Daesnie lohkehtæjja vuesehte guktie maahta gåalmeden maahtoeulmien mietie barkedh.
Daesnie lohkehtæjja vuesehte guktie maahtoeulmiem,sisvegem jïh barkoevuekiem lohkehtimmesne sjïehtesjidh.Guktie maadthmaahtoem sjïehtede jïh guktie lohkehtimmiem learoehkidie sjïehtesjadtedh. Daerpies dellie iktemearan vuarjasjidh, jïh gïele lea vihkeles dennie barkosne.
Åvtetje maahtoeh
Learohkh joe maehtieh sïejhme fïerhtenbeajjetje baakoeh saemiengïelesne, jïh aaj maehtieh beapmoej bïjre soptsestalledh.
Maahtaldahkeulmieh
Njaalmeldh gaskesadteme
Lohkehtimmen ulmieh leah; learohkh gelkieh
- soptsestidh fïerhten beajjetji aamhtesi bïjre
Gïelen jïh kultuvren bïjre daejredh
Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh
- baakoeh beapmoeh jïh jurjiehtimmiem utnedh jï soptseatalledh saemien beapmoej bïjre
Ij ööhpehtimmiesoejkesje abpe dam maahtoeulmiem jaksh. Maahtoeulmieh leah lïerehtimmieulmide sjïehtesjadteme. Lïerehtimmieulmieh leah barre akte vuekie guktie buektiehtidh maahtoeulmide jaksedh.
Learohkh gelkieh maehtedh fïerhten beajjetje aamhtesi bïjre soptsestidh, vuesiehtimmien gaavtan: Lyjhkedskreeki, dåarjelekreeki, beapmoej, njoetske beapmoej, jurjiehtimmien jïh saemien beapmoej bïjre.
Learohkh gelkieh aaj maehtedh:
- saemien baakoeh lyjhkedskreeki jïh dåarjelekreeki bïjre guarkedh jïh ovmessie saemien nommh dïsse nuhtjedh.
- jïjtse jallh jeatjabi dåarjelekreeki jïh lyjhkedskreeki bïjre laavlodh, joejkedh jïh /jallh soptsestidh.
- soptsestidh bearkoej, -gueliej jïh muerjiej bïjre jïh naan saemien beapmoej bïjre jïh guktie galka dejtie saemien vuekien mietie jurjiehtidh.
- soptsestidh guktie lea njoetske beapmoeh aerpievoeten mietie åtneme, jïh guktie maahta orresth-laakan daelie jurjiehtidh.
Lohkehtæjja tjoevere lïerehtimmieulmide våhkoesoejkesjisnie jallh tæjmoesoejkesjesisnie tjaeledh, jïh learoehkidie jïh gåetide soptsestidh lïerehtimmien åvtelen. Dejtie ovmessie lïerehtimmieulmide tjoeverieh eensilaakan buerkiestidh, guktie learohkh åadtjoeh dejtie jïjtsevuarjasjimmesne aaj nuhtjedh.
Darjodh
Learohkh maehtieh lyjhkedskreekide meatan vaeltedh gosse edtjieh ålkone årrodh jallh fuelhkiem/voelph lyjhkedskreekine bööredh gosse dagkeres biejjiem skuvlesne utnieh.
Learohkh göökte ovmessie beapmoeh dajvijste jurjiehtieh. Maehtieh gaahkoem bååhkesjidh, muerjieh tjöönghkedh jallh gueliem/bearkoem jurjiehtidh. Jis nuepiem utnieh learohkh maehtieh sijjen aahka gon aajjam jallh jeatjah voeres almetjh bööredidh dahkoe. Baajh learohkh jurjiehtimmiem buerkiestidh, jïh jïjtjh beapmojde vuarjasjidh mearan barkeminie.
Jeatjah lohkehtimmiedarjomh.
-
Låggem tjaeledh jïh soptsestimmiem utnedh.
Learohkh låggem tjaelieh jïjtsh jallh jeatjah dåarjelekreekibïjre jïh sinsitnide saemien soptsestidh man bïjre leah tjaaleme.
-
Speale-kåarhte
Darjoeh speale-kåarhth gusnie guvvie jïh nomme lyjhkedskreekide. Kåarhtide maehtieh lamineredh. Spealesne maahta guvvieh jïh nommh årrodh. Vuesiehtimmien gaavhtan; gie dïhte maahta jiehtedh: gaahtoe, bïenje jallh hierkie åådtje kåarhtem utnedh. Dïhte learohke mij jeenjemes kåarhth åtna, dïhte spealem vitnie.
-
Saemien beapmoeh skuvlesne.
Jurjehth saemien beapmoeh skuvlesne. Dam maahta jurjiehtidh saemien åålmege-bijjien. Tjoeveridie dellie ektese-vyöki barkedh, lohkehtæjjah jïh åvtehkh skuvlesne, eejhtegh jïh almetjh mah leah maehteles saemien beapmoejgujmie.
Learohkh gelkieh voejhkelidh mujhtedh baakoeh jïh nommh dåarjelekreeki jïh lyjhkedskreeki bïjre. Darjoeh aktem soejkesjem gosse learohkh maehtieh gåetesne eejhtegigujmie jïh jeatjah fuelhkie- jallh slïektigujmie dievhtedh dejtie baakojde. Jiehtieh learoehkidie dah edtjieh gåetesne gævnjoestidh dam soejkesjem guktie våajnoes. Guelmedh dam soejkesjem, jïh skuvlesne aaj gævnjoestidh. Baajh learohkh sinsitnide goltelidh mij soejkesjisnie tjåådtje.
Daennie bihkedimmesne libie veeljeme dam baakoem vuarjasjidh nåhtadidh sijjeste vïerhtiedidh.
Learohkh maehtieh låggem tjaeledh goh jïjtsevuarjasjimmie, jallh lohkehtæjjine soptsestalledh. Eah guhte jeatjah åadtjoeh vuarjasjimmiem lohkedh. Dam maahta voestesgïelesne tjaeledh.
Voestes vuesiehtimmie
Lågge
| Barkoem buerkiestidh |
- Maam buektiehtim?
- Mij lij geerve?
- Provhkim jeatjah vuekiem goh edtjim tjïertestidh?
- Guktie maahtam mubpien aejkien darjodh?
- Ulmieh båetije aamhtesasse: ........
|
Mubpie vuesiehtimmie
Learohkh kroessem tjaeliestieh duejtie lïerehtimmieulmide mejtie joe maehtieh.
| Daam tjoeverem lïeredh guktie buerebe-laakan lïerehtimmieulmide jaksem: |
Ånnetji maahtam: Mij biejjide |
Hijven maahtam: Mij biejjide |
|
baakoeh jïh dïejvesh mah leah daerpies maehtedh gosse dan bïjre soptsestem:
- lyjhkedskreeki jïh dåarjelekreeki bïjre
- saemien beapmoej jïh ovmessie njoetske beapmoej bïjre
- mij lea joekehts lyjhkedskreeki jïh dåarjelekreeki gaskem
|
|
|
|
maahtoen bïjre deanahtidh:
- lyjhkedskreeki jïh dåarjelekreeki bïjre
- beapmoej jïh njoetske beapmoej bïjre
|
|
|
|
jeatjah vuekiem provhkedh gosse tjïertestidh:
- kråahpem jïh gïeth nuhtjedh
- jeatjah baakoeh gaavnedh
- göökte baakoeh ektiedidh
- daaroen baakoeh saemiengïelese darjodh.
- jis im guarkah dellie gihtjedh
- jïjtjemem staeriedidh
|
|
|
|
soptsestallemem utnedh:
- im daarpesjh baakoeh daamtaj ohtsedidh gosse tjïertestem
- soptsestidh guktie goerkesæmman båateme
- soptsestallemem orrijidh
|
|
|
Gosse jurjiehtidh jïh bååhkesjidh, maahta maahtoeulmide fïerhten learoehkasse joekehts klaassedaltesasse jeatjhlaakan darjodh. Maahta ektese-vyöki jeatjah aamhtesigujmie barkedh, vuesiehtimmien gaavhtan eatnemefaagine jïh beapmoe- jïh healsoefaagine, bene gïele dïhte mij lea dïhte vihkielommes, jïh dïhte mij galka vååjnesisnie årrodh.
Daennie bihkedimmesne libie veeljeme dejtie baakojde vihkielommes maehtelesvoeth sijjeste faagen maadth maahtoeh.
Maehtedh njaalmeldh jïh tjaaleldh tjïertestidh: learohkh maehtieh baakoeh jïh dïejvesh tjaeledh lyjhkedskreeki bïjre, dåarjelekreeki bïjre, saemien beapmoej bïjre jïh njoetske beapmoej bïjre. Gosse learohkh beapmoeh jurjiehtieh, dellie edtjieh soptsestalledh jeatjah learohkigujmie jïh lohkehtæjjine mejnie leah gïehteleminie. Dah maehtieh dellie beapmoem buerkiestidh guktie vååjnoe, guktie domtoe jïh guktie hopsoe.
Maehtedh lohkedh: Learohkh gelkieh baakoeh, dïejvesh jïh ellies raajesh lohkedh guktie lyjhkedskreekide jïh dåarjelekreekide geehtedidh, jïh guktie beapmoeh jurjiehtidh.
Maehtedh ryöknedh: Baajh learoehkidie ryöknedh man dovres sjædta lyjhkedskreekem utnedh. Dah maehtieh budsjedtem darjodh gosse skuvlesne, beapmoejurjiehtimmesne. Dah maehtieh aaj åadtjodh ryöknedh man jïjnje akte fuelhkie beapmojde åtna akten våhkoen.
Maehtedh digitale vierhtiem nuhtjedh: Baajh learoehkidie gaskeviermiem nuhtjedh jïh saemien baakoeh kreekde jïh beapmojde ohtsedidh. Veartesjh Gávnos, Saemiedigkiej gåetiesæjrojne, giella.org jïh risten.no. Nuhtjh teekstevuesiehtimmiem, jïh baajh learoehkidie kreeke- jïh beapmoebaakoeh ohtsedidh dennie teekstesne.Nuhtjh daam ohtsedimmie-taastem.
Gosse saemien beapmoeh jurjiehtidh, dellie lea dïhte aaj barre goh gïelesuerkie. Gosse learohkh saemien beapmoeh jurjiehtieh, gelkieh dellie barre saemiestidh.
Edström, Prost, Holmberg, Utsi: Čuoja čáppa litna jietna, Sámi šuoŋat, Davvi Girji os, 1995.
Sámi biebmu – Saemien beapmoeh, bihkedassh, ovmessie gaaltijh, vuesiehtimmien gaavhtan:
Inga Laila Hætta-Inga Hætta Skarvik: Ruoktumet, Davvi Girji, 1996.
Kaspersen, Ardis. 1997. "Samisk mat og kultur". Oslo: Landbruksforlaget.
Bongo, Marit. 2000. "Samisk mat år 2000". Stornes: Reinkjøtt-marked.
Persen, Nan: Guollemális. Iđut ja Davvi Stádaped 2009.
Julevsaemien beapmoebihkedassegærjah
Åarjelsaemien beapmoebihkedassegærjah
Beanastallan – bienjespeale, lea noerhtesaemien gïelesne jïh aaj åarjelsaemien båata, bæjhkoehtæjja lea Davvi Girji OS/Anne Jannok Eira/Anne Marit G. Eira 2008:
Guvvie: Ánte Siri, Sámi allaskuvla-Sámi University College