Suejnieh

Daate øøhpehtimmiesoejkesje barkoem vuesehte 5.-7. jaepiedaltesisnie. Maahta maahtoeulmide tjyølkehke darjodh lïerehtimmieulmine, mah leah akte sille juktie maahtoeulmide jaksedh. Øøhpehtimmiesoejkesje sjyøhtehke barkoevuekieh vuesehte, guktie vihkielommes maehtelesvoeth meatan vaaltasuvvieh jïh guktie lohkehtæjja øøhpehtimmiem sjïehtede learoehkidie jïh dejtie iktemearan vuarjesje.

Vueptesth akte øøhpehtimmiesoejkesje ij iktegisth abpe maahtoeulmiem feerhmh. Daate vuesiehtimmie vuesehte guktie learohkh lïerieh baakoeh jïh dïejvesjh nåhtadidh gosse suejnieh tjoehpeminie jïh suejniem tjåhkoeminie. Maahta soejkesjem nåhtadidh goh skraejrie jïh maalle jeatjah såarhts darjomidie goh gøøleme, gueliebarkoe, gaertenebarkoe jïh vinhtsebigkeme j.v.

Maahtoeulmie 7. jaepiedaltesen mænngan

Aerpievuekien maahtoe
Lohkehtimmien ulmie lea learohkh edtjieh maehtedh

• baakoeh jïh dïejvesh nåhtadidh mah leah ektiedamme aerpievuekien barkojde jïh soptsestalledh mij bïerkenidh lea

• jïjtse tjaalegem evtiedidh åssjaldahkeste dorjesasse, jïh tjaalegen evtiedimmiem vuarjasjidh våaroemisnie responseste
• gaaltijh jïh bïevnesegærjah nåhtadidh gosse tjaalegigujmie berkieh
• digitale tjaelemedïrregh nåhtadidh tjaelemebarkojne jïh gosse interaktijve tjaalegh dorje
• jïjtsh jïh mubpiej tjaalegh vuarjasjidh
  

Njaalmeldh gaskesadteme (saemienfaage)
Lohkehtimmien ulmie lea learohkh edtjieh maehtedh

• aktem faageaamhtem åehpiedehtedh viehkiedïrregigujmie jallh bielelen
• saemien baakoeh jïh dïejvesh voerkeslaakan nåhtadidh
  

Eatnemefaage
Almetje eatnamisnie
Lohkehtimmien ulmie lea learohkh edtjieh maehtedh

• soejkesjidh jïh meatan årrodh eatnemen vierhtijste nuhtjedh, aarhti bïjre soptsestidh mah åtnasuvvieh, jïh soptsestidh mannasinie eatnamistie vierhtieh veedtjie vihties boelhken

Duedtie jïh designe
Duedtie åtnoen gaavhtan jïh designe
Lohkehtimmien ulmie lea learohkh edtjieh maehtedh

• iebnh veedtjedh jïh dejtie duedtie-iebnine darjodh jïh illedahkh monnehke evtiedæmman, byjresasse jïh aarvoesjugniedæmman vuarjasjidh

Maahtoeulmide tjyølkehke dorjeme lïerehtimmieulmine, jïh lïerehtimmieulmieh leah akte sille juktie maahtoeulmide jaksedh.

Learohke edtja maehtedh

• lïereme baakoeh nåhtadidh
• aamhtesen bïjre soptsestidh våaroeminie guvvine
• aamhtesen bïjre soptsestidh
• gyhtjelassh vaestiedidh aamhtesen bïjre
• gyhtjelassh gihtjedh aamhtesen bïjre
• tjaalegem tjaeledh guvvide aamhtesen bïjre

Maehtedh lohkedh: Learohkh tjaalegh aamhtesen bïjre luhkieh

Maehtedh jïjtjemse njaalmeldh tjïelkesidh: Learohkh baakoeh jïh dïejvesjh nåhtadieh mah leah gårredamme aerpievuekien barkojde sjyøhtehke ektiedimmine, jïh dah vaajestieh, aamhtesen bïjre soptsestellieh jïh aamhtesem tjåanghkan giesieh.

Maehtedh jïjtjemse tjaaleldh tjïelkesidh: Learohkh riektesh aamhtesen bïjre tjaeliestieh, jïh tjaalegh guvvide tjaelieh.

Maehtedh digitale dïrregh nåhtadidh: Learohkh aktene tjaelemeprogrammesne tjaelieh jïh digitale kaameram nåhtadieh.

Lohkehtæjja naan orre baakoej jïh dïejvesi bïjre soptseste mah leah ektiedamme aamhtesasse suejnieh.

Maahta orre dïejvesh joekehtslaakan lïerehtidh, vuesiehtimmien gaavhtan guvvie-jïh baakoelotto’m jïh baakoe-bingo’m nåhtadidh .j.v. Juktie raerieh gaavnedh guktie learohkh maehtieh orre baakoeh lïeredh, vuartesjh artihkele baakoelïeremen bïjre  jïh artihkele lïerehtimmiestrategiji bïjre bïhkedimmesne dan learoesoejkesjasse eengelsken gïelesne.

Lohkehtæjja maahta aktem tjaalegem lohkedh suejniej bïjre learoehkidie, mah ektesne soptsestieh sisvegen, baakoej jïh dïejvesi bïjre. Lohkehtæjja jïh learohkh gyhtjelassh tjaalegasse gihtjieh, jïh learohkh dejtie vaestiedieh. Learohkh jïjtje tjaalegh aamhtesen bïjre luhkieh. Geehth guktie dah tjaalegh leah joekehts geervegraadine.

Akte vierhtiealmetje maahta båetedh soptsestidh guktie suejnieh tjuahpa jïh tjohke. Learohkh daam almetjem gihtjehtieh.

Hijven sjeahta jïh sæjhta joekoen nuhteligs årrodh vierhtiealmetjh meatan utnedh abpe barkosne.

Learohkh guvvieh gaevnieh ovmessie såarhts suejnijste gaskeviermesne jïh /jallh sjædtoegærjine jïh dej bïjre tjaelieh.

Learohkh dam filmem Med sennagress i støvlene vuejnieh. Goh minngiebarkoe learohkh soptsestieh filmen sisvegen bïjre, jïh sisvegem vaajestieh.

Lohkehtæjja åvtelhbodti gaavna dejtie dalhketjidie mah leah daerpies dan barkose ålkone. Learohkh jïh /jallh lohkehtæjja guvvieh vaeltieh mearan learohkh ålkone berkieh. Edtja guvvide minngiebarkosne nåhtadidh.

1. Suejnieh tjoehpedh

Abpe barkosne lea vihkeles lohkehtæjja dejtie reaktoe nommide nåhtede dïrregidie, dorjesidie jïh ovmessie barkojde. Learohkh edtjieh aaj dejtie nommide nåhtadidh gosse barkeminie.

Lohkehtæjja soptseste gusnie maahta suejniem gaavnedh. Suejnie-tjuahpesne lohkehtæjja ovmessie såarhth vuesehte jïh vuesehte jïh buerkeste guktie suejniem tjuahpa. Lohkehtæjja suejniem tsaapma jïh dam tjomhpine beaja. Abpe tijjen learoehkide soptseste jïh buerkeste maam dorje, jïh guktie. Mænngan learohkh åadtjoeh jïjtje pryøvedh.

Gosse learohkh gaervies tjoehpedh jïh tjomhpine bïejedh, dle lohkehtæjja vuesehte jïh buerkeste guktie tjohke. Gosse learohkh tjohkeme, tjuara suejniem gajhkedidh.

Gosse suejnie gajhkedamme, dle lohkehtæjja vuesehte guktie suejniem pruvnelde. Mænngan learohkh åadtjoeh jïjtje pryøvedh pruvnieldidh.

Mearan learohkh barkeminie, dle lohkehtæjja bïjre jarkan vaadtsa jïh fïereguhtine soptseste dan bïjre learohke dorje, guktie learohkh haarjanimmiem åadtjoeh dïejvesidie nåhtadidh jïh baakoeh bïejedh darjomidie. Learohkh sinsitnine soptsestieh mearan barkeminie, jïh edtja dejtie madtjeldehtedh sinsitniem gihtjedh jïh vaestiedidh gosse barkeminie.

2. Minngiebarkoe skuvlesne

Gosse learohkh edtjieh guvvide tjaeledh, maahta daam joekehtslaakan darjodh. Learohkh oktegh berkieh , gøøkti  gøøkti jallh dåehkine.

Learohkh veeljieh guktie sïjhtieh aamhtine barkedh jïh aamhtem åehpiedehtedh. Dah guvvide nåhtadieh mah dah, jallh lohkehtæjja vaalteme.

Learohkh barkoem guvviedieh jïh tjaalegem tjaelieh guvvide. Dam maehtieh klaassese njaalmeldh åehpiedehtedh. Jis learohkh sïjhtieh digitale soptsesem darjodh, maahta guvvide skannadih jïh akten åehpiedehtemeprogrammen sijse bïejedh.

Daesnie aaj naan laavenjassh learoehkidie:

• Dah viedtjeplaeriem darjoeh tjaalegigujmie guvvide.
• Dah aktem digitale soptsesem darjoeh viehkine åehpiedehtemeprogrammeste. Dah guvvieh veeljieh, tjaalegh guvvide tjaelieh, guvvide daatovren sijse bïejieh jih tjaalegem luhkieh dejtie. Minngemosth maahta dam dejtie mubpide klaassesne vuesiehtidh.
• Dah guvvieåehpiedehtemem darjoeh jïh aktem åehpiedehtemeprogrammem nuhtjieh.
• Dah gærjam paehpierisnie jallh pc’sne darjoeh, jïh guvvieh dan sijse bïejieh jïh tjaalegh dejtie tjaelieh.

Learohkh maehtieh dovne aktegs baakoeh jallh raajesh tjaeledh guvvide, jallh guhkebe tjaalegidie.

Barkoeveahka jïh man varke edtja barkedh maahta jeereldihkie årrodh.

Muvhth learohkh maehtieh sov åejviebarkoem njaalmeldh åehpiedehtedh.

Daesnie joekoen vihkeles govledh mejtie learohke naaken sov voenges byjresisnie åtna mejnie maahta aamhtesen bïjre soptsestidh, jallh maahta gihtjehtidh.

Daam øøhpehtimmiesoejkesjem maahta akten guessieviesehtæmman sjïehtedidh. Guessieviesehtimmie lea dïhte boelhke learohkh mah maajhøøhpehtimmiem saemiengïelesne utnieh, leah guessine dejnie skuvline mestie øøhpehtimmiem åadtjoeh. Siejhme gaajhkesh, jallh dåehkieh learoehkijstie mah maajhøøhpehtimmiem åadtjoeh, seamma boelhken båetieh guessieviesehtæmman.  Guessieviesehtimmesne dah learohkh leah meatan barkosne jïh guvvieh vaeltieh. Maahta minngiebarkoem mænngan darjodh gosse learohke jïh lohekhtæjja vihth nedtesne gaavnesjieh.

Juktie gaskesadtemem aelhkebe darjodh lohkehtæjjan jïh learohken gaskem, dle akte aevhkie tjaatsegidie aktene lïerehtimmiesijjesne juekedh.

Vuarjasjimmie iktemearan
Learohkh ahkedh bïhkedimmiem åadtjoeh tjaelemebarkosne, jïh dah lïerehtimmieulmieh leah våarome bïhkedæmman.

Vihkeles lohkehtæjja bæjjese lutnjie dïhte mij lea hijven tjaalegisnie, jïh vielie dejnie barka. Dagkerh hijven aath maehtieh årrodh learohke jïjtjemse aamhtesasse høølteste, jallh tjaalege hijvenlaakan guvvese jallh guvvide sjeahta. Maahta årrodh learohke lea væjkele ellies raajesh tjaeledh, lea væjkele væhtah goh punktum jïh gihtjemevæhtam mujhtedh, jïh stoerre åvtebokstaavem daej væhtaj minngesne tjaala. Lohkehtæjja bïevnesh bååstede vadta mejnie learohke maahta barkedh juktie tjaalegem bueriedidh.

Lohkehtæjja maahta learoehkidie madtjeldehtedh tjaeledh, jïh dejtie vihties bïevnesh bååstede vedtedh man bïjre haalvoeh, jïh mejnie dah byøroeh vielie barkedh jïh guktie.

Learohkh jïjtjemse jïh sinsitniem vuarjasjieh.
Lissine dam vuarjasimmiem iktemearan lohkehtæjjeste, learohkh maehtieh jïjtjemse jïh sinsitniem vuarjasjidh. Goere maahta åtnasovvedh dovne goh jïjtsevuarjasjimmie, vuarjasjimmie sinsitneste jïh bïevnesh bååstede lohkehtæjjeste.

Naemhtie jïjtsevuarjasjimmie maahta årrodh

BERGSLAND, KNUT 1987: Gåebrehki soptsesh. (Røros-samiske tekster). Oslo: Universitetsforlaget. 2. utgave.

BULL, ELLA HOLM 2001: Dejpeladtje muvhth vätnoeh jih vuekieh. Jokkmokk: Samernas utbildningscentrum.

FJÄLLGREN, LAILA - ANDERSSON, ELSA 1983: Mujtesh. Sameskolstyrelsen.

Filme:
Suejnie-tjuahpesne

Nøørjen

Filme:
Med gress i støvlene. Teknisk produsent: Videomaker i samarbeid med representanter for barnehagestyret i Nord-Trøndelag 1987. Video utgitt av Forbruker- og administrasjonsdepartementet.