Artikkel i boka Samisk skolehistorie 1. Davvi Girji 2005.

Jon Ole Andersen - Hovudfagsensor med bare 7 års skolegang

Nedskreve og omsett av Svein Lund

Jon Ole Andersen, Kárášjohka, 2003
(Foto: Svein Lund)

Jon Ole Andersen er født i 1932 i Horbmá i daverande Polmak kommune, no Deatnu / Tana, og byrja på skolen i 1939. Her fortel han om eigne skoleopplevingar frå Polmak skole og om korleis han utan formell utdanning har nådd så langt at han blir brukt som sensor til eksamen i duodji hovudfag.

Jon Ole Andersen har arbeida som vaktmester og museumspreparant og dei siste 15 åra har han vore duodjiutøvar og kunstnar på heiltid. Arbeida hans har vore på mange utstillingar og han har fått mange utmerkingar for dei.

Skoletida mi? Den var så trist at den gløymer eg aldri.

Først vil eg fortelje korleis forholda var før eg byrja på skolen. Eg er oppvokst i Horbmá, som er 4-5 km frå Polmak skole. Foreldra mine var småbrukarar, vi hadde nokre få kyr og sauer. Elles fiska vi, plukka bær og jakta. Folk var flinke til å greie seg med lite, men likevel var det fattigdom overalt. I Horbmá var det dengang 9 gardar, og det var veldig mange ungar. På nokre gardar var det vel ti ungar, heime hos oss var vi bare seks. Alle ungane leika ilag og det var eit veldig godt miljø.

Da eg var 11 år døydde far min og mor mi blei aleine med ansvaret for ein stor ungeflokk.

Bare øvrigheita snakka norsk

I Horbmá høyrdes ikkje anna språk enn samisk på den tida. I Buolbmát (Polmak) var det ikkje mange norsktalande, det var lensmannen, postmannen, handelsmannen og lærarane. Finsktalande var det ikkje her i den tida. Vi hadde slektningar på finsk side, men med dei snakka vi bare samisk. Mor kunne litt norsk, ho hadde jobba som tjenestejente i Vardø. Far kunne svært lite norsk. Foreldra mine kunne lese samisk, men norsk leste dei ikkje. Dei brukte å lese Nuorttanástte. Mor kunne forklare oss tydinga av nokre norske ord.

Da eg byrja på skolen var det enno ikkje vegar deromkring. Vi måtte gå etter stien om sommaren og etter Tanaelva på vinteren. På våren var det vanskelig når vi skulle til skolen. Nokre stadar var det svært leirete, vi måtte da klatre opp i lia. Eg hadde ein bror som var eit år eldre enn meg og som allereie hadde gått på skolen eit år og blitt kjent med internatlivet. Men eg hadde ikkje noko lyst til å dra dit, sjølv om der var mange ungar eg kjente. Mor følgde meg til skolen, men eg ville ikkje vere igjen der, og gråt heile den dagen.

Det var svært tungt på skolen. I klasserommet gikk det bare på norsk, og eg forsto ikkje eit ord. Vi torde ikkje snakke når vi kom inn. Samisk fikk vi ikkje lov å snakke og norsk kunne vi ikkje. Vi sat og lytta sjølv om vi ikkje forsto. Det tok eit par år før eg byrja å oppfatte litt. Dei som kunne litt norsk frå før fikk sjølvsagt langt raskare utbytte av skolen.

Dei fleste lærarane var frå Sør-Noreg. Eg trur det må ha vore svært vanskelig for lærarane og. Dei blei ikkje så lenge på skolen vår. Dei fleste var bare eitt år, og så kom dei aldri meir tilbake.

Samiske lærarar fikk ikkje snakke samisk

Det var bare ein lærar på skolen som snakka samisk. Han heitte Hans Baukop, og han var frå Porsanger. Han var ein veldig god lærar og ein artig kar. Han fortalte eventyr til oss på samisk og leste gudsord på samisk. Når han fortalte eventyr var han svært levandes og brukte heile kroppen. Nokre gongar brukte han også røysta så kraftig at andre lærarar kom for å spørre kva som sto på. Han var ein veldig god lærar for oss. Men han hadde ikkje lov å snakke samisk, det var strenge reglar - ikkje bare for elevar, men og for lærarar. Seinare har eg hørt at andre lærarar såg ned på han fordi han var same, og at han hadde problem med skolestyresmaktene fordi han snakka samisk på skolen. Men den gongen visste vi ikkje noko om det. Han budde ikkje på internatet, han hadde gard på andre sida av elva.

Det var ein lærar til som kunne samisk, Jens Eriksen, men han torde ikkje snakke anna enn norsk.

Klasseskilje på internatet

På den tida bygde dei internat på stader der det ikkje var mye folk, for betre å kunne fornorske ungane. Vi var 4-6 veker om gangen på internatet og så eit par veker heime før vi dro tilbake til internatet. Der spiste vi i ein stor spisesal, 12 elevar ved kvart bord. Lærarane spiste og der, men dei fikk betre mat enn oss. Nokre elevar, slik som ungane til handelsmannen, fikk meir pålegg enn andre. Vi hadde vanligvis bare brød med smør. Da lærte vi at det er forskjell på rike og fattige, eller "klasseskilje" som ein seier på norsk.

Internatjentene vaska kleda våre, og til kveldsmaten heldt dei opp dei reine kleda og ropte opp og vi måtte gå fram og hente dei. Slik fikk vi sjå kva slags klede kvar elev hadde. Etter som folk var fattige hadde dei laga klede av det dei fikk tak i. Det var ein gut som hadde underbukse som mor hans hadde sydd av ein tysk mjølsekk, der ein såg hakekorset på. Da jenta ropte "Kem sin er det?" sa han ikkje eit ord.

På internatet blei de reinvaska klærne delt ut under alles påsyn. Alle var ikke like glade over å få undertøyet sitt vist fram offentlig.
(Tegning ved Inger Seierstad, fra boka Boahtte-áigge-bárdni ja Stuora-Ovllá.)

Vonde rivguer

Internatjentene var i byrjinga bare norskspråklige. Dei siste åra eg gikk der blei samisktalande jenter godtatt i større grad og eg hugsar vi hadde eit par samisktalande jenter dei siste åra. Da blei det meir slik at vi kunne snakke samisk innafor skolen. Husmødrene var rivguer (ikkje-samiske kvinner), nokre av dei var svært vonde. Det var mange av dei i den tida eg gikk på skolen, eg hugsar ikkje anna namn enn "frøken Lampe".

Under krigen var det rasjonering, ein kunne ikkje bare gå på butikken og kjøpe f.eks. mjøl. Det var "Forsyningsnemnda" som delte ut den mengden som vi fikk kjøpe. Vi elevane måtte bære dette til skolen, 5 kg for kvar elev. Eg hugsar at det var svært tungt når eg som 8-9-åring måtte bære mjølsekkar 5 km, når det ikkje var skikkelig veg eingong.

Tyskarane tok skolen

I 1942 eller 1943 tok tyskarane skolen. Vi måtte vere eit år heime, og da skolen opna igjen, hadde vi gløymd den lille norsken vi hadde lært. Tyskarane hadde øydelagt mye den tida dei var på skolen, blant anna var sløydsalen heilt øydelagd. Dei hadde brent opp alle benkane, og vi fikk ikkje lage noko. Det var trist, for sløydtimane var dei morosamaste timane.

Sløydsalen på Polmak skole, der Jon Ole Andersen fikk si første opplæring i trearbeid og seinare også underviste andre.
(Foto: Ivar Skotte)

Hausten 1944 skulle tyskarane brenne i Polmak og. Nedafor Álletnjárga og Horbmá brente dei alt, og i Polmak brente dei nokre uthus. Men så fikk dei det fryktelig travelt. Det var ein gamal mann som hadde vore til fjells og sett ein russarfange som hadde rømt. Så skulle han fortelle til tyskarane at han hadde sett ein russar eit par kilometer derifrå. Men fordi dei ikkje forsto kvarandre så godt, oppfatta tyskarane det som det var russiske soldatar der. Derfor rømte dei i full fart og nådde ikkje å brenne så mye. Vi hadde allereie budd oss på å evakuere. Vi hadde ført hestane ut i marka, gravd ned ting i jorda og søkka elvebåtane ned ute i elva. Men så forsvann tyskarane brått, og vi kunne halde fram å bu heime.

Læraren som ville lære

Etter krigen kom Harald Eidheim til oss som lærar. Han likte vi svært godt. Han kom ikkje som misjonær slik som mange andre lærarar. Han ville sjølv lære og hadde tid å lytte. Eg forstår godt at han blei forskar. Han var og svært ung den gongen, elles hadde vi bare eldre lærarar.

Konfirmasjonsskolen

Konfirmasjonsskolen gikk eg i 1948. Skolen var anna kvart år, slik at eg gikk i lag med bror min, som var eit år eldre. Vi kunne gå til kyrkja, men det var ein del ungar som måtte bu hos kjenningar den tida konfirmasjonsskolen varte. Presten snakka bare norsk, og vi fikk stykke som vi måtte kunne utanat. Å, det var tungt å lære så mye på eit framandt språk! Skolen varte bare i fire veker. Konfirmasjonen var i påska. Eg hugsar at det var heilt fullt i den lille kyrkja, og det blei svært varmt. Det hendte at ein ungdom svima av og dei måtte bære han ut. Det var svært spanande med ein slik fryktelig eksamen, nesten som å ta doktorgrad.

Da vi var ferdig med dette, hadde vi ikkje lyst på meir skolegang. Nokre år etterpå fikk vi brev til alle heimar med tilbod om å gå samisk folkehøgskole. Eg hugsar ikkje kor brevet kom frå, om det var frå DSF eller frå skoledirektøren. Eg fikk og eit slikt tilbod, men eg tenkte at eg tør ikkje dra, eg har ikkje lært så mye på skolen. Så eg blei ikkje å dra. Det var ikkje så mange frå området vårt som dro, men det var da nokre.

Aksjon mot Samekomiteen

Da innstillinga til Samekomiteen kom i 1959, var det nokre samar som dro frå gard til gard og forsøkte å få folk til å protestere mot Samekomiteen. Dei skulle skrive under på at dei ikkje godtok denne. Foreldra mine skreiv ikkje under, men nokre andre skreiv under. Etter mi meining er morsmålet det viktigaste for alle folk, og det skulle dei fjerne med ein strek. Heldigvis har tida endra seg.

Snikkar og vaktmester

Allereie i barndomen hadde eg lært litt trearbeid. Der oppe ved Buobmátjávri budde ein mann som var gift med tanta mi, Jávrre-Juhán, og han var ein svært flink handverkar, han laga litt av kvart: sledar, seletøy og mye anna. Og da eg var ferdig på skolen så byrja eg som snikkar. Da, rett etter krigen, var det sjølvsagt mye byggearbeid. Alle som kunne, dei bygde. Først var eg med dei andre og etter kvart byrja eg å bygge sjølv.

I 1962-63 arbeida eg som snikkar under bygginga av nytt internat og lærarboligar i Buolbmát. Da fekk eg tilbod om å byrje på Polmak skole som vaktmeistar, og så gjorde eg det. Den tida som eg jobba der fikk eg og følge eit duodjekurs i Seida, som Lauri Keskitalo hadde. Da laga eg min første kniv, og frå da byrja eg sjølv med duodji.

Eg hadde lyst til å arbeide som sløydlærar, men utan formell utdanning var det ikkje bare å komme inn på lærarskolen. I 1965 søkte eg Statens sløyd- og teiknelærarskole. Både skolestyraren på Polmak skole og samekonsulenten i Finnmark skreiv tilråding, men det nytta ikkje. Eg fikk bare til svar at det var mange søkarar og dei måtte prioritere dei som hadde formell utdanning. Der endte draumen min om lærarutdanning.

Da Jon Ole Andersen søkte om opptak på formingslærerskolen, fikk han denne attesten av rektor på Polmak skole.
(Gjengitt med løyve av Jon Ole Andersen)
(Klikk på dokumentet for å forstørre det.)

Til Karasjok

Da Polmak internat blei nedlagt i 1966 så søkte eg meg til internatet i Karasjok som vaktmeistar. Eg hugsar da vidaregåande skole blei starta i Karasjok i 1969. Dit kom samiske ungdommar som elevar og fikk byrje å lære om sin eigen kultur. Det var ei svært aktiv tid. Det hadde også tidligare vore nokre sameforeningar, men det var først no det verkelig blei fart. Den gongen skjedde det mye på vidaregåande skole - no er det så stille at ein høyrer ikkje ein lyd derifrå.

Preparant på museet

Da det blei bygd nytt museum i Kárášjohka i 1971 (Sámiid vuorká-dávvirat / De samiske samlinger), fikk eg arbeid der, som vaktmeistar og preparant. Det var ein veldig fin arbeidsplass for meg. Eg blei kjent med mange folk, også frå Sverige og Finland. Mens eg jobba på museet fikk eg ta mange kurs, i teknisk konservering, tekstilkonservering, museumssikring med meir.

I 1981-82 hadde eg permisjon og jobba som lærar på den samiske folkehøgskolen. Der underviste eg i duodji, kroppsøving og var med i sosiale tiltak. Men sånn teoretisk undervisning, det hadde eg ikkje noko av. Det blei svært lange dagar, eg kom ofte ikkje heim før elevane hadde lagt seg for kvelden.

Duojár og kunstnar

Eit par gongar har eg vore i Jokkmokk på duodjikurs. Der var dei veldig flinke. Mens eg jobba på museet brukte eg sjølv å halde duodjikurs. Da eg slik hadde undervist i ti års tid, kom tanken på å sjølv arbeide med dette på heiltid. Så slutta eg på museet, selde det gamle huset eg hadde i Horbmá og bygde meg kombinert bolighus og verkstad her i Karasjok. Eg tenkte at om eg ikkje klarar meg med duodji, så finn vel ein gamal snikkar alltids noko slags arbeid. Og frå 1985 har eg jobba som duojár.

Det var ei god hjelp da eg fikk bli medlem i Sámi dáiddáriid searvvi (Samisk kunstnarforening). Da fikk eg delta i utstillingar. Når namnet mitt slik blei litt kjent, så blei det lettare å få seld det eg laga. Økonomisk har eg har klart meg omtrent like godt som da eg hadde fast arbeid.

Blant de største av Jon Ole sine mange duodjiprodukter er båter av skinn og tre, laga etter modell fra helleristninger. En av dem er i dag på Alta museum, her er han på prøvetur på Tana med båt nummer 3.
(Foto: Áššu)

Sensor utan formell utdanning

Fagbrev i duodji? Jo, det kunne eg jo ha tatt, men da fagbrevsordninga blei innført så tenkte eg at no har eg levd såpass lenge og klart meg utan det, så klarer eg meg nok med det eg har lært i livet. Og om dei ikkje godtar meg utan det papiret.... No, sta har eg no vore. Men sensor har eg vore i mange år når andre har tatt fagbrev. Eg er med i opplæringsnemnda for duodji for Finnmark fylke. Til og med på duodji hovudfag var eg sensor da Gunvor Guttorm tok eksamen.

Kor er dagens ungdom?

På 70-talet var det ein veldig aktivitet her. Ein kan ikkje vente at dei som da var aktive skal halde fram no, men eg veit ikkje korleis det er med rekrutteringa til sameforeningane no. Ein kunne vente at ungdommen engasjerte seg meir. Det finst sjølvsagt ungdomsorganisasjonar, men her lokalt er det svært lite som skjer. Ole Henrik Magga sa at når vi samar er tause, så kan styresmaktene gjøre kva som helst mot oss.

Eit utval av Jon Ole Andersen sine duodjiprodukt.

Livet har vore godt

Eg har no klart meg i livet, sjølv om alt eg har fått av skolegang er 7 år på eit framandt språk. No etter kvart har eg lært meg å rekne og lese. Ikkje det at eg les så raskt, men det går no. No les eg omtrent like godt samisk og norsk. Å lese samisk har eg lært meg etter at det kom samiske aviser. Nokre gongar må eg lese bøker på samisk og. Det går ikkje så fort, men eg har heller ikkje sånn hast. Det ville vere bra å kunne skrive betre. Når eg har jobba med sameforeningar og slikt, har eg tenkt at om eg hadde hatt meir skolegang, så kunne eg ha jobba med kva som helst.

Likevel må eg seie at livet mitt har vore godt. Eg har levd i fred, og når eg vandrar herifrå kan eg tenke at folk har ikkje fått li på grunn av meg. Eg har svært mange vener alle stadar. Slik har det vore svært så bra.

Synnøve Persen har skrive bok om Jon Ole Andersen og kunsten hans. Boka, som heiter Muora ii galgga sojahit eambbo go gierdá, blei gitt ut av forlaget Iđut i 1999. Her fortel Jon Ole og noko om skolen, og vi tar med eit par utdrag av denne boka:
Den einaste læraren som snakka samisk med oss var Hans Baukop. Han var svært spesiell. Han fortalde oss kva makt Gud hadde, og at ein gong han skulle over isen og gikk rett i ei råk, så ropte han: "Gud fader berg meg!" og så kunne han gå på vatnet til lands. Vi trudde sjølvsagt på det, og da våren kom, måtte vi prøve. Det gikk ikkje så godt.
...
I den tida brukte skolen å gi premie, 50 øre, til dei som var flinkast i norsk. Av det fikk vi ei kjensle at den som ikkje kunne norsk var ikkje verd noko. Verknaden var stor, også for dei som aldri fikk denne belønninga. Vi var dumme. Og den kjensla har sett seg i folk for livet. Ein gong hende det visst at ein sameunge fikk denne belønninga, men elles gikk ho bare til dei norsktalande ungane.
...
Eldste bror min og eg måtte gå til skolen på skift, da mor var åleine med ungane. I den tida var det ikkje noko hjelp få utan om det ein fikk i grenda. Det var ikkje noko sosialhjelp som i dag. Dei godtok på skolen at vi gjorde slik når forholda var som dei var. Arbeidet vårt var å hogge ved, bære vatn og anna dagligdags arbeid. Eitt år var det slik. Seinare gikk vi i lag på skolen, dei tre yngre søstrene blei og større og kunne vere til hjelp for mor.

Flere artikler fra Samisk skolehistorie 1