Fagstoff

Veanhtoe, argumeente, premisse jïh konklusjovne

Marion Federl, Ellen Bull Jonassen, Liv Karin Joma

Gosse argumentereles tjaalegh tjaelebe tjoerebe veanhtoeh, argumeenth jïh premissh utnedh. Daennie sæjrosne maahtah lïeredh mah veanhtoe, argumeente jïh premisse leah aktene tjaalegisnie.

Veanhtoe

Dïhte guhte argumenterede aktem veanhtoem åtna, amma mïelem akten aamhtesen bïjre. Mijjen vuesiehtimmie-tjaalegisnie tjaelijen veanhtoe tjïelkelaakan vååjnesasse båata bijjie-baakosne: «Nihtieh kreeke-pryövenassh!»

Daesnie linke tjaalegasse: Vuesiehtimmie-tjaalege: Nihtieh kreeke-pryövenassh!

Argumeente

Tjaelije sæjhta lohkijidie jaehkiehtidh daate veanhtoe lea reaktoe. Dellie argumeenth (buerkiestimmieh) daarpesje juktie sov veanhtoem voebnesjidh.

Mijjieh tjoerebe kreeke-pryövenassh nihtedh (veanhtoe)

dan åvteste kreekh njåvtasuvvieh jïh ibie dejtie tjaebpieslaakan gïetedh (argumeente)
dan åvteste pryövenassh eah daarpesjh vihties dotkeme-illedahkh vedtedh (argumeente)

Premisse

Argumentasjovnesne iktesth naan premissh. Akte premisse lea akte rïektese jallh akte bagkesimmie man bïjre tjaelije veanhta gaajhkesh leah sïemes, jïh maam satne ij daarpesjh veelebe buerkiestidh. Tjaalegisnie «Nihtieh kreeke-pryövenassh!» tjaelije bagkese.

pryövenasse-kreekh leah kreekh mah eah maehtieh jïjtjemsem vaarjelidh (premisse)
dah stööremes healsoe-dåeriesmoerh leah jieledevoete-skïemtjelassh (premisse)

Tjaelije aaj bagkese lohkije lea sïemes satnine jïh nuekies daajroeh åtna bagkesimmide vuarjasjidh. Ij naan statistihkeles rïektesigujmie jallh veelebe tjïelkestimmine båetieh.

Vielie premissen bïjre

Dïejvese ”premisse” biejjieladtje soptsestimmesne nuhtjebe gosse mïelebe krïevenasse jallh våarome. Baakoe logihkeste båata jïh desnie faage-dïejvesinie åtnasåvva dan voestes bealan aktede logiske galhkuvistie.

Mijjieh aktem vuesiehtimmiem daesnie vuartasjibie: Gaajhkh paarre-taalh maehtebe gööktine juekedh (premisse)

Taale gaektsie akte paarretaale. (premisse)
Taale gaektsie maahta juakasovvedh gööktine. (konklusjovne)

Aarke-biejjien mïele jïh sjïere mïele naa hijvenlaakan gårreldahkesne, juktie premissh leah våarome konklusjovnese. Årroeh laejhtehks premisside! Vuesiehtimmesne bijjielisnie lea naa aelhkie gïehtjedidh mejtie premissh leah saetnies jallh ij. Men guktie vïenhth daan ”logiske” galhkuven bïjre:

Daaroeh leah aeblehts. (premisse)

Ola lea daaroe. (premisse)

Ola aeblehts. (konklusjovne)

Daesnie ij gåaredh logihkem laejhtedh, men dïhte voestes premisse saetnies? Unnemes lea muevies, men halhta tjalhta daam premissem vihtiestidh. Jïh gosse premissh leah muevies jallh faelskies, dellie vaallah konklusjovne reaktoe sjædta. Læjhkan datne gujht dagkeres ”vihtiestimmieh” naa daamtaj govleme. Mijjieh dejtie vaanesovmh gohtjebe aarkebiejjien gïelesne, jïh vååjnoe goh lea geerve dejtie nåhkelidh. Men dellie aaj vihkielåbpoe daejredh dah gååvnesieh.

Nille akte gierkie?

Maehtebe vuejnedh aktem naa båajhtoeh konklusjovnem maam åejviealmetje Rasmus Berg åtna Ludvig Holbergen draamesne Erasmus Montanus. Dïhte raaktan tjidtjebem, Nille, akten gearkan dorje - naemhtie:

Gierkie ij maehtieh haeliehtidh. (premisse)

Nille ij maehtieh haeliehtidh. (premisse)

Nille akte gierkie. (konklusjovne)

Rasmus buektehte sov vaepiedodtje tjidtjebem nollelidh, men ij mijjem nollelh: dan åvteste jalhts gåabpegh premissh leah såemiesmearan saatnan, dellie voestes premisse ajve aktem onne bieliem saetniesvoeteste soptseste. Nov lea badth jienebh aath goh gierkieh mah eah maehtieh haeliehtidh, dej gaskem almetjh. Mijjen konklusjovne tjuara dannasinie buerebh sjïdtedh: Årroeh laejhtehks premisside!

Baakoeh

bagkesimmie

påstand

veanhtoe

standpunkt

våarome

grunnlag

laejhteks

kritisk