Mijjieh aadtjen 100-jaepienheevehtimmiem aavoedamme dan saemien tjåanghkose Tråantesne. Goevten 6.b. lij dïhte voestes saemien rijhketjåanghkoe, mïsse båatsoegujne Elsa Laula Renberg skraejriem veelti. Heevehtimmievåhkoen daelie 2017 jïjnjh dejstie seamma aamhtesijstie lin biejjieöörnegisnie goh 1917. Båatsoen ektiebarkoekonferansesne haestiemidie arealigujmie jïh dam ååpsen stoerre juvreaajhtoem digkiedin. Digkiedimmesne tjïelke våajnoes sjïdti båatsoe jïh åejvieladtjh eah dam seamma vuajnoem utnieh guktie rïektesisnie lea.
Dan åvteste tjoerebe daelie, don åajvoeh aavoedimmien mænngan Tråantesne, amma aalverelaakan digkiedidh mij lea daerpies ihke båatsoe edtja jielije jielieminie årrodh aaj båetijen aejkien. Vihkeles tjelmide lutnjedh jïh guhkiebasse vuejnedh – mijjieh edtjebe daesnie årrodh 100 jaepiej minngelen jïh mijjieh edtjebe daesnie bovtsigujmie gïehtelidh 100 jaepiej minngelen.
Saemiedigkien gaavhtan lea vihkeles barkedh ihke båatsoe hijven mieriekrïevenassh åtna mej våarome lea båatsoen sjïerevoete goh akte kultuvresjïere saemien jieleme. Daate sæjhta jiehtedh doh raerieh båetijen aajkan – dah mah edtjieh stååresjidh 100 jaepieh åvtese - edtjieh båatsojne ektine evtiesovvedh.
Saemien båatsoe aktem guhkies histovrijem åtna noerhtedajvine. Båatsoe lea sjïdtedamme goh akte jieleme akten ektiespïelen tjïrrh bovtsen, almetjen jïh dan eatnemen gaskem maam åtnose åtna. Jieleme vierhtide gellielaakan nuhtjie aktene bertuve noerhtege eatnamisnie. Daan biejjien båatsoe joekoen vihkeles saemien kultuvren, gïelen jïh siebriedahkejieleden gaavhtan. Båatsoen leah sjïere dorjesh faalehtidh, dovne goh bearkoefaalehtæjjah jïh fealadasseaktöörh. Gellie nuepieh gååvnesieh lissiehtamme aarvoem sjugniedidh.
Båatsoen haestemh
Men heevehtimmiejaepien 2017 dle båatsoe daamtaj neebnesåvva goh akte jieleme mij ij buektehth jïjtse ïedtjh gorredidh. Staate tjuara aamhtesen sïjse tjaangedh juktie båatsoem jïjtse vööste vaarjelidh. Båatsoetaale stuvresåvva jïh gïehtjedamme sjædta. Seamma tïjjen akte veanhtadimmie båatsoe ahkedh tjuara stoerresiebriedahken ïedtjh tjeekedh, jïh ij feesteheerrehkinie årrodh industrialiseradimmien heevehtimmesne noerhtedajvine.
Staateles båatsoepolitihke guhkiem våaroeminie åtneme båatsoe aktem töölleme åtnoem utni, mij tjoeri jåartaburrien ïedtjh jïh stoerresiebriedahken lissiebigkemedaerpiesvoetide tjeekedh. Jalhts båatsoe ånnetji ånnetji aktem veaksahkåbpoe reekteles vaarjelimmiem åådtjeme, dle lea tjoereme gåatomelaantem mubpide gellien aejkien vadteme. Joekoen åarjelsaemien båatsoe gellie energije- jïh industrijebigkemh dååjreme. Akte jeatjah væhta dejnie staateles båatsoepolitihkine lea akte stuvrehtimmie- jïh gïehtjedimmiedaerpiesvoete, gusnie politihkerh guhkiem joekoen båatsoesaemiej bovtsetaaline ååntjestalleme. Joekoen 80-låhkoen raejeste dle bovtsetaale bieline Finnmaarhkeste raaktan vuajnalgamme goh akte dåeriesmoere jïh reeremem vaeltedh dan bijjelen lea stuvrije orreme dejtie jeanatjommes båatsoepolitihkeles dahkojde mah leah dorjesovveme dan mænngan.
Gellie dotkijh saemien båatsoen sisnjelen lea tjïertestamme akte sïejhme væhta nöörjen båatsoereeremisnie guhkiem lea dah eah goerkesem utnieh dej saemien gïehtelimmievuekiej jïh daajroevåaromem bïjre. Båatsoe ij lea reeresovveme sov sjïerevoeten mietie goh akte jieleme mij lea jïjtjemse eatnamasse sjïehtedamme, saemien kultuvren aerpievuekien mietie, men vuajnalgamme goh akte jeerehtse jåartaburreste. Dan gaavhtan dle doh sisnjelds stuvremefunksjovnh båatsosne geahpanamme mejtie aerpievuekien mietie åtneme, gaskem jeatjah gosse ektiegåatomedajvh jïh gïehtelimsektievoeth/konsesjovnh sjïehtesji, man åvteste gaahtjeme gåatomedajvi jïh båatsoetaali bïjre lea læssanamme. Men rovnege gujht, ij leah seamma ïedtje orreme dejstie stuvrije åejvieladtjijste reaktide gåatomedajvide tjïelkestehtedh mah lea dïhte våarome bovtsetaalevihtiestæmman.
Sïlleste sïllese jarkelimmieh
Akte orre båatsoelaake nænnoestamme sjïdti 2007, akten veele åvtebarkoen mænngan gusnie almetjh båatsoesaemien daajrojne lin meatan. Aktine tjïelke ulmine lissiehtamme privaate jïjtjeståvrojne båatsose, gelliej jaepiej mænngan byögkeles stuvreminie, lij stoerre veanhtadimmieh. Åejvieladtji bieleste dagke aavoedin ihke båatsoe jïjtje edtji dejnie dåeriesmoerine sjeakodh mah lin sjïdtedamme, jïh idtjin jïjtjh buektiehtamme gïetedidh? Luhkie jaepieh mænngan vuejnebe veanhtadimmieh eah leah illehtamme. Åejvieladtji mïelen mietie dle dïhte sisnjelds jïjtjeståvroe dïhte mij ij lyhkesh, jieleme veanhta dah eah doh reaktoe stuvremedïrregh utnieh. Dotkeme jïh Rijhkerevisjovnen reektehtse jaepeste 2012, tjuvtjiedieh akten båajhtoeh byögkeles reeremasse guhkiem.
Akte reektehtse mij bæjhkoehtamme sjïdti goeven 2017 haestemi bïjre jïjtjeståvrose båatsosne, vuesehte naemhtie guktie tsiehkie lij gosse laake faamoem åadtjoeji , dle lij akte krïevije laavenjasse båatsose dïedtem vaeltedh sisnjelds njoelkedassh sjïehtedidh gåatomereaktaj jïh bovtsetaalen bïjre, aktene jieliemisnie mij lij tjarke tsavtseme rasjonelle sjïehtedimmeste jïh gaahtjemistie. Doh faktovrh mah meehtin viehkiehtidh aktem sisnjelds jïjtjeståvroem buektiehtidh mij meehti lyhkesidh, ij lij amma stïeresne.
Juktie dam dåvvodh dle vuajneme doh staateles åejvieladtjh jarkelimmieh darjoeh sïlleste sïllese dej minngemes jaepiej, båatsoelaakesne jïh båatsoen reeremisnie. Daate dorjesåvva bielelen dejtie sjïere jarkelimmide vuejnedh aktene ållesth perspektijvesne, guktie Saemiedigkie lea tjïertestamme gellien aejkien. Daerpies aktine ållesth analjyjsine jïh strategijine juktie ulmiem jaksedh monnehke båatsoen bïjre. Iemie aelkedh implementeradimmiem jïh illedahkide 2007-laakeste evalueradidh, jïh daerpiesvoetide laakejarkelimmide vuartasjidh dejnie ektine.
Govlh doh saemien gïelh
Båatsoepolitihkesne jïjnjh vuesiehtimmieh gååvnesieh ihke doh båatsoesaemien gïelh eah govlelgh, jïh sjæjsjalimmieh vaaltasuvvieh båatsoesaemiej åejjiej bijjeli. Saemiedigkie jïh båatsoe tjuerieh tjïelke tsevtsemefaamoem utnedh, jïh åejvieladtjh tjuerieh daelie goltelidh mah raerieh båatsoe åehpiedahta. Sjæjsjalimmieh jïh prosessh mah leah daerpies akten jielije båatsose guhkiebasse, tjuerieh legitimiteetem utnedh båatsosne jïh saemien siebriedahkesne.
Manne gujht vïenhtem båatsoesaemieh jïh saemien dåarjelimmie leah jarngesne juktie hijven raerieh gaavnedh daan beajjetje haestiemidie båatsosne. Vååjneme daate lea læhkoes orreme reeremisnie ektievierhtijste abpe veartenisnie, jïh sæjhta aaj læhkoes årrodh båatsose.