Tjaalege gærjeste Saemien skuvle-vaajese 1. Davvi Girji 2005.

Jonar Thomasson:

{Åarjelh-saemien}${cmp,lh-l;hyph-0|Åarjelsaemien} lohkehtæjja
 viehkine {bøøti}${vowc,øø-öö|bööti}

{Åarjelh-saemien}${cmp,lh-l;hyph-0|Åarjelsaemien} {gielese}${vowc,i-ï|gïelese} jarkoestamme: Åsta Vangberg

Jonar Thomasson lea {Vualtjerisne}${vowlat,e-a|Vualtjarisnie}
({Vilheminesne}${conc,m-lm|Vilhelminesne}) reakasovveme
{Åarjelh-saemien}${cmp,lh-l;hyph-0|åarjelsaemien}
dajve Sveerjen raedtesne)
jaepien 1947 {jih}${vowc,i-ï|jïh} {Raavrvijhkesne}${conc,vr-vrh|Raavrhvijhkesne}, Noerhte-Trøndelagesne, byjjesovveme. Daesnie
byjjesovvemen {bijre}${vowc,i-ï|bïjre} {sopteste}${conc,pt-pts|soptseste}
{jih}${vowc,i-ï|jïh} aaj guktie saemien skuvlesne {Aarbortesne}${conc,b-p|Aarportesne} vaedtsedh {jih}${vowc,i-ï|jïh} aaj Saemien
{ålmehjilleskuvlesne}${init,å-åå|åålmehjïlleskuvlesne} Karasjokesne.
Daelie lea Jonare Vektarlien gaertienisnie årroeminie. {Dihte}${vowc,i-ï|Dïhte} gaertene lea naan {kilovmeter}${conc,vm-l;vowlat,e-ee|kilomeeterh}
{Raavrvijhken}${ conc,vr-vrh|Raavrhvijhken} jarngen noerhtelen. Vektarlia lea
Vuakteren bealesne, akte dejstie njielje jaevrijste dennie
{tjieltesne}${vowc,i-ï|tjïeltesne} mejtie leah deememe. Jonare lea
{elektrikere}${conc,k-hk|elektrihkere} {jih}${vowc,i-ï|jïh} altese barkoe lea
faamoesijjesne.
Daennie tjaalegisnie lea dovne Jonare {jijtje}${vowc,i-ï|jïjtje} altese
{mojhtsh}${vowlatts-tes|mojhtesh} tjaaleme {jih}${vowc,i-ï|jïh} aaj lissine
Svein Lundese soptsestamme.

Idtjim manne man {jijnjem}${vowc,i-ï|jïjnjem} maehtieh daaroestidh goh
skuvlesne jaepien 1954 eelkim. Manne lim saemien {byjrekisne}${conc,k-sk|byjreskisnie} orreme {jih}${vowc,i-ï|jïh} skuvlesne lij gaajhke daaroen
jalhts skuvle lij saemide. Læjhkan hijven {gåaredi}${vowlat,e-a|gåaradi}
juktie dan aavrehke lim voestes klaassesne
{åarjelh-saemien}${cmp,lh-l;hyph-0|åarjelsaemien} lohkehtæjjam åadtjodh.
{Dihte}${vowc,i-ï|Dïhte} munnjien
saemien {gielese}¢{vowc,i-ï|gïelese} jarkoesti gosse {vøøjni}${vowc,øø-öö|vööjni} {manne}¥{} idtjim guarkah.

Mov tjidtjie lij {Raavrvijhkeste}${conc,vr-vrh|Raavrhvijhkeste} {jih}${vowc,i-ï|jïh} aehtjie Sveerjeste. Manne Sveerjesne reakadim {jih}${vowc,i-ï|jïh}
aarvoe lij desnie årrodh. Mohte gosse lim jallan akten jaepien båeries,
dellie mov tjidtj`aajja, Jonas Marsfjell, {Dunderlandsdalesne}${cmp,s-0;vowc,a-ae|Dunderland-daelesne} ovlæhkosne batnani, jaepien 1948.
{[Nøørjen}${vowc,øø-öö|Nöörjen} Båatsoeburrie {Laantesiebre}${fin,e-ie|Laantesiebrie} {tjåangkosne}${conc,gk-ghk|tjåanghkosne} Tromsøesne
tseegkesovvi jaepien 1948. {Åarjelh-saemien}${cmp,lh-l;hyph-0|Åarjelsaemien}
{lihtsegh}${vowc,i-ï|lïhtsegh} lin bussem {leejeme}${conc,j-jj|leejjeme}
{jih}${vowc,i-ï|jïh} ektesne noerhtese {vøøjin}${vowc,øø-öo|vööjin}. Goh
bååstide, dellie busse geajnoste {vøøji}${vowc,øø-öo|vööji} {jih}${vowc,i-ï|jïh} raakte Dunderlaanten jeanose. ({Luhkie govhte}¥{cmp,2-1|luhkiegovhte} desnie batnanin.

Daate ovlæhkoe stoerre sårkojne {sjidti}${vowc,i-ï|sjïdti} dovne dejtie
ovmese fuelhkide {jih}${vowc,i-ï|jïh} aaj
{åarjelh-saemien}${cmp,lh-l;hyph-0|åarjelsaemien} båatsoeburrie
almetjidie {jih}${vowc,i-ï|jïh} dan
{{åårganisasjovne}${vowc,åå-o|organisasjovne} barkose}¥{cmp,2-1|organisasjovnebarkose}. {Raavrvijhkese}${ conc,vr-vrh|Raavrhvijhkese} daate
ovlæhkoe {sjiere}¥{redun|} {sjidti}${vowc,i-ï|sjïdti} juktie {tjijhtje}${vowc,i-ï|tjïjhtje} {lihtsegh}${vowc,i-ï|lïhtsegh} lin debpede.]

{Dihte}${vowc,i-ï|Dïhte} lij voestes saemie {Raavrvijhkesne}${conc,vr-vrh|Raavrhvijhkesne}
guhte gaertenem åestieji {jih}${vowc,i-ï|jïh} dovne
{gaerteninie}${vowlat,e-ie|gaertieninie} {jih}${vowc,i-ï|jïh} bovtsigujmie
{giehteli}${vowc,i-ï|gïehteli}. Goh tjidtj`aahka
{{jyønine}${vowc,yø-yö|jyönine}}¥{jyönine ektesne} oktegh beetsi,
dellie mov eejhtegidie gihtji viehkine båetedh, {jih}${vowc,i-ï|jïh} mijjieh ojhte
{Raavrvijhese}${conc,vr-vrh|Raavrhvijhkese} juhtiejimh.

Derhviegåeteste - hotellese

{Maana-baeleste}${hyph-0|Maanabaeleste} manne derhviegåetesne årroejim.
{Raavrvijhke}${conc,vr-vrh|Raavrhvijhke} dej beeli {maahte}${vowc,aa-a|mahte}
geajnohts {jih}${vowc,i-ï|jïh} mijjen ij naan el-faamoe. Gjersvikesne lij
bovre, mohte jis dahkoe, dellie tjoeverimh {motovre-vinhtsine}${vowc,i-ï;hyph-0|motovrevïnhtsine}. Mijjen dajvesne lin ajve saemieh, govhte fuelhkieh.
Abpe {Raavrvijhkesne}${conc,vr-vrh|Raavrhvijhkesne} lin luhkie fuelhkieh,
mohte giesegi jienebh juktie {Burkijese}${fin,jese-jasse|Byrkijasse}
{bøøtin}${vowc,øø-öö|böötin} bovtsigujmie juhtien.
{Aerebi}${init,Ae-Aa|Aarebi} goh skuvlesne eelkim lim ajve båeries
{saemiej}¥{saemiejgujmie} ektine guhth ajve saemiestin. {Gåetie-iemede}${hyph-0|Gåetieiemede} {Aarbortesne}${conc,b-p|Aarportesne} mov tjædtjan jeehti:
"Tjoeverh gujht maanese {daaroengielem}${vowc,i-ï|daaroengïelem}
{lieredh}${vowc,i-ï|lïeredh} {aerebi}${init,ae-aa|aarebi} goh skuvlese guktie
{disse}${vowc,i-ï|dïsse} ij dan geerve {sjidth}${vowc,i-ï|sjïdth}." Im mujhtieh
maam tjidtjie {vaestedi}${vowlat,e-ie|vaestiedi}, mohte aervedem idtji dam
seatedh.

Guktie lij, idtjim man {jijnjem}${vowc,i-ï|jïjnjem} daaroen {gieleste}¢{vowc,i-ï|gïeleste} maehtieh goh skuvlesne eelkim jaepien 1954. Eeremes måjhtam
voestes iehkedem. {Niejte}${vowc,i-ï|Nïejte} {Raavrvijhkeste}${conc,vr-vrh|Raavrhvijhkeste} gie lij joe desnie {gøøkte}${vowc,øø-öo|göökte} jaepieh
{aerebi}${init,ae-aa|aarebi} vaadtseme, lij munnjien soptsestamme edtjim
hotellesne årrodh. Novh sån lij {dihte}${vowc,i-ï|dïhte}
{satna}${vowc,a-aa;fin,a-an|saatnan}. Gåetie lij bigkesovveme gosse
dåaroe, edtji
{sjiehtedh}${vowc,i-ï|sjïehtedh} {goh}¥{} offiserskasernie {tyskeridie}${vowc,e-ee|tyskeeridie}. Dåaroen mænngan hotelline {sjidti}${vowc,i-ï|sjïdti}
{jih}${vowc,i-ï|jïh} nimhtie aaj giesegi.

Gellie learohkh lin {Raavrvijhkeste}${conc,vr-vrh|Raavrhvijhkeste}, dovne mov
åabpa {jih}${vowc,i-ï|jïh} aaj jeatjebh mov {sliektiste}${vowc,i-ï;fin,iste-ijste|slïektijste}. Nimhtie ij lij munnjien {aeveren}${fin,en-e|aevere} nåake
{internatesne}${vowlat,a-aa|internaatesne} årrodh. Dan aavrehke lim juktie
Ealla Jomam (mænngan Ella Holm Bull) åadtjoejim lohkehtæjjine voestes
klaassesne. {Dihte}${vowc,i-ï|Dïhte} lij aadtjegh {lohkehtæjja-skuvlem}${hyph-0|lohkehtæjjaskuvlem} vaadtseme. {Dihte}${vowc,i-ï|Dïhte} munnjien saemien
{gielese}¢{vowc,i-ï|gïelese} jarkoesti {jih}${vowc,i-ï|jïh} {buerkesti}${vowlat,e-ie|buerkiesti} jis aajhtsi manne idtjim maam joem guarkah. Mohte dam
åadtjoejim ajve aktem jaepiem utnedh. Buerebe jis {dejnie}¥{dejnie ekstesne}
jienebh jaepieh {ektesne}¥{}. Dan mænngan ajve lohkehtæjjah mah daaroestin
abpe mov {skuvle-vaedtsemem}${hyph-0|skuvlevaedtsemem}.



Skuvlesne vaenie saemiej {bijre}${vowc,i-ï|bïjre}

Im mujhtieh mejtie naan {øøhpehtimmie}${vowc,øø-öö|ööhpehtimmie} saemien
byjreskem dijpi. Måjhtam mijjieh limh ålkine {jih}${vowc,i-ï|jïh} {onn-ohtje}${hyph-0|onnohtje} derhvie- {jih}${vowc,i-ï|jïh} låavth-
{gåatetjh}${vowlat,e-a|låavthgåatetjh} kluhtierdimh. Dam darjoejimh goh
{skuvle-biejjieh}${hyph-0|skuvlebiejjieh} galhkeme, {jih}${vowc,i-ï|jïh} Ealla
lij {mijjen}${infl,sggen-sgcom|mijjine} ektine. Naan aejkien gærjah saemiej
byjreskijstie lohkimh, mohte dan {voen}${typos|voenen} lij goh jeatja
{siejhme}${vowc,i-ï|sïejhme} daaroen skuvle.

{Skuvle-jaepie}${hyph-0|Skuvlejaepie} lij govhte askh, {jih}${vowc,i-ï|jïh} {ij}£{infl,neg,kongr|ibie}
limh gåetesne mearan skuvlesne. Buerie mojhtese daehtie {tijjeste}${vowc,i-ï|tïjjeste} lij {tjaktjegen}${adv,con|tjaktjege} gosse paagke gåeteste
{bøøti}${vowc,øø-öö|bööti} gusnie {daelvie-vaarjoeh}${hyph-0|daelvievaarjoeh},
gaallohkh {jih}${vowc,i-ï|jïh} suejnieh. Dellie {dervie-hopse}${hyph-0|derviehopse} {internatesne}${vowlat,a-aa|internaatesne} {jih}${vowc,i-ï|jïh}
{dihte}${vowc,i-ï|dïhte} eevre goh såemies {gåetie-tryjje}${hyph-0|gåetietryjje} {sjidti}${vowc,i-ï|sjïdti}.

Dej {gøøkte}${vowc,øø-öö|göökte} voestes jaepiej mijjieh ajve moeri
{jih}${vowc,i-ï|jïh} koksigujmie mijjen {tjiehtjelidie}${vowc,i-ï|tjïehtjelidie} baahkedimh. Learohkh {jijtje}${vowc,i-ï|jïjtje} tjoeverin
moerh {tjiehtjielasse}${vowc,ie-ïe|tjïehtjelasse} guedtedh {jih}${vowc,i-ï|jïh}
dejtie desnie såarhkodh. Tjoeverimh aaj nimhtie dållem geehtedh olles
{jamhka}£{typos|jamhkah}. Naan aejkien jis dålle lij jamhkeme, dellie
tjoeverimh dållem jeatja {tjiehtjielistie}${vowc,i-ï|tjïehtjelistie}
{løønedh}${vowc,øø-öö|löönedh} {jih}${vowc,i-ï|jïh} dellie beassetje meatan.
Novh sån naan aejkien fagkan {bijvele}${vowc,i-ï|bïjvele} {sjidti}${vowc,i-ï|sjïdti}, mohte hijven {gåaredi}${vowlat,e-a|gåaradi} juktie vaane limh
moerigujmie gåetesne {båeltiehtidh}£{xxx|dållem bïejedh}. Mænngan
{orrejimh}${vowlat,e-i|orrijimh} moerigujmie {jih}${vowc,i-ï|jïh} jeatja
baahkedimmie el-njuvvine {sjidti}${vowc,i-ï|sjïdti}.


Aaksjojne {iervedh}${vowc,i-ï|ïervedh}

{Saemien-skuvle}${hyph-0|Saemienskuvle} ovmese saemijste niestieh
{øøsti}${vowc,øø-öö|öösti}. Abpe niestieh skuvlese {bøøtin}${vowc,øø-öö|böötin}
juktie dejtie desnie tjoeverin {iervedh}${vowc,i-ï|ïervedh}. {Gåetie-iemede}${hyph-0|Gåetieiemede} hotellen åvtehkistie viehkiem åadtjoeji dejtie
tjeallarisnie {iervedh}${vowc,i-ï|ïervedh}. {Dihte}${vowc,i-ï|Dïhte} idtji dam
maehtieh juktie aaksjoem tjoeveri provhkedh. Akten aejkien lin naan
learohkh vuajneme guktie {dihte}${vowc,i-ï|dïhte} aaksjojne {dåemedi}${vowlat,e-ie|dåemiedi} {iervemisnie}${vowc,i-ï|ïervemisnie}, {jih}${vowc,i-ï|jïh} mijjieh
learohkh limh iermesne {jih}${vowc,i-ï|jïh} {domtimh}¥{damtimh} guktie vissjieh
{bøøtin}${vowc,øø-öö|böötin}. Nimhtie aaksjoem provhkedh lij joekoen nåake
mijjese {jih}${vowc,i-ï|jïh} naaken mijjeste aaj {sijhtin}${vowc,i-ï|sïjhtin}
vajmedh. {Gåetie-iemede}${hyph-0|Gåetieiemede} Maajja Lifjelle provhki naan
bearkoestuhtjetjh såålhtedh {jih}${vowc,i-ï|jïh} dejtie gajhkedidh. Stoerre
aavoe gosse {gejhkie-bearkojste}${hyph-0|gejhkiebearkojste} åadtjoejimh.
Mohte {dihte}${vowc,i-ï|dïhte} ajve {gijregi}${vowc,i-ï|gïjregi}.

Jaememe {jih}${vowc,i-ï|jïh} raavhkedimmie

{Aarbortesne}${conc,b-p|Aarportesne} lin gellie {giejh}${vowc,i-ï|gïejh}
dåaroen mænngan. Mijjieh baahtjetjh utniejimh luste dejtie sierngedh.
Desnie gellie {vuetjeme-kroepth}${hyph-0|vuetjemekroepth}, stoerre gierkie-
{tjiehtjele}${hyph-0|gierkietjïehtjele} (bunkerse) {jih}${vowc,i-ï|jïh} aaj
gellie jeatja aath mah lin dåarose veadtaldihkie. Dejtie
{sierngedimh}${vowlat,e-ie|sierngiedimh} tjaktji dej voestes jaepiej gosse
desnie. Mohte voestegh tjoeverimh aejlegi {gærhkoe-skuvlese}${hyph-
0|gærhkoeskuvlese}. {Tijje}${vowc,i-ï|Tïjje} desnie {guhkies}£{infl,attr-pred|guhkie} {jih}${vowc,i-ï|jïh} mijjieh arhpehtovvimh. Hearra {dihte}${vowc,i-ï|dïhte} dennie
skuvlesne {jih}${vowc,i-ï|jïh} {dihte}${vowc,i-ï|dïhte} ålvas striengkies.
Mijjem altese vuajneres tjelmiejgujmie steeri {jih}${vowc,i-ï|jïh}
{buerkesti}${vowc,i-ï|buerkiesti} jaememen {jih}${vowc,i-ï|jïh}
{raavhkedimmien}${vowc,aa-aa;conc,vhk-vk|ravkedimmien} {bijre}${vowc,i-ï|bïjre}
jis ij limh {giemhpes}${vowc,i-ï|gïemhpes} {jih}${vowc,i-ï|jïh} jupmielasse
jaahkoles. Idtjimh doesth maam jeatja darjodh, mijjieh tjahkasjimh goh
{buelieminie}¥{buelije} tjoevkesh.
Jaepiej mænngan aaj fealadimmie dennie voenesne {sjidti}${vowc,i-ï|sjïdti}.
Mijjieh gaavnimh gellie {slaahtjan}${vowc,aa-a|slahtjan} {bijlh}${vowc,i-ï|bïjlh} geajnoej mietie. Dejstie jorpe "lovrh" veeltimh {jih}${vowc,i-ï|jïh}
{nietide}${vowc,i-ï;conc,t-jt|nïejtide} vedtiejimh {jih}${vowc,i-ï|jïh} dah
dejgujmie tjovnedin. {Laavvadahke-iehkedi}${hyph-0|Laavvadahkeiehkedi}
{gaajhksh}${conc,ks-kes|gaajhkesh} dovnesh gievlesne guelpesne daanhtsoejimh.
Dellie lin lohkehtæjjah, sjovnh {jih}${vowc,i-ï|jïh} naan aejkien aaj
rektovre {jih}${vowc,i-ï|jïh} {gåetie-iemede}${hyph-0|gåetieiemede} meatan.
Gosse nimhtie ektesne maam joem darjoeminie, dellie eevre goh limh stoerre
fuelhkie.

{Gijrege}${vowc,i-ï|Gïjrege} {juelkie-tjengkerem}${hyph-0|juelkietjengkerem}
{tjiektjimh}${vowc,i-ï|tjïektjimh}. Dah geerve almetjh guhth meatan,
{sjiere}${vowc,ie-ïe|sjïere} vaarjoeh provhkin. Maanaj {ij}¥{eah} dagkeres
vaarjoeh. Dellie måjhtajimh {åereme-vaarjojde}${hyph-0|åeremevaarjojde}
meehtimh provhkedh. Dejtie tseegkimh gosse vihth tjengkerem
{tjiektjedh}${vowc,i-ï|tjïektjedh}. Rektovre mijjem aajhtsi dej
vaarjoejgujmie {jih}${vowc,i-ï|jïh} {dihte}${vowc,i-ï|dïhte} dallah mijjem
gåatan stilli dejtie noelestidh.

Aejhteme "finnungide" sluvkedh

Dej golme voestes jaepiej lij mijjen {jih}${vowc,i-ï|jïh} voenen maanaj
{gaskems}${fin,s-sh|gaskemsh} sluvkeme {jih}${vowc,i-ï|jïh} {lopmetjengkere-dåaroe}${hyph-0|lopmetjengkeredåaroe}. Dah mijjem gohtjin "finnunger"
{jih}${vowc,i-ï|jïh} aajhtin {sluvkeminie}${vowc,e-ie|sluvkieminie}. Naan
aejkien aaj skuvlen gåajkoe {bøøtin}${vowc,øø-öö|böötin}. Dellie
{tjiekedimh}${vowc,i-ï|tjïekedimh} {jih}${vowc,i-ï|jïh} {lopme-tjengkerh}${hyph-0|lopmetjengkerh} dej {vøøste}${vowc,øø-öö|vööste} {hajhkedimh}${conc,hk-k|hajkedimh}.

Gosse stuerebh {sjidtim}${vowc,i-ï|sjïdtim}, dellie buerebe mijjen
{gaskems}${fin,s-sh|gaskemsh} guktie mijjieh aaj meehtimh voelpetjh voenesne
åadtjodh. Mijjen lij aaj {tjengkere-jih}${mix,mix|tjengkere- jïh} {treavka-gaahtjeme}${hyph-0|treavkagaahtjeme} skuvli {gaskems}${fin,s-sh|gaskemsh},
mohte ij naan jeatja {{ektevuekie-}${vowlat,e-ie|ektievuekie-}barkoe}¥{noun,x|ektievuekiebarkoe} voeni skuvligujmie.

Manne måjhtam jåvli åvtelen mijjieh voenese sedtesovvim edtjimh "Samenes
venn" doekedh. Naaken gujht {øøstin}${vowc,øø-öö|ööstin}, mohte jeatjebh
idtjin mijjen doekemem seatedh gænnah. Mijjieh limh voenen maanijste
{billeminie}${vowc,i-ï|bïlleminie} {jih}${vowc,i-ï|jïh} daate lij nimhtie
guktie lim vaajtelamme ij {dihte}${vowc,i-ï|dïhte} deahpadamme.
[Mijjieh
libie rektovrem gihtjeme man gaavhtan maanah voenese sedtesovvin
Saemiemisjovnen plaeriem doekedh. {Dihte}${vowc,i-ï|Dïhte} jeahta ij leah
skuvle dam faaleme, mohte Saemien misjovne skuvlesne andakt maanide
utnieji. Nimhtie sån lea dellie maanide gihtjeme plaerieh doekedh. Naaken
dejstie maanijste sih leah dellie {vienhteme}${vowc,i-ï|vïenhteme}
{dihte}${vowc,i-ï|dïhte} skuvleste faaleldahke.]

Lohkim {jijtje}${vowc,i-ï|jïjtje}
{åarjelh-saemien}${conc,lh-l;hyph-0|åarjelsaemien}

Dej beeli ij lij man {jijnjh}${vowc,i-ï|jïjnjh} {lidteratuvrh}${conc,dt-tt|litteratuvrh} {åarjelh-saemien}${conc,lh-l;hyph-0|åarjelsaemien}
{gielesne}¢{vowc,i-ï|gïelesne}. {Saemien-skuvle}${hyph-0|Saemienskuvle} lij
gellie dejstie gærjijste Bergslanden {jih}${vowc,i-ï|jïh} Hasselbrinken
"Saemien lohkemegærja" åasteme. Mohte dah skaavtegisnie tjåadtjoejin juktie
idtjin guhth dejstie lohkehtæjjijste
{åarjelh-saemien}${conc,lh-l;hyph-0|åarjelsaemien} {gielem}${vowc,i-ï|gïelem} maehtieh {jih}${vowc,i-ï|jïh} ij
lin gænnah learohkh {jijtje}${vowc,i-ï|jïjtje} {ietniengielem}${vowc,i-ï|ietniengïelem} {liereme}${vowc,i-ï|lïereme} lohkedh. {Jijtje}${vowc,i-ï|Jïjtje} gærjam skaavtegistie veeltim {jih}${vowc,i-ï|jïh} aaj buektiehtim
dam lohkedh. Akten iehkeden lohkehtæjja {bøøti}${vowc,øø-öö|bööti} mearan
manne dejnie gærjine tjahkan. Gihtji maam manne dejnie gærjine. Vaestiedim
manne dam lohkeminie, mohte idtji mannem jaehkieh gænnah. Mohte
{dihte}${vowc,i-ï|dïhte} lij {saatna}${typos|saatnan}. Gellie saemieh skuvlese
guessine {bøøtin}${vowc,øø-öö|böötin}, {jih}${vowc,i-ï|jïh} {miejjieh}${vowc,ie-i|mijjieh} learohkh utniejimh {dihte}${vowc,i-ï|dïhte} luste.

{Åarjelh-saemieh}${conc,lh-l:hyph-0|Åarjelsaemieh} Karasjokesne

{Tjijhtje}${vowc,i-ï|Tjïjhtje} jaepieh {saemien-skuvlesne}${hyph-0|saemienskuvlesne} {jih}${vowc,i-ï|jïh} manne "Framhaldskuvlesne"
{Raavrvijhkesne}${conc,vr-vrh|Raavrhvijhkesne} eelkim. Dan mænngan lim
{gøøkte}${vowc,øø-öö|göökte} jaepieh gåetesne mov aahtjan viehkine
{giele}${vowc,i-ï|gïele-} {jih}${vowc,i-ï|jïh} {gøølemisnie}${vowc,øø-öö|göölemisnie}. Mohte {sijhtim}${vowc,i-ï|sïjhtim} jienebem {lieredh}${vowc,i-ï|lïeredh} {jih}${vowc,i-ï|jïh} luhkie gaektsie jaepien båeries Karasjokese
{vøølkim}${vowc,øø-öö|vöölkim} {jih}${vowc,i-ï|jïh} desnie {gøøkte}${vowc,øø-öö|göökte} jaepieh Saemiej {ålmehjilleskuvlesne}${vowc,i-ï|åålmehjïlleskuvlesne} (DSF) veedtsim. {Dihte}${vowc,i-ï|Dïhte} lij jaepiej
1965-67.
{Dihte}${vowc,i-ï|Dïhte} lij jupmeles skuvle {jih}${vowc,i-ï|jïh} desnie
striengkies byjrese, mohte munnjien lij aelhkie desnie jieledh. Paul Ryan
lij rektovre {jih}${vowc,i-ï|jïh} saemien byjrese lij joekoen {vihkeles}£{attr-pred|vihkele}
{disse}${vowc,i-ï|dïsse}. Desnie åadtjoejimh saemien kultuvren {jih}${vowc,i-ï|jïh} aaj saemien vætnoen {bijre}${vowc,i-ï|bïjre} {lieredh}${vowc,i-ï|lïeredh} j.n.v. Såemies {tijjen}${vowc,i-ï|tïjjen} lin gellie
{åarjelh-saemien}${conc,lh-l;hyph-0|åarjelsaemien} learohkh desnie,
{jijnjemes}${vowc,i-ï|jïjnjemes} {tjijhtje}${vowc,i-ï|tjïjhtje} ektesne. Almetjh Karasjokesne
idtjin daejrieh maam {åarjelh-saemiej}${conc,lh-l;hyph-0|åarjelsaemien}
{bijre}${vowc,i-ï|bïjre}, idtjin {maahte}${vowc,aa-a|mahte} {sijhth}${vowc,i-ï|sïjhth} daejredh saemieh dan guhkene {åarjesne}${fin,sgine-adv|åarjene}
jielieminie. Naaken {vienhtin}${vowc,i-ï|vïenhtin} mijjieh limh russerh.
Læjhkan buerie {sjidti}${vowc,i-ï|sjïdti} mijjen {jih}${vowc,i-ï|jïh} dej noeri
{gaskems}${fin,ms-msh|gaskemsh} guhth lin voenesne årroeminie.

Faaleldahke mijjese {bøøti}${vowc,øø-öö|bööti} åadtjodh {noerhte-saemien}${hyph-0|noerhtesaemien} {lieredh}${vowc,i-ï|lïeredh}, mohte ij lim manne desnie
meatan. Mænngan leam saangerdamme juktie {idjim}${conc,d-dt|idtjim} dam
faaleldahkem dåastoeh. Mijjieh saemieh åarjede saemien
{lidteratuvrem}${conc,dt-tt|litteratuvrem} lohkimh mearan doh jeatjebh
{noerhte-saemien}${hyph-0|noerhtesaemien}.


{DSF-en}${acro,suf|DSF:n} mænngan kuvsjem veedtsim mij lij sjiehteles geerve
almetjidie {mah}¥{gïeh} edtjin saelhtesne barkedh. Dan mænngan Hurtigrutesne
bielie jaepiem {giehtelim}${vowc,i-ï|gïehtelim}. Dan mænngan jis
{ysteriesne}${vowlat,i-ij|ysterijesne} barkim {aerebi}${init,ae-aa|aarebi} goh
akten {entrepenørfirmaesne}${XXX|entrepenörfirmasne(firma?)} eelkim. Mohte
tjåetskeme nimhtie barkedh {goh}¥{} {{bigkeme-ålma}${hyph-0|bigkemeålma}}£{infl,sgnom-sgess|bigkemeålmine} guktie eajhnadovvim
barkoem gåetesne ohtsedh. Ohtsim barkoeskuvlem {jih}${vowc,i-ï|jïh}
{elektrikerinie}${conc,k-hk|elektrihkerinie} {sjidtim}${vowc,i-ï|sjïdtim}.
{Jih}${vowc,i-ï|Jïh} dejnie barkojne leam {giehtelamme}${vowc,i-ï|gïehtelamme}
jaepeste 1975. Voestegh luhkie gaektsie jaepieh gruvan {industriesne}${conc,i-ij|industrijesne} barkim {aerebi}${init,ae-aa|aarebi} goh faamoebransjesne
eelkim.

Åssjalommesh {åarjelh-saemien}${conc,lh-l;hyph-0|åarjelsaemien} {gielen}${vowc,i-ï|gïelen} {bijre}${vowc,i-ï|bïjre}

Vaenie {lidteratuvre}${conc,dt-tt|litteratuvre}
{Åarjelh-saemien}${comp,lh-l;hyph-0|Åarjelsaemien} {gielesne}¢{vowc,i-ï|gïelesne} {gååvnese}¥{}. Goh
manne noere ij lij gænnah {Bijbele}${conc,b-p|bijpele}. Akte båeries destie
ume/pitesaemien {gielesne}¢{vowc,i-ï|gïelesne} gååvnesi. Mov {aehtj-aajja}${hyph-0|aehtjaajja} dam {buektehti}${vowc,e-ie|buektiehti} lohkedh
jalhts {dihte}${vowc,i-ï|dïhte} joekehtadti {gieleste}¢{vowc,i-ï|gïeleste} maam
{jijtje}${vowc,i-ï|jïjtje} soptsesti.
Naan båeries saemieh {Raavrvijhkesne}${prop,con|Raavrhvijhkesne} guhth leah
{gielem}${vowc,i-ï|gïelem} noerebaeleste {liereme}${vowc,i-ï|lïereme}, leah
ennje {væjkeles}£{infl,attr-pred|væjkele} soptsestidh, mohte eah leah man gallesh, eevre goh dejtie
maahta aktene {gietesne}${vowc,i-ï|gïetesne} {ryøknedh}${vowc,i-ï|ryöknedh}.
Dåeriesmoere lea juktie saemieh eah vielie
{Raavrvijhkesne}${prop,con|Raavrhvijhkesne} {gielen}${vowc,i-ï|gïelen} provhkh.
{Sjiere}${adj,ascii|Sjïere} baakoeh mah leah
{båetsoebårran}${noun,vowc|båatsoebårran} veadtaldihkie leah ennje
provhkemisnie. Nimhtie lea abpe
{åarjelh-saemien}${conc,lh-l;hyph-0|åarjelsaemien} dajvesne. Gåarede gujht
rontestalledh mannasinie nimhtie,
mohte vaestiedassem geerve gaavnedh. Mov {mielen}${vowc,i-ï|mïelen} mietie
lea tsagkese {dihte}${vowc,i-ï|dïhte} juktie reeremeåejvieh idtjin luhpiem
vedtieh skuvlesne {gielem}${vowc,i-ï|gïelem} {øøhpehtidh}${vowc,øø-
öö|ööhpehtidh}. Nimhtie idtji {giele}${vowc,i-ï|gïele} {øøvtiedæmman}${init,øø-ö |övtiedæmman} {jih}${vowc,i-ï|jïh} vaarjelæmman båetieh mearan
{giele}${vowc,i-ï|gïele} ennje lij
{fierhten-beajjetje}${vowc,i-ï;hyph-0|fïerhtenbeajjetje} {giele}${vowc,i-ï|gïele}
{Åarjelh-saemien}${comp,lh-l;hyph-0|åarjelsaemien}
dajvesne. Dah båeries saemieh lin maahteme meatan
årrodh {jih}${vowc,i-ï|jïh} nimhtie viehkine {gielem}${vowc,i-ï|gïelem}
lutnjedh dan {daltese}${infl,sgnom-sgill|daltesasse} gusnie daelie daerpies.

Jis edtjh daelie {daaroen-gieleste}${hyph-0;vowc,i-ï|daaroengïeleste}
loevenidh, dellie {maahte}${vowc,aa-a|mahte} {tjoverh}${verb,vowc|tjoeverh}
voessine rudtjesne vaaran vuelkedh {jih}${vowc,i-ï|jïh} desnie saemiestidh.
{Åarjelh-saemien}${comp,lh-l;hyph-0|Åarjelsaemien} {giele}${vowc,i-ï|gïele}
daelie kuvsjine, {liturgiske}${fin,iske-ihke|liturgihke} dahkojne {jih}${vowc,i-ï|jïh} {bøønine}${vowc,øø-öö|böönine} provhkesåvva. Hijven juktie naaken
noerh leah girvene {gielem}${vowc,i-ï|gïelem} {lieredh}${vowc,i-ï|lïeredh},
kuvsjh vaedtsedh {jih}${vowc,i-ï|jïh} voejhkelieh {gielem}${vowc,i-ï|gïelem}
nuhtjedh gosse nuepie.
Daelie naaken voejhkeli {gielem}${vowc,i-ï|gïelem} bååstide doerelidh, mohte
ij {dihte}${vowc,i-ï|dïhte} {sjidth}${vowc,i-ï|sjïdth} goh {aerebi}${init,ae-aa|aarebi}. {Åarjelh-saemien}${comp,lh-l;hyph-0|Åarjelsaemien}
{syntakse}${vowc,a-aa|syntaakse} {jih}${vowc,i-ï|jïh} {melodie}${conc,i-ij|melodije} leah gaarveneminie juktie {daaroen-giele}${hyph-0;vowc,i-ï|daaroengïele} dan veaksehke guktie dam viesjehts {gielem}${vowc,i-ï|gïelem}
diedtele.

Vaenie dejstie {Åarjelh-saemien}${comp,lh-l;hyph-0|åarjelsaemien}
{dialektijste}€{foreign|smaaregijstie} leah tjaalasovveme. {Nøørjesne}${vowc,øø-
öö|Nöörjesne} leah ajve {Røros-saemiej}€{foreign|Plassjensaemiej} {jih}${vowc,i-ï|jïh} {Vaaptsen-saemiej}${hyph-0|Vaapstensaemiej}
{dialekte}€{foreign|smaarege} {giehtjedæmman}${vowc,i-ï|gïehtjedæmman} båateme,
Vaaptsen jaepien 1920 {jih}${vowc,i-ï|jïh} Rørosesne jaepien 1940. Daate
{Nåamesjen}${init,N-Nj|Njåamesjen} jarnge lij saemien voernges dajve, mohte
læjhkan {sjidti}${vowc,i-ï|sjïdti} goh veelkes daarhve kaarhtesne. Idtji
daase naan geajnoeh juhtieh guktie idtji naan {giele-giehtjedæjja}${vowc,i-ï;hyph-0|gïelegïehtjedæjja} vissjh {dieke}${typos|diekie} vuelkedh. Jaepiej
{gaskems}${fin,ms-msh|gaskemsh} 50-60 naaken {bøøtin}${vowc,øø-öö|böötin}
{sijhtin}${vowc,i-ï|sïjhtin} båeries saemiej vaajesh {baanhtese}${conc,nht-nt|baantese} {tjøønghkedh}${vowc,øø-öö|tjöönghkedh} {jih}${vowc,i-ï|jïh} aaj
dajvi nommh paehpierasse tjaeledh. Daate lij buerie {råajvarimme}${fin,e-ie|råajvarimmie}, mohte fagkan seenhte {bøøtin}${vowc,øø-öö|böötin}.

Mohte ibie edtjh ajve jeatjabidie skultedh gosse {gieline}¢{vowc,i-ï|gïeline}
nimhtie. Ibie leah {jijtje}${vowc,i-ï|jïjtje} {væjkeles}${infl,attr-pred|væjkele} orreme dejtie noeride {gielem}${vowc,i-ï|gïelem} leerehtidh.
Manne mov gaavhtan soptsestem {jih}${vowc,i-ï|jïh} {jijtje-laejhtemem}${vowc,i-ï;hyph,1-0|jïjtjelaejhtemem} guadtam.

Kultuvremojhtesh

Jaepien 1980 Saemieh {Raavrvijhkesne}${conc,vr-vrh|Raavrhvijhkesne} råajvarin
{jih}${vowc,i-ï|jïh} {kultuvresiebrem}${fin,em-iem|kultuvresiebriem}, tseegkin
man nomme Luvlie Njåamesjen Dajve. Akte dejstie {vihkelommes}${vowlat,e-ie|vihkielommes} {aamhtsijste}${conc,hts-htes|aamhtesijstie} lij saemien
{kultuvre mojhtside}¥{cmp,2-1|kultuvremojhtesidie} vaarjelidh.
{Dihte}${vowc,i-ï|Dïhte} dan {sjieken}${vowc,i-ï|sjïeken} juktie vaenie dejstie
{aerebi}${init,ae-aa|aarebi} {mierhkesovveme}${vowc,i-ï|mïerhkesovveme}.
{Institudth}${conc,dth-hth|Instituhth} mah dagkerigujmie barkeminie eah leah
{iedtjem}${vowc,i-ï|ïedtjem} vuesiehtamme saemiej {mojhtside}${|mojhtesidie}
vaarjelidh. Naaken {mierhkesovvin}${vowc,i-ï|mïerhkesovvin} goh {tjaetsie-deememinie}${noun,x|tjaetsiedeememinie} {giehtelin}${vowc,i-ï|gïehtelin}.

Dah båarasommes saemiej årromesijjieh gaatoelin gosse orre laantem
provhkese veeltin {alkoelisnie}${init,a-aa|aalkoelisnie} jaepien 1800. Daam
saemiej {njaalmeld}${fin,ld-ldh|njaalmeldh} soptsestimmieh buakta. Nimhtie
dam daate barkoe mijjese vihkeles {sjidti}${vowc,i-ï|sjïdti}. Tjoeverimh
gorredidh dejtie saemiej {mojhtsidie}${vowc,hts-htes|mojhtesidie} mah ennje
gååvnesin {jih}${vowc,i-ï|jïh} dam tjoeverimh {jijtje}${vowc,i-ï|jïjtje}
darjodh. Fuehpie aaj {sjidti}${vowc,i-ï|sjïdti} juktie daerpies dagkarinie
barkojne {giehtelidh}${vowc,i-ï|gïehtelidh} mearan naaken dejstie båeries
almetjijstie gååvnesin guhth maahtojne {jieleminie}${vowc,e-ie|jielieminie}.
Saemien {Sijte}${vowc,i-ï|Sïjte}, Snåasesne {sijhti}${vowc,i-ï|sïjhti}
{mijjen}${infl,sggen-sgcom|mijjine} ektine barkedh, {jih}${vowc,i-ï|jïh}
{provsjekte}${conc,vsj-sj;vowlat,e-ee|prosjeekte} mij edtji saemiej
{kultuvremojhtsidie}${vowc,hts-htes |kultuvremojhtesidie} {Raavrvijhken-}${conc,vr-vrh|Raavrhvijhken-} {jih}${vowc,i-ï|jïh} {Nåamesjen}${init,N-Nj|Njåamesjen} {tjieltesne}${vowc,i-ï|tjïeltesne} vaarjelidh, juhtiehtasse
{bøøti}${vowc,i-ï|bööti}. {Aerebi}${init,Ae-Aa|Aarebi} goh eelkimh, manne
båeries saemiej- {jih}${vowc,i-ï|jïh} laedtiejgujmie soptsestim. Dej båeries
almetji lin stoerre maahtoe saemiej {kultuvremojhtsi}${conc,hts-htes|kultuvremojhtesi} {bijre}${vowc,i-ï|bïjre}. Aaj jienebh dagkeres
{mojhtsh}${conc,hts-htes|mojhtesh} gååvnesin {ennh}${typos|enn} mijjieh
{alkoelistie}${init,a-aa|aalkoelistie} aerviedimh.

Mænngan, medtie 1980, Saemien {Sijte}${vowc,i-ï|Sïjte} stuerebe
{provsjektem}${vowc,vsj-sj|prosjektem} {øørni}${vowc,øø-öö|öörni} mij abpe
{Åarjelh-saemien}${comp,lh-l;hyph-0|åarjelsaemien} dajvem dijpi. Saemieh
mah dajvide {eensi laakan}¥{cmp,2-1|eensilaakan} damtin, {diedtem}${vowc,i-ï|dïedtem} {fiere-guhte}${hyph-0|fïereguhte} {båatsoeburrie-dajvese}${hyph-0|båatsoeburriedajvese} åadtjoejin. Mov {diedte}${vowc,i-ï|dïedte} lij Luvlie-Njåamesjen {båatsoeburrie-dajve}${hyph-0|båatsoeburriedajve}. Barkoe juhtieji
4-5 våhkoeh 3-4 jaepieh. Daate lij joekoen vihkeles barkoe. Nimhtie
meehtimh {vihtesjidh}${vowc,i-ï|vïhtesjidh} gusnie saemiej årromesijjieh
ovmese dajvine. {Dihte}${vowc,i-ï|Dïhte} vihties gosse {edtjibie}${conc,ibie-jibie|edtjijibie} digkiedidh laanten- {jih}${vowc,i-ï|jïh} tjaetsiereaktan
{bijre}${vowc,i-ï|bïjre}. Buerie mijjese daejredh gusnie saemieh
{aerebi}${init,ae-aa|aarebi} {jieleme}¥{jealeme}, {jih}${vowc,i-ï|jïh}
{dihte}${vowc,i-ï|dïhte} maahtoe eevre goh mijjen {jijtsistie}${vowc,i-ï|jïjtsistie} guvviem buerebe dorje. Ij lij ajve {mierhkesjimmie}${vowc,i-ï|mïerhkesjimmie} dejstie {sjiere}${vowc,i-ï|sjïere} aatijste vihkeles, mohte
aaj buerie åadtjodh jienebem daejredh {mojhtsi}${conc,hts-htes|mojhtesi}
{bijre}${vowc,i-ï|bïjre} {jih}${vowc,i-ï|jïh} aaj maahtoem almetji
{bijre}${vowc,i-ï|bïjre} {gieh}${vowc,i-ï|gïeh} lin desnie {jieleminie}${vowc,e-ie|jielieminie}. {Vihkeles}£{infl,attr-pred|Vihkele} lea aaj {kontinuitetem}${vowc,e-ee|kontinuiteetem}
{giehtjedidh}${vowc,i-ï|gïehtjedidh} dej ovmese {kultuvremojhtsi}${conc,hts-htes|kultuvremojhtesi} måedtie såartsh- {tjiertijste}${vowc,i-ï|tjïertijste},
låångkegh {gierkie-tijjeste}${hyph-0|gierkietïjjeste} {jih}${vowc,i-ï|jïh}
mijjen daaletje {tijjese}${vowc,i-ï|tïjjese}.

Veedtjeme sæjroste : {http://skuvla.info/skolehist/jonar-s.htm}∞{url}