Saemiedigkie aktesivyöki barka jïh laavenjostoe jeatjah saemien jïh aalkoealmetji siebriejgujmie, institusjovnigujme jïh viermiejgujmie, mah raasti dåaresth berkieh.
Saemiedigkie sæjhta:
Noerhtelaanti saemiekonvensjovne
Akte teema mij daamtaj bååstede båateme gosse saemien siebrieh leah gaavnesjamme, lea daerpies aktine bijjienasjovnaale vaarjelimmine jïh bijjienasjovnaale sjïehteladtemasse njoelkedassijste, mah dejtie saemien almetjidie krööhkieh mijjen aerpievuekien dajvine.
Daate heannadamme dan åvteste saemiej aerpievuekien dajvh histovrijen tjïrrh leah juakasovveme, guktie saemien dajvh leah njieljie laantine. Njieljie laantine, såemiesmearan joekehts laakigujmie, joekehts politihkine jïh joekehts preferansigujmie. Preferansh mah joekehtslaakan saemiej sijjiem krööhkestieh goh aalkoealmetjh jïh unnebelåhkoe.
Noerhtelaanti Raerien sesjovnesne Reykjavikesne goevten 28.b. 1995, dah noerhtelaanti ministerh sjæjsjalin, mah dïedtem utnieh saemien gyhtjelassi åvteste, aktem laavenjostoem tseegkedh juktie noerhtelaanti saemiekonvensjovnem buektiehtidh. Dellie sjæjsjalin aktem barkoedåehkiem nammoehtidh mij edtji daerpiesvoetide jïh våaromem salkehtidh akten konvensjovnese. Daate barkoedåehkie sov voestes raeriestimmiem böökti ruffien 1998. Ij lij barkoedåehkien barkoe aktem raeriestimmiem konvenjovneteekstese buektedh, men juvnehtimmiejgujmie båetedh dan vijriesåbpoe prosessen bïjre. Barkoedåehkie vihtiesti våarome jïh daerpies aktem noerhtelaanti saemiekonvensjovnem utnedh, jïh daate barkoe byöroe jåarhkedh aktine ekspertemoenehtsinie, man mandaate lij aktem raeriestimmiem darjodh rååresjæmman.
Fïereguhte ministere mij diedtem utni saemien gyhtjelassi åvteste, sjæjsjali tjåanghkosne Stuehkesne gålkoen 7.b. 2001, aktem ekspertedåehkiem nammoehtidh mij edtji raeriestimmieh buektedh akten noerhtelaanti saemiekonvensjovnese. Jillemesreaktajustitiarijuse Carsten Smith eksepertedåehkien åvtehkinie sjïdti. Doh jeatjah lïhtsegh jïh sæjjasadtjh lin gaajhkesh maehteles eksperth almetjereaktan jïh gaskenasjovnaale aalkoealmetjereaktan sisnjeli.
Jaepien 2005 dle ekspertedåehkie aktem raeriestimmiem böökti akten noerhtelaanti saemiekonvensjovnese. Konvensjovneraeriestimmien ulmie lea aktem buerebe jïh jearsoesåbpoe båetijen biejjien gorredidh saemide, dovne goh akte åålmege Noerhtelaantine, jïh goh aktegs almetjh fïereguhten noerhtelaantesne. Konvensjovneraeriestimmie ij naan krïevenassh jallh haestemh tseegkh dejtie staatide gusnie saemieh årroeh, bielelen saemien identiteetem, gïelem, kultuvrem jïh jieledevuekiem krööhkedh. Dah leah reaktah mejtie joe lea pryöveme sjïehtesjidh dejnie joe daaletje gaskenasjovnaale riekteles standardine mah leah unnebelåhkoej bïjre, jïh mejtie gaajhkh noerhtelaanth byjhkesjieh. Vijriesåbpoe dle aaj dej reaktaj bïjre mejtie saemieh goh aalkoealmetjh Noehtelaantine utnieh. Reaktah mah edtjieh gorredidh olles saemieh tjijtesovvh jïh ammes dorjesovvh saemien dajvine, jïh saemiej materijelle kultuvresne jïh jieledevuekine.
Byjhkesjidh jienebh almetjh histovrijen mietie leah fïereguhten laanten raasti sisnjeli orreme, haestemh sjugnede, gosse edtja dan aktegs almetjetjierten maadtoem, gïelem, kultuvrem jïh jieledevuekiem krööhkedh jïh jååhkesjidh, jïh åelede staaten bijjemes åårganh eadtjohke årrodh jïh jis daerpies, jeatjah staatigujmie laavenjostedh jis daerpies juktie ulmide jaksedh.
Lohkh vielie raeriestimmien bïjre Noerhtelaanti konvensjovnese daesnie.
Njoktjen 2011 dah rååresjimmieh eelkin Såevmien, Sveerjen jïh Nöörjen gaskem, akten noerhtelaanti saemiekonvensjovnen bïjre.
Akte barkoedåehkie konvensjovneraeriestimmiem ekspertedåehkeste vuarjasji, jïh jaepien 2007 aktem reektehtsem böökti «Gjennomgåelse av utkast til nordisk samekonvensjon - vurdering av forholdet til gjeldende folkerettslige forpliktelser og gjeldende nasjonal rett i Norge". Barkoedåehkesne lïhtsegh Barkoe- jïh ektiedimmiedepartemeenteste, Justijsedepartemeenteste, Tjïelten- jïh regijovnaledepartemeenteste, Ålkoerijhkedepartemeenteste jïh Saemiedigkeste.
Dah rååresjimmieh Sveerjen, Såevmien jïh Nöörjen gaskem leah öörnedamme akten maallen mietie, göökte boelhkigujmie. Dïhte voestes boelhke lea akte gïehtjedimmie konvensjovneraeriestimmeste, gusnie dah guejmieh sijjen vuajnoeh tjïelkestieh dej aktegs kapihteli jïh artihkeli bïjre. Ij sïjhth rååresjimmieh aamhtesi bïjre sjïdtedh daan boelhken. Mubpien boelhken edtja vihties rååresjimmieh tjïrrehtidh konvensjovneraeriestimmien bïjre. Akte ulmie lea abpe prosesse edtja gaervies årrodh eannan vïjhte jaepieh. Nöörjen rååresjimmiedelegasjovnen åvtehke lea Orrestehteme-, reereme- jïh gærhkoedepartemeente, jïh lissine dle tjirkijh aaj Ålkoerïjhkedepartemeenteste jïh Saemiedigkeste.
Biologeles gellievoete
Saemien siebriedahke, jïh jeatjah aalkoealmetjesiebriedahkh stoerre haestemi uvte tjåadtjoeh, mah aktem dynamihkeles jïh sektovrevijries politihkem jïh reeremem krievieh, gusnie aalkoealmetji reaktah, kultuvrevaarjelimmie jïh eatnemereereme tjuerieh ektesne vuajnalgidh. Daate lea vihkeles, ij ajve dannasinie maahta jiehtedh aalkoealmetji kultuvre lea lïhke eatnamasse ektiedamme, men aaj dannasinie gaskenasjovnale byjresekonvensjovnh aalkoealmetji reaktajgujmie tjuerieh ektesne vuejnalgidhh. Gorredimmie aalkoealmetji jieledevuekeste jïh kultuvreste viehkehte dam biologeles gellievoetem vaarjelidh, jïh båastode. Evtiedimmie byjresestandardijstie, mah dam materijelle våaromem saemien jïh jeatjah aalkoealmetji kultuvrese gorredieh, lea vihkeles jis edtja aktem monnehke evtiedimmiem gorredidh.
Gaskenasjovnaale dle ENn konvensjovne biologeles gellievoeten bïjre jaepeste 1992, jïh ENn byjreseprogramme (UNEP) mah otnjegem vuesiehtieh jïh åtnoem jïh vaarjelimmiem stuvrieh veartenen eatnemevierhtijste. Daan biejjien 193 lïhtsegelaanth mah biokonvensjovnem jååhkesjamme, jïh mah leah åeliedamme ulmide jïh åssjelem vaarjelimmien jïh monnehke åtnoen bïjre fulkesidh dehtie biologeles gellievoeteste. Eatnemevierhtieh leah stoerre aarvoeh, jïh våaromem vedtieh almetji jieliedasse, beapmojde jïh healsose. ENsne barkeminie viedteldihkie latjkoeh buektiehtidh, mah edtjieh aktem reaktoe joekedimmem dejstie aevhkijste gorredidh, mah åtnoem eatnamistie vedtieh. Konvensjovne biologeles gellievoeten bïjre jååhkesje dah aalkoealmetjh jïh eatneme leah jearohke sinsitneste.
Daate sjïere ektiedimmie aalkoealmetji kultuvren jïh eatnemen gaskem, lea man åvteste Saemiereaktamoenehtse joe NOU’sne 1984: 18, njoelkedassh raeriesti juktie saemiej åtnoem eatnemevierhtijste vaarjelidh. Daate ektiedimmie aalkoealmetji kultuvren jïh eatnemen gaskem, ENn sjïerereektije Josê R. Martinez Cobo joe sov reektehtsisnie tjïertesti, mij dorjesovvi boelhken 1972-1982. Reektehtsisnie Cobo tjïerteste man vihkeles lea guarkedh jïh damtedh maam ektiedimmietsiehkide aalkoealmetjh utnieh sijjen laantedajvide . Eatneme lea dïhte våarome aalkoealmetji jieliedasse jïh guktie dah veartene guarkah, jïh aaj jaahkose, provhkide, aerpievuekide jïh kultuvrese ållesthlaakan. Daate tsiehkie aalkoealmetji kultuvren jïh eatnemen gaskem ij leah ajve ektiedamme reeremevoetese laanten jïh vierhtiej bijjeli, jallh man jïjnje almetjh maehtieh dejtie nuhtedh, men seamma jïjnje jeatjah bielide jieliedistie, goh slïekte, sertiestimmie aerpievuekien daajroste jïh ektievoete dajvide.
Dïhte saemien maadthvuajnoe jeahta eatneme ajve löönes, jïh dïhte edtja åtnasovvedh guktie maahta aerpine årrodh mubpien boelvese, eevre seammalaakan guktie lij gosse mijjieh dam åadtjoejimh. Naemhtie ussjedidh lea eevre seammalaakan guktie dïhte dïejvese monnehke evtiedimmien bïjre lea, mij lea tjïelkestamme goh akte siebriedahkeevtiedimmie mij daan beajjetje daerpiesvoeth voebnesje bielelen nuepide giehpiedidh dejtie båetije boelvide, juktie sijjen daerpiesvoeth åadtjodh. Dïejvese åehpies sjïdti nöörjen gïelesne reektehtsen tjïrrh Vår felles framtid (Mijjen tjåenghkies båetijen biejjien), maam EN’i Veartenekommisjovne byjresasse jïh evtiedæmman bæjhkoehti jaepien 1987, buerebe åehpies goh Brundtlandkommisjovne, mij tseegkesovvi jaepien 1983.
Veartenen eatnemevierhtieh våaromem vedtieh almetji jielede, beapmojde jïh healsose. EN’i konvensjovne biologeles gellievoeten bïjre (suehpeden 22. b. 1992) lea ratifiseradamme jïh Nöörjesne faamoem åadtjoeji goeven 29. b. 1993. Dïhte åssjele CDB’ine lea vaarjelimmie biologeles gellievoeteste, monnehke åtnoe biologeles gellievoeteste jïh reakta joekedimmie dejstie aevhkijste mejtie åtnoe biologeles gellievoeteste vadta (1. artihkele).
CDB dam lïhke jearohkevoetem jååhkesje mij lea aalkoealmetji jïh biologeles vierhtiej gaskem (åvtebaakoe 12. artihkele). CDB jeahta dah staath edtjieh aalkoealmetji aerpievuekien daajroem, orrestimmiem jïh daepieh (guktie dorje) krööhkedh, gorredidh jïh vijriesåbpoe jåarhkedh, mah leah sjyöhtehke gorredæmman jïh monnehke åtnose dehtie biologeles gellievoeteste (8. artihkele j), vijriesåbpoe edtja sïejhme åtnoem biologeles gellievoeteste, mij lea kultuvrelle darjomen mietie, vaarjelidh jïh madtjeldehtedh (artihkele 10 C), jïh juekeme bïevnesijstie mah leah sjyöhtehke vaarjelæmman jïh monnehke åtnose biologeles gellievoeteste, edtja aalkoealmetjh jïh aerpievuekien daajroeh feerhmedh. (artihkele 17.2).
Konvensjovne biologeles gellievoeten bïjre lea vihkeles juktie dïhte aalkoealmetji aerpievuekien daarjoem jååhkesje, jïh vihteste dah staath åeliedimmiem utnieh krööhkedh, gorredidh jïh vijriesåbpoe jåarhkedh dagkeres daajroem mij lea sjyöhtehke gorredæmman ijh monnehke åtnose dehtie biologeles gellievoeteste. Vijriesåbpoe jeahtasåvva, edtja sïejhme åtnoem biologeles gellievoeteste mij lea kultuvrelle darjomen mietie, gorredidh jïh madtjeldehtedh.
Lohkh vielie EN’i konvensjovnen bïjre biologeles gellievoeten bïjre daesnie.
CBD barki jaepien 2010 raajan, juktie teehpemh dehtie biologeles gellievoeteste heerredidh. Paarhtetjåanghkosne jaepien 2004, COP 7, dle aktem barkoeprogrammem nænnoesti dajvevaarjelimmien bïjre laantesne, maam edtja illehtidh 2010 åvtelen laantesne, jïh 2012 åvtelen marijne suerkine. Aaj nænnoesti (VII/28) aalkoealmetjh edtjieh ellieslaakan jïh radtjoeslaakan meatan årrodh, gosse edtja daaletje jïh orre vaarjelimmiedajvh tseegkedh jïh reeredh, jaepien 2008 åvtelen.
Guejmietjåanghkosne Jaapanisnie, COP 10, dle 49 ovmessie teemah nænnnoestin. Dej vihkielommes teemaj gaskem lij dïhte nænnoestimmie akten orre strategeles soejkesjen bïjre, 20 bielieulmiegujmie 4 strategeles åejvieulmiej nuelesne, mejtie edtja jaksedh eannan 2020. BIELIEULMIE 18: Eannan 2020 dle krööhkestamme aalkoealmetji jïh voenges siebriedahki aerpievuekien daajroem, innovasjovnh jïh daepieh mah sjyöhtehke vaarjelæmman jïh monnehke åtnose biologeles gellievoeteste, jïh ellieslaakan meatan vaalteme jïh ussjedadteme sjïehtesjimmesne Konvensjovneste, jïh aalkoealmetjh jïh voenges siebriedahkh leah ellieslaakan jïh radtjoeslaakan meatan gaajhkine suerkine.
Eatneme jïh daarjoe eatnemen bïjre leah stoerre aarvoeh. Guejmietjåanghkosne COP 10, dle Nagoyaprotokollem nænnoesti. Dïhte akte gaskenasjovnale viedteldihkie protokolle CBD’en nuelesne mij edtja aktem reakta joekedimmiem dejstie aevhkijste gorredidh, mejtie dïhte åtnoe eatnemen gen-vierhtijste vadta. Dïhte aktanimmie gaskem gen-vierhtieh jïh aalkoealmetji aerpievuekien daajroeh dej bïjre, lea akte vihkeles biehkie protokollesne.
Jalhts protokolle storre fleksibiliteetem nasjovnale sjïehtedæmman vadta, dle dïhte aalkoealmetji reaktide veaksahkåbpoe dorje, gelline suerkine. Desnie vihteste gaskem jeatjah aalkoealmetjh maehtieh eekereaktam gen-vierhtide utnedh sijjen dajvine, jïh mubpieh eah maehtieh aerpievuekien daajrojste åadtjodh, bielelen dah aalkoealmetjh mah dam daarjoem utnieh, åvtelhbodti dan bïjre luhpiehtamme. Aalkoealmetjh edtjieh aaj aktem bieliem baalhkeste åadtjodh gosse vaaroeh doekeme mah leah sjædtoej jallh jeatjah organismi gen-materijaleste dorjeme, jis aalkoealmetji aerpievuekien daajroeh åtnasovvin gosse gen-vierhtiem nuhtin.
Nagoyaprotokolle stuvrehte man jïjnjh genetihken vierhtieh maam åådtje, jïh aktem reaktoe joekedimmiem aevhkijste, gosse dagkerh vierhtieh nuhtie. Dïhte sisvege Nagoyaprotokollesne lea naemhtie, jïh dan vihkeles dejtie saemien reaktide jïh saemien iedtjide, guktie dah staath, laavenjostosne saemiedigkiejgujmie, tjuerieh prosessigujmie nïerhkedh juktie vuarjasjidh guktie maahta dejtie sjïehtesjidh jïh laaki sïjse vaeltedh, gosse daaletje laakh jarkele, jallh gosse orre laakh båetieh aerpievuekien daajroen bïjre. Nagoyaprotokolle lea vihkeles saemide juktie dïhte reaktide jïh iedtjide jååhkesje jïh gorrede, mah aalkoealmetjh utnieh genetihken vierhtide jïh aerpievuekien daajrojde, mah leah ektiedamme genetihken vierhtide, daan nuelesne aalkoealmetjh aaj edtjieh dejstie aevhkijste åadtjodh mah sjugnesuvvieh nuhtemisnie genetihken vierhtijste. Nagoyaprotokolle vihteste dïhte tsiehkie genetihken vierhtiej jïh aerpievuekien daarjoen gaskemsh, lea veele viedteldihkie dannasinie aalkoealmetjh aajhterevoetem disse utnieh.
Lohkh vielie Nagoyaprotokollen bïjre daesnie.
Saemiedigkie lea dan nöörjen delegasjovnen tjïrrh meatan orreme dennie gaskenasjovnale barkosne konvensjovnine biologeles gellievoeten bïjre, jïh leah gaskem jeatjah viehkiehtamme guktie dah staath åeliedimmiem utnieh – dan gåhkese gåarede jïh naemhtie guktie maereles – ååktedh, gorredidh jïh tjåadtjoehtidh – dam aerpievuekien daajroem. Akte krieveme juktie maehtedh daam åeliedimmiem voebnesjidh, lea daajroen bïjre daejredh. Daate sæjhta jiehtedh gaskem jeatjah dah mah daajroem utnieh, dah tjuerieh govlelgidh sjæjsjallimmieprosessine jïh politihkeevtiedimmesne eatnemevierhtiej bïjre, dejnie dajvine gusnie aalkoealmetjh årroeh jïh sijjen jielemigujmie gïehtelieh. Dennie barkosne mij CBD’esne jåha, juktie sisvegem åeliedimmine artihkelisnie 8 (j) jïh 10 (c) vihtiestidh, dle tjïerteste lea vihkeles dah guejmieh edtjieh meatan årrodh.
Nöörjesne naa gåhkese båateme sjïehtesjimmine CBD-artihkelsistie 8 (j) aerpievuekien daajroen bïjre tjïrrehtimmesne eatnemegellievoetelaakeste, v. joekoen § 8 (daajroevåarome), men aaj § 1 (åssjele) åtnoen jïh vaarjelimmien bïjre goh våarome saemien kultuvrese, jïh § 14 (leavloebïejeme saemien iedtjijste) leah sjyöhtehke. Paragrafe 8 eatnemegellievoetelaakesne mubpie lïhtse jeahta dah åejvieladtjh edtjieh leavloem bïejedh daajrose mij våaromem åtna guktie gellie boelvh etnemem nåhtadamme jïh eatnaminie ektine barkeme, daan nuelesne aaj saemien åtnoe, jïh mah maehtieh viehkiehtidh aktine monnehke åtnojne jïh vaarjelimmine eatnemegellievoeteste.
Lohkh vielie eatnemegellievoetelaaken bïjre daesnie.
Konsultasjovnelatjkoe staateles åejiveladtji jïh Saemiedigkien gaskem stuvrehte aalkoealmetjh Nöörjesne edtjieh meatan årrodh, jïh latjkoe jeahta edtja laaki jïh råajvarimmiej bïjre rååresjdih mah saemien iedtjh ryöktesth tsevtsieh.
Saemiedigkie aaj meatan vaaltasåvva gaskenasjovnale prosessine mah leah ektiedamme aerpievuekien daajrose, dannasinie Saemiedigkie lea meatan Nöörjen delegasjovnesne jïh dennie åvtelhbodti barkosne dagkaridie tjåanghkojde. Dovne tjoevkesisnie vuajneme dehtie barkoste mij dorjesåvva aerpievuekien daajroen bïjre Veartenen immaterijellesiebresne (WIPO), jïh fulkesimmie barkoste dennie gaskestaateles moenehtsisnie Nagoyaprotokollese CBD’en nuelesne. Saemiedigkie veanhta jïjtsh laakh aerpievuekien daajroen bïjre tjuerieh stieresne årrodh Nöörjesne båetijen biejjien, jis edtja buektiehtidh gaajhkide åeliedimmide tjïrrehtidh jïh sjïehtesjidh nasjovnales.
Lissine dle Saemiedigkie jïh Orrestehteme-, reereme- jïh gærhkoedepartemente prosjektem Árbediehtu/ Aerpievuekie – Saemien Aerpievuekien Daajroe reerieh, maam Saemien jilleskuvle jåhta Guovdageaidnusne. Dah aaj Staaten eatnemevaaksjoeminie laavenjostoeh akten prosjekten bïjre aerpievuekien daajroen bïjre misse Byjresedepartemente beetnehvierhtieh dååjreme: «Almetje jïh eatnemeaerpie.» Aerpievuekie akte guejmieprosjekte vihtiestimmiem jïh vaarjelimmien bïjre saemien aerpievuekien daajroste, aktene laavenjostosne njieljie saemien institusjovnigujmie Nöörjesne: Saemien Sijte, Árran, RiddoDuottarMuseat jïh Mearoesaemien maahtoejarnge. Prosjekten åejvieulmie lea vuekiem evtiedidh guktie edtja vihtiestidh, gorredidh, vaarjelidh jïh vöörhkedh aerpievuekien daajroeh.
Lohkh vielie Aerpievuekien bïjre daesnie.
Aalkoealmetjh aktem tjåenghkies jïh sjïere reaktam utnieh sov materijelle jïh immaterijelle kultuvrem vaarjelidh. Immaterijelle reaktah akte tjåenghkies dïejvese juktie reaktam intellektuelle buektemijstie vaarjelidh, goh musihke, tjeahpoe, guvvieh, lidteratuvh, eatnemedaajroe jïh gaavnehtimmieh. Vaarjelimmie immaterijelle reaktijste lea laakine nænnoestamme dejnie jeanatjommes laantine.
Gaskenasjovnale dle siebrie World Intellectual Property Organizatioen (WIPO) mij barka juktie dagkeres såarhts reaktah nåhtadidh jïh vaarjelidh. Siebrie akte dagkeres specialized agency EN’i nuelesne, jïh tjåanghkan 23 gaskenasjovnale sjïehtedimmieh reerie mah leah ovmessie aspekti bïjre immaterijelle reaktijste. 184 laanth leah lïhtseginie WIPO’sne.
Daelie WIPO’sne gaskestaateles moenehtsisnie råårestalleminie akten legaale viedteldihkie latjkoen bïjre gaskenasjovnale daltesisnie immaterijelle reaktese, genetihken vierhtide, aerpievuekien daajrose jïh folklorese (WIPO/GRTKF/IGC). Saemiedigkie bïevnesh åådtje jïh raerieh vadta Nöörjen rååresjimmiedelegasjovnese, jïh lea meatan delegasjovnesne gosse daerpies, jïh gosse mijjieh barkoefaamoem utnebe reeremisnie.
Råårestallemisnie dle Saemiedigkie Nöörjem dåårje aktem radtjoes riekteles vaarjelimmiem aerpievuekien daajroste sjïehtesjidh, jïh dagkerh gaskenasjovnale njoelkedassh edtjieh riekteles viedteldihkie årrodh. Nöörje edtja sjæjsjalidh dah mah reaktam utnieh aktene vaarjelimmiesystemesne aerpievuekien daajroen bïjre, edtjieh dah aalkoealmetjesiebriedahkh årrodh jallh voenges siebriedahkh årrodh mah leah evtiedamme (jïh evtedeminie) dam aerpievuekien daajroem. Nöörje edtja raeriestimmiem vuastalidh, staate jallh jeatjah åejvieladtjeåårganh edtjieh reaktam utnedh tjuvtjiedidh dejtie mah reaktam utnieh.
Tjuara dam barkoem WIPO/GRTKF/IGC’sne ektesne vuejnedh dejnie barkojne jeatjah sjyöhtehke forine jïh sjyöhtehke gaskenasjovnale njoelkedassine mah joe leah tseegkeme, g.j. CBD jïh Nagoyaprotokolle disse, jïh FAO-sjïehtedimmie sjædtoegenetihken vierhtiej bïjre beapmose jïh laantebårran. Nöörje edtja IGC- GRTKF’sne barkedh guktie akte unnemes seamma nænnoes vaarjelimmie sjædta goh dïhte mij Nagoyaprotokolleste båata, daan nuelesne illedahkh IGC- GRTKF’sne Nagoyaprotokollem dievhtieh jïh lissiehtieh dejnie suerkine gusnie dïhte lea sjeavohts jallh fer nåake vååjnoe.
Aerpievuekien kultuvredïejvesh: Nöörje maahta dåarjodh aktem radtjoes systemem riekteles vaarjelæmman sjïehtesjidh. Akte krieveme vaarjeldh, tjïelke raasth åtna jïh lea jïebne.
Aerpievuekien daajroe: Nöörje maahta dåarjodh aktem radtjoes systemem riekteles vaarjelæmman sjïehtesjdih, mij vååjnoe goh immaterijelle reakta, men tsihkestahta aate maam edtja vaarjelidh lea tjielke tjïelkestamme jïh gaertjiedamme, jïh daate lea eensi laahpehtsi bïjre.
Genetihken vierhtieh: Nöörje edtja prijoriteradidh aktem systemem sjïehteladtedh gusnie obligatovreles bïevnesh utnedh gubpede genetihken vierhtieh jïh aerpievuekien daajroeh båetieh patenteohtseminie jïh ohtseminie sjædtoeesåarhtevaarjelimmien bïjre.
Aerpievuekien kultuvredïejvesh (folklore): Nöörje dåårje aktem systemem sjïehteladtedh juktie aerpievuekien kultuvrelahtesh riekteles vaarjelidh. Nöörje maahta dåarjodh akte dagkeres vaarjelimmie edtja riekteles viedteldihkie årrodh: tsihkestahta daate lea tjïelke tjïelkestamme jïh tjïelke gaertjiedamme dan frijje tjåenghkies kultuvreaerpien vööste (public domain).
Lohkh vielie Veartenen immaterijellesiebrien/WIPO bïjre daesnie.
UNESCO lea EN’i sibrie ööhpehtæmman, vitenskapese, kultuvrese jïh kommunikasjovnese. Siebrien mandaate lea viehkiehtidh raeffiem jïh jearsoesvoetem buektiehtidh, jïh laavenjostoem eadtjoestidh nasjovni gaskem daej njieljie faagesuerkiej sisnjeli.
Dïhte barkoe UNESCO’n konvensjovnine juktie gelliesåarhts kultuvredïejvesh vaarjelidh jïh eadtjoestidh, lea sjyöhtehke dan barkose mij WIPO’sne dorjesåvva. Saemien bieleste dle åtna båeries saemien symbolh leah maam akt maam ektesne eekie, jïh lea saemien reaktavuajnoen vööste dam reaktam akten aajnehkasse vedtedh. Daate aktem guektienbielievoetem kreava symboleåtnoen bïjre. Vihkeles ovvaajteles åtnoem jïh kommersialiseringem vaarjelidh mah eah aevhkine sjïdth dan saemien siebriedahkese. Jïh vihkeles aaj ij nuhteligs saemien åtnoem symbolijste heerredidh. Saemien tjiehpiedæjjah jïh mubpieh eah tjoerh heerredoevedh saemien tjåenghkies aerpiem jïh mojhtesem nåhtadidh. Dah patenteåejvieladtjh tjuerieh vååregevoetem jïh goerkesem vuesiehtieh daennie suerkesne. Saemiedigkie sæjhta aktem gaskenasjovnale fokusem utnedh daej aamhtesi bïjre åvtese. Daah aamhtesh raasth utnieh jeatjah teemaj vööste, vuesiehtimmien gaavhtan aajhterereaktah aerpievuekien vuelide jïh saemien aerpievuekien daajrojde. Saemiedigkie sæjhta daajroem skååffedh mij daennie barkosne heannede.
Lohkh vielie UNESCO’n bïjre daesnie.
Klijmajarkelimmieh
Klijmajarkelimmieh lea vihkeles aalkoealmetjidie dannasinie aalkoealmetjh daamtaj lïhke eatnamisnie vyösoeh, jïh dannasinie leah åvtenebielesne dejstie klijmajarkelimmijste. Daate joekoen aalkoealmetji bïjre Arktisesne gusnie dah klijmajarkelimmieh verkemes heannadieh. Lissine hævvi dah ebrieskåajjh jïh jeatjah skåajjedajvh vihkeles jielemedajvh gellide dejstie veartenen bijjelen 300 millijovnh aalkoealmetjijste, mah medtie 70 laantine jielieh.
Veartenesiebriedahke lea EN’i tjïrrh vihtiestamme dah åejviehaestemh akten monnehke evtiedæmman leah giefiesvoete, teehpeme biologeles gellievoeteste, bårranimmie byjresedaalhkesijstie jïh almetjesjugniedamme klijmajarkelimmieh. Dastegh ij klijmajarkelimmiej vööste gæmhpoeh mah skaaram darjoeh, dle dïhte sæjhta nåake årrodh almetjidie. Akte paradokse lea dah man unnemes darjoejin juktie klijmajarkelimmide sjugniedieh, dah jarkelimmide voestegh dååjrehtieh jïh tjerkemes. Akte klijma jarkelimmesne stoerre skaarah dorje. Evtiedimmielaanth, aalkoealmetjh jïh smaave såålestaath leah aktene joekoen nåake tsiehkesne, jïh leah dah mah leah prååsehkommes klijmajarkelimmide.
Saemiedigkie lea uvtemes akte politihkeles åårgane jïh tjuara dannasinie eadtjohkelaakan barkedh, jïh mijjieh premissh bïejebe ihke politihkeles vuekieh gaavnedh dejtie jarkelimmide mah heannadieh. Saemiedigkie dam dorje golme bieline;
1. mearan
2. mearan:
3. mearan:
EN’i klijmakonvensjovne (UNFCCC) jaepeste 1992 lea dïhte mierie dan gaskenasjovnale klijmalaavenjostose. Saemiedigkie lea meatan dennie nöörjen delegasjovnesne guejmietjåanghkojde, COP, EN’i klijmakonvensjovnen nuelesne.
Kyotoprotokolle jaepeste 1997 aaj daan konvensjovnese bigkie, jïh dejtie jeanatjommes laantide aktem taalleåeliedimmiem vadta juktie sijjen klijmagaasseluejhtemh giehpiedidh. Kyotoprotokollen voestes åeliedimmieboelhke 2012 raajan, amma joekoen smaave luejhtemegiehpiedimmieh vadta. Bijjietjåanghkoe Balisne jaepien 2007 dannasinie aktine guektienjaepien råårestallemeprosessine nïerhki, juktie barkoem lissiehtidh, mij soejkesjen mietie edtja Københavnesne orrijidh. Dah råårestallemh åvtese lea öörnedamme göökte barkoedåehkine. Dïhte akte edtja orre luejhtemeåeliedimmieh Kyotolaantide rååresjidh. Daate lea gaajhki laanti bïjre bielelen USA, mij lea Kyoton ålkolen. Jienebh aktöörh vienhtieh dannasinie lea daerpies aktine orre åeliedihks latjkojne Kyoton baalte, mij håksa USA åeliedimmieh åådtje luejhtemen bïjre, jïh mah beetnehvierhtieh stuvrehtieh luejhtemegiehpiedimmijste jïh klijmasjïehtedimmijste giefies laantine.
Dïhte mubpie barkoedåehkie akten guhkiebasse tjåenghkies dahkoen gaavhtan (AWF-LCA), edtja rååresjidh guktie veartenen siebriedahke maahta sov barkoem lissiehtidh klijmajarkelimmiej vööste. Mandaate lea joekedamme njieljie suerkine gusnie dïhte akte lea barkoem lissiehtidh luejhtemegiehpiedimmine, dïhte mubpie lea klijmarjarkelimmieh sjïehtedidh, gåalmede lea beetnehvierhtieh klijmaråajvarimmide lissiehtidh jïh njealjede lea evtiedimmie jïh bårranimme klijmateknologijeste. Dïhte digkiedimmie gïehpiedamme luejhtemi bïjre skåajjetjoehpemistie jallh skåajjeirhkemistie evtiedimmielaantine, lea akte bielie orreme klijmarååresjimmine mænngan 2005. Dïhte åssjaldahke lea evtiedimmielaanth mah luejhtemh skåajjijste giehpiedieh stoerre beetneh-aevhkieh åadtjoeh. 15-20 prosenth veartenen klijmagaasseluejhtemijstie lea skåajjetjoehpemistie jïh irhkesovvemistie skåajjijste tropine.
Daate våaromem beaja disse mij daelie lea rååresjimmide sjïdteme REDD/REDD+’en bïjre (Reducing Emissions from Deforestation and forest Degradation). Vielie goh 60 millijovnh aalkoealmetjh tjuerieh skåajjide utnedh jis edtjieh jieledh. Juktie heerredidh REDD-råajvarimmieh aalkoealmetji jieliemassem irhkieh, dle vihkeles dah meatan sjidtieh prosessesne, jïh aalkoealmetji reaktide krööhkie. Jienebelåhkoereerenassen politihkeles betnesne, dle sjïehteladta dam nöörjen klijma- jïh skåajjeskraerjiem vijriesåbpoe jåarhkedh, jïh dåarjoem lissiehtidh ovrehte 3 millijardh kråvnide fïerhten jaepien. REDD+ lea dovne tjöödtjestidh stoerre skåajjedajvh tjoehpedh jïh skåajjem öölegidh. Men ihke jiene jienebh laanth leah nåhtoem vuajneme dejtie sjïere haestiemidie eadtjoestidh, mejtie skåajjereereminie utnieh, dle dah råårestallemh væjranamme. Daelie dah aaj råajvarimmieh feerhmieh juktie moerh lissiehtidh dejnie skåajjine mah leah öölegamme – jïh dajvh gusnie aarebi lin skåajjh. Daate væjranimmie lea vuesiehtamme dejnie plussevæhtine nommem REDD duekesne, amma REDD+. Dah åeniedimmieh REDD jïh REDD+ åtnasuvvieh daelie goh akte referanse dan barkose juktie dejtie tropihken skåajjide beerkedh.
Saemiedigkie pryövoe Nöörjen mubpien råållam tsevtsedh REDD+’sne dennie gaskenasjovnale mierievierhkien evtiedimmesne, guktie dïhte dovne viehkehte luejhtemh giehpiedidh klijmagaassijste, teehpemen biogellievoeteste tjöödtjeste, jïh aktem monnehke evtiedimmiem eadtjoste dejtie aalkoealmetjidie mah tropihken skåajjijste jïh tropihken skåajjigujmie jielieh. Saemiedigkie sæjhta Nöörje edtja saejhtiegietjine årrodh almetjereaktide klijmaråårestalleminie, jïh ILO konvensjovne nr. 169 aalkoealmetji bïjre våaroemasse bïejesåvva Nöörjen posisjovnide aalkoealmetji reaktide. Jïh desnie gusnie sjyöhtehke, dle aalkoealmetjeperspektijvem eadtjoste.
Lohkh vielie EN’i klijmakonvensjovnen bïjre (UNFCCC) daesnie.
![Palais_des_Nations (By Gryffindor (Own work) [CC BY-SA 3.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0)], via Wikimedia Commons)](/var/ezwebin_site/storage/images/media/bilder/artikkelbilder/palais_des_nations-by-gryffindor-own-work-cc-by-sa-3.0-http-creativecommons.org-licenses-by-sa-3.0-via-wikimedia-commons/71877-1-nor-NO/Palais_des_Nations-By-Gryffindor-Own-work-CC-BY-SA-3.0-http-creativecommons.org-licenses-by-sa-3.0-via-Wikimedia-Commons_article_small.jpg "Palais_des_Nations (By Gryffindor (Own work) [CC BY-SA 3.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0)], via Wikimedia Commons)")
