Dïejvesh mah båatsosne åtnasuvvieh

Daesnie lohkehtæjja vuesiehtimmieh gaavna guktie satne maahta øøhpehtimmiem sjïehteladtedh guktie learohkh maahtoeulmide 10.jaepiedaltesisnie jeksieh. Daennie øøhpehtimmiesoejkesjisnie dle vuesiehtamme guktie maahta maahtoeulmide tjyølkehke darjodh lïerehtimmieulmine, mah leah akte sille juktie maahtoeulmide jaksedh.

Øøhpehtimmiesoejkesjisnie sjyøhtehke barkoevuekieh, guktie vihkielommes maehtelesvoeth meatan vaaltasuvvieh, jïh guktie lohkehtæjja øøhpehtimmiem sjïehtede learoehkidie jïh dejtie iktemearan vuarjesje.

Daate øøhpehtimmiesoejkesje lea akte vuesiehtimmie guktie learohkh maehtieh barkedh dïejvesh lïeredh mah leah sjyøhtehke båatsosne. Seammalaakan maahta daam soejkesjem sjïehteladtedh jeatjah aamhtesidie gosse aerpievuekien daajrojne barka, vuesiehtimmien gaavhtan gøøleme jïh jåartaburrie.

Maahtoeulmie 10.jaepiedaltesen mænngan

Aerpievuekien daajroe

Lohkehtimmien ulmie lea learohkh edtjieh maehtedh

• baakoeh, dïejvesh jïh lahtesh nåhtadidh mah leah eatnamasse ektiedamme

Tjaaleldh gaskesadteme

Lohkehtimmien ulmie lea learohkh edtjieh maehtedh

• jïjtjemse veele tjïelkesidh, jïh jeereldihkie jïh gellieligke baakoejgujmie ovmessie såarhts tjaaleginie

Jeatjah sjyøhtehke maahtoeulmieh 10. jaepiedaltesen mænngan

Njaalmeldh gaskesadteme

Lohkehtimmien ulmie lea learohkh edtjieh maehtedh

• aelhkie håalemh, åehpiedehtemh, toelhkestien lohkemem, råållespïelh jïh dramatiseringem tjïrrehtidh, ovmessie dåastojidie sjïehtedamme

Maahtoeulmide tjyølkehke dorjeme lïerehtimmieulmine, mah leah akte sille juktie maahtoeulmide jaksedh.

Gosse aamhtese båatsoe, learohkh edtjieh maehtedh

• dejtie sjyøhtehke, saemien dïejvesidie nåhtadidh gosse bovtsen jïh båatsoen bïjre soptsestieh

Maehtedh lohkedh: Learohkh faagetjaalegh bovtsen jïh båatsoen bïjre luhkieh gærjine jïh gaskeviermesne, jïh sijjen jïjtsh tjaalegh luhkieh.

Maehtedh jïjtjemse njaalmeldh tjïelkesidh: Learohkh dïejvesh jïh lahtesh guvlieh jïh nåhtadieh skuvlesne jïh giedtesne. Dah almetjigujmie båatsosne soptsestieh. Dah dåehkien barkoem skuvlesne åehpiedehtieh, dovne sinsætnan jïh eejhtegidie.

Maehtedh ryøknedh: Gosse learohkh giedtesne, aerviedieh ovrehte man gellie bovtsh geadtan tsaekieh fïerhten aejkien, man gellie aejkieh bovtside geadtan tsaekieh, jïh man gellie miesieh desnie fïerhten aejkien. Jis byøgkeles bovtseryøkneme, dle sjeahta dam fulkedh jïh lïeredh guktie, jïh mannasinie dam dorje.

Maehtedh digitale dïrregh nåhtadidh: Learohkh daatamaasjinesne tjaelieh jïh digitale guvvieh jïh /jallh filmem barkose bïejieh.

Daan barkoen åejvieulmie lea dah learohkh orre dïejvesh lïerieh mah leah båatsose ektiedamme, guktie dah sov baakoeveahkam vijredieh.

Gosse learohkh edtjieh orre dïejvesh lïeredh tjuerieh goltelidh, vuejnedh, guarkedh, jiehtedh jïh dïejvesem nåhtadidh gelline tsiehkine, dovne njaalmeldh jïh tjaaleldh.

Daesnie sjeahta DSL-goerem nåhtadidh gosse lohkehtæjja edtja goerehtalledh maam learohkh båatsoen bïjre daejrieh, mah dïejvesh dah demtieh jïh maam sïjhtieh daejredh.

Gosse learohkh aamhtesen dïejvesigujmie berkieh, maehtieh gaarkenotaatem nåhtadidh.

Sjyøhtehke dïejvesh maehtieh dïejvesh årrodh

• båatsoen bïjre
• bovtsen klaeriej bïjre åejjesne jïh kråahpesne
• bovtsen aalteren bïjre
• bovtsen tjåerviej bïjre
• tjåervien haamoen bïjre
• hurries- jïh minngeles
• miesiej bïjre
• miesieh mïerhkesjimmien bïjre
• mïerhki bïjre
• mïerhken nejpiegieji bïjre
  

Lohkehtæjja buerkeste

• guktie miesieh mïerhkesje
• nejpiegieji siejhmemes lahtesh
• dïejvesh goelken klaeride åejjesne jïh kråahpesne
• dïejvesh hurries- jïh  minngelesbovtside aalteren mietie
• tjåervien dïejvesh

Lohkehtæjja tjuara åvtelhbodti bïevnesh gaavnedh dan sijten bïjre maam learohkh edtjieh vaaksjodh.

Lohkehtæjja raereste gusnie maehtieh bïevnesh gaavnedh, vuesiehtimmien gaavhtan nommh gærjine jïh nedtesæjrojne, jïh giejnie maahta nuhteligs årrodh gaskesadtedh, vuesiehtimmien gaavhtan naaken båatsosne. 

Lïerehtimmie edtja dovne skuvlesne jïh giedtiebealesne årrodh.

Learohkh dåehkine berkieh. Gaajhkh dåehkieh maehtieh dejnie  seamma barkedh, jalllh veeljieh jallh åadtjoeh aktem fïereguhten aamhtesem. Dåehkiebarkoen tjïrrh learohkh sosijale haarjanimmiem åadtjoeh, jïh nuepiem åadtjoeh dïejvesidie nåhtadidh mejtie lïerieh, gosse sinsitnine soptsestellieh.

Dåehkieh bïevnesh gaevnieh sijjen aamhtesen bïjre dennie gïetskemes sijtesne. Dah aktem giedtiem vaaksjoeh, barkoem fulkieh, tjaeliestieh, guvviedieh jïh guvvieh vaeltieh. Dah båatsoealmetjh jïh jeatjah vierhtiealmetjh gihtjieh. Dah byøroeh soejkesjidh maam edtjieh gihtjedh. Daesnie maehtieh mieride DSL-goereste nåhtadidh. Learohkh haarjanimmiem åadtjoeh dïejvesidie nåhtadidh gosse almetjigujmie soptsestieh båatsosne.

Learohkh aamhtesen bïjre gærjine jïh gaskeviermesne luhkieh.

Skuvlesne fïereguhte dåehkie tjaala dejstie bïevnesijstie mejtie giedtesne tjøønghkeme, jïh våaroeminie dejstie tjaaleldh gaaltijijstie.
Minngemosth gaajhkh dåehkien tjaalegh jïh guvvieh tjåanghkan bïejesuvvieh akten tjåenghkies aamhteseheeftese, jallh gaajhkem beaja goh aamhteseplaerie viedtjese.

Dah dåehkieh jïjtse barkoem åehpiedehtieh.

Daesnie naan laavenjassh

Dåehkie A- miesieh mïerhkesjidh

Guktie miesieh mïerhkesje?

Giedtiebealesne learohkh edtjieh bïevnesh tjøønghkedh guktie miesieh mïerhkesje, dehtie raejeste bovtsem geadtan tsaaka goske bovtsem giedteste luajhta. Dah maehtieh gihtjedh, guvvieh vaeltedh jïh maaje aaj guvviedidh.

Skuvlesne learohkh edtjieh tjaeledh, guvviedidh jïh vuesiehtidh viehkine guvvijste guktie miesieh mïerhkesje, dehtie raejeste bovtsem geadtan tsaaka goske bovtsem giedteste luajhta. Dah dejtie saemien lahtesidie nåhtadieh voerkeslaakan.

Dåehkie aa - mïerhkh

Giedtesne learohkh edtjieh mïerhkh  tjøønghkedh mah leah sijten båatsoealmetjidie  jïh dej fuelhkide. Dah edtjieh dej mïerhkh guvviedidh jïh tjaeledh mïerhken aajhteren nomme. Learohkh gyhtjelassh gihtjieh mah leah bovtsen nejpiegieji bïjre, vuesiehtimmien gaavhtan  mij
namhpe, skaarja, kruehkie, tsiehkie, govre, sloeptje, snïjre, saerkie, voelese
lea. Dah guvvieh vaeltieh mïerhkijste.

Skuvlesne learohkh edtjieh tjaeledh, guvviedidh jïh vuesiehtidh viehkine guvvijste, mïerhkh sijten båatoealmetjidie  jïh dej fuelhkide.  Dah buerkiestidh fïerhtem mïerhkem baakoejgujmie jïh saemien lahtesh voerkeslaakan nåhtadieh.

Dåehkie ae – Goelken klaerie åejjesne jïh kråahpesne

Giedtesne learohkh edtjieh gihtjedh, guvviedidh jïh guvvieh vaeltedh goelken klaerijste bovtsen åejjesne jïh kråahpesne.
Goelken klaerieh kråahpesne maehtieh vuesiehtimmien gaavhtan årrodh
tjeehpes, klovse, jovje, såarhta, båavjoeh

Naan vuesiehtimmieh guktie goelken klaerieh, bovtsen åejjesne buerkeste:
staelie-njuenie, tjööse, lijnie-gaaloe, dervie-njuenie

Skuvlesne learohkh edtjieh tjaeledh, guvviedidh jïh vuesiehtidh viehkine guvvijste goelken klaerieh bovtsen åejjesne jïh kråahpesne. Dah edtjieh saemien lahtesh nåhtadidh voerkeslaakan gosse buerkestieh.

Dåehkie b – Hurries jïh minngeles aalteren mietie

Giedtesne gaajhkh learohkh edtjieh gihtjedh, guvviedidh jïh guvvieh vaeltedh hurriesbovtseste jïh minngelesbovtseste joekehts aalterinie. Dah edtjieh dejtie saemien lahtesidie nåhtadidh gyhtjelassine.

Daesnie naan sjyøhtehke baakoeh
miesie, tjorme, voenjele, horhtje, vueperes sarva, sarva, aaltoe, råtnoe.

Skuvlesne learohkh edtjieh tjaeledh, guvviedidh jïh vuesiehtidh viehkine guvvijste, lahtesh hurries- jïh minngelesbovtside aalteren mietie. Dah edtjieh saemien lahtesh voerkeslaakan nåhtadidh.

Dåehkie d - Tjåervien mietie

Giedtesne learohkh edtjieh gihtjedh, guvviedidh jïh guvvieh vaeltedh bovtsen aevsijste  jïh bovtsijste tjåervine. Dah edtjieh dejtie saemien lahtesidie nåhtadidh gyhtjelassine.

Naan sjyøhtehke baakoeh leah  bisseme-tjåervie/klaahka-tjåervie , geartoe-tjåervie/stråmhpoe-tjåervie, söökes tjåervie, sleajvoeh, haame, njalpe-tjåervie, goenere.

Skuvlesne learohkh edtjieh tjaeledh, buerkiestidh, guvviedidh jïh vuesiehtidh viehkine guvvijste dah ovmessie lahtesh aevside jïh bovtsh ovmessie tjåerviejgujmie. Dah edtjieh saemien lahtesh voerkeslaakan nåhtadidh.

Minngiebarkoe
Learohkh maehtieh

• dejtie tjaaleldh barkojde aktene heeftesne tjøønghkedh, maam gaajhkh learohkh åadtjoeh
• viedtjeplaeriem darjodh
• håaledh dejtie jeatjah learoehkidie
• guvvieh vuesiehtidh 
• vuasahtallemem darjodh bievnien sjiltigujmie
• jeatjah learoehkidie buerkestidh maam jïjtje lïereme gosse dåehkine orreme stasjovnine
• barkojde åehpiedehtedh dramatiseringinie
  

Lohkehtæjja learoehkidie bïhkede, guktie dah laavenjassh veeljieh mejtie haalvoeh, jïh guktie orre daajroem evtiedieh. Daesnie gåarede dovne geerve jïh aelhkie laavenjassh utnedh, jïh maahta dovne veahkam jïh driektem  joekehtidh. Man gellie dïejvesh jïh man geerve dah edtjieh årrodh sjïehtede dan aktegs learoehkasse.

Muvhth sïjhtieh jeanatjommes dejnie njaalmeldh gïeline barkedh, mearan jeatjebh maehtieh jïjtjemse hijvenlaakan lahtesidh, dovne njaalmeldh jïh tjaaleldh. Muvhth learohkh vielie haestemh daarpesjieh jïh mahtieh diedtem åadtjodh jienebh vierhtiealmetjh gihtjehtidh jïh jeatjabidie soptsestidh maam gaavnehtamme aktegs learoehkidie, dåehkide jïh klaassese.

Daate øøhpehtimmiesoejkesje jïh aamhtese sjeahta gosse maajhøøhpehtimmielearohkh leah guessine skuvlesne. Guessievåhkoe lea dïhte boelhke gosse learohkh mah maajhøøhpehtimmiem utnieh faagesne saemien, leah guessine dennie skuvlesne gubpede maajhøøhpehtimmiem åadtjoeh. Siejhme gaajhkesh jallh dåehkieh learoehkijstie mah maajhøøhpehtimmiem utnieh, seamma tijjen guessievåhkose båetieh.

Guessievåhkosne learohkh leah meatan dejnie darjominie giedtesne, almetjigujmie båatsosne soptsestieh jïh guvvieh vaeltieh

Maahta minngiebarkoem mænngan darjodh gosse lohkehtæjja jïh learohkh vihth nedtesne gaavnesjieh.

Daah vuarjasjimmiegoerh sjïehtieh

Vuarjasjimmiegoere åehpiedehtemasse

Vuarjasjimmiegoere tjaaleldh barkose

Njaalmeldh gaaltijh

• Båatsoealmetjh
• Mubpieh mah båatsoem demtieh
  

Tjaaleldh gaaltijh

UTSI, GUN MARGRETH 1994: Bovtsen guelmieh. [Hattfjelldal:] Sijti Jarnge.

BERGSLAND, KNUT - MAGGA, LAJLA MATTSSON 2007 (1993): Åarjelsaemien-daaroen baakoegærja. Sydsamisk-norsk ordbok. [Indre Billefjord:] Iđut. 2. opplag.

MAGGA, LAJLA MATTSSON 2009: Norsk-sydsamisk ordbok. Daaroen-åarjelsaemien baakoegærja. [Indre Billefjord:] Iđut.

ISRAELSSON, PER MARTIN - NEJNE, SAGKA 2008: Svensk-sydsamisk, sydsamisk-svensk ordbok och ortnamn. Daaroen-åarjelsaemien, åarjelsamien-daaroen baakoegärja jïh sijjenommh. Kiruna: Saemiedigkie (Sametinget).

Bull, Ella Holm: Åarjel-saemien 4.-n. Davvi girji OS, 1995

Nedtesæjroeh

Gaskeviermesne bïevnesh gaavnebe ovmessie sæjrojne.

Daesnie aaj bovtsen mierhkh gaavnh:
http://www.reindrift.no/index.gan?id=300&subid=0
www.ealat.org
www.bamma.no