Daesnie maehtede saemiedigkiepresidente Aili Keskitalon orrejaepienhåalemem lohkedh. Håaleme seedtesåvva kanaalesne NRK1 01.01.2014, NRK 1.
Gieries gaajhkesh dovnesh.
Jaepien 2013 åarjelsaemie Frode Fjellheim bööresovvi meatan årrodh musihkine Disney’en orre stoerre guvviefilmesne ”Frozen”. Joejke Eatnemen vuelie jïh Fjellheimen musihkeles talente skreejrehtieh abpe veartenem goltelidh – joejkese. Mijjieh dam seamma aaj jeatjah kultuvrevoetine vuejnebe. Saemien kultuvre ahkedh orre goltelæjjah jïh vuartasjæjjah åadtjoeh.
Mijjen kultuvre lea vïedteldihkie mijjen åtnoe- jïh årromedajvine. Dan åvteste raeriestibie UNESCO’se, njieljie kultuvremojhtesedajvh Varangerisnie goh akte tjåenghkies vearteneaerpiesijjie. Dïhte eatneme mijjen bïjre ”måjhta” jïh soptseste dam saemien histovrijem kultuvremojhtesi tjïrrh, sijjienommh, vaajesh jïh soptsesh daaletje tïjjen.
Men daamtaj dååjrebe dah soptsesh mijjen bïjre eah mijjeste soptsesovvh, men mubpijste. Dah laejhtehks politihkeles retorihken tjïrrh soptsesuvvieh, stadtjoej tjïrrh meedijinie, jïh nedteplaeriej yöskeres lahtestimmiesijjine. Dïhte aaj leerehtamme sjædta dan tjïrrh mijij mijjen bïjre soptsesovvh– skuvline jïh jeatjah byögkeles sijjine. Gaajhkh almetjh sijhtieh jååhkesjamme sjïdtedh jïh seahkarimmiem åadtjodh dan buaratjommesen, gieriesommes jïh tjaebpemes åvteste sijjen kultuvresne. Dam mijjieh aaj sïjhtebe.
Juktie daan biejjien sïjhtem dutnjien mijjen heartoehtæjjaj bïjre soptsestidh. Dah mah fïerhten biejjien sjugniedieh jïh orrestieh. Dah leah dah, mah mijjem dan sïjse butnieh mij lea dah jïjtjehke soenh mijjen siebriedahkesne: mijjen histovrije, mijjen nïekedassh jïh mijjen dååjrese mijjine årrodh.
Manne tjiehpiedæjjaj bïjre soptsestem. Eejhtegi bïjre mah tïjjem jïh eadtjohkevoetem nuhtjieh saemien ööhpehtimmiem tseegkedh desnie gusnie eah naan faalenassh utnieh aarebistie. Dah ïedtjeladtjh mah huksieh dah noerh aktem gaarsjelimmiefaalenassem utnieh aaj mubpien tjaktjen. Jïh baernien bïjre mij sov saamastallije tjidtjebem jïh dåakterem viehkehte sinsitniem buerebelaakan guarkedh, jïh dan åvteste håksa skïemtjije dam bööremes båehtjierdimmiem jïh vyörtegsvoetem åådtje goh gåarede.
Daan tjaktjen 24 noere heartoehtæjjah jïjtjevyljehke bïeljelin dah sïjhtin gïele-ierieguedtiejinie årrodh Saemiedigkien kampanjesne #saemesthmunnjien. Gïelesne jïh ektievoetesne mijjieh jïjtjemem jïh veartenem bïjre jarkan tjïelkestibie; gïeh limh, gïeh libie jïh gïeh edtjebe sjïdtedh.
Akte gïeleheartoehtæjja ij sån daarpesjh dïhte årrodh mij tuhtjie aelhkie saemien nuhtjedh. Heartoehtæjja lea dïhte mij dam dorje, jalhts gïerve. Juktie raaktan gosse gïerve, dov veeljeme jïh barkoe leah vihkielommes. Ij guhte maehtieh mijjen åvteste soptsestidh. Dïhte lea mijjen tjåenghkies dïedte, akte dïedte maam ibie maehtieh mubpide læjkoedidh.
Manne sïjhtem joekoen dam vyörtegsvoetebarkoem jååhkesjidh maam tjirkijh mijjen jïjtsh unnebelåhkojste darjoeh. Daan biejjien tjoerebe bæjhkodh homofijle jïh lesbiske almetji reaktah eah leah nuekies krööhkestamme sjïdteme saemiepolitihkesne.
Irhkeme jïh sïerredimmie heannede, aaj mijjen skuvline jïh mijjen voenges siebriedahkine. Dejtie homofijle saemide sæjhta jiehtedh dah eah maehtieh ellieslaakan jïh hijvenlaakan jieledh sijjen hïejmevoenine. Mijjieh jienebh noerh jïh geerve heartoehtæjjah daarpesjibie mah irhkemen vööste berkieh.
Tjaktjen 2013 lij tjïjhtjeden aejkien saemiedigkieveeljeme tjïrrehtamme sjïdti. Daan jaepien 25 jaepieh mænngan Gånka Olav V dam voestes Saemiedigkiem rïhpesti. Saemiedigkie akte illedahke aktede jihtseles jïh eadtjohke, men læjhkan aktede raeffies reaktavoetegæmhposte Alta-aamhtesen bïjre. Dïhte åssjaldahke akten parlamenten bïjre aalkoealmetjidie Nöörjesne, nöörjen jïh saemien heartoehtæjjijste ektesne tseegkesovvi. Göökte almetjijstie mah lin vyljehke vuekieh jååhkesjidh, sijjeste ovvaantojne jïh dïedtelgimmine jåerhkedh.
Annje ööhpehtimmien åvteste saemien gïelesne gæmhpoeminie. Mijjen gïelh leah håvhtadamme nåhkelidh. Jïh mijjieh dååjrebe aerpievuekien jielemh goh båatsoe lea aktene ahkedh stuerebe ovvaantosne stoerresiebriedahken vaajteligujmie, lissiehtamme mineraalenuhtjemen bïjre. Dah mearoesaemien voenh leah håvhtadamme dan åvteste göölemenuepieh jïh dïeneste mearoste geahpanieh. Dejtie jïh jïjnjh jeatjah haestiemidie staaten jïh aalkoealmetji gaskem, ij leah annje naan raeriem gaavneme.
Mijjieh gaajhkesh nuepiem åådtjeme åehpies sjïdtedh såemies dej saemien heartoehtæjjajgujmie seerijen tjïrrh ”Den stille kampen” NRK:sne daan tjaktjen. Mijjieh libie vuajneme heartoehtæjjah gaajhkine voenges siebriedahkine gååvnesieh, jïh gelline siebriedahkesuerkine. Men såemies gujht gihtjieh man guhkiem mijjieh edtjebe tjelmide bïejedh daaroedehtemepolitihkese jïh dïedtelgæmman saemijste?
Dïhte mij lea saatnan lea daaroedehteme jïh dïedtelgimmie leah mijjen tjåenghkies histovrije, saemieh jïh nöörjen almetjh. Mijjieh, gåabpegh almetjh, libie tjoereme dan åvteste maeksedh - fïereguhtelaakan. Manne goerkesem åtnam naaken sijhtieh åajaldidh jïh vöörhkedh. Men mijjieh jielebe dej illedahkigujmie daehtie histovrijeste daan biejjien. Jïh dan guhkiem dïhte ajve akten saemien aamhtesasse dorjesåvva, dïhte sæjhta evtiedimmiem giervebe darjodh, dovne nöörjen almetjidie jïh saemide.
Göökte almetjh leah traumatiseradamme, fïereguhtelaakan. Leajhtadimmie jïh kultuvre leah mårhkanamme. Dåvvodh dam mij mårhkanamme sæjhta lissiehtamme barkoem krïevedh, dovne Saemiedigkeste jïh nöörjen åejvieladtjijste. Manne dan åvteste nöörjen åejvieladtjh orre rååresjimmide, jïh guejmievoetese, bööredem, juktie jïjtjeraarehke saemien jieledem vijriesåbpoe evtiedidh, jïh orre saemien jïjtjenænnoestimmievuekiej bïjre.
Giesien 2013 Saemiedigkie 600 tjirkijh gaajhkijste veartenen aalkoealmetjedajvijste Altan gåajkoe bööredi. Desnie veartenen aalkoealmetjh dan voestes aejkien akten tjåenghkies prinsihpeles våaromen bïjre seamadin. Akte sjïere histovreles heannadimmie, jïh dan åvteste veartenen aalkoealmetjh daan tjaktjen leah seammavyörtegs meatan staatigujmie ektine, daan jaepien konferansesne aalkoealmetji reaktaj bïjre, maam EN:n generaalekrirrie öörnede. Saemiedigkie sov gaskenasjovnaale barkoem guhkede, jïh edtja dej båetiji jaepiej njueniehkisnie barkedh rïektesvoeten jïh jååhkesjimmien åvteste aalkoealmetji reaktijste veartenisnie.
Dah mah veartenem jarkelieh leah dah mah vienhtieh veartene maahta jarkerostedh. Sijjie gååvnese vielie reaktavoetese jïh vielie jïjtjeraarehke jieledem evtiedidh. Årroeh heartoehtæjjine jaepien 2014. Iktesth akte almetje mij aktem baahkes gïetem daarpesje, jïh iktesth akte aamhtese mij aktem tsaepmije jïh eadtjohke vaajmoem daarpesje.
Buorre ođđa jahki
Buorre ådå jahke
Buerie orre jaepie