Daesnie lohkehtæjja vuesiehtimmieh gaavna guktie satne maahta maahtoeulmiejgujmie 7. daltesisnie barkedh. Daesnie våajnoes guktie dah maahtoeulmieh tjyölkehke sjïdtieh lïerehtimmieulmine, sisvegisnie jïh barkoevuekine, guktie vihkielommes maehtelesvoeth meatan vaaltasuvvieh, jïh guktie maahta ööhpehtimmiem dan aktegh learoehkasse sjïehtedidh.
Vuarjasjimmie iktemearan, jïh daajroes gïelesuerkieh akte bielie dehtie soejkesjistie.
Maahtaldahkeulmie
Tjaaleldh gaskesadteme
Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh
- jïjtsh teeksth joekehts ulmide darjodh joekehts vierhtiejgujmie gosse teekstigujmie barka
- digiale vierhtieh utnedh gosse tjaeledh
Gïelen jïh kultuvren bïjre daejredh
Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh
- buerkiestidh guktie gïele jorkese tsiehkine, tïjjine jïh sijjine
Haestiedihks aktem ööhpehtimmiesoejkesjem darjodh mij ellies maahtoeulmieh faarhmeste. Dannasinie maahtoeulmide tjyölkehke dorjeme lïerehtimmieulmine. Lïerehtimmieulmieh akte sïlle juktie maahtoeulmide jaksedh.
Ulmie lea, learohkh edtjieh maehtedh:
- damtijidh guktie joekehts baakoeh ovmessie tsiehkine maehtieh tsavtshvierhtine åtnasovvedh
Daennie vuesiehtimmesne learohkh edtjieh aktem reklame- jallh doekemesplakatem darjodh. Dannasinie baakoeh tjuerieh buerie årrodh, jïh åestijasse / dåastojasse sjïehtedh.
- soptsesten tjaalegem soejkesjidh viehkine åssjaldahkekaarhteste jïh disposisjovneste
- aktem tjaalegem gïelen tsavtshvierhtiejgujmie tjaeledh
- tsavtshvierhtieh viehkine guvvijste nåhtadidh, mah dorje guktie reklame jallh plakate fryöjstoe
- reklamem åehpiedehtedh njaalmeldh dejtie jeatjah learoehkidie jïh lohkehtæjjese
Molsehthlaakan learohkh maehtieh aktem njaalmeldh reklamebiehketjem dorjesasse darjodh, juktie pryövedh dam dejtie jeatjah learoehkidie doekedh.
Vuarjasjimmievæhtah aktene goeresne:
| Væhtah |
Karakteredaltese 2 |
Karakteredaltese 3-4 |
Karakteredaltese 5-6 |
| Learohkh edtjieh maehtedh: |
|
|
|
| vuejnedh guktie maahta joekehts baakoeh ovmessie tsiehkine tsavtshvierhtine nåahtadidh |
Learohke maahta damtijidh guktie maahta joekehts baakoeh tsavtshvierhtine nåhtadidh |
Learohke maahta vuesiehtimmieh vedtedh guktie maahta joekehts baakoeh tsavtshvierhtine nåhtadidh. |
Learohke maahta buerkiestidh guktie maahta joekehts baakoeh tsavtshvierhtine nåhtadidh. |
| aktem soptsesten tjaalegem soejkesjidh |
Learohke maahta aktem aelhkie tjaalegem soejkesjidh |
Learohke maahta aktem soptsesten tjaalegem soejkesjidh. |
Learohke maahta aktem soptsesten tjaalegem soejkesjidh jïh bueriedidh. |
| tjaalegem tjaeledh gïelen tsavtshvierhtiej-gujmie |
Learohke maahta såemies mearan gïelem jeerehtidh |
Learohke maahta muvhth gïelen tsavtshvierhtieh nåhtadidh jïh naemhtie gïelem ånnetji jeerehtidh. |
Learohke maahta jienebh gïelen tsavtshvierhtieh nåhtadidh jïh gïelem eensilaakan jeerehtidh. |
| tsavtshvierhtieh viehkine guvvijste nåhtadidh mah darjoeh guktie reklame jallh plakate fryöjstoe |
Learohke maahta gaavnedh jïh nåhtadidh naan tsavtshvierhtieh viehkine guvvijste. |
Learohke maahta gaavnedh jïh nåhtadidh naan hijven tsavtshvierhtieh viehkine guvvijste. |
Learohke maahta gaavnedh jïh nåhtadidh jienebh hijven tsavtshvierhtieh viehkine guvvijste. |
| reklamem åehpiedehtedh njaalmeldh dejtie jeatjah learoehkidie jïh lohkehtæjjese |
Learohke reklamem åehpiedahta aktine aelhkie gïeline, jïh naemhtie guktie båvroe tjïelke. |
Learohke reklamem hijvenlaakan åehpiedahta aktine aelhkie, bene guarkoes gïeline. |
Learohke reklamem hijvenlaakan åehpiedahta jïh tjïelke jïh gellielaaketje gïeline. |
Akte dagkeres goere maahta akte hijven våarome årrodh dejtie vuarjasjimmiesoptsestimmide lohkehtæjjan jïh learohken gaskem. Goere maahta aaj meatan årrodh gosse edtja fïerhten learohken maahtoem tjaaleldh vihtiestidh, vuesiehtimmien gaavhtan goh vihtiestimmie bielejaepievuarjasjimmesne jåvlese jallh geasan.
Learohkh aktem reklame-jallh doekemesplakatem darjoeh. Dah muenieh man dorjesen bïjre reklame-jallh doekemesplate edtja årrodh, jïh giese lea ussjedamme. Lohkehtæjja maahta raeriestidh jïh åssjaldahkh vedtedh. Learohkh tjuerieh daajroem dorjesen bïjre gaavnedh, guktie reklame dan staeries sjædta goh gåarede. Vuesiehtimmien gaavhtan maehtieh gaskeviermiem nåhtadidh.
Learohkh aktem åssjaldahkekaarhtem darjoeh, gusnie dorjesem buerkiestieh ovmessie vearbigujmie jïh adjektijvigujmie. Learohkh guvvieh jïh baakoeh tjöönghkieh ovmessie plaerijste, jïh aktem montasjem darjoeh. Dah sov montasjem åehpiedehtieh abpe dåahkan. Lohkehtæjja tjaala vuesiehtimmien gaavhtan taavlese dejtie adjektijvide learohkh nåhtadieh, jïh vuesehte adjektijvh maehtieh dovne maadth-haamosne jïh attributijvesne årrodh. Dah hijven jallh nåake? Mah jeatjah baakoeh vielie sjïehteles? Akte joekehtse reklamen adjektijveåtnosne mij lea niejtide ussjedamme / baernide ussjedamme?
Learohkh edtjieh orre baakoeh gaavnedh jïh nåhtadidh dan reklame- jïh doekemesplakatese. Ulmie lea learohkh edtjieh aktem stuerebe baakoeveahkam åadtjodh, vuesiehtimmien gaavhtan gosse baakoegærjam nåhtadieh. Dah tjuerieh baakoegærjam eadtjohkelaakan nåhtadidh juktie baakoen ulmiem gaavnedh. Lohkehtæjja viehkehte learoehkidie baakoeh veeljedh mejtie dievhtieh goerese. Goere vuesehte mejtie learohkh baakojde guarkah, jallh viehkiem daarpesjïeh dejtie guarkedh.
| Manne viehkiem daarpesjem daan baakoen ulmiem guarkedh: |
Manne vienhtem daajram daan baakoen ulmiem: |
Manne daajram daan baakoen ulmiem: |
|
|
|
|
Learohkh gellielaakan voejhkelieh, jïh reklame-jallh doekemesplakatem pc-esne tjaelieh viehkine teekstegietedimmieprogrammijste. Dah pryövoeh guktie tsiehkie sjædta teeksten jïh guvvien gaskemsh, gosse vuartasjieh mejtie såemies guvvieh aktem sjïere baakoeh krievieh. Learohkh reklamem åehpiedehtieh, jïh tjïertestieh dam ektiedimmiem haamoej, klaeriej jïh tekstuvri gaskem, jïh ovmessie såarhts tjiehpiestjaelemigujmie. Dah maehtieh photostory’m nåhtadidh, gusnie teekstem luhkieh jïh sjïehteles guvvieh jïh musihkem nåhtadieh.
Learohkh edtjieh minngemes dorjesem åehpiedehtedh dåahkan njaalmeldh, jïh reklame-jallh doekemesplakatem vïedtjese gævnjastidh.
Gosse lea veeljemen bïjre lïerehtimmiedarjomijstie, lohkehtæjja tjuara krööhkedh mij skuvlesne gååvnese. Daah darjomh eah stoerre mieriefaktovrh krievh. Dannasinie gujht gåarede jienebh dejstie darjomijstie veeljedh.
Learohkh daamtaj lyjhkoeh barkedh gelliesåarhts darjomigujmie, mah eah dan guhkiem ryöhkh. Muvhth learohkh maehtieh jienebem lïeredh dejstie darjomijstie. Daamtaj learohkh eah jïjtje daejrieh mejnie bööremes lyjhkoeh giehtelidh, jïh gåessie bööremes lïerieh. Lohkehtæjja maahta jïjtje giehtjedidh mah darjomh mij bööremes sjeahta learoehkidie, jïh dan mænngan ööhpehtimmiem sjïehteladtedh dan aktegasse. Ööhpehtimmien ulmie lea learohkh lïerieh.
Vihkeles ööhpehtimmie ij fer aktelaaketje sjïdth, bene barkoem jeerehte. Muvhth learohkh bööremes lïerieh gosse soptsestieh. Muvhth bööremes lïerieh gosse svïhtjieh jïh kråahpem nåhtadieh. Såemies bööremes lïerieh gosse soermide nåhtadieh, mearan jeatjebh bööremes lïerieh gosse vuejnieh jïh giehtjedieh. Daamtaj jienebh dejstie lïerehtimmievuekijste åtna. Lïerehtimmievuekiem veeljedh darjomasse, maahta aaj vuesiehtimmien gaavhtan meatan årrodh barkoesoejkesjisnie. Daesnie learohkh maehtieh bååstede bievnedh mij lïerehtimmievuekide dah bööremes lyjhkin.
Dah ovmessie lïerehtimmiedarjomh mah lea goeresne vuelielisnie, ovmessie lïerehtimmievuekieh faarhmestieh.
|
Darjome |
Learohke bööremes leara gosse: |
| Visuelle learohkh |
reklame-jallh doekemesplakatem darjodh |
lohkedh, tjaeledh, læstoeh darjodh, iktedidh, åssjaldahkide guvvieh darjodh, guvvieh/væhtah gaavnedh, guvviedidh, goerehtalledh, guvvieh vuartasjidh, goerehtidh, aktem visuelle vuesiehtimmiem/åssjaldahkekaarhtem darjodh jïh guvviedidh |
| Auditijve learohkh |
håaledh, soptsestidh, reegkes gïeline lohkedh jïh photostory darjodh |
soptsestidh, buerkiestidh, håalemem soejkesjidh, repeteredh, sijse spealadidh, njaalmeldh toelhkestidh, reegkes gïeline lohkedh, goltelidh, mubpien leareohkasse soptsestidh, buerkiestidh, lahtestidh, digkiedidh jïh mubpide haestedh |
|
Kinestetiske learohkh / Taktile learohkh |
plakate, mind-map, håaleme |
guvviedidh, tjaeledh, haamoedidh, dorjehtidh, sjugniedidh, bigkedh, darjodh, mubpide ööhpehtidh, kroessh biejedh, photostory darjodh, vuesiehtidh, notath vaeltedh, doehtedidh, maallem darjodh, bietskiedidh jïh lïjmesjidh |
Maahta haestiedihks årrodh såemies dejtie learoehkidie gaavnehtidh mejtie edtjieh reklame- jallh doekemesplakatem darjodh. Lohkehtæjja tjuara viehkiehtidh raeriestidh. Gosse learohke edtja åssjaldahkekaarhtem dievhtedh, lohkehtæjja maahta dejtie viehkiehtidh baakoeh gaavnedh jïh raajesh darjodh. Learohkh maehtieh aaj dievhtedh gosse guvviedieh. Dah jïjtje veeljieh guktie plakate edtja årrodh.
Maahta haestiedihks årrodh såemies dejtie learoehkidie gaavnehtidh mannasinie daam darjomem darjoeh. Jis learohkh åadtjoeh aktine darjominie barkedh mij lea jeereldihkie jïh murreds, dellie learohke aaj maam destie leara. Tjuara dan åvteste barkoem sjïehtedidh learohki daltesasse.
Daennie bihkedimmesne libie veeljeme dam baakoem vuarjasjidh nåhtadidh sijjeste vïerhtiedidh.
Dïhte vuarjasjimmie barkoen nuelesne byöroe våaromem vaeltedh dejnie væhtine, mah leah lïerehtimmieålman ektiedamme. Lohkehtæjja byöroe learoehkidie bååstede bievnedh mejtie gåarede tjïrrehtidh dam dorjesem maam veeljeme, jïh dejgujmie digkiedidh maam edtjieh darjodh, jïh gusnie dah maehtieh aevhkie bïevnesh gaavnedh. Lohkehtæjja byöroe aaj bååstede bievnedh mah baakoeh jïh lahtesh learohkh haalvoeh. Mah adjektijvh hijven, jïh maahta dejtie tsavtshvierhtine nåhtadidh daennie sjiekenisnie? Learohkh haalvoeh ååsjaldahkekaarhtem nåhtadidh goh akte viehkiedirrege gosse tjaelieh?
Lohkehtæjja maahta aaj bïevnesh bååstede/åvtese learoehkidie vedtedh learohkesoptsestimmine. Soptsesth mij lea hijven, jïh seamedh learohkigujmie mejnie dah tjuerieh vielie barkedh.
Bïevnieh bååstede veeljemen bïjre guvvijste. Gusnie learohkh guvvide gaavnin? Mannasinie daam guvviem / daejtie guvvide veeljin? Teektse gåvvan sjeahta? Akte tjïelke jïh sjyöhtehke teekste? Tjïelke jïh sjyöhtehke guvvieh?
Darjoeh barkoesoejkesjh gusnie akte bååstedebievnesegoere, jïh gusnie learohkh edtjieh kroessem biejedh. Daesnie learohkh jïjtjemse vuarjesjieh. Dah gaavnehtieh maam haalvoeh, jïh mejnie dah byöroeh vijriebasse barkedh.
Lohkehtæjja njaalmeldh bååstedebïevnesem vadta itkemearan. Gosse learohkh jïjtjemse vuarjasjamme, lohkehtæjja maahta jiehtedh mejnie dah daarpesjïeh vielie barkedh. Learohkh edtjieh åadtjodh man mietei sïlledidh. Seamma aejkien edtjieh nuepiem utnedh lyhkesidh. Naemhtie dah aaj buerebelaakan jïjtse lïeremen sjåahkoeh.
| Lïerehtimmieulmie |
Daam ånnetji maahtam: |
Daam naan hijven maahtam: |
Daam joekoen hijvenlaakan maahtam: |
Lohkehtæjja.
Daam maahtah bueriedidh:
|
|
|
|
|
|
|
Daennie bihkedimmesne libie veeljeme dejtie baakojde vihkielommes maehtelesvoeth sijjeste faagen maadth maahtoeh.
Maehtedh sov njaalmeldh daajroeh buektedh: Learohkh soptsestieh ulmiej bïjre, væhtaj bïjre guktie ulmide jaksedh, jïh reklame- jallh doekemesplakaten sisvegen bïjre. Dah reklame- jallh doekemesplakatem njaalmeldh åehpiedehtieh.
Maehtedh sov tjaaleldh daarjoeh buektedh: Learohkh åssjaldahkekaarhth darjoeh. Dah reklame-jallh doekemesplaktem tjaelieh jïh darjoeh.
Maehtedh lohkedh: Learohkh reklame- jallh doekemesplakatem luhkieh.
Maehtedh ryöknedh: Lahtesh matematihken bïjre leah daerpies edtja taallh, veahkam jïh åasam guarkedh gosse reklame-jallh doekemesplakatine barka.
Maehtedh digitale dirregh nåhtadidh: Maahta PC’em nåhtadidh dej tjaaleldh barkoejgujmie. Daesnie learohkh maehtieh vuesiehtimmieh gaavnedh jeatjah reklame-jallh doekemesplakatide nedtesne, jïh dejtie iedtjine utnedh jïjtse barkosne. Learohki barkoe lea maam akt seammaplïeres saemiengïelesne darjodh. Dah maehtieh aaj ovmessie ohtsememotovrh gaskeviermesne nåhtadidh, jïh maehtieh guvvieh gaavnedh.
Daate vuesiehtimmie hijvenlaakan sjeahta maajhööhpehtæmman. Lohkehtæjja tjuara aktem barkoebuerkiestimmiem darjodh man mietie learohkh berkieh. Dah maehtieh dam gaervies reklame-jallh doekemesplakatem sov lohkehtæjjese åehpiedehtedh.
Maahta aktem gïelesuerkiem darjodh dan gaervies reklame-jallh doekemesplakaten sjiekenisnie. Dellie sæjhta ajve saemiestidh reklame-jallh doekemesplakaten bïjre.
Raeriestimmieh tjaalegi bïjre
Elen Ragnhild Sara: Joatke ain. Sii. 194,”Biras váikkuha gïela”/ “Sámi media” áviissat, radio, TV ja interneahtta”
Liv Inger Somby: Media. Davvi girji 2000
Nedtevierhtieh
http://www.infonuorra.no/
http://www.risten.no/exist/risten/index.html
http://www.samer.se/
http://oahpa.uit.no/