kjensler med omsyn til det å bere på ein samisk identitet i ei norsk-dominert verd. – Den samiske kulturreisinga – samiskbasert utdanning og samisk ungdomskultur i det offentlege rommet hadde ennå ikkje fått luft under veng, og den sivilisatoriske fornorskingsideologien var temmeleg dominerande blant dei som identifiserte seg som norske. Også mange samiske foreldre syntest at innføring av samisk i skulen ville vere eit tilbakesteg, og joik var ikkje berre sett på som usømeleg, men som direkte synd av mange.

Som ung lærar kom eg sjølvsagt i kontakt med både foreldre og ungdom frå bygda og var med på litt av kvart. Folk var gjestfrie og eg fann det lett å kome i kontakt med folk. Kaffi og mat kom på bordet, og det hende at det og vanka anna drikkandes. I min omgang med folk vart det nok lagt merke til at eg tok avstand frå samisk sjølv-nedvurdering slik eg opplevde det rundt meg. Mitt moralske kompass, konstruert i eit sunnmørsk lokalsamfunn, sa meg at dei var med på å ta frå barna sine den samiske kulturarven med ei slik haldning. Det hende eg krangla litt med folk om dette. Heldigvis hadde folk truleg likevel ein viss respekt for mine argument – for eg blei aldri – så langt eg veit – raljert over for å spele "storing". Dessutan kunne eg kvetje ljå og slå med stuttorv og andre småbrukarkunster. –Det var også ting som talde, sjølv om dei kalla språket mitt kråkespråk; "du må snakke norsk til meg, ikke kråkespråk".

Eg hadde nok ikkje vore vaken nok i byrjinga til å få med meg at der var "ansvarlege folk" som passa på livsførselen åt lærarane. Ein slik person fortalde meg ein dag at nokre av dei unge som kom sørfrå ikkje har klart for seg at dei skal vere eit forbilde. "Som du ser, så ligg befolkninga her langt etter når det gjeld kulturell utvikling. Mange har ikkje klart for seg at vi norske har eit ansvar i denne samanheng, dei fartar rundt på bygda i helgane og har ein livsførsel som ikkje er forbilledleg." Ja, ja, eg vart nok overraska, men tok ikkje opp nokon disputt. Denne "pene" åtvaringa hindra meg ikkje i å følgje mine eigne interessar for å bli kjend med folks levemåte og daglegliv.

Dei første åra etter brenninga var vanskelege for mange. Det syntest som om der var ein gjennomgåande tendens at bygdefolk såg på seg sjølve som fattigfolk og nordmenn som rike og "storinga". Men det var skilnad i levestand både når det gjaldt husvære, mat og klede, og det kunne ikkje løynast at nokre familiar levde i grenselandet til direkte naud. Foreldra var glade for at borna deira fekk kome til internatet der dei i alle fall fekk rikeleg med mat på bordet fleire gonger dagleg. I 1946-47 var det ennå dei som levde i heller provisoriske husvære. Sidan mange hadde vanskar med å skrive norsk, hende det at eg kunne hjelpe med å skrive søknad til det såkalla brakkesaneringsfondet. Mange unge folk som kunne tenkje seg lønna arbeid eller utdanning utanfor Polmak kjende seg innestengde fordi dei kjende på seg – eller hadde erfaringar for at dei ikkje kunne trivast eller finne seg til rette utanfor Sápmi. Det byrja gå opp for meg – at forklaringa på dei sosiale tilhøva her, den materielle såvel som den mentale sida, måtte ein sjå som eit uttrykk for forholdet mellom den samiske minioriteten og storsamfunnet. Etter at eg kom sørpå igjen og fann fram til relevant litteratur, skjøna eg meir av dette som eg hadde opplevd, og dette førde meg så inn i universitetsstudiar og eit yrke som akademikar og forskar. Trass i all overtyding om det motsette, som eg hadde i unge år, vart nå faktisk undervisning ein både interessant og givande del av livet mitt.

17. mai var ein viktig dag for skolen til å markere det norske. (Foto: Ivar Skotte)

Desse søringane som hadde ulike erfaringar med det å vere kriselærar i Finnmark i etterkrigsåra er nå spreidde for alle vindar. Det var nok fleire som ikkje fann seg til rette med jobben, klimaet og dei sosiale omgivnadene, medan andre ikkje hadde større vanskar. Ja, det var som kjent ikkje så få som slo seg til her for godt og nokre har til og med born og borneborn som identifiserar seg som samar.

Eg har nå gitt ei skisse av mi historie, sunnmøringen som byrja kriselærarkarrieren med ein naiv fasinasjon av det han opplevde som eksotisk og spanande, og enda opp som forskar. – Men det var ikkje berre folkelivet og dei sosiale og etniske tilhøva som fanga mine interesser. Også naturen, årsrytma i naturen, elva og vidda gav karakter til det livsrommet eg sansa som romantisk søring, dáža og kriselærar. – Med hest og slede vinterstid i sprengkulde og halvmørker med nordlysflammar over stjernehimmelen. Lyden frå og synet av reinflokken som ei rennande elv på veg til eit nytt beiteland. Turane med ryggsekk, telt og fiskestang innover Vest-vidda til Ciikojohka, Maskeluoppal, Uvjalatnja, Geassejohka, Áhkkajávri, - kaffibål og laks på spidd i sommarnatta med midnattsol lavt i nord. Moltemyrane som lavde av bær. Minner for livet.

Fleire artiklar frå Samisk skolehistorie 1