Saemien heamtuvrh jïh aalkoealmetji heamtuvrh

Daate øøhpehtimmiesoejkesje vuesehte guktie learohkh maehtieh barkedh juktie maahtoeulmide jaksedh, mah leah nuelesne neebneme. Daesnie vuesehte guktie maahta maahtoeulmide tjyølkehke darjodh lïerehtimmieulmine, mah leah akte sille juktie maahtoeulmide jaksedh. Øøhpehtimmiesoejkesje vuesehte sjyøhtehke barkoevuekieh, guktie vihkielommes maehtelesvoeth meatan vaaltasuvvieh jïh guktie lohkehtæjja øøhpehtimmiem sjïehtede learoehkidie jïh dejtie iktemearan vuarjesje. Aaj akte vuesiehtimmie guktie learohkh jïjtjemse jïh sinsitniem vuarjasjieh.

Øøhpehtimmiesoejkesje vuesehte guktie learohkh maehtieh gøøkte aalkoealmetji soptsestimmievuekieh viertiestidh.

Maahtoeulmie Jåa2 mænngan – studijeryøjrien øøhpehtimmieprogramme jïh lissiebigkemen mænngan siejhme studijemaahtose – barkoefaageles øøhpehtimmieprogramme

Aerpievuekien daajroe
Lohkehtimmien ulmie lea learohkh edtjieh maehtedh

• saemien soptsestimmieaerpievuekiem buerkiestidh
• heamtuvrh soptsestidh gosse biehkieh saemien soptsestimmieaerpievuekeste nåhtadieh
• saemien heamtuvrh viertiestidh jeatjah aalkoealmetji heamtuvrigujmie, jïh heamtuvrigujmie jeatjah kultuvrijste

Maahtoeulmide tjyølkehke dorjeme lïerehtimmieulmine, mah leah akte sille juktie maahtoeulmide jaksedh.

Learohke edtja maehtedh

• saemien soptsestimmieaerpievuekien bïjre soptsestidh
• vihkeles dïejvesh buerkiestidh mah leah saemien soptsestimmieaerpievuekesne
• aktem heamtuvrem vaajestidh mij sjiere saemien væhtah åtna
• aktem heamtuvrem gaavnedh mij lea tjielke saemien
• seammavoeth jïh joekehts gaavnedh akten saemien heamtuvren jïh akten jeatjah heamtuvren gaskem
  

Maehtedh lohkedh: Learohkh ovmessie heamtuvrh,  soptsesh, dïejvesh jïh jeatjah tjaalegh luhkieh mah leah aamhtesisnie. Dah gøøkte heamtuvrh luhkieh mah leah våarome viertiestæmman.
 
Maehtedh jïjtjemse njaalmeldh tjïelkesidh: Learohkh aktem heamtuvrem njaalmeldh soptsestieh.

Maehtedh jïjtjemse tjaaleldh tjïelkesidh: Learohkh aktem heamtuvrem tjaelieh, jïh sjiere væhtah tjaeliestieh, gosse heamtuvrh ovmessie kultuvrijste viertiestieh.

Maehtedh digitale dïrregh nåhtadidh: Learohkh aktem heamtuvrem daatovrisnie tjaelieh, jïh sov tjaalegem staeriedieh mænngan lohkehtæjja jïh /jallh dah mubpieh learohkh  aktem tjaaleldh bïevnesem bååstede vadteme. Dah maehtieh aktem goerem darjodh, juktie heamtuvrh ovmessie kultuvrijste viertiestidh.

Lohkehtæjja aamhtesem åehpiedahta gosse aktem aerpievuekien saemien heamtuvrem soptseste, jallh satne baaja learoehkide aktem tjoejebaantem goltelidh dagkarinie heamtuvrinie.

Learohkh ektesne soptsestieh maam dah daejrieh dej sjiere væhtaj bïjre saemien soptsestimmieaerpievuekesne. Lohkehtæjja buerkeste saemien aerpievuekesne ij leah iktegisth aelhkie lahtesi gaskem juekedh, jïh aktem sjiere buerkiestimmiem darjodh mij lea heamtuvre jïh mij lea soptsese.

Dan mænngan lohkehtæjja aalkoealmetji lidteratuvren bïjre soptseste aktene histovrijen perspektijvesne.

Learohkh aktem jallh jienebh filmh vuartasjieh. Gåarede DVD løønedh Saemiedigkien learoevierhtiejarngeste, Guovdageaidnusne. Learohkh ektesne filmi sisvegi bïjre soptsestieh.

Learohkh ektesne soptsestieh mah væhtah akte saemien heamtuvre åtna, jïh aktem tjåenghkies læstoem væhtajgujmie tjaelieh. Dej væhtajgujmie goh våarome, learohkh jïjtsh heamtuvrh tjaelieh. Dah haarjanieh heamtuvride lohkedh, jïh dah akten mubpien learoehkasse soptsestieh, akten dåahkan jallh abpe klaassese. Learohkh sinsitnien heamtuvridie goltelieh, jïh sinsætnan bïevnesh bååstede vedtieh mah væhtah dah vueptiestin, jïh mah væhtah dah vueptiestieh saemien soptsestimmieaerpievuekeste.
 
Learohkh aktem saemien jïh aktem heamtuvrem aktede jeatjah kultuvreste luhkieh, dan mænngan dejtie viertiestieh.

Learohkh aktem goerem darjoeh maam nåhtadieh gosse saemien heamtuvrh jeatjah aalkoealmetji heamtuvrigujmie viertiestieh. Goeresne golme kolonnh. Gårroeh kolonnesne tjaelieh mij lea sjiere saemien heamtuvride. Åelkies kolonnesne tjaelieh mij lea sjiere dan aerpievuakan mejnie viertiesteminie. Gaskoeh kolonnesne learohkh tjaelieh mij lea tjåenghkies dejtie gøøkte kultuvride. Dïhte mij lea aajmene goh sjiere akten kultuvrese, dam maahta klaerine mïerhkesjidh dennie gårroeh jïh åelkies kolonnesne.

Dah heamtuvrh mejtie learohkh luhkieh, maehtieh dovne åenehks jïh guhkies årrodh jïh geerve jïh aelhkie. Muvhth åehpies jïh muvhth orre learoehkidie. Aelhkebe  våaromem vaeltedh åehpies heamtuvrine sijjeste heamtuvrh mah leah ammes, gosse learohkh edtjieh soptsestidh, viertiestidh jïh heamtuvrh jïjtje tjaeledh.

Såemies learohkh ånnetji saemien soptsestimmieaerpievuekien bïjre soptsestieh, mearan mubpieh dejtie vihkielommes væhtide veelelaakan tjïelkestieh.

Muvhth learohkh heamtuvrh gaavnehtieh mah sisvegisnie jïh bigkemisnie leah mahte seammalaakan goh akte heamtuvre maam aarebistie demtieh, jallh aadtjen lohkeme. Mubpieh loevenieh aktegsheamtuvreste jïh svihtjedieh sjaangeren sisnie, seamma aejkien goh tjyølkehke saemien aerpievuakan bigkieh.

Learohkh jïjtje veeljieh man gellie jïh giese dah sïjhtieh heamtuvrh soptsestidh. Muvhth tuhtjieh bøøremes ajve lohkehtæjjese jallh akten mubpien learoehkasse soptsestidh.  Mubpieh buerebe tråjjedieh gosse jienebh goltelieh.
 
Muvhth learohkh jienebh heamtuvrh luhkieh jïh heamtuvrh jienebh aalkoealmetjijstie, jïh aktine stuerebe vaeljehkinie viertiestieh, goh våarome.

Lissine heamtuvrh njaalmeldh soptsestidh, naaken maehtieh heamtuvrem dramatiseradidh.

Daate øøhpehtimmiesoejkesje hijvenlaakan sjeahta maajhøøhpehtæmman juktie learohkh edtjieh soptsestidh, heamtuvri bïjre soptsestalledh jïh heamtuvrh viertiestidh. Lohkehtæjja goltele, soptseste jïh digkede learohkigujmie. Lohkehtæjja nuepiem åådtje lïerehtidh, jïh baajedh learohkem haarjanidh aerpievuekien baakojde jïh dïejvesidie.

Vuarjasjimmie iktemearan
Lohkehtæjja learoehkidie njaalmeldh jïh/jallh tjaaleledh vuarjasjimmiem iktemearan vadta. Vihkeles responsem learoehkidie vedtedh guktie dah daejrieh mejnie edtjieh barkedh juktie sijjen maahtoem evtiedidh. Dah aaj raeriem daarpesjieh guktie edtjieh dåemiedidh.

Gosse learohkh heamtuvrh tjaelieh, responsem åadtjoeh akten voesteslåhkose. Dah åadtjoeh daejredh mij hijven, jïh raerieh åadtjoeh guktie edtjieh heamtuvrine vielie barkedh. Vaeltieh våaromem læstosne væhtajgujmie. Maam learohke meatan åådtjeme? Mij fååtese?

Lohkehtæjja maahta daejtie goeride vuarjasjimmesne iktemearan nåhtadidh:

» Vuarjasjimmiegoere åehpiedehtemasse
» Vuarjasjimmiegoere tjaaleldh barkoe

Dah aaj sjïehtieh gosse learohkh edtjieh jïjtjemse jallh sinsitniem vuarjasjidh.

Jïjtsevuarjasjimmie jallh vuarjasjimmie sinsitneste
Daesnie akte vuesiehtimmie maam learohkh maehtieh nåhtadidh gosse edtjieh jïjtjemse vuarjasjdih, jïh/jallh gosse edtjieh responsem sinsætnan vedtedh. Dah vuarjasjieh maam haalvoeh, jïh maam maehtieh/byøroeh darjodh juktie jollebe maahtoem jaksedh.

BERGSLAND, KNUT 1987: Gåebrehki soptsesh. (Røros-samiske tekster). Oslo: Universitetsforlaget, 2. utgave.

BIRKELAND, KIRSTI 2002: Staaloeh vienhtieh aske lea dålle. [Oslo:] J.W. Cappelens Forlag as

BULL, ELLA HOLM - BERGSLAND, KNUT 1993: Lohkede saemien. Kárášjohka: Davvi Girji o.s., 2. utgave. (gærja jïh kaassedth)

QVIGSTAD, JUST KNUD 1996: Aarporten jïh Åarjel-smaaregen soptsesh. 2. utgave. [Kautokeino:] Samisk utdanningsråd.
Njieljie åålmeg-heamturh, Saemiedigkie, 2002 (onne gærja jïh cd)

Govnebuatska – jïh giemhpes viehkiehtæjja, Norsk filminstitutt

Karijuse jïh Baktuse, Statens filmtilsyn, åarjelsamien gïelese 1996, video jïh heefte

Lopmegaahtoe, Statens filminstitutt, Saemien Øøhpehtimmieraerie 1999, video jïh heefte

Gaallabaernieh, videjove golme åarjelsaemien Gaallabaerniej bïjre, Ninne Film AS 2004

Friis, J.A. 1871: Eventyr og Folkesagn. Christiania: Cammermeyer

Heamturh eatnamistie, gaedtijste. Heamturt eatnam subttsasa duoppet dáppet. Máidnasat duoppil dáppil DVD. 2007. Oslo: Norsk filminstitutt