Daesnie lohkehtæjja vuesiehtimmieh gaavna guktie satne maahta maahtoeulmiejgujmie 5. daltesisnie barkedh.
Daesnie våajnoes guktie dah maahtoeulmieh tjyölkehke sjïdtieh lïerehtimmieulmine, sisvegisnie jïh barkoevuekine, guktie vihkielommes maehtelesvoeth meatan vaaltasuvvieh, jïh guktie maahta ööhpehtimmiem sjïehtedidh dan aktegh learoehkasse. Vuarjasjimmie iktemearan, gïelesuerkieh jïh maajhööhpehtimmie akte bielie dehtie soejkesjistie.
Akte dejstie haestemijstie Saemien 2 jïh 3 lea maanide skreejredh dam saemien gïelem eadtjohkelaakan njaalmeldh nåhtadidh. Daate vuesiehtimmie vuesehte guktie learohkh maehtieh vearolden, væhtah vearolden bïjre, lopmen jïh daelhkien bïjre soptsestidh, mah leah iemie, biejjieladtje gïeletsiehkieh.
Maahtaldahkeulmie
Njaalmeldh gaskesadteme
Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh
- gïelem joekehts gïeletsiehkine jïh darjomi tjïrrh iedtjeleslaakan utnedh.
- taallh guarkedh jïh utnedh
Gïelen jïh kultuvren bïjre daejredh
Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh
- baakoeh utnedh mejtie veareldem, veareldevæhtide, lopmem jïh daelhkiem buerkiestieh
Tjaaleldh gaskesadteme
Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh
- teeksth lohkedh jïh tjaeledh joekehts sjaangerine
Matematikk (Norsk/samisk læreplan)
Mål for opplæringen er at eleven skal kunne
- repetere talord, ordenstal og måleomgrep
Statistikk (etter år 4)
Mål for opplæringen er at eleven skal kunne
- samle, sortere, notere og illustrere data med teljestrekar, tabellar og søylediagram, og kommentere illustrasjonane
Ööhpehtimmiesoejkesje ij iktegisth ellies maahtoeulmieh faarhmesth. Maahtoeulmieh leah tjïelkestahteme lïerehtimmieulmine, mah tjïelke jiehtieh maam edtja lïeredh. Lïerehtimmieulmieh akte sïlle guktie maahtoeulmide jaksedh.
Dïhte ulmie lea learohkh edtjieh gïelem eadtjohkelaakan nåhtadidh ovmessie gïeletsiehkine, gusnie aaj lahtesh goh vearolde, væhtah vearolden bïjre, lopme jïh daelhkie leah meatan. Daate sæjhta jiehtedh learohke edtja maehtedh:
- lahtesh guarkedh jaepieboelhki, biejjiej (daatove), aski jïh jaepiej bïjre (repetisjovne 4. daltesistie)
- lahtesh guarkedh vearolden, væhtah vearolden bïjre, lopmen jïh daelhkien bïjre dejnie ovmessie jaepieboelhkine
- lahtesh nåhtadidh jaepieboelhki, biejjiej, aski, jaepiej, vearolden, væhtah vearolden bïjre jïh lopmen jïh daelhkien bïjre njaalmeldh jaepien tjïrrh, våaroeminie jaepieboelhkine
- taallh nåhtadidh gosse ebrie-jïh lopmeveahkah möölieh mm jïh cm, jïh temperatuvrh göökte våhkojne tjaktjege jïh daelvege, jïh vearolden jïh temperatuvremöölegi bïjre soptsestidh viehkine taallijste, öörnegetaallijste jïh lahtesijstie möölegen bïjre. (Learohkh tjöönghkieh, veesmieh jïh guvviedieh daatah tabellinie jïh sööjledijagrammine, jïh dan bïjre soptsestieh. Daate maahta aaj akte joekehtehteme lïerehtimmieulmie årrodh dejtie learoehkidie mah joe hijven daajroem aamhtesen bïjre utnieh).
- vuarjasjidh dam njaalmeldh darjomem dejstie væhtijste mah leah buerkiestamme vuelielisnie
Leavloem biejeme aktem eensi laavenjassem darjodh. Daesnie learohkh edtjieh sov maahtoem vuesiehtidh gosse vearoldebïevnesh darjoeh, gusnie akte jallh jienebh daejstie aatijste meatan: vearolde, væhtah vearolden bïjre, lopme jïh daelhkie.
Dellie dah nuepiem åadtjoeh daajroem seammalaakan nåhtadidh goh dennie rïektes jieliedisnie. Vearoldebievnese maahta badth jeatjahlaakan årrodh, vielie hæhtadihks goh mijjieh raadijovesne govlebe jallh tv’esne vuejnebe.
Lïerehtimmiedarjomh ektiedamme lïerehtimmieulmide våaromem biejieh dan dorjemassese, daesnie vearoldebïevnesh, mejtie learohkh edtjieh darjodh.
Learohkh tjuerieh maahtoeulmide, lïerehtimmieulmide jïh væhtide juktie ulmide jaksedh, damtedh. Buerkesth jïh digkedh dam njaalmeldh dejgujmie. Dah ulmieh maehtieh våajnoes årrodh klaassen tjiehtjielisnie, jïh akte bielie årrodh dehtie barkoesoejkesjistie. Jis dah leah barkoesoejkesjisnie, eejhtegh/dah mah eejhtegi åvteste, maehtieh meatan årrodh barkosne.
Learohkh byöroeh meatan årrodh væhtide evtiedidh. Dellie dah aktem aajhterevoetem åadtjoeh, jïh aktem tjåenghkies goerkesem barkoen vuekien bïjre, maam edtjieh darjodh. Jis dah meatan orreme prosessesne, dïhte jïjtsevuarjasjimmie sæjhta radtjoesåbpoe sjïdtedh, jïh dah jienebem lïerieh.
Aelhkebe sjædta learohkidie guarkedh maam lohkehtæjja vuarjasjamme, jïh mannasinie dah aktem vihties illedahkem jakseme.
Daennie vuesiehtimmesne raeriestimmieh buerkeste dejtie væhtide juktie aktem jolle ulmiem jaksedh. Lohkehtæjja jïh learohke maehtieh vuarjasjidh mejtie daah væhtah raaktan tjïelkestieh maam edtjieh darjodh, jïh dejtie barkoen mietie sjïehtedidh. Dan mænngan evtede væhtah dejtie jeatjah daltesidie. Dah learohkh byöroeh meatan årrodh væhtide evtiedidh gaajhkide daltesidie.
Goeresne vuelielisnie dah daltesh vuelegs, gaskoeh jïh jolle åtnasuvvieh maanadaltesasse, jïh karakterh noereskuvlese jïh jåarhkeskuvlese. Maahta goerem aelhkebe darjodh maadthskuvlese goh jåarhkeskuvlese. Maahta aaj væhtide jeatjahlaakan learoehkidie åehpiedehtedh goh aktene goeresne.
Vuesiehtimmieh væhtajgujmie juktie jolle ulmiem jaksedh:
| Lïerehtimmieulmie |
Vuelegs
(2) |
Gaskoeh
(3-4) |
Jolle
(5-6) |
| Learohke edtja maehtedh |
|
|
|
| lahtesh vearolden,vearoldevæhtaj, lopmen jïh daelhkien bïjre guarkedh dejnie ovmessie jaepieboelhkine |
|
|
Dov akte joekoen hijven baakoeveahka vearolden, vearoldevæhtaj, lopmen jïh daelhkien bïjre. |
| daejtie lahtesidie nåhtadidh abpe jaepiem, våaroeminie jaepieboelhkine |
|
|
Datne daejtie lahtesidie ovmessie tsiehkine nåhtedh jïh vearoldem, vearoldevæhtah, lopmem jïh daelhkiem veele jïh joekehtslaakan buerkesth |
| taallh nåhtadidh gosse ebrie- jïh lopmeveahkah mm jïh cm möölie, jïh temperatuvrh göökte våhkojne tjaktjege jïh daelvege, jïh vearoldemöölegi jïh temperatuvri bïjre soptsestidh viehkine taallijste, öörnegetaallijste jïh möölegelahtesijstie |
|
|
Datne maahtah taallh, öörnegetaallh jïh möölegelahtesh nåhtadidh gosse ebrie- jïh lopmeveahkah mm jïh cm möölh.
Datne maahtah vearolden jïh temperatuvren bïjre soptsestidh |
| vearoldebievnesh darjodh jïh dejtie njaalmeldh åehpiedehtedh skuvlen lïerehtimmiesijjesne viehkine tjoejefijlijste |
|
|
Datne maahtah jïjtsh vearoldebievnesh darjodh jïh lahtesidie joekehtslaakan jïh veele nåhtadidh.
Datne vearoldebievnesem soptseste aktine tjïelke gïeline |
Goere maahta våaroeminie årrodh dovne akten vuarjasjimmie barkoen nuelesne maam lohkehtæjja dorje, jïh learohki jïjtsevuarjasjimmie. Goere maahta aaj våaroeminie årrodh akten learohkesoptsestæmman jallh evtiedimmiesoptsestæmman lohkehtæjjan, eejhtegi/eejhtegi åvteste jïh learohken gaskem.
Daesnie lohkehtæjja vuajna guktie satne maahta maahtoeulmine barkedh 5. daltesisnie; sisvege jïh lïerehtimmiedarjomh, vihkielommes maehtelesvoeth, sjïehtedamme lohkehtimmie, maajhööhpehtimmie jïh vuarjasjimmie iktemearan.
Akte aevhkie jis learohkh maehtieh aamhtesinie barkedh boelhkine, abpe jaepiem, vuesiehtimmien gaavhtan, tjaktjege, daelvege jïh gijrege, jïh gosse sjïere tsiehkieh sjïdtieh vearoldisnie, skuvlejaepesne.
Åvtedaajroeh
Akte daerpiesvoete learohkh dejtie vihkielommes lahtesidie vearolden jïh daelhkien bïjre maehtieh. Maahta dejtie lahtesidie repeteredh fïerhten barkoeboelhken åvtelen, daejnie aamhtesinie. Tsiehkestahta vijriebasse dah learohkh taallide jïh öörnegetaallide daejrieh. Dejtie maahta repeteredh gosse biejjielåhkoem/kalenderem eadtjohkelaakan nåhtede boelhken. Vuartesjh aaj 2. daltesem, desnie aktem våhkoebiejjiespïelem buerkeste. Tjïertesth guktie biejjieh (daatovh) saemiengïelesne jeahtasuvvieh.
Jienebh teernegespïelh gååvnesieh mejtie maahta nåhtadidh juktie taallide jïh öörnegetaallide repeteredh/lïeredh. Aelhkemes aktem teernegem hajkedh jïh dam taallem jiehtedh maam dïhte vuesehte. Learohkh maehtieh jienebh teernegh seamma aejkien hajkedh, taallide lissiehtidh jïh vaestiedassem saemiengïelesne jiehtedh.
Orre lahtesh sjïehtesjidh
Maahta spïelh goh guvvie-jïh baakoelotto, baakoebingo, loop jïh jienebh darjomh nåhtadidh juktie orre lahtesh sjïehtesjidh. Maahta vearoldelotto-kåarhtem nåhtadidh dovne repetisjovnese jïh baakoeveahkam lissiehtidh.
Guvvie: Elin Fjellheim, Elgå skuvle
Edtja raerieh gaavnedh guktie learohkh maehtieh repeteredh jïh orre baakoeh lïeredh, vuartesjh artihkelem ordlæring jïh artihkelem læringsstrategier, bïhkedimmesne eengelsken gïelese.
Buerkiestimmie lïerehtimmievuekijste
| Visuelle learohkh lyjhkoeh |
Auditive learohkh lyjhkoeh |
- lohkedh tjaeledh, filmem vuejnedh, guvviedidh, barkoeheeftigujmie barkedh jïh åssjaldahkekaarhtese guvvieh darjodh
- guvvieh jïh baakoeh |
- goltelidh, digkiedidh, jïjtsinie jallh jeatjabigujmie soptsestidh jïh reegkes gïeline lohkedh |
| Taktile learohkh lyjhkoeh |
Kinestetiske learohkh lyjhkoeh |
- aath doehtedidh, gietigujmie barkedh, pc’ine barkedh, vïedtjeguvvieh darjodh, spealadidh, tjaeledh, bietskiedidh jïh lïjmesjidh
- barkedh tjoevtenjereagkine jïh laejkiepreejrine |
- svihtjedh jïh abpe kråahpem nåhtadidh, ovmessie spïelh spealadidh, teaterem spealadidh jïh dæjpeles barkoe
- vïedtje- jïh guelpiespïelh |
Vielie lïerehtimmiedarjomh
Nåhtedh aktem biejjielåhkoem/kalenderem vearolde-jïh daelhkiekåarhtigujmie mejtie learohkh biejjielåhkose dibriehtieh. Learohkh daam nåhtadieh jïh soptsestieh dan sjyöhtehke vearolden bïjre fïerhten biejjien, jis gåarede. Dah learohkh aaj maehtieh vearolde-jïh daelhkiekåarhth ahkedh darjodh, dejtie vihth nåhtadidh jïh vielie kåarhth darjodh mubpien boelhken, seamma aamhtesinie.
Sjïehtesjimmie dejstie orre lahtesijstie maahta gellielaakan darjodh, vuesiehtimmien gaavhtan vïedtjespïeline. Darjoeh aktem kåarhtem fïereguhten lahtesasse. Dennie aktene bielesne baakoe saemiengïelesne tjaalasåvva jïh dennie mubpene nöörjengïelesne. Gævnjoeh kåarhtide akten vïedtjese.
Lohkehtæjja jallh akte learohke aktem kåarhtem saemiengïelesne låhka, dah learohkh dam nöörjen baakoem vïedtjesne ohtsedieh, disse vaerrieh jïh kåarhtem tsaepmieh, vuesiehtimmien gaavhtan aktine tjovrehke-tsaepmijinie. Maahta aaj lahtesidie lïerehtidh nöörjengïeleste saemiengïelese. Maahta aaj kåarhtide gualpan biejedh. Darjoeh gellielaakan! Vuartesjh aaj 6. jïh 7. daltesem, gusnie lïerehtimmievuekide lïhkiebasse buerkeste.
Guvvie: Ina Beate Somby, Prestvannet skuvle
Daesnie learohkh maehtieh
- saemiej gaektsie jaepieboelhki bïjre lïeredh
- sjyöhtehke tjaalegi bïjre lohkedh jïh soptsestidh
- båeries almetjh bööredidh vearolden, vearoldevæhtaj, lopmen jïh daelhkien bïjre soptsestidh
Molsehthlaakan learohkh maehtieh guessine minnedh naakenidie jïh dejtie dan bïjre gihtjehtidh.
Vearoldevæhtah daelie jïh aarebi – dah seamma?
Vearoldevæhtah maam jorkesamme, klijmajorkestimmiej mænngan?
Dah leah gyhtjelassh mejtie maahta bæjjese vaeltedh aktene dåaresthfaageles aamhtesisnie Saemien 2 jïh eatnemelearosne/siebriedahkefaagesne.
- vearoldem jïh daelhkiem giehtjedidh göökte våhkoeh, golme njieljie aejkieh jaepien tjïrrh, jïh dej minngemes biejjiej vearolden bïjre soptsestidh
Dïhte sjædta dovne goh repetisjovne jïh lïerehtimmie orre lahtesijstie.
- möölegesijjieh darjodh mah temperatuvrem jïh ebrien/lopmem möölieh aktene boelhkesne mij lea göökte våhkoeh
- vearoldem jïh temperatuvrem giehtjedidh jïh buerkiestidh fïerhten biejjien jïjtsh goerine mejtie gævnjoe klaassen tjiehtjielisnie
Daate våaroeminie sjædta aktem statistihkem darjodh temperatuvren bïjre j.v., jïh aktem ussjedamme vearoldebïevnesem barkoeboelhken minngiegietjesne.
- sinsitnine göökti göökti jallh dåehkine soptsestidh vearolden, vearoldevæhtaj, lopmen jïh daelhkien bïjre
- spïelem Jeatjah baakoejgujmie /Med andre ord nåhtadidh jïh dabloeh darjodh vearoldinie, vearoldevæhtajgujmie , lopmine jïh daelhkine saemiengïelesne
Göökti göökti seamma giertesne. Dïhte akte aktem dabloem vaalta jïh buerkeste don måbpan mij dablosne tjåådtje. Dïhte edtja jeatjah baakoeh nåhtadidh goh dablosne tjåådtje. Dam edtja darjodh akten vihties tijjen nuelesne. Dïhte mubpie edtja pryövedh gaavnehtidh maam dïhte meatanspïelije buerkeste, jïh dam saemiengïelesne jiehtedh.
Daesnie gaajhkesh tjuerieh baakojde saemiengïelesne buerkestidh. Ihke tjuara skodtedh vihties tijjen nuelesne, dellie vihkielommes goerkelidh. Jïh gaajhke ij tjoerh 100 % reaktoe årrodh. Vihkielommes sjædta dan jïjnjh dabloeh skååffedh goh gåarede, jïh luste sjædta soptsestidh. Daam spïelem maahta nåhtadidh ovmessie aamhtesinie. Daesnie lohkehtæjja jïh/jallh learohke maahta darjodh dan jïjnjh dabloeh dah sïjhtieh.
Guvvie: Elin Fjellheim, Elgå skuvle
- aktem vearoldebïevnesem darjodh mij lea fïereguhten njieljien jaepieboelhken bïjre
Learohkh edtjieh vearoldebïevnesem tjoejefijline åehpiedehtedh skuvlen lïerehtimmiesijjesne, aktene bloggesne jallh skuvlen gåetiesæjrosne.
Öörnedimmie
Darjoeh dam gellie aejkieh abpe jaepiem. Akte aevhkie lij orreme mejtie buektiehtamme daam haarjanidh fïerhten biejjien aktem boelhkem, göökte golme våhkoeh. Jis ij dam buektehth, dellie tjuara fïerhten sjïehteles tæjmoen haarjanidh (saemientæjmoe, jïh kanne aaj jeatjah tæjmoeh saemienlohkehtæjjine).
Dastegh learohkh mah eah naan vearolde- jïh daelhkielahtesh maehtieh, tjuara dejtie buerkiestidh, jïh tjuara dejgujmie barkedh boelhken aalkovisnie. Seamma lea taalli, öörnegetaalli jïh möölegelahtesi millimeetere jïh centimeetere bïjre. Dam maahta darjodh viehkine guvvie-jïh baakoelottoste, vearoldebingoste jnv.
Learohkh, mah aktem hijven njaalmeldh baakoeveahkam utnieh vearolde-jïh daelhkietsiehkiej bïjre, maehtieh viehkiehtidh dejtie learohkidie mah vaenebe maehtieh gosse aamhtesinie aalka. Mejtie dah maehtieh diedtem åadtjodh aktem ööhpehtimmiesoejkesjem darjodh aamhtesen bïjre. Dah maehtieh aktem sjïere diedtem åadtjodh vearoldebievnesi åvteste, guvvieh darjodh daatide goerine jïh sööjledijagrammine jnv.
Maahta aaj learohkidie stilledh jienebh bïevnesh vearolden, vearoldevæhtaj, lopmen jïh daelhkien bïjre veedtjedh, gosse båeries almetjh dennie lïhke byjresisnie gihtjieh.
Daesnie buerkeste aktem vuesiehtimmiem guktie maahta maajhööhpehtimmiem aktanidh aktine interaktijve lïerehtimmiesijjine. Juktie maajhööhpehtæmman soejkesjidh, jïh maajhööhpehtimmieboelhki gaskem barkedh, lïerehtimmiesijjiem nåhtede.
Daesnie lohkehtæjja aaj bååstedebïevnesh åådtje mejtie learohkh laavenjasside dorjeme mah leah olkese biejesovveme, jïh lohkehtæjja jïjtje maahtah vuarjasjidh vaestiedasside jïjtsh reektehtsinie mah dorjesuvvieh lïerehtimmiesijjesne. Daennie vuesiehtimmesne teekstegietedimmieprogrammem jïh ryökneme-aarhkem nåhtadamme, lissine videoråårestalleme-dirregh.
Daesnie akte raeriestimmie lïerehtimmiedarjomigujmie, gusnie maajhööhpehtimmiem jïh interaktijve lïerehtimmiesijjiem aktene:
- Maajhööhpehtimmietæjmoe
Lohkehtæjja learoehkasse aamhtesen lahtesi bïjre buerkeste aktene guaktegh soptsestallemisnie learohkinie, vuesiehtimmien gaavhtan video-råårestalleme
- Learohkh jïjtjeraarehke berkieh
Learohkh repeterieh dej sïejhmemes biejjieladtje lahtesidie vearolden bïjre. Buerkesth baakoelæstojde. Darjoeh dan mænngan dam interaktijve kroessebaakoelaavenjassem mij lea lïerehtimmiesijjesne. Learohkh vijriebasse såemies dejstie öörnegetaallijste repeterieh viehkine Hangman’istie, jïh askide repeterieh viehkine interaktijve kroessebaakoelaavenjasseste lïerehtimmiesijjesne.
- Minngiebarkoe
Lohkehtæjja maahta vuejnedh mejtie barkoem dorjeme jïh dam vuarjasjidh mubpien tæjmoen åvtelen
- Maajhööhpehtimmietæjmoe
Learohkh vijriebasse aamhtesinie berkieh. Sjïehtedh orre lahtesh. Learohkh aktem tjaalegem aamhtesen bïjre luhkieh, jïh ektesne soptsestieh dan bïjre.
- Learohkh jïjtjeraarehke berkieh
Dah tjaalegem ikth vielie luhkieh jïh tjoejefijlem goltelieh, mij lea lïerehtimmiesijjesne. Learohkh dej orre lahtesigujmie jïh aamhtesinie berkieh gosse interaktijve laavenjassh darjoeh jïh diktatem goltelieh lïerehtimmiesijjesne.
- Minngiebarkoe
Lohkehtæjja maahta vuejnedh mejtie barkoem dorjeme, jïh dam vuarjasjidh mubpien tæjmoen åvtelen.
- Hiejmeskuvlesne
Learohkh viehkiem åadtjoeh sov hiejmeskuvleste jïh aktem möölegesijjiem bæjjese biejieh skuvlen ålkoelisnie. Dah illedahkide luhkieh, jïh dejtie låggen sijse tjaelieh dan daamtaj goh learohkh jïh maajhööhpehtimmielohkehtæjja seamadieh.
- Maajhööhpehtimmietæjmoe
Learohkh vijriebasse berkieh aamhtesinie. Dah dejtie orre lahtesidie nåhtadieh soptsestimmine, jïh aktem vearoldebïevnesem soejkesjïeh. Lohkehtæjja aktem vuesiehtimmiem learoehkidie vadta, guktie akte vearoldebïevnese lea.
- Learohke jïjtjeraarehke barka
Dah aktem vearoldebïevnesem tjaelieh maam maajhööhpehtimmielohkehtæjjese seedtieh. Tjaalege leessesåvva lïerehtimmiesæjjan.
- Maajhööhpehtimmietæjmoe
Vuartesjh dam tjaalaldihkie vearoldebïevnesem ektesne.
- Deelleme
Learohkh vearoldebïevnesem deellieh aktene tjoejefijlesne lïerehtimmiesijjesne. Maahta aaj aktem vihties sijjiem darjodh vearoldebïevnesidie lïerehtimmiesijjesne.
- Pryövenasse
Maahta aktem pryövenassem darjodh lïerehtimmiesijjesne. Vuesiehtimmien gaavhtan jienebeveeljemepryövenasse. Lohkehtæjja dovne vearoldebïevnesem jïh pryövenassem vuarjesje.
- Vuarjasjimmie
Daesnie digitale maabpah maehtieh sjïehteles vuarjasjimmievuekie årrodh. Dellie learohke eadtjohkelaakan meatan sjïdtieh vuarjasjimmiebarkosne dovne iktemearan, jïh gosse learohken dorjese gaervies. Maahta digitale maabpah lïerehtimmiesæjjan biejedh.
Jïjtsevuarjasjimmien, lohkehtæjjavuarjasjimmien jïh vuarjasjimmien learohki gaskemsh tjïrrh, vihties væhtaj mietie, maahta learohkebarkojde bueriedidh jïh vijriedidh. Lohkehtæjja maahta aaj, goh akte bielie dehtie vuarjasjimmeste iktemearan, åvte-jïh minngiepryövenassh darjodh lïerehtimmiesijjesne. Vuartesjh aaj aktem jïjtse boelhkem vuarjasjimmien bïjre vuelielisnie.
Jeatjah åtnoe lïerehtimmiesijjeste
- Maajhööhpehtimmielohkehtæjja maahta aktem bloggem darjodh lïerehtimmiesijjesne. Blogge maahta akte jïjtse gïelesuerkie årrodh. Learohkh jienebh skuvlijste maehtieh akten boelhken vearolden, vearoldevæhtaj, lopmen jïh daelhkien bïjre bloggedh sov hiejmesijjesne.
- Jienebh learohkh maehtieh aaj laavenjostedh aktem wiki 'm tjaeledh vearolden, vearoldevæhtaj, lopmen jïh daelhkien bïjre, saaht gusnie learohkh årroeminie.
Vuartesjh jïjtse tjaalegem vielie vuesiehtimmiejgujmie gïelesuerkine.
Daennie bihkedimmesne libie veeljeme dejtie baakojde vihkielommes maehtelesvoeth sijjeste faagen maadth maahtoeh.
Maehtedh sov njaalmeldh daajroeh buektedh: Dïhte njaalmeldh maehtelesvoete lea dïhte åejviedarjome daennie vuesiehtimmesne.
Maehtedh sov tjaaleldh daajroeh buektedh: Tjaaleldh vuartasjimmieh vearolden bïjre darjoeh, jïh dejtie klaassen tjiehtjielisnie gævnjoeh. Dah learohkh dejtie tjaaleldh vuartasjimmide darjoeh akten njaalmeldh lohkehtimmien mænngan, jïh learohkh maehtieh vuartasjimmieh vearolden bïjre tjaeledh fïereguhten aejkien. Maajhööhpehtimmielearohkh vuartasjimmieh/ bïevnesh vearolden bïjre tjaelieh lohkehtæjjese.
Maehtedh lohkedh: Learohkh tjaalegh luhkieh, vuesiehtimmien gaavhtan tjaalegh jïh gærjetjh, vearolden, daelhkien jïh vearoldevæhtaj bïjre. Dïhte aaj sjeahta goh akte aalkoe aamhtesasse jïh iktemearan aamhtesisnie. Learohkh maehtieh aaj sjyöhtehke lohkemestuhtjh gåetesne lohkedh.
Maehtedh ryöknedh: Dæjpeles barkoen tjïrrh, skuvlen vearoldemöölegesijjesne, dah learohkh taallide jïh möölege-ektievoetide millimeetere jïh centimeetere repeterieh. Dah maehtieh aaj haarjanidh millimeeterem centimeeterasse jeatjahtehtedh. Learohkh maehtieh öörnegetaallide lïeredh/repeteredh gosse soptsestieh voestes, mubpien, vïjhteden biejjien bïjre jnv. dejtie möölegidie.
Maehtedh digitale dirregh nåhtadidh: Gosse aktem vearoldebïevnesem darjoeh, maam edtjieh gaskeviermesne åehpiedehtedh, dah learohkh lïerieh mp3-spïelerem nåhtadidh, pc’en sijse spealadidh, jïh amma aaj staeriedidh jïh tjoejefijlem nedtese biejedh jis gåarede, vuesiehtimmien gaavhtan lïerehtimmiesijjie, blogge, gåetiesæjroe.
Daennie bihkedimmesne libie veeljeme dam baakoem vuarjasjidh nåhtadidh sijjeste vïerhtiedidh.
Dïhte vuarjasjimmie dejnie vuesiehtimmine edtja lïeremem skreejredh. Dah væhtah juktie lïerehtimmieulmide jaksedh, edtjieh daajroes jïh gaavnoes årrodh learoehkidie barkoen aalkovisnie.
Guktie maahta vuarjasjimmiem barkoen nuelesne/ bïevnesh åvtese vedtedh våajnoes vuelielisnie:
| Datne edtjh maehtedh: |
|
| taallh guarkedh jïh nåhtadidh dæjpeles tsiehkine |
Datne maahtah:
Taallide nåhtadidh
Haarjenh:
öørnegetaallh lïeredh guktie datne maahtah dejtie nåhtadidh seamma eadtjohkelaakan goh taallide
dan mænngan öörnegetaallide nåhtedh gosse edtjh akten learoehkasse biejjiej bïjre soptsestidh daan asken |
| baakoeh nåhtadidh mah vearoldem buerkiestieh |
Datne maahtah:
Jïjnjh dejstie vihkielommes lahtesijstie vearolden bïjre
Haarjenh:
Akten learoehkasse soptsestidh guktie vearolde lij evtebe biejjien, jååktan jïh daan biejjien
Goltelh learohkem gosse satne vearolden bïjre seamma boelhken soptseste. Viehkehth sinsitniem jienebh baakoeh gaavnedh vearolden bïjre daej biejjiej |
Maabpavuarjasjimmie
Gelliesåarhts maabpah gååvnesieh, vuesiehtimmien gaavhtan barkoemaabpa/prosessemaabpa jïh åehpiedehtememaabpa/vuarjasjimmiemaabpa. Barkoemaabpesne barkoeh biejesuvvieh mejgujmie learohke barka goske dorjese gaervies. Vuarjasjimmiemaabpesne dïhte gaervies dorjese biejesåvva ektine learohken åssjalommesigujmie barkoej jïh dorjesi bïjre.
Vuartesjh aaj maajhööhpehtimmien nuelesne, gusnie digitale maabpah neebneme.
Sjyöhtehke gyhtjelassh daesnie leah:
Maam lïereme?
Mah ulmieh jakseme?
Mejnie leam væjkele?
Maam tjoerem bueriedidh?
Mejnie byörem vielie barkedh?
Guktie byörem vijriebasse barkedh?
Jïjtsevuarjasjimmie
Goh aalkoe daan aamhtesasse, dah learohkh maehtieh aktem låggem tjaeledh dej lahtesigujmie dah aamhtesen bïjre maehtieh, jïh lahtesh dah sïjhtieh lïeredh. Dah aaj maehtieh vearoldevæhtah buerkiestidh, mejtie daejrieh.
Learohke byöroe aaj sov barkoem vuarjasjidh itkemearan, vuesiehtimmien gaavhtan:
Maam maahtam?
Misse tjoerem vielie haarjanidh?
Guktie dam darjoem?
Gosse aamhtesem galhkeme, learohkh aktem orre bloggem tjaelieh man bïjre dah lïereme, viehkine dejstie væhtijste juktie lïerehtimmien ulmide jaksedh. Learohkh byöroeh aaj låggesne tjaeledh maam dorjeme, maam lïereme, mejtie lij geerve jïh mannasinie.
Dah byöroeh ussjedalledh guktie orre baakoeh, lahtesh jïh aamhtesesisvegem bööremeslaakan lïerieh. Lissine lohkehtæjja vuarjesje, jïh bïevnesem learoehkidie vadta. Dah learohkh maehtieh aaj ektesne ussjedalledh.
Åvte- jïh minngiepryövenasse
Akte jeatjah alternatijve lea aktem åvtepryövenassem darjodh aamhtesen bïjre. Dam maahta ikth vielie darjodh gosse learohkh aamhtesem tjïrrehtamme. Dovne learohke jïh lohkehtæjja maahta pryövenassem våarominie vuarjasjæmman nåhtadidh.
Gosse vuarjasjimmiem iktemearan illeme, learohkh byöroeh astedh barkoem bueriedidh juktie lïerehtimmiem lissiehtidh.
Åarjelsaemien:
Andersson, Elsa: Soptsesh, Saemieskuvlen-ståvroe, 1988
Bergsland, Knut: Gåebrehki soptsesh, Smååjvehkh s. 89-90, Universitetsforlaget, 1987
Bull, Ella Holm: Ovmese veareldh, Universitetsforlaget, 1985
Bull, Ella Holm: Laavlomh maanide, CD, 1997: Gusnie aske
Jaahkenelkien, Aanna: Goltelidh jïh soptsestidh, Daasta Berteme, 1993
Jaahkenelkien, Aanna: Luste lohkedh, Samisk utdanningsråd, 1996
Teksthefte Sørsamisk som 2.språk, eksamen 2004: Naestieh, Dejpeladtje jaahkoeh (s. 8), Skiedtje mij sijhti askem tjååhpedehtedh (s. 10), Askedibie (s. 13)
Teksthefte Sørsamisk som 2.språk, eksamen 2005: Vearelde (s. 10), Habletjh (s. 11), Gåaltoe (s. 15)
Sund, Torvald: Gåaltoe, Det Norske Samlaget, ……
Aagård, Anita Dunfjeld, Larsen, Tone Marie: Baalka, Davvi Girji OS, 2001
Persen, Åge: Bovve biejjie jïh våhkoeh ryøknoe
Persen, Åge: Tijje
Persen, Åge: Tijje barkoe-gærja
Julevsaemien:
Ryd, Yngve: Snø - en renskötare berättar, Ordfront förlag, 2001.
Nordsamisk:
Kåven, Brita m.fl.: Sámi-Dáru Sátnegirji/Samisk-Norsk ordbok, Davvi Girji OS, 1995
Nickel, Klaus Peter: Samisk grammatikk, Universitetsforlaget, Sámi oahpahusráddi/Samisk utdanningsråd, 1990
Solbakk, Aage: Geografiija 8, Davvi Girji OS, 1999. Omhandler også samiske værtegn og tidsberegning.
Sjyöhtehke nedtesijjieh:
www.udir.no – Vuartesjh nuelesne: Soptsesth skuvleaajhterinie paassebaakoem åadtjodh.
www.yr.no
www.ealat.org
Europeisk språkpass (ESP)