Saemien gïelh Nöörjesne leah mïerhkelgovveme goh håvhtadihks gïelh. Låhkoe maadthskuvlelearoehkijstie saemiengïeline voestesgïeline lea geahpanamme luhkie prosentigujmie 2006 raejeste, jïh joekoen jïjnjh saemiengïeline orrijieh gosse jåarhkeskuvlem aelkieh. Daate akte gaajh nåake evtiedimmie maam tjoerebe jarkedh. Daej biejjiej NOU 2016: 18 Vaajmoegïele lea govlehtimmesne, maam akte moenehtse maam reerenasse lea nammoehtamme lea tjaaleme. Reektehtsisnie bijjelen tjuetie juvnehtimmieh jïh raeriestimmieh råajvarimmide saemien gïelide, mah leah stuvreme dovne reerenassese jïh Saemiedægkan. Råajvarimmieh leah reaktan bïjre jïjtse ietniengïelesne soptsestidh dejnie byögkeles Nöörjine. Saemien åålmege, almetjereaktan mietie, aktem ektie reaktam åtna dej saemien gïeli bijjeli nænnoestidh. Lissine dle mijjieh goh aktegsalmetjh reaktam utnebe jïjtjene gïelem lïeredh, jïh dam nuhtjedh dovne privaate jïh byögkeles tjiehtjielisnie. Daate akte reakta maam ibie ååpsen gellien aejkien åadtjoeh.
Saemiedigkien bieleste libie daelie gellie govlehtimmieseminaarh Vaajmoegïelesalkehtimmien bïjre galhkeme. Mijjieh guessine mïnneme åarjelsaemien, julevsaemien jïh noerhtesaemien gïeledajvine gusnie åådtjeme joekoen joekehts haestemi bïjre govledh. Manne åådtjeme skuvlen aarkebiejjeste govledh gusnie lea ahkedh vaenebh saemienlohkehtæjjah, mah gellie tæjmoeh barkoen mænngan tjuerieh learoematerijellem nöörjen gïeleste saemiengïelese jarkoestidh dan åvteste eevre daerpies. Manne aaj daajram ovlæhkoes eejhtegh tjahkesjeminie bïjre jarkan laanten tjïeltine mah lin vaajtelamme akte saemien maanagïertesijjie gååvnesi sijjen maanese. Daah soptsesh akten biejjieladtje gæmhpoen bïjre soptsestieh juktie gorredidh saemien gïele aktem sijjiem åådtje akten aarkebiejjien gusnie jeanatjommese lea daaroengïelesne.
Maajetjh dle mijjen naan tjïelth gusnie dïhte saemien annje lea joekoen nænnoes. Akte dejstie lea Guovdageaidnu gusnie Saemiedigkie aadtjen govlehtimmieseminaarem hööltesti. Daennie tjïeltesne doh jeanatjommesh saemiestieh, dåakterekontovresne, pollisesne jïh tjïeltesne. Skuvlesjaljosne maanah saemiengïelesne stååkedieh.
Daate lea naakede maam saemien siebriedahke ij maehtieh vaeltedh goh akte buajhkoesvoete. Saemieh juhtieminie, jïh ahkedh jienebh mijjeste nöörjen staarine jïh tjïeltine årroeminie gusnie dïhte saemien ajve akte gellijste unnebelåhkojste. Dellie joekoen vihkeles sijjieh sjugniedidh mah sijjiem vedtieh dïsse mij lea saemien. NOU 2016: 18 Vaajmoegïele tjïerteste man vihkeles lea akte sjïere barkoem maanaj jïh noeri vööste stuvredh. Akte dejstie raeriestimmijste lea gaajhkh tjïelth abpe laantesne edtjieh aktem laakevïedteldihkie dïedtem utnedh saemiengïeleldh maanagïertefaalenassem faalehtidh gaajhkide saemien maanide, dastegh eejhtegh dam sijhtieh. Akte jeatjah raeriestimmie lea gorredidh learohkh aktem ellies saemien lïerehtimmiefaalenassem åadtjoeh maadthskuvlen raejeste jåarhkeskuvlen raajan.
Dan nöörjen jienebelåhkose, mij joe gaajhkh byögkeles dïenesjh sijjen ietniengïelesne åadtjoeh, dle dagkerh råajvarimmieh maehtieh dovne kontroversielle jïh ovdaerpies vååjnedh. Men akte daaroe ij gåessie gænnah daarpesjh siebriedahkem birredh viehkine årrodh ihke gorredidh maanah daaroen lierieh. Akte aevhkie jïh akte sjïere buerie maam daaroestæjjah joe utnieh. Jïjnjh dejstie råajvarimmijste salkehtimmesne voejhkelieh naakedem dehtie ovrïektesvoeteste jaabnedidh mejnie saemieh Nöörjesne jielieminie fïerhten biejjien.
Raeriestimmieh aaj våaroeminie utnieh Saemiedigkien åejvieulmiem juktie saemien gïelh evtiedidh: låhkoem gïeleutniejijstie lissiehtidh jïh åtnoem dejstie saemien gïelijste siebriedahkesne lissiehtidh. Daate aktem ektie barkoem kreava. Goerkesem saemien gïelese dåastodh byögkeles Nöörjesne – mejtie lea healsoesuerkesne, justijsesuerkesne jallh skuvlesuerkesne – sæjhta jiehtedh mijjieh jååhkesjamme sjïdtebe jïh vuajnalgamme goh fïerhte daaroe. Gosse mijjieh goh ellen prååsehkommes dellie daarpesjibie mijjen domtesegïelesne soptsestidh, saaht gusnie årroeminie.
Gaajhkem dam daejrebe. Daelie vihkeles daate daajroe aaj stoerresiebriedahkese båata. Mijjieh goerkesen bïjre birrebe jienebelåhkoste, men dellie tjoerebe aaj dejtie goerkesem vedtedh guktie mijjen gïeleaarkebiejjie lea. Joe njoktjen 15.b. mierie nåhka juktie sov govlehtimmievaestiedassem sïjse seedtedh reerenassese NOU: 2016: 18 Vaajmoegïelen bïjre. Sïjhtem haestedh privaate almetjh, saemien siebrieh, institusjovnh jïh jielemeaktöörh - amma gaajhkesh mah saemien gïeli bïjre pryöjjadieh, sijjen mïelem buektedh. Datne, mij lea tjidtjie jallh aehtjie akten saemien maanese, soptsesth reerenassese man åvteste vihkeles dov maana sijjiem åådtje aktene saemien maanagiertesne, jallh man åvteste dov maana byöroe maehtedh digitaale Aph gaavnedh. Gïehtjh raeriestimmide salkehtimmesne jïh tjaelieh mejtie datne leah sïemes dejgujmie. Fïerhte vaestiedasse lea vihkeles! Ussjedh amma; jis ih datne dam soptsesth, gïeh jeatjebh edtjieh dam dov åvteste soptsestidh? Jis saemien siebriedahke ij utnieh daah råajvarimmieh goh daerpies jïh hijven, guktie maehtebe veanhtadidh stoerresiebriedahke dam meala. Akte akteraeresne gïelemoenehtse gusnie jeenjesh eah saemien utnieh goh jïjtse gïele, daejnie salkehtimmine juvnehte nöörjen åejvieladtjh vielie goh tjuetie råajvarimmiejgujmie nierhkedh mijjen vaajmoegïelide. Daelie tïjje båateme mijjieh ektesne daej raeriestimmiej duekesne tjåadtjobe åvtelen fer seenhte sjædta.
Lars Filip Paulsen, saemiedigkieraereste