Akte stoerre ïedtje orreme gærjabussi bïjre mænngan goh saemiedigkieraerie raeriesti dåarjoeöörnegem tjïeltide jïh fylhkide galhkedh jïh lissiehtamme produksjovnem saemien lidteratuvreste jïh nænnoesåbpoe lidteratuvrebeagkoehtimmiem dåarjoehtidh. Daate akte gïerve aamhtese, jïh edtja digkiedimmie jïh nuepieh årrodh saemiedigkiepolitihkeridie tsevtsedh. Daate lea evtiedimmien bïjre dehtie saemien demokratijeste, mij lea akte veele jïh guhkies prosesse dan åvteste Saemiedigkie ij jïjtje dejtie byjngetje ekonomeles mieride jïh våaroemidie bïejh sov barkose.
Ij leah naan juerie saemieh goh aalkoealmetjh reaktam jïjtjenænnoestæmman utnieh jïh Nöörje lea dam jååhkesjamme gellien aejkien, gaskem jeatjah nænnoestimmien tjïrrh EN:n bæjhkoehtimmeste aalkoealmetji reaktaj bïjre 2007. Saemiej reakta jïjtjenænnoestæmman lea akte vihkeles våarome gïetedimmesne saemien gyhtjelassijste. Daate aaj vååjnesasse båata Maadthlaakesne § 108, mij jeahta «staaten åejvieladtjh dïedtem utnieh sjïehteladtedh ihke saemien åålmege maahta sov gïelem, sov kultuvrem jïh sov siebriedahkejieledem gorredidh jïh evtiedidh».
Daah baakoeh stillieh staatem akte dïedte hoksedh, guktie saemieh nuekies mierieh utnieh guktie dah jïjtjh maehtieh sijjen kultuvrem gorredidh jïh evtiedidh. Maadthåssjaldahke lea saemieh jïjtjh mah bööremeslaakan daejrieh guktie saemien ïedtjh edtjieh gorresovvedh jïh mij lea vihkeles prioriteradidh. Mænngan Saemiedigkie tseegkesovvi 1989, Saemiedigkie lea jïjtjemse evtiedamme, daan intensjovnen mietie. Saemielaaken åvtebarkosne tjåådtje Saemiedigkien faamoe ij edtjh vihtiestamme sjïdtedh ihkuven aajkan, men gaskem jeatjah Saemiedigkien jïjtse vuajnoen mietie evtiesovvedh.
Jaepien 2005 konsultasjovnelatjkoe bööti akten latjkoen mænngan gaskem don baelien tjïelteministere Erna Solberg jïh don baelien saemiedigkiepresidente Sven Roald Nystø. Seamma tïjjen Saemiedigkie lea faamoem åådtjeme gelline suerkine. Saemiedigkie gaskem jeatjah reeremedïedtem åtna kultuvremojhtesesuerkesne jïh nyöjhkemefaamoem åtna soejkesje- jïh bigkemelaaken mietie. Aadtjen reerenasse aktem raeriestimmiem konsultasjovnelaakese deelli, jïh laavenjostoe Saemiedigkien jïh staaten gaskem vijriesåbpoe evtiesåvva.
Aarebi daan jaepien staate jïh Saemiedigkie akten orre maallen bïjre seamadin guktie edtja Saemiedigkien budsjedtem staatebudsjedtesne nænnoestidh. Budsjedtejaepien 2020 raejeste Saemiedigkien dåarjoeh edtjieh akten budsjedteproposisjovese tjöönghkesovvedh Tjïelte- jïh orrestimmiedepartemeenteste, jïh akte fïerhten jaepien stoerredigkiebïevnese båetijen aejkien vööste edtja dorjesovvedh saemien tsiehkiej bïjre. Mearan dïhte aarebi öörnege lea dåarjojde vihties åssjelidie mïerhkeme jïh staate saemiej bijjelen stuvreme, dïhte orre öörnege sæjhta tjerkebelaakan gorredidh saemieh jïjtjh maehtieh sijjen prioriteradimmieh darjodh juktie sijjen kultuvrem, sijjen gïelh jïh sijjen siebriedahkejieledem gorredidh jïh evtiedidh, naemhtie guktie Maadthlaake sjïehteladta.
Ruffien daan jaepien akte mahte tjåenghkies Saemiedigkie sov jååhkesjimmiem vedti dan orre budsjedtemaallese, daan nuelesne Barkijekrirrie jïh Åelkieskrirrie. Ierielimmesne vïhtesjadtedh såemies saemiedigkiepolitihkerh pryövoeh bagkesidh bijjelen 10 jaepien båeries «mïerhkeme» dåarjoej gaavhtan Stoerredigkeste. Tïjje jorkesamme jïh aaj saemiepolitihke. Mahte goh maahta jaehkedh naakenh argumenteredeminie Saemiedigkien sijjiem gaertjiedidh jallh staate edtja dåarjojde Saemiedægkan giehpiedidh.
Bååstede Saemiedigkien dåarjoeöörnegasse gærjabusside. Realgiehpiedimmien gaavhtan Saemiedigkien budsjedtesne gelliej jaepiej tjïrrh mijjieh saemiedigkiepolitihkerh ibie maehtieh gaajhkide åssjelidie lissiehtidh, jalhts akte nïekedassetsiehkie orreme Saemiedægkan. Saemiedigkie tjuara prioriteradidh jïh gaavnedh dejtie råajvarimmide mah bööremeslaakan maehtieh saemien kultuvrem gorredidh jïh evtiedidh. Dan åvteste akte eensi måale jïjtse måalese sjædta gosse Ságát åvtehkesijjesne 20.09.18 jeahta staate byöroe Saemiedigkien bijjelen reeredh dan åvteste ovgeahpan saemiedigkieraerien saakeles prioriteradimmesne. Pryövedh prierkiehtidh staaten lea luhpie saemien siebriedahkem strååffedh budsjedtegiehpiedimmine dan åvteste dïhte saemien almetjeveeljeme årgaane dorje maam edtja darjodh, gidtjh daerpies prioriteradimmieh darjodh, tsåatskelesvoetem gååske.