Tjaalege gærjeste Saemien skuvle-vaajese 1. Davvi Girji 2005.

Albert Jåma:

Skuvlen jih båatsoeburrien gaskesne

Svein Lundese soptsestamme
Åarjelh-saemien gielese jarkoestamme: Åsta Vangberg

Albert Jåma, Tronesesne Njåamesje-vuemesne, 2003.
(Guvvie: Svein Lund)

Albert Jåma reakasovvi jaepien 1946 jih båatsoeburrie- byjrekisnie Helgelaantesne byjjesovvi. Fuelhkie lij daelvegi saelhtien bealesne Njåamesjevuemesne, jih giesegi vaerij dajvine Noerhte-Trøndelagesne. Daelie jijtjedh båatsoeburrie seamma dajvine jih daesnie soptseste altese skuvletijjeste jih guktie fealadimmie skuvlen jih båatsoedajven gaskems orreme.

Alberten aehtjie, Anselm Jåma lij jieknge barkije åarjelh-saemien skuvlen aamhtsi gaavhtan. Gellie jaepieh lij åvtehke åarjelh-saemien skuvle-kovmiteesne. Dan buerie barkoen skuvlen gaavhtan jih aaj barkoeh jeatja saemiej aamhtsigujmie, Anselm Jåma Gånkan gulliem dåastoeji jaepien 1968. Skuvle-kovmiteen barkoe jaepien 1902 eelki, mohte dam orrejehtin 1947 juktie åejvie-almetjh staatesne luhpiedin internatskuvlem åarjelh-saemiej maanide bigkedh. Aanjebodts skuvle Aarbortesne jaepien 1951 tseegkesovvi, mohte ij lij dihte dorjehtse gæmhpomen mietie, juktie kovmitee vihth juhtiemasse bøøti jaepien 1953. Jeenemesh saemieh Trøndelageste jih Hedemarkeste lin meatan dennie kovmiteesne. Saemieh Aarborteste jih Vaapseste billin edtjin skuvlem Aarbortesne dassedh jis orre skuvle saemide Trøndelagesne tseegkesovvi. Guhkies tijje veesi aerebi goh skuvle-kovmiteen barkoe vååjnesasse bøøti. Voestegh jaepien 1968 meehtin orre skuvlem saemide Snåasesne rihpestidh.

Alberten nielje jaepien båarasåbpoe vielle dejtie voestes skuvle-jaepide misjovnen skuvlesne Havikesne veedtsi. Alberte jijtje abpe skuvletijjem saemien skuvlesne Aarbortesne veedtsi, jaepeste 1953- jaapan 1960. Goh eelki, dellie lij skuvle gåalmeden jaepien juhtiemisnie.

- Novh lij sjiere skuvle mij mijjem Aarbortesne dåastoehti. Tyskerh dam bigkin goh mubpie veartenen dåaroe. Dihte edtji årroeme-sijjie tyske åejvide årrodh. Dåaroen mænngan dihte hovtelline sjidti. Skuvle dam skuvlejaepiem leeji, mohte giesegi lij hovtelle. Hovtellen aajhtere skuvlesne årroeji dah voestes golme-njielje jaepieh, sijhti altese deerpegidie geehtedh.

Man åvteste saemien skuvle saemien namhtegh?

- Manne dovne saemien jih daaroen meehtim goh skuvlesne eelkim guktie ij lij munnjien geerve maam guarkedh. Jeatjah learohkidie vierrebe juktie idtjin eensi laakan daaroen gielem soptsesth. Ella Holm Bull saemesti mohte idtjin gieh jeatja dejstie lohkehtæjjijste. Ealla lij desnie boelhketjem goh lohkehtæjja-skuvleste bøøti. Dihte voestes jih mubpien klaassesne lohkehti, mohte idtjim manne dam lohkehtæjjine utni. Nimhtie idtjim manne sååjhth lohkehtæjjam utnedh guhte saemesti. Dam manne ohtsim. Sinsætnan jeehtimh man gaavhtan libie saemien skuvlesne vaedtsieminie gosse ibie åadtjoeh saemien gielem lieredh. Mænngan gosse luhpie sjidti saemien gielem øøhpehtidh, idtji læjhkan naan joekehtse Aarbortesne sjidth. Måjhtam mijjieh Margarethe Wiig-en ABC-em daaroen-gielesne lohkimh.

Abpe tijjem goh lim skuvlesne, dihte gåetie-iemede dihte meehti saemiestidh. Iemede lij Maja Staven (Lifjell) guhte lij desnie mov voestes njielje jaepieh skuvlesne. Dan mænngan Sofie Kappfjell bøøti guhte aaj saemesti. Naaken jeatjebh dejstie internate-barkijste aaj saemiestin, guktie Skjolvor Joma jih Åsta Larsen guhth desnie ståantetjem barkigan.

Jeenemesh dejstie learohkijste båatsoe-burriefuelhkijste bøøtin juktie skuvlejaepieh lin båatsoebårran sjiehteldihkie. Dah golme voestes jaepieh mijjieh ajve jåvli åvtelen veedtsimh, medtie 16 våhkoeh, govhte biejjieh våhkosne. Dah båarasåbpoe learohkh jåvlen mænngan veedtsin, medtie 22 våhkoeh. Nimhtie lih mijjen vaenebh tæjmoeh mohtedihks voenen skuvline. Måjhtam dah maanah desnie mijjese sohtehtin juktie mijjen dan guhkies eejehtimmie.

Jalhts ij lij skuvlesne saemien sisvege jallh saemien giele, Alberte læjhkan jijnjem bueriem maahta skuvlen bijre jiehtedh:

- Mijjieh skuvlesne ektesne murriedimh jih akti vyøki barkimh, tjoeverimh aaj diedtem sinsætnan vuesiehtidh, jih bueries-voetem gaskems nænnoestidh.

Faagi jih byjresken gaavhtan lij skuvle buerie. Naan aejkien lin maahtoe-gaahtjemh skuvli gaskems Aarbortesne, jih aejkeste aajkan mijjen skuvle vitni. Gosse treavkahgaahtjemh jih njultjeme, dellie aaj mijjen skuvle åvtesijjesne.

Mov tjidtjie lij skuvlen lihtsege giehtjedimmie-raeresne goh ajne gujne. Ij sån lij dihte aelhkie dej beeli juktie raeresne lin ålmah meatan guht vihkeles barkojne giehteleminie . Desnie dovne hearra jih dåaktere. Idtjin sih dah lyjhkh gujne meatan gie ij lij seamma gellie skuvlh vaadtseme goh dah, mohte læjhkan åadtjodh jijtse aarvojde govlesasse beejedh.

Ålkine, stoerredållen bealesne ca. 1960, Albert Jåma gårroe-bealesne.
(Guvvie: Grete Austad)

Kruemiehtimmie voene-skuvline

Jaepiej 1950 - 60 lij geerve jih aarmohts tijje voenine. Noere almetjh voenijste eerkin jih pleekin saemien maanide, daaroen jiehtsh "finnungane". Gallesh dejstie saemien maanijste tjoeverin maahte jijtjedh saemien madtoem nyjhkedh jis edtjin åadtjodh raeffesne årrodh. Im manne vienhth mijjeh limh mijjen identitetem buektiehtamme gorredidh jis ij lij mijjen skuvle saemide. Vihteles maahtam tjirkedh juktie jis manne lim voenen-skuvlesne Høylaantesne vaadtseme, dellie mov aajla nåantan sjidteme. Manne moenem gallesh dejstie guhth voenen skuvlesne veedtsin, saemiej tjøødth-sijjeste, irhkemasse bøøtin. Dassin voetem guktie saemiej ektesvuekien bijre ussjedidh jih jieledh. Saemiej åssjaldahkesne lea laante gaajhkesidie. Ij leah laante mov jallh dov, mohte mijjen jih mijjen sliekti. Daaroeh dah muenieh laante dejtie govlesåvva goh sjiere eeke ovmese dajvine. Ij lin saemiej dagkeres åssjalommesh dej beeli.

Båatsoeburrie-skuvle kultuvrekollisjovnine

Saemie-skuvlen mænngan gallesh dejstie saemien learohkijstie jåarhkeskuvlesne Aarbortesne eelkin. Mohte Alberte lij jaepiem gåetesne bovtsi luvnie aerebi goh vihth Aarbortese vøølki jih jåarhkeskuvlem veedtsi 1961-62. Vihth jaepiem gåetesne aerebi goh Raavrvijhkese vøølki jih desnie staaten realskuvlesne gøøkte jaepieh veedtsi. Dan mænngan vijhte jaepieh gåetesne aerebi goh vihth jeatja skuvlese.

Jaepien 1968 Staaten Båatsoeburrie-skuvle Borkenesesne Harstaden baalte rihpesovvi jih Alberte sijjiem desnie åadtjoeji. Bøøreme lij gujht dej jeatjah learohki ektine aelkedh, mohte dan jijnje barkoe vaeresne guktie idtji Alberte dam nøørh gænnah.

- Luhpiem åadtjoejim abpe tjaktjem gåetesne, vaeresne barkedh. Skuvlese tsiengelen vøølkim jih desnie mannem raeriestin tjarki barkedh juktie edtjim dej jeatja learohkidie jaksedh.

Dah mah lin orre dennie faage-gievlesne lin geologie, laante-betnien learoe jih learoe gåetie-juvri bijre. Desnie åadtjoejimh lieredh kraesie-produksjovnen jih govsi bijre - sjiere laante-burrie faagh. Mohte ij lin dah faagh joekoen vihkeles. Gærja-tjaaleldahke lij orre faage, mohte dejnie lin manne realskuvlesne giehtelamme juktie dihte munnjien aelhkie sjidti. Dah jeatjah faagh lin aaj munnjien aeriebistie åehpies.

Klaassesne lij akte niejte, dah jeatjebh påajkh. Learohkh bøøtin åarjelh-saemien dajvijste jih Romseste jih Finnmarkeste. Buerie lij learohki gaskems åarjelh- jih noerhte dajvijste.

Tjoeverimh daaroestidh juktie idtjimh mijjieh mijjen joekehts saemien-gielem guarkah. Learohkh noerhte-samien dajvijste lin væjkeles daaroestidh. Måjhtam ajve aktem giese lij tsagkese daaroen soptsestidh.

Båatsoeburrie-skuvle lij laanteburrie dajvesne jih aaj gartnerskuvlen nuelesne. Nimhtie sån kultuvre-kollisjovne sjidti?

- Tjaktjen aerebi goh manne bøøtim, lin tsagkesh dovne skuvlesne jih voenesne. Gallesh dejstie learohkijstie båatsoeburrie skuvlesne lin naa båeries juktie ij lij dagkeres faaleldahke aerebi orreme. Lustestalleme gujht sjidti, jih rektovre gie lij gartnerskuvlese veadtaldihkie, sån mijjeste billi. Åvtehke Båatsoeburrie-skuvlen ståvrosne, Anders Oskal tjoeveri båetedh mijjine råårestalledh. Mohte niejth voenesne mijjem lyjhkin- idtjin dah mijjeste billh. Munnjien lij byjreske voenesne lustes.

- Mohte ij lij sån aelhkie båatsoeburrie-skuvline aelkedh, dijjen lin naan gærjah?

- Åejviegærja lij "Rein og reindrift" (Bovtsh jih båatsoeburrie) maam Svein Skjenneberg tjaaleme. Dihte lij "forskere ved Statens reinforsøk" LødingesneJis laanteburrien departemente edtji båatsoeburrien skuvlem dåhkasjehtedh,dellie aaj tjoeverimh laanteburrien faagh plaanesne meatan. Mohte naaken faagh åadtjoejimh plaaneste vaeltedh. Nimhtie skuvtere traktovren sæjjan bøøti. Skuvle åestieji båeries "Vargem" mejnie åadtjoejimh giehtelidh, skruvvedidh,- jih aaj orre "Ockelboem" mejnie tjuerpies laakan vøøjetjimh.

Daamhtaj bååstide båatsoeburrien gåajkoe

Båatsoeburrie-skuvlen mænngan vihth Alberte bååstide båatsoebårran. Sijhti maaje jienebh skuvlh vaedtsedh, mohte idtji asth.

- Tjoeverim vaeresne årrodh. Mov vielle pruvri jih jåhteji guktie manne oktegh mov eejhtegigujmie sjidtim. Naan jaepiej mænngan viehkieh bøøtin. Anti-vielletjh Garresjohkeste bøøtin juhtien jih bovtsigujmie mov fuelhkien ektine eelkin. Nimhtie buerebe astoe munnjien sjidti skuvlh vaedtsedh, jih aktem jaepiem gymnasesne Osloven gieleskuvlesne veedtsim. Dan mænngan journalist-skuvlem ohtsim. Vøøjnim man daerpies vuesiehtidh gaajhkem ov-reaktam mij saemiej vøøste dorjesovveme. Mohte idtjim sijjiem desnie åadtjoeh guktie Aaltese vøølkim lohkehtæjja-skuvlem vaedtsedh. Vihth tjoeverim aelkedh dej jeatjebi mænngan juktie tjoeverim gåetesne gosse leekedidh. Gøøkte jaepieh skuvlesne, mohte gellien aejkien gåetesne viehkine dovne gosse tjøønghkedh jih aaj slaaterdidh. Dellie lij joe sjiere sijjie saemide, Aaltesne, mohte dihte sijjie lij dejtie guhth noerhtesaemien soptsestin. Jijtje tjoeverim daaroen learohki ektesne vaedtsedh juktie idtjim manne naan saemien faagen sisvegem åadtjoeh mearan desnie. Mearan lim Aaltesne, manne noerhtesaemien loh kim gosse skuvlebiejjieh vaaseme. Mov lohkehtæjja desnie lij Håkon Henriksen. Minngemes jaepiem Tråantesne veedtsim juktie dellie åenebe geajnoe gosse gåatan.

Skuvlen mænngan vihth båatsoe-laantesne naan jaepieh aerebi goh lohkehtæjjine Snåasesne eelkim. Idtjim maaje asth lohkehtæjjine årrodh, mohte goh mannem Snåasese bøørin, dellie desnie naan jaepieh barkim. Desnie lin dellie learohkh saemien voestes gieline. Lohkehtæjja guhte dejtie øøhpehtamme, lij orrejamme jih nimhtie manne dan sæjjan bøøtim.

- Mearan lim lohkehtæjja, mov aaj diedte båatsoebarkoem juhtiehtidh. Nimhtie lij munnjien daerpies Snåaseste loevenidh gosse jijnje barkoe bovtsi luvnie, jih aaj gosse lim jeatja barkose daerpies.

- Datne leah åarjelh-saemien gielem øøhpehtamme, mohte idtji dån datne åadtjoeh saemiengielem skuvlesne lieredh. Gåessie leah liereme jijtjedh ietniengielem tjaeledh jih lohkedh?

- Skuvline gusnie leam vaadtseme im leah åådtjeme gielem lieredh. Gosse geerve, dellie kuvsjh Snåasesne dåeriedim mejtie rektovre Saemien skuvlesne, Ella Holm Bulle juhtehti. Mænngan bielie-jaepiekuvsjem Snåasesne dåeriedim mij lij Levangeren jilleskuvlen åelien nuelesne. Naan jaepien mænngan mubpiebieliekusjvem Aarbortesne veedtsim. Dihte lij Nesnaen jilleskuvlen åelesne.

Øøhpehtimmie båatsoeburrien gaavhtan jallh vuj?

Altese dååjrehtsh jih maam båatsoeburrie-øøhpehtimmeste vuajneme, Albert Jåman aarvoem jååhkesje.

- Båatsoeburrie-øøhpehtimmie vååjnoes goh edtja båatsoeburriem sjiehtesjadtedh stoerre ektievoetese. Ij leah dihte nimhtie guktie buerie saemien båatsoe-bårran sjædta, mohte nimhtie guktie jeatjabidie iedtjide ålkoelisnie veadta. Nimhtie aaj maahtah gihtjedh mejtie daate øøhpehtimmie lea viehkine båatsoeburrie-noeride jallh geajnoe mij gåarhmolen bealan vuesehte.

(Guvvie: Josef Halse)

Jeatjah tjaalegh gærjeste Saemien skuvle-vaajese 1