Reeremetjïelten dåajvoehtimmie jïh dïedtesuerkieh
våaromem utnieh dennie laakesne nasjovnale unnebelåhkoej jïh unnebelåhkoegïeli bïjre, jïh Sveerjen dåajvoehtimmie Europaraerien mieriekonvensjovnese, unnebelåhkoegïelekonvensjovnese jïh EN:en maanakonvensjovnese
Bievnesh
Dah reeremeåejvieladtjh edtjieh sjiehteles-laakan, gosse daerpies, dejtie nasjovnale unnebelåhkojde reaktaj bïjre bievnedh mij lea dan orre laaken mietie. Dah byöroeh bievnedh dejnie gïeline mejtie veanhtede aktegsalmetjh sïjhtieh nåhtadidh gosse åejvieladtjigujmie govlehtieh.
Gosse lea tjïelti dïedten bïjre aarhskuvlem jïh voereshoksem faalehtidh unnebelåhkoegïelesne reeremedajven sisjnjelen, dle byöroe dam nuepiem sïejhme bievnesinie tjielkestidh mah leah riekteme dejtie mah sïjhtieh öörnegem nåhtadidh.
Tsevtsiedimmie
Staaten jïh tjïelti reereles åejvieladtjh edtjieh dejtie nasjovnale unnebelåhkojde nuepiem vedtedh tsevtsedh dejnie gyhtjelassine mah leah dej bïjre. Dah åejvieladtjh edtjieh dan gåhkese gåarede unnebelåhkoej tjirkijigujmie råårestalledh dagkarinie gyhtjelassine.
Dah åejvieladtjh edtjieh altese darjoem evtiedidh nimhtie guktie dah maehtieh dej nasjovnale unnebelåhkoej tjirkijigujmie govlesadtedh.
Mijjen nasjovnale unnebelåhkoegïelh
Dah nasjovnale unnebelåhkoegïelh mah leah meatan gïelelaakesne leah såevmien gïele, jiddisch, meänkieli, romani chib jïh saemien gïelh. Gïelelaake sjïere dïedtem åålmegasse vadta edtja dejtie nasjovnale unnebelåhkoegïelide vaarjelidh jïh övtiedidh.
Edtja maanaj evtiedimmiem aktede kultuvrelle identiteteste, jïh åtnoem dehtie jijtse unnebelåhkoegïeleste sjïerelaakan övtiedidh. Maanah dejstie nasjovnale unnebelåhkojste daarpehtieh sijjen unnebelåhkoekultuvrelle identitetem jïh sijjen unnebelåhkoegïelem evtiedidh.
Dagkeres evtiedimmiem edtja joekoenlaakan vuartasjidh gosse naakedem sjæjsjele mah maehtieh maanide tsevtsedh.
Tijje jïh sijjie edtja åejvieladtjigujmie govlehtidh unnebelåhkoegïelesne
Dah reereles åejvieladtjh åadtjoeh moenedh man tijjen jïh gusnie dah maehtieh guessieh dåastoehtidh mah aktem vihties unnebelåhkoegïelem soptsestieh, jïh aaj sjïere tellefovntijjh utnedh.
Dïhte reakta unnebelåhkoegïelem nåhtadidh govlehtimmesne åejvieladtjigujmie, maahta dan åvteste faamoem utnedh ajve såemies tijjen åejvieladtji kontovrisnie, gosse toelhke jallh gïelemaehteles barkijh leah stieresne.
Unnebelåhkoegïele govlehtimmesne åejvieladtjigujmie
Almetjh reaktam utnieh såevmien-, meänkielin jïh saemien gïelem nåhtadidh gosse njaelmeldh jïh tjaeleldh aktine reeremeåejvieladtjine govlehtieh, man geografeles darjomedajve ållesth jallh bieleldh lea seamma goh unnebelåhkoegïelen reeremedajve.
Dïhte reakta unnebelåhkoegïelem nåhtadidh lea ajve dejnie aamhtesinie mah ektiedimmiem reeremedajvese utnieh, v.g dïhte almetje reeremedajvesne årroeminie, dïhte aamhtese lea akten darjoen bïjre mejnie dajvesne gïehtele, jallh eeke mij lea dajvesne.
Aerebi akte gaertjiedimmie orreme mij dorjeme dïhte reakta unnebelåhkoegïelem nåhtadidh ajve lea orreme dejnie aamhtesinie åejvieladtji jïh almetjen gaskem. Dïhte gaertjiedimmie ij leah dennie orre laakesne, mij amma faamoem åtna gaajhkine aamhtesinie. Dïhte almetje edtja badth paarhtine jallh paarhten sæjjasadtjine årrodh aamhtesisnie, jïh aamhtese edtja ektiedimmiem utnedh dan geografeles dajvese maam reeremedajve faarhmeste.
Dïhte reakta unnebelåhkoegïelem nåhtadidh ij ajve almetjh faarhmesth, bene aaj vuesiehtimmien gaavhtan aktie-sïelth, siebrieh jïh jeatjah åårganisasjovnh, bene ij gan åejvieladtjh jallh jeatjah byögkelesriekteles åårganh.
Unnebelåhkoegïelh reeremedajvi bæjngolen
Akten reeremedajven bäjngolen almetje reaktam åtna vihties unnebelåhkoegïelem nåhtadidh gosse njaelmeldh jallh tjaeleldh reeremeåejvieladtjigujmie govlehte dejnie aamhtesinie gusnie dïhte almetje lea paarhte jallh paarhten sæjjasadtje, jis barkijh gååvnesieh mah dam vihties unnebelåhkoegïelem maehtieh, edtjieh aamhtesem gietedidh.
Dah reereles åejvieladtjh edtjieh, mejtie reeremedajven sisnjelen jallh ij, barkedh ihke barkijh gååvnesieh mah maahtoeh såevmien-, meänkielin jïh saemien gïelesne utnieh, desnie gusnie daerpies gosse almetjh åejvieladtjigujmie govlehtieh.
Reakta unnebelåhkoegïelh nåhtadidh såemies dåapmestovline
Dïhte mij lea paarhte jallh paarhten sæjjasadtje aktene saakesne jallh aamhtesisnie aktene läänereaktesne, digkiereaktesne, eekedåapmestovlesne, byjresedåapmestovlesne jallh jaevriereaktadåapmestovlesne, aktine dåapmegievline mij ållesth jallh bieleldh lea seamma goh dah tjïelth Jiellevárre, Haparanda, Giron, Bájil jïh Övertorneå, reaktam åtna såevmien- jallh meänkielin gïelem nåhtadidh saaken jallh aamhtesen gietedimmesne, jis saake jallh aamhtese ektiedimmiem åtna naakenidie daejstie tjïeltijste.
Dïhte reakta aaj saemiengïelem faarhmeste dagkarinie dåapmestovlesne aktine dåapmegievline mij ållesth jallh bieleldh lea seamma goh dah tjïelth Árjjepluovve, Jiellevárre, Jåhkkemåhkke jallh Giron, jis saake jallh aamhtese ektiedimmiem åtna naakenidie daejstie tjïeltijste.
Dïhte reakta unnebelåhkoegïelem nåhtadidh ij amma gaajhkide dåapmestovlide reeremedajvesne faarhmesth mah leah meatan reeremedajvesne fiereguhten unnebelåhkoegïelese, bielelen dïhte ektiedimmie ajve naaken dejstie vihties tjïeltijste faarhmeste.
Unnebelåhkoegïele aarhskuvlesne
Gosse akte tjïelte aktene reeremedajvesne sijjiem aarhskuvlesne faala
2a 1. Kapihtelen mietie jïh 7.§ mietie skuvlelaakesne (1985:1100), tjïelte edtja sijjiem maanide faalehtidh aarhskuvlesne, gosse dej eejhtegh jallh eejhtegi sæjjasadtjh dam krievieh, gusnie abpe jallh bielieh dehtie ööhpehtimmeste lea dennie vihties unnebelåhkoegïelesne.
Man gellie maanah jïh mejtie barkijh gååvnesieh mah gïelem maehtieh muenieh man vijries öörnege lea.
Jis nuekies jïjnjh maanah jïh nuekies jïjnjh barkijh gååvnesieh mah gïelem maehtieh, dle maahta ööhpehtimmiem öörnedh sjïere dåehkine jallh sjïere guektiengïelen aarhskuvle-goevtesinie jallh ållesth guektiengïelen aarhskuvline.´
Aarhskuvlen råålle joekoen vihkeles juktie desnie biejesåvva dïhte additijve guektiengïelevoete, dïhte sæjhta jiehtedh, lierehtimmie aktede mubpien gïeleste mij ij dåeriesmoerh vadta dan voestes gïelese maanan aareh maanabaelien, jïh dah nuepieh lieredh nåakebe sjïdtieh gosse maanah båarasåbpoe sjïdtieh.
Unnebelåhkoegïele voereshoksesne
Akte tjïelte aktene reeremedajvesne edtja faalehtidh disse mij dam kreava, nuepiem abpe jallh bielieh dehtie såjhtoste jïh hokseste åadtjodh mah vadtasuvvieh voereshoksi mieriej sisnjeli, barkijistie mah dam vihties unnebelåhkoegïelem maehtieh.
Man gellie mah hoksem barkijijstie sïjhtieh mah unnebelåhkoegïelem soptsestieh, jïh magkeres hoksem dah sïjhtieh, jïh mejtie barkijh gååvnesieh mah dejtie gïelide soptsestieh muenieh man vijries öörnege sjædta jïh öörnegen sisvege.
Akte vihkeles krieveme lea dah tjïelth voereshoksem öörnieh guktie naakedem dehtie såjhtoste jïh hokseste mejtie tjïelte faalehte, vadtasåvva barkijistie mah vihties unnebelåhkoegïelem maehtieh. Dah tjïelth byöroeh dan sjiekenisnie darjoem öörnedh guktie dah barkijh mah leah voereshoksesne, jïh unnebelåhkoegïelem soptsestieh, dan gåhkese gåarede, voeresigujmie berkieh mah dam vihties unnebelåhkoegïelem voestes gïeline utnieh.