{Nøørjen}${vowc,øø-öö|Nöörjen} Saemiej Rijhkesiebrie (NSR) Norske Samers Riksforbund Veeljemeprogramme Saemiedigkieboelhken 2005–2009 AALKOVE Dellie Saemiedigkieveeljeme 2005! Daate vuesiehtimmie NSR- {n}${acro,suf|NSR:n} {aerebe}${aarebi} jïh båetije barkoen bïjre Saemiedigkesne, NSR- {n}${acro,suf|NSR:n} ïedtjeles {politigkem}${noun,con|politihkem} vijries guvvine vuesehte. Håhkesjibie dïhte guvvie nænnoes, raasten bijjelen jïh gellienlaaketje saemien {siebredahkeste}${vowc,ie-ea|seabradahkeste}, dov {politigken}${conc,gk-hk|politihken} syjhtedem aaj soptseste. Saemiedigkieveeljemisnie 2005 gujht dam vaestiedidh. NSR lea veeljemenuepie saemide saemijste, jïh {NSR-se}${acro,suf|NSR:se} gïelem vedtedh dellie datne meatan darjodh guktie saemieh jïjtjh meatan reaktide tjirkedh dovletjem, daaletjem jïh båetije aejkide reeredh. {VEDTH}${infl,th-ieh|VEDTIEH} GÏELEM {NSR-se}${acro,suf|NSR:se}! www.nsr.no Bertije: Laanteståvroe (veeljemeståvroe) {Tjaalessijjie}${conc,es-eh|Tjaalesijjie}: NSR – P.b. 173 – 9521 Guovdageaidnu Tlf: 784 86 955 – Fax: 784 86 988 – E-påaste: nsr@nsr.no SISVEGE: 1. MAADTHVUAJNOE JÏH VISJOVNH 5 {Nøørjen}${vowc,øø-öö|Nöörjen} Saemiej Rijhkesiebrien bïjre (NSR) 5 Saemiedigkie 5 Reereme 5 Urresth Saepmie 5 Saepmien rudtje 6 Orre veartene 6 Nænnoes roehtsh 6 Tjåenghkies almetjh 7 Loejhtsvoete, seammavierhtege jïh ektievoete 7 Maanah jïh noerh 7 2. {NSR-n}${acro,suf|NSR:n} POLITIGKEN VUESIEHTIMMIE 2001–2005 9 Reaktah: Finnmarhkelaake / Maelmïelaake / Biegkefaamoe / Militære / Vaarjelimmieplaanh 9 Gïele / Lohkehtimmie jïh øøhpehtimmie 9 Maanagïerth / Maanah jïh noerh 9 Saemien gaarsje 10 Voenge- jïh kultuvrevaarjelimie / Ålja jïh gasse / Biologijen gellienlaaketje 10 Gøøleme 10 Båatsoe 10 Laanteburrie / Ovjuvrereereme 11 Miehtjejielemh / Duedtie 11 Kultuvre 11 Starne- jïh sosijaale barkoeh / Maanasyjhteme 11 Seammavierhtege / Nyjsenæjjakampaanjh / Veeljeme 12 Regijonaale jïh noerhtelaanti ektiebarkoe 12 Gaskelaanti barkoe 13 3. VEELJEMEPROGRAMME 2005–2007 14 I. SAEMIEDIGKIE 14 II. REAKTAH 14 III. GÏELE 15 IV. KULTUVRE 16 V. VEASOME JÏH SJISNJESTRUKTUVRE 18 VI. JIELEMH 18 VII. EATNEME 21 VIII. SKUVLE JÏH {ØØHEHTIMMIE}${vowc,øø-öö|ÖÖHPEHTIMMIE} 21 IX. STARNE JÏH SOSIJAALE RÅAJVARIMMIEH 24 X. MEEDIJAH 26 XI. RELIGIJOVNE JÏH JIELEMEVUEKIEH 27 XII. GASKELAANTI BARKOE 27 1. MAADTHVUAJNOE JÏH VISJOVNH {Nøørjen}${vowc,øø-öö|Nöörjen} Saemiej Rijhkesiebrien bïjre (NSR) {Nøørjen}${vowc,øø-öö|Nöörjen} Saemiej Rijhkesiebrie (NSR) lea saemien åejviesiebrie mij byjressiebriej tjïrrh kultuvre-, {siebredahke-}${vowlat,ie- ea|seabriedahke-} jïh {bievnesbarkojne}${vowc,i-ï|bïevnesebarkojne} {giehteleminie}${vowc,i-ï|gïehteleminie} jïh dovne veeljemisnie meatan Saemiedigkieveeljemasse. {NSR-sne}${acro,suf|NSR:sne} leah saemieh gaajhkijste jieliemijstie jïh jeatjah tjïertijste, jïh Saemiedigkien tjïrrh saemiej ektiebuerien gaavhtan barkedh. Tseegkemen mænngan, jaepien 1968, lea NSR gaajhkide saemide nuepine orreme jïjtsh gïelem buektedh {Nøørjen}${vowc,øø-öö|Nöörjen} jïh gaskelaanti {{siebredahkesne}${noun,vowc,ie-ea|seabradahkesne}}£{infl,sgela-plill|seabradahkide}. NSR lea 40 jaepiej raajan tjïelke saemien gïeline saemien {siebredahken}${vowc,ie-ea|seabradahken} jïh kultuvren tseegkemisnie jïh {øøvtiedimmesne}${vowc,øø-ö|övtiedimmesne} meatan orreme, jïh NSR sæjhta dovne båetije jaepine {jïjtjereerehke}${vowc,ee-åå|jïjtjeråårehke} saemien gïeline meatan. Saemiedigkie Saemiedigkie lea saemiej {almetjeveeljeme}${init,aalmetje-åålmeh|åålmehveljeme} {åårgane}${init,åå-o|orgaane} {Nøørjesne}${vowc,øø-öö|Nöörjesne}, jïh tjoevere {reerehke}${vowc,ee- åå|råårehke} tsiehkiem {Nøørjen}${vowc,øø-öö|Nöörjen} reeremen {{åårgani}${init,åå-o|orgaani} gujmie}${cmp,2-1|orgaanigujmie} utnedh. Saemiedigkie galka {Nøørjen}${vowc,øø-öö|Nöörjen} saemiej åvteste årrodh dovne {naasjovnen}${noun,vowc|nasjovnen} jïh gaskelaanti daltesisnie jïh meatan gaajhkine aamhtesinie saemiej bïjre. Saemiedigkien tjïrrh NSR sæjhta jïjtjereeremem saemiej tsiehkine tjïrrehtidh – {prinsibpe}${vowc,bp- hp|prinsihpe} mij dovne {IN-n}${acro,suf|IN:n} (FN) jïh gaskelaanti konvensjovnine. Saemiedigkie galka geehtedh mejtie staaten {diedteh}${vowc,i- ï|dïedteh} {Maadtoelaaken}${init,maadtoe-maadth|maadthlaaken} § 110a-n mietie dorjesuvvieh. Saemiedigkie tjoevere {tjerkebe}${init,e-a|tjarkebe} meatan {siebredahken}${vowc,ie-ea|seabradahken} {øøvtiedimmesne}${init,øø-ö|övtiedimmesne} saemiej dajvine. Reereme NSR lij voestes gietjeste Saemiedigkien reeremisnie. Saemiedigkiepresideenth {NSR-ste}${acro,suf|NSR:ste} leah: • Ole Henrik Magga, Guovdageaidnu (1989–1997) • Sven-Roald Nystø, {Dievtasvuotna/Tysfjord}${Divtasvuodna/Tysfjord} (1997–2005) Saemiedigkieveeljemasse 2005 lea {NSR-n}${acro,suf|NSR:n} {Rijhketjåahkoe}${vowc,i-ï|Rïjhketjåahkoe} Aili Keskitalom, Guovdageaidnu, presideentekandidaatine {veeljeme}€{verb|veeljesovveme}. Jis veeljesåvva, dellie dïhte voestes nyjsenæjja {mij}${gie} Saemiedigkien {{presideente}£{infl,sgnom- sgcom|presideentine}}¥{presideentine sjædta}. {Urresth}${init,U-O|Orresth} Saepmie Saemien {siebredahken}${noun,vowc,ie-ea|seabradahken} tseegkemisnie ij lij gaajhkide saemientjïertide seamma nuepie jïjtsh aamhtesh buektedh, jïh aamhtesinie saemiej bïjre ij lij nuekies saemien jïjtjereereme. Daaletje saemien {siebredahkesne}${noun,vowc,ie-ea|seabradahkesne} {{politigke}${conc,gk-hk|politihke} jïh {kultuvre}€{w|kulturelle} {urriemdimmiem}${noun,mix|orrestimmiem}}£{noun,x,gensg,nomsg,x|politihken jïh kulturelle orrestimmiem} daarpesje. Daelie {{jienebh jienebh}¢{cmp,2-1|jienebh-jienebh}}£{infl,comp-pos|jieneh-jienebe} saemieh tjerkebe domtoem jïjtsh saemienvoeten bïjre åadtjoeh, mij dellie jeahta båetije saemien {siebredahken}${vowc,ie-ea|seabradahken} dïejveldimmine orre jïh {gïeltijes}${adj,mix|gieltegs} saemien gïelh sjidtieh. NSR sæjhta jåerhkedh {aktøørine}${vowc,i-ï|aktöörine} meatan saemien {siebredahken}${vowc,ie-ea|seabradahken} {øøvtiedimmesne}${init,øø- ö|övtiedimmesne} jïh stoeremosth dejtie orre gïelide bertedh guktie dah {urresth}${adj,vowc|orresth} saemien {siebredahkese}${noun,vowc,ie-ea|seabradahkese} govlesuvvieh. Almetjetjïertine saemiej leah reaktah jïjtjh reeredh, dïsse lissine dovne reaktah jïh {diedte}${vowc,i-ï|dïedte} saemien {siebredahken}${vowc,e-ie|siebriedahken} {øøvtiedimmiem}${init,øø- ö|övtiedimmiem} reeredh. NSR sæjhta dejnie barkojne meatan, jïh mijjieh {sijhtebe}${vowc,i-ï|sïjhtebe} barkedh guktie gaajhkh saemien {siebredahken}${vowc,ie-ea|seabradahken} bielieh leah ïedtjine meatan saemien jïjtjereeremereaktide {øøvtiedidh}${verb,mix|övtiedidh} jïh tjïrrehtidh. Saemiej jïjtjereeremereaktah leah dovne jïjtsh eatnemen maelmieh utnedh guktie saemide {bøøremes}${vowc,øø-öö|bööremes}. Eah {bath}${pcle,conc|badth} galkh jielemevåaromem jïh dovletje aerpiem saemijste dijpedh. {NSR-n}${acro,suf|NSR:n} mïelesne: ✓ jienebh saemieh eevtjedh guktie sijhtieh saemien {siebredahkesne}${noun,vowc,ie-ea|seabradahkesne} jïh kultuvresne ïedtjine meatan ✓ saemieh gelkieh meatan gaajhkine raerine, moenehtsinie jïh ståvrojne, dovne {tjielten}${vowc,i-ï|tjïelten}, {regijovnen}${init,e-ee|reegijovnen} jïh {naasjovnen}${noun,vowc|nasjovnen} daltesisnie ✓ sjïere aalkoealmetjedajve gusnie gaajhkide almetjidie seamma reaktah ✓ {praktigke}${adj,con|praktihke} seammavierhtege saemiej jïh laedtiej gaskem gaajhkine dajvine ✓ saemiej leah reaktah lïeredh jïh reaktah ietniengïelem utnedh ✓ saemien tjiehpiesvuekide jïh kultuvrem {øøvtiedidh}${verb,mix|övtiedidh} guktie saemien symbolveartene lea gaajhkide saemide Saepmien {rudtje}${maadthgierkie} Saemien {byjressiebredahkh}${noun,vowc,ie-ea|byjresseabradahkh} leah aerniesijjieh saemiej vierhtegidie jïh jieliemidie. Saemieh dubpene daebpene årroeminie, jïh saemien voenh – dovne gaedtiebealesne jïh {sjisjnjelaantesne}${noun,svow|sjisjnjielaantesne} – dah leah goh rudtjh saemien {siebredahkese}${noun,vowc,ie-ea|seabradahkese}, kultuvrese jïh jieliemasse. {Urresth}${adj,vowc|Orresth} lea daelie orre {kriebpesjimmieh}${vowc,i-ï|krïebpesjimmieh} dejtie sijjide gusnie årroeminie. NSR vuajna daerpies ”orre” jieliemasse bertedh – {miehtjesijjine}${noun,svow|miehtjiesijjine} dovne – veasojde saemien voenine beerkedh. Saemien dajvine skuvle lea vihkeles vierhtege-, maahtoe- jïh {åssjalommesbihkedæjja}${vowc,i-ï|åssjalommesbïhkedæjja} jïh hijven sijjie gustie aelkedh saemien {siebredahkesne}${noun,vowc,ie-ea|seabradahkesne} meatan ïedtjine barkedh. {NSR-n}${acro,suf|NSR:n} mïelesne: ✓ saemiej leah reaktah dejnie dej båeries dajvine årrodh jïh dejtie {øøvtiedidh}${verb,mix|övtiedidh} daaletje jïh båetije aejkiej premissi mietie ✓ vielie teknologijem jïh gaskesadteme {sjisjnjestruktuvrem}${noun,svow|sjisjnjiestruktuvrem} {miehtjesijjine}${noun,svow|miehtjiesijjine} bigkedh ✓ tjerkebe barkedh gellienlaaketje kultuvren, byjres- {feestivaali}${noun,svow|byjresfestivaali} jïh jeatjah råajvarimmiej åvteste saemiej {siebredahkesne}${noun,vowc,ie-ea|seabradahkesne} ✓ saemiej vuekieh, gïelem jïh vierhtegh ellies lohkehtimmien tjïrrh buektiehtidh Orre veartene Jienebh jïh jienebh saemieh orrijieh jallh bæjjanieh staarine jïh {søøkesbigkeme}${vowc,i-ï|söökesbigkeme} sijjine. Seamma vihkele guktie jielijes {byjressiebredahkh}${noun,vowc,ie-ea|byjresseabradahkh} dajvine tjirkedh, lea guktie staaren saemiej saemien jielemevåarome, dovne {kultuvre}€{adj,w|kulturelle}, {sosijale}${adj,vowc,a-aa|sosijaale} jieleme jïh barkoeh. Joekoen vihkele barkedh guktie staaren saemien maanah, noerh jïh båarasåbpoeh almetjh åadtjoeh saemienvoetine jieledh jïh årrodh. {NSR-n}${acro,suf|NSR:n} mïelesne: ✓ saemiej leah reaktah jïjtsh kultuvrem {øøvtiedidh}${verb,mix|övtiedidh} jïh dejnie {giehtelidh}${vowc,i-ï|gïehtelidh} staarine jïh {søøkesbigkeme}${vowc,i-ï|söökesbigkeme} sijjine ✓ staarine nænnoes saemien buerie- jïh {øøhpehtimmiefaaleldahkh}${vowc,i- ï|ööhpehtimmiefaaleldahkh} maanide, noeride jïh båarasåbpojde ✓ staarine tjerkebelaakan tsiehkesjidh gusnie saemieh ✓ staaren almetji leah reaktah jïjtsh staaren saemien faaleldahkh {tjuvtjiehtidh}${verb,conc|tjuvtjiedidh} ✓ Romsese staatusem vedtedh gaskelaanti aalkoealmetjestaarine ✓ saemien {tjåangkenimmie}${noun,con|tjåanghkenimmie} sijjieh staarine darjodh Nænnoes roehtsh Maadtojne saemien kultuvrese jïh jieliemasse lea guktie voengem jïh kultuvremojhtesidie reeredh. Guedtijes {voengepolitigkem}${noun,con|voengepolitihkem} jïh ïedtjeles {kultuvrevaarjelimmiepolitigkem}${noun,con|kultuvrevaarjelimmiepolitihkem} tjirkedh, dellie saemien eatneme- jïh kultuvremaadtoeh båetije boelvide tjirkesovvedh. {NSR-se}${acro,suf|NSR:se} seamma aamhtese dïhte guktie dovletje, daaletje jïh båetije aejkide reeredh. {NSR-n}${acro,suf|NSR:n} mïelesne: ✓ voengem gohkeldahkesne {krøøhkestidh}${vowc,i-ï|krööhkestidh} buerebh goh åenehkslaaketje {øøkonomije}${noun,vowc,ø-e|ekonomije} {dieneskem}${init,i- ï|dïenestem} ✓ globaale voengem Johannesburg-mååhtedimmine tjirkedh ✓ ålja- jïh gassreeblemh {Barensemearosne}${prop,con|Barentsemearosne} vaeniemdidh ✓ byjrese jïh {regijonaale}${adj,con|regionaale} reereme laanten jïh mearoen maelmide reeredh ✓ dokumentasjovne, vaarjelimmie, reereme jïh buekteme saemien kultuvremojhtesijstie Tjåenghkies almetjh Saemieh leah aktesne orreme staati raasten jïh boelvejoekehtsi namhtah. NSR åtna {vihkeles}£{infl,attr-pred|vihkele} aerpie dïhte jïh sæjhta nimhtie galka båetije aejkine dovne. Dierie boelvi gaskem jïh laanteraasti dåaresth lea hijven maehtedh vuekieh biejverdidh jïh saemien gellienlaaketjevoetem tjirkedh. NSR sæjhta tjerkebe ektiebarkoem laanteraasti {raastah}${pp,vowc|rastah}, dellie aaj nænnobe {politigkem}${noun,con|politihkem} gaskelaanti gaskem åadtjodh. Dovne {åårganisasjovni}${noun,vowc|organisasjovni} ektiebarkojne Saemieraerien tjïrrh jïh Saemiedigkiej {parlamentarijkeri}${noun,mix|parlamentarihkeri} gaskem. NSR veanhta {byøroe}${vowc,i-ï|byöroe} buerebelaakan bertedh guktie ektiebarkoem laanti {raastah}${pp,vowc|rastah} nænnoestidh dagkarinie aamhtesinie saemien gïeli, kultuvri jïh {siebredahki}${noun,vowc,ie-ea|seabradahki} bïjre jïh nimhtie buerebe våaromem saemien tseegkemasse raasti bijjelen. Dah gujht vihkielommes ulmieh saemiekonvensjovnine. {NSR-n}${acro,suf|NSR:n} mïelesne: ✓ saemiekonvensjovne mij saemiej reaktah almetjinie tjirkie jïh ektiebarkose raasti bijjelen aamhtesinie mej seamma ulmieh ✓ raasti jïh boelvi bijjelen barkoe {øøhpehtimmesne}${vowc,i- ï|ööhpehtimmesne} jïh syjhtemisnie ✓ jielijes kultuvre {ektels}${adj,vow|ekteles} sijjine jïh boelvi bijjelen ✓ jåerhkedh Saemien {parlamentarigke}${adj,con|parlamentariske} raeriem {øøvtiedidh}${verb,mix|övtiedidh}, jïh båetije aejkide ajve akte Saemiedigkie ✓ saemien dajvine kollektijve saadtesimmiem raasti bijjelen bueriemdidh {Loejhtsvoete}${noun,vow|Loejhtesvoete}, seammavierhtege jïh ektievoete Solidariteete lea {NSR-se}${acro,suf|NSR:se} daerpies lahtese. {Sosijaale}£{infl,adj-adv|Sosijaalelaakan} domtoe, {{politigke}${noun,con|politihke} dåarjoeh}£{noun,x,gensg,nomsg,x|politihken dåarjoeh} jïh ïedtjeles barkoeh viesjies tjïertide, leah dagkerh vierhtegh gustie NSR lea tseegkesovveme. {Byøroe}${vowc,i-ï|Byöroe} barkedh {rihpestjelmien}${vowc,i-ï|rïhpestjelmien} jïh ektiebïejeme {siebredahken}${vowc,ie-ea|seabradahken} åvteste, vuesehten gaavhtan guktie dej {homofili}${noun,conc|homofijli} vuestie. Båetije aejkine dovne NSR sæjhta sosijaale, {etnigke}${adj,con|etniske} jïh {{politigke}${noun,con|politihke} neerrehtimmiem}£{noun,x,gensg,nomsg,x|politihken neerrehtimmiem} vuastalidh jïh nyjsenæjjan {garmanæjjan}${noun,vowc|gaarmanæjjan} gaskem, dovne vierhtegebarkosne jïh stinkes vierhkievierhtiejgujmie. Dam buektiehtidh jaksedh, dellie daerpies jienebh maahtoeh jïh jienebh vierhkievierhtieh. Nyjsenæjjese {garmanæjjese}${noun,vowc|gaarmanæjjese} galka seamma nuepie guktie jieledh, {øøhpehtimmiem}${vowc,i-ï|ööhpehtimmiem} jïh barkoem veeljedh, jïh dovne seamma nuepie {siebredahken}${vowc,ie-ea|seabradahken} {øøvtiedimmesne}${init,øø-ö|övtiedimmesne} meatan. {NSR-n}${acro,suf|NSR:n} mïelesne: ✓ {siebredahke}${noun,vowc,ie-ea|seabradahke} gusnie {fiere}${adv,ascii|fïere} guhtese sijjie jïh gusnie {fiere}${vowc,ie-ïe|fïere} guhten seamma vierhtege ✓ jïemne representasjovne nyjsenæjjaj {garmanæjjaj}${noun,vowc|gaarmanæjjaj} gaskem dåhkasjehteme jïh rååresjadteme {åårganine}${init,åå-o|orgaanine} ✓ buerie- jïh syjhtemefaaleldahkh saemide saemiej vierhtegi mietie ✓ solidariteete jïh ektiebarkoe jeatjah aalkoealmetji- jïh vaenielåhkoen almetji gujmie giej elties {sjïeresvoete}${noun,con|sjïerevoete} jïh reaktah {dyødtoeh}${vowc,i- ï|dyödtoeh}. Maanah jïh noerh Saemide maanah jïh noerh sjïere sijjieh fuelhkesne jïh byjresisnie. NSR sæjhta dejtie båeries vierhtegidie juhtiehtidh, jïh sæjhta saemien {siebredahkh}${noun,svow|siebriedahkh} gusnie hijven bæjjanidh saemien vierhtegigujmie, saemien gïeline, saemien maahtojne jïh kultuvrine. Nimhtie maahta saemien gïelem jïh kultuvrem nubpien boelvese tjirkeslaakan buektedh. Faaleldahkh maanide, noeride jïh eejhtegidie/åelide tjoeverieh daaletje fuelhkieleahtan mietie, jïh daejredh saemieh abpe laantesne årroeminie. {NSR-n}${acro,suf|NSR:n} mïelesne: ✓ gaajhkide saemien maanide galka nuepie saemien {aarenaj}${noun,vowc|areenaj} {sijse}${vowc,i-ï|sïjse}. tjaangedh, seamma gusnie årroeminie ✓ saemien noeride reaktah aamhtesinie meatan mah dej bïjre 2. {NSR-n}${acro,suf|NSR:n} {POLITIGKEN}${conc,gk-hk|POLITIHKEN} VUESIEHTIMMIE 2001–2005 Reaktah: Finnmarhkelaake / {Maelmïelaake}${vowc,ïe-ie|Maelmielaake} / {Biegkefaamoe}${vowc,i-ï|Bïegkefaamoe}. / {Militære}${vowlat,æ-ææ|Militæære} / Vaarjelimmieplaanh Minngemes boelhkesne lij vihkielommes {gyjhtjelasse}${conc,jh-h|gyhtjelasse} reaktaj bïjre. Saemiedigkie lea barkeme Finnmarhkelaakem almetjereaktaj mietie åadtjodh. Saemiedigkie naa {jijnjh}${vowc,i-ï|jïjnjh} {bievnestjåanghkoeh}${vowc,i-ï|bïevnesetjåanghkoeh} Finnmarhkelaaken bïjre {øørni}${vowc,øø-öö|öörni} dovne mearoebealesne jïh {sjisnjelaantesne}${noun,vowc|sjisjnjielaantesne}, jïh nimhtie dan barkose konstruktijve vuajnoeh jïh reaktadïejveldæmman. {Kriebpesjimmieh}${vowc,i- ï|Krïebpesjimmieh} konsultasjovni bïjre leah buektiehtamme. {Justisetjïerte}${conc,js-s|Justijsetjïerte} jïh Saemiedigkie konsultasjovnide tjïrrehtin mearan Finnmarhkelaakem digkiedin. Saemiedigkieraerie lea {IN-n}${acro,suf|IN:n} (FN) almetjereaktaj {sjïererabportøørese}${init,i-ï;conc,bp-pp|sjïererapportöörese} jïh ILO- {n}${acro,suf|ILO:n} maehtelesmoenehtsasse moeneme, vihkeles dajvine {Nøørjen}${vowc,øø-öö|Nöörjen} {aalkoealmetjepolitigke}${conc,gk- hk|aalkoealmetjepolitihke} ij leah man hijven. Joekoen saemiej reaktah jïjtjereeremen bïjre moenesovveme. NSR lea: ✓ jeahteme raeriestimmiem {maelmïelaaken}${vowc,ï-i|maelmielaaken} bïjre tjoevere vuertedh goske saemiej reaktah Finnmarhkesne leah tjïelkesovveme jïh dåhkasjahteme, jïh maelmiereeblemem {tjøødtjedehtedh}${vowc,øø-öö|tjöödtjehtehtedh}. goske {reaktagyjhtjelasse}${conc,jh-h|reaktagyhtjelasse} lea tjïelkesovveme ✓ saemien dajvide iktebïejeme jïh ellies vuartasjimmiem {kriebpesjamme}${vowc,i-ï|krïebpesjamme}, gaajhki {biegkejårreldahki}${vowc,i-ï|bïegkejårreldahki} bïjre jïh mij dejstie sjædta ✓ {militæren}${vowc,æ-ææ|militææren} plaanide vuastalamme {Mauken/Blåtind- dajvem}${hyph|Mauken-Blåtind-dajvem} dijpedh {ekspropieredh}${verb,mix|eksproprieeredh} ✓ eensi barkeme guktie {militære}${noun,vowc|militæære} jïh båatsoe orre mååhtedimmiem darjodh gumhtie Hálkkavárren vuetjemedajvem nuhtedh, jïh vuastalamme dam vuetjemedajvem vijriemdidh ✓ {kriebpesjamme}${vowc,i-ï|krïebpesjamme} {vaarjelimmieprossesh}${noun,con|vaarjelimmieprosessh} voengen bïjre gelkieh vuertedh goske reaktah leah tjïelkesovveme ✓ prosjeektem aatskadamme, {giehtjedidh}${vowc,i-ï|gïehtjedidh} guktie saemiej mïelh tjaetsiedajvi bïjre Gïele / Lohkehtimmie jïh {øøhpehtimmie}${vowc,i-ï|ööhpehtimmie} NSR lea: ✓ barkeme saemien gïelem åvtese bïejedh jïh guktie {fierhten}${vowc,i- ï|fïerhten} saemien maanan reaktah saemien lohkehtæmman tjirkedh ✓ soejkesjinie „{Sjïerepedagogigke}${noun,con|Sjïerepedagogihke} {maahtoe-øøvtiedimmieplaane}${init,øø-ö|maahtoeövtiedimmieplaane} 2004–2005“ barkeme (Kompetansehevingsplan i spesialpedagogikk 2004–2005), joekoen lohkeme- jïh tjaelemedåeriesmoeride jïh guektiengïelenvoetem vuartasjamme luvle- jïh åarjelsaemiej dajvine jïh Åarjel-Romsesne jïh noerhte Noerhtelaantesne ✓ saemien learoeplakaatine saemien skuvlese jïh saemien {øøhpehtimmiesijjide}${vowc,i-ï|ööhpehtimmiesijjide} barkeme ✓ barkeme lohkemestipeendem jïlle- jïh universiteeten daltesisnie åadtjodh ✓ barkeme saemien gïelejarngh tseagkodh ✓ saemien gïelejarngi jïh Saemiedigkien gaskem viermienektiebarkose eevtjeme ✓ aatskadamme saemien staeriedimmieprogrammem {{elektronigke}${noun,con|elektronihke} {daatagietedallemese}${init,i- ï|daatagïetedallemasse}}£{noun,x,gensg,nomsg,x|elektronihken daatagïetedallemasse} ✓ buektiehtamme „Saemien {dotkemeprogramme“- m}${noun,mix|dotkemeprogrammem“} guhkiemdidh jïh nænnoestidh ✓ meatan orreme jïllebe {øøhpehtimmiem}${vowc,i-ï|ööhpehtimmiem} saemien noeride nænnoestidh ✓ barkeme Saemien {baakoedaatabaangkem}${noun,conc|baakoedaatabaanghkem} bueriemdidh ✓ eevtjeme saemien gïelen reeremedajvem vijriemdidh Maanagïerth / Maanah jïh noerh NSR lea: ✓ saemien maanagïertine guessine {minneme}${vowc,i-ï|mïnneme}, joekoen saemien gïele- jïh kultuvrebarkoem vuartasjidh ✓ barkeme saemien maanaj reaktah orre maanagïertelaakesne nænnoestidh, vg {fierhten}${vowc,i-ï|fïerhten} saemien maanan leah reaktah faaleldahkh {maanagiertesne}¢{vowc,i-ï|maanagïertesne} åadtjodh mah leah dej saemienvuekien mietie {sjiehtesjamme}${vowc,i-ï|sjïehtesjamme} ✓ jienebh vierhtieh saemien maanagïertide buektiehtamme Saemien gaarsje NSR lea: ✓ åvteprosjeektem dåårjeme, goerehtidh gusnie gaarsjebigkemh tsaekedh {åådtjestæmman}${init,åå-åa|åadtjestæmman} jïh råantjavuejiemasse Finnmarhkesne ✓ ektiebarkoeprosjeektem tjïrrehtamme {SVL-N-n}${acro,suf|SVL-N:n} jïh {SVL-n}${acro,suf|SVL:n} gaskelaanti moenehtsisnie, ellies vuartasjimmieh saemien gaarsjen bïjre buektedh ✓ barkeme guktie spealadimmievierhtieh saemien gaarsjese åadtjodh ✓ Voenge- jïh {kultuvrevaarjelimie}${conc,m-mm|kultuvrevaarjelimmie} / Ålja jïh gasse / Biologijen gellienlaaketje NSR lea: ✓ barkeme saemien våarhkoesijjieh stuerebe jïh vaenebe sijjine darjodh, jollebe faagemaahtoem åadtjodh ✓ aamhtesh vuartasjamme gusnie vaarjelimmie kultuvremojhtesh leah bigkemijstie {øølegamme}${vowc,øø-öö|öölegamme} jallh skaadasovveme ✓ {faage-åårganine}${hyph-0;init,åå-o|faageorgaanine} saemien våarhkoesijjieforumem tseegkeme Saemiedigkien våarhkoesijjiebarkose ✓ barkeme Luvliesaemien våarhkoesijjie bigkesovvedh jïh dïsse vierhtieh staateste {øørneme}${vowc,øø-öö|öörneme} ✓ {giehtjedimmieh}${vowc,i-ï|gïehtjedimmieh} petrolejummebarkoen bïjre {kriebpesjamme}${vowc,i-ï|krïebpesjamme} guktie voengem {krøøhkeste}${vowc,øø-öö|krööhkeste}, guktie båatsoem jïh {gøølemem}${vowc,øø-öö|göölemem} dæjpa jïh dovne {Barensedajvem}${prop,con|Barentsedajvem} {aalkoe-almetjidie}${hyph- 0|aalkoealmetjidie} ✓ meatan orreme/meatan saemiej mïelh buektedh, {Gaskesadtemeforumesne}${fin,mesne-misnie|Gaskesadtemeforumisnie} åljan jïh gassen bïjre, Romsen jïh Finnmarhken fylhki gaskem {Gøøleme}${vowc,i-ï|Gööleme} NSR lea: ✓ eensi barkeme guktie mearoegaedtie- jïh {fjovlegøølemem}${vowc,øø- öö|fjovlegöölemem} biejverdidh gietskie- jïh jearohkevoeten {prinsibpen}${conc,bp-hp|prinsihpen} mietie ✓ barkeme guktie {gøølemereaktah}${vowc,øø-öö|göölemereaktah} bååstide almetjidie saemien fjovle- jïh mearoegaedtiedajvine bïejesovvedh ✓ barkeme noeri {gøølemeøørnegem}${vowc,øø-öö|göölemeöörnegem} jåerhkedh, jïh {rekrudteringelåhkoeh}${dt-tt|rekrutteeremelåhkoeh} mearoegaedtie- jïh {fjovlegøølemasse}${vowc,øø-öö|fjovlegöölemasse} tsaekedh ✓ joekoen mearoegaedtien nyjsenæjjaj tsiehkiem vuartasjamme, mah edtjieh {gøølemebarkoen}${vowc,øø-öö|göölemebarkoen} {ohtside}€{noun,w|ohtsemidie} uvtemesth bïejesovvedh ✓ {Sjiehtedimmieraerie}${vowc,i-ï|Sjïehtedimmieraerie} {gøølemelåhkojde}${vowc,øø-öö|göölemelåhkojde}, desnie tjïrrehtamme {mietenegeaksaguelien}€{xxx|mietenetjeekseguelien} {gøølemen}${vowc,øø- öö|göölemen} bïjre dejnie golme noerhtemes fylhkine ✓ barkeme guktie aalemekonsesjovnh dejnie saemien dajvine maaksohth juakasovvedh ✓ sjïere tjaalegem {gøølemen}${vowc,øø-öö|göölemen} bïjre buakteme, gusnie barkoevuekieh, ulmieh jïh uvtebïejemh Båatsoe NSR lea: ✓ vuastalamme edtjieh {diedtem}${vowc,i-ï|dïedtem} utnedh bovtselåhkoem {sjiehtesjidh}${vowc,i-ï|sjïehtesjidh}, jïh dovne jeahteme reeremen {åårganh}${init,åå-o|orgaanh} tjoeverieh aamhtesi bïjre båatsojne soptsestalledh jïh dejnie båatsojne ektesne barkedh ✓ (åejviej gujmie) barkeme edtjieh båatsoen vuekide nænnoestidh, joekoen guktie bovtside leekedidh. Tjïrrehtamme guktie luhpie ruavtam {miehtjeleekedimmesne}${vowc,e-ie|miehtjieleekedimmesne} utnedh ✓ dorjeme guktie Saemiedigkie båatsoen rååresjadtemisnie vielie meatan, vuajnoeh rååresjadtemi åvtelen buektedh ✓ meatan orreme guktie {Laanteburrie-jïh}${x,x|Laanteburrie- jïh} beapmoe {departemeente}${vowlat,ee-e|departemente} doekemeråajvarimmieh bïejeme, bovtsenbearkoen doekemh jieniedehtedh Laanteburrie / Ovjuvrereereme NSR lea: ✓ barkeme Saemiedigkie galka vielie meatan laanteburrierååresjadtemisnie, jïh vuajnoeh rïekte Laanteburrie- jïh beapmoe {departemeentese}${ vowc,ee-e|departementese} buektedh ✓ meatan orreme/meatan {regijonale}${vowc,ij-i;vowlat,a-aa|regionaale} {øøvtiedimmieprogrammine}${init,øø-ö|övtiedimmieprogrammine} Romsesne jïh Finnmarhkesne, mij jeahta stinkes gaskesadteme fylhkemaenniej laanteburrien goevtesigujmie sjïdtedh ✓ stuerebe {prosjeektem}${vowlat,ee-e|prosjektem} aatskadamme guktie barkoeh laanteburresne tjirkedh ✓ WTO- mååhtedimmine barkeme saemien laanteburriem tjirkedh ✓ vierhtiejgujmie dåårjeme dan {prosjeektese}${vowlat,ee-e|prosjektese} Ohtjelåhkoen beapmoebuekteme, mij Deanoen {jåerhkeskuvlen}${vowc,åe- åa|jåarhkeskuvlen} dïedten nuelesne ✓ staaten {ovjuvrepolitigkine}${noun,con|ovjuvrepolitihkine} barkeme jïh joekoen staaten {diedtide}${vowc,i-ï|dïedtide} saemiej jieliemidie moeneme {Miehtjejielemh}${fin,e-ie|Miehtjiejielemh} / Duedtie NSR lea: ✓ {duedtie-øøvtiedimmieprogrammem}${init,øø- ö|duedtieövtiedimmieprogrammem} aatskadamme gusnie ulmie lea duedtiem faagine, kultuvrine jïh jielieminie nænnoestidh ✓ aatskadamme jieleme mååhtedimmiem vytnesjæjjide vuartasjidh ✓ {golmenjaepien}${fin,n-0;cmp,1-2|golme jaepiej} aalkoedåarjeginie nyjsenæjjide barkeme, dejtie mah {miehtje-}${x,svow|miehtjie-} jallh duedtiejielieminie aelkiestieh ✓ {miehtjejieliemidie}${fin,e-ie|miehtjiejieliemidie} {faagseminaarem}${conc,se-e|faageseminaarem} {øørneme}${vowc,øø-öö|öörneme} ✓ meatan orreme guktie nyjsenæjjah stuerebe aalkoedåarjegem åadtjoeh sïejhme jielemedarjoemisnie Kultuvre NSR lea: ✓ aatskadamme, jïh nualan tjaaleme, ektiebarkoemååhtedimmiem saemien {tjiehpiji}${fin, i-iej|tjiehpiej} {siebriej gujmie}${cmp,2- 1|siebriejgujmie}, saemien gellienlaaketje kultuvrejielemem biejverdidh jïh guktie {tjiehpiji}${fin, i-iej|tjiehpiej} båetije {øøkonomijem}${vowc,øø-ö|økonomijem} vuejniehtidh ✓ joekehth {tjiehpiji}${fin, i-iej|tjiehpiej} siebriej barkosne meatan orreme, dej jaepietjåahkosne meatan ✓ {{Tjiehpijepolitigke}${conc,gk-hk|Tjiehpijepolitihke} tjaelemebarkoem}£{noun,x,gensg,nomsg,x|Tjiehpijepolitihken tjaelemebarkoem} aatskadamme ✓ barkeme guktie Saemien Vaarjele sijjiem åådtje dennie orre dotkemeståaposne {Guovdageaidnu-sne}${hyph-0|Guovdageaidnusne} ✓ {lidteratuvrestipeendh}${conc,dt-tt|litteratuvrestipeendh} noeride tseegkeme ✓ barkeme guktie {øøkonomije}${vowc,øø-ö|økonomije} gaajhkide kultuvrebielide buerebe sjïdtedh ✓ {dåarjoe-øørnegh}${vowc,øø-öö;hyph-0|dåarjoeöörnegh} saemien {musigkefestivaalide}${conc,gk-hk|musihkefestivaalide} tseegkeme Starne- jïh sosijaale barkoeh / Maanasyjhteme NSR lea: ✓ barkeme guktie {prosjeektevierhtieøørnegh}${vowc,øø- öö|prosjeektevierhtieöörnegh} starne- jïh {sosijaleprosjeektide}${vowc,a- aa|sosijaaleprosjeektide} Saemiedigkesne stinkes sjïdtedh ✓ barkeme {ektiebarkoeåårganem}${init,åå-o|ektiebarkoeorgaanem} tseegkedh Saemiedigkien jïh {regijonale}${conc,ij-i;vowlat,a-aa|regionaale} starneråajvarimmiej gaskem ✓ barkeme edtjieh psykiatrije faaleldahkh saemien maanide nænnoestidh ✓ barkeme guktie Seidajok faaleldahkejarnge galka beerkesovvedh ✓ barkeme guktie {psykigke}${adj,con|psykiske} starnevaarjelimmien jïh geeruvevaarjelimmien tsavtsem bueriemdidh. Saemide seammavierhtegen åvteste barkeme, dejtie mah {skiemhtjegåetesne}${vowc,i- ï|skïemtjegåetesne} {tjaaleldihkie}${vowc,e-a|tjaalaldihkie} ✓ meatan orreme {rehabiliteringen-}${noun,mix|rehabiliteeremen- }/{habiliteringen}${noun,mix|habiliteeremen} faaleldahkh saemide bueriemdidh ✓ staatem gihtjeme barkoem dåarjodh, guktie Gaske-Finnmarhken maahtoejarngide ikte bïejedh jïh {-øørnedh}${vowc,i-ï|-öörnedh} ✓ barkeme voestesstarnen faaleldahkh saemien {tjieltine}${vowc,i- ï|tjïeltine} nænnoestidh ✓ maanasyjhtemen dajvekontovren tseegkemem Altesne dåårjeme ✓ saemien maanan reaktah nænnoestamme, maanasyjhtemisnie åadtjodh jïjtse kultuvrem, gïelem jïh jaahkoem utnedh. Daelie lea {Nøørjen}${vowc,øø-öö|Nöörjen} laakese jååhkesjamme, jïh maanasyjhteme saemien dajvine tjoevere saemien gïele- jïh kultuvremaahtoem dan barkosne biejverdidh ✓ stinkes ektiebarkoetjåahkoeh saemien aamhtesi bïjre tseegkeme, starneministeren jïh maana- jïh fuelhkieministeren gujmie Seammavierhtege / Nyjsenæjjakampaanjh / Veeljeme NSR lea: ✓ eevtjemeseminaarem ”Saemiedigkesne nyjsenæjjafaamoe” tjïrrehtamme ✓ {dåarjoeøørnegh}${vowc,øø-öö|dåarjoeöörnegh} {{politigke}${conc,gk- hk|politihke}}£{infl,gensg-nomsg|politihken} partijide tseegkeme, mah {vyøhkesieh}${vowc,ø-ö|vyöhkesieh} nyjsenæjjam veeljemelæstoen voestes sæjjan bïejedh ✓ {nyjsenæjjabrosjyrem}${noun,con|nyjsenæjjabrosjyrem} dorjeme mearan {saemïelåhkoen}${vowc,ï-i|saemielåhkoen} tjaeliehtimmien bïjre ✓ raeriestamme {jalkesimmiemandaath}${conc,s-sj|jalkesjimmiemandaath} leah vuelievuesiehtamme almetjasse ✓ åvtese råajvarimmieh bïejeme mah {seammavierhtegem}${vowc,ie- yö|seammavyörhtegem} {øøvtedieh}${vowc,øø-ö|övtiedieh} båatsosne, laanteburresne, {gøølemisnie}${vowc,øø-öö|göölemisnie} jïh iktebïejeme jielieminie ✓ dotkemeprosjeektem tseegkeme, Saemiedigkie {seammavierhtege}${vowc,ie- yö|seammavyörhtegem} {politigkesijjine}${conc,gk-hk|politihkesijjine} {Regijonaale}${conc,ij-i|Regionaale} jïh noerhtelaanti ektiebarkoe NSR lea: ✓ aatskadamme, jïh nualan tjaaleme, ektiebarkoemååhtedimmiem Romsen- jïh Finnmarhken {fylhketjielti}${vowc,i-ï|fylhketjïelti} gujmie, dejnie ulmine gelkieh {regijonen}${conc,o-ov|regijovnen} saemien råajvarimmieh nænnoestidh ✓ åarjelsaemien aamhtesi bïjre, dellie ektiebarkoemååhtedimmiem dorjeme {Åarjel-Trøøndelaagen}${vowc,øø-öö|Åarjel-Tröndelaagen}, Noerhte- {Trøøndelaagen}${vowc,øø-öö|Noerhte-Tröndelaagen}, Noerhtelaanten jïh Hedmarhken {Fylhketjielti}${vowc,i-ï|Fylhketjïelti} gujmie ✓ {regijonaale}${conc,ij-i|regionaale} {øøvtiedimmieprogrammine}${ vowc,øø- ö|övtiedimmieprogrammine} (RØØP) Romsen jïh Finnmarhken {tjieltide}${vowc,i-ï|tjïeltide} barkeme, mij {jielemeøøvtiedimmien}${vowc,øø-ö|jielemeövtiedimmien} bïjre saemien dajvine ✓ {Regijonaalebarkoe-moenehtsisnie}${conc,ij-i;hyph- 0|Regionaalebarkoemoenehtsisnie} meatan orreme {regijonide}${conc,n- vn|regijovnide} nænnoestidh. Vihkielommes dïhte guelmienbielien barkoe reeremen, Saemiedigkien jïh {regijonaale}${conc,ij-i|regionaale} åejviej gaskem guktie saemien kultuvrem, gïelem jïh jielemem tjirkedh ✓ barkeme guktie råajvarimmiedajve Noerhte-Romsese jïh Finnmarhkese bïejesovvedh. Ulmie lea aalkoealmetjedajve tseegkesovvedh Gaskelaanti barkoe NSR lea: ✓ barkosne meatan orreme {IN-n}${acro,suf|IN:n} (FN) aalkoealmetji tjïelkestimmine, {Nøørjen}${vowc,øø-öö|Nöörjen} delegasjovnen tjïrrh, barkoedåehkien 10. {seesjovnesne}${vowc,ee-e|sesjovnesne} Genevesne, {Svejtsesne}${conc,jt-it|Sveitsesne}. Ulmie lea gaskelaanti uhtjemes {riektedimmieh}€{xxx|reaktah} aalkoealmetjidie bïejedh ✓ aatskadamme aalkoealmetjekontovrem Murmanskesne tseegkedh ✓ meatan orreme/meatan Reeremen {Europapolitigken}${conc,gk- hk|Europapolitihken} {Forumesne}${fin,esne-isnie|Forumisnie}, aalkoealmetji mïelide biejverdidh ✓ {ILO-se}${acro,suf|ILO:se} tjïelkestamme 169. konvensjovnen fulkesimmien bïjre 3. VEELJEMEPROGRAMME 2005–2007 I. SAEMIEDIGKIE Saemiedigkie galka raeriestidh, nænnoestimmieh nænnoestidh jïh gaajhki {Nøørjen}${vowc,øø-öö|Nöörjen} saemiej åvteste soptsestidh, jïh dovne faaleldahkh jïh juhtiehtimmieh gaajhkide saemide buektedh mah abpe laantesne årroeminie. Saemiedigkie galka aaj jeatjah åejvide baalteginie årrodh dejnie dajvine gusnie saemieh årroeminie. Nimhtie dam Saemiedigkie tjoevere dovne tjarke {jarngels}${fin,els-eles|jarngeles} darjomh utnedh jïh meatan årrodh dejnie veasoedajvine gusnie saemieh jielieminie veasoeminie. NSR åtna Saemiedægkan lea dajveles hammoe {sjiehteles}£{infl,attr-pred|sjiehtele}, {byjressiebredahkine}${vowlat,e-ie|byjressiebriedahkine} meatan jïh dovne jaksehtallemisnie orre gaskesadteme {teeknologijen}${vowc,ee-e|teknologijen} tjïrrh. NSR åtna Saemiedigkie galka dåarjoehtæjjine jïh {stædtjoeloetijinie}${vowc,æ- a|stadtjoeloetijinie}, dovne jïjtse {siebredahkesne}${vowc,ie- ea|seabradahkesne} jïh jeatjah almetjidie. Reeremen jïh departemeenti vuestie Saemiedigkie tjoevere tjerkebe faamoem jïh loevebe tsiehkiem åadtjodh. Ektiebarkoe galka (darhkelimmien jïh dïejveldimmien gujmie)$(. Saemiedigkie galka jïjtse barkoem nænnoestidh noerhtelaanti, {regijonale}${adj,vowc|regionaale} jïh gaskelaanti {åårgani}${noun,mix|orgaani} tjïrrh – guktie {IN-ine}${acro,suf|IN:ine} (FN). Saemiedigkie galka dovne {riekte}${vowc,ie-ïe|rïekte} guektienbielien ektiebarkoem utnedh jeatjah aalkoealmetjigujmie jïh dej {lihtseginie}${vowc,i-ï|lïhtseginie}. Saemiedigkien jïh Saemieparlameenten raerien tjïrrh galkebe joekoenlaakan {baaltediedtijes}${adj,mix|baaltedehtijes} ektiebarkoem {øøvtiedidh}${verb,mix|övtiedidh} veartenen jeatjah aalkoealmetjigujmie mej jielemevuekieh aajhtoej nuelesne. NSR sæjhta: ✓ Saemiedigkie vierhtieh åådtje guktie nuepieh Maadtoelaaken jïh {Saemïelaaken}${vowc,i-ï|Saemielaaken} mietie laavenjostedh jïh dej daerpiesvoeti mietie mah saemien {siebredahkesne}${noun,vowc,ie-ea|seabradahkesne} ✓ Saemiedigkie byjjes dïejveldimmiereaktah staaten {åejviej gujmie}${cmp,2-1|åejviejgujmie} åådtje ✓ 169. ILO-konvensjovnem {Nøørjen}${vowc,øø-öö|Nöörjen} laakese byjjehtidh ✓ saemien gïelen reeremedajvem vijriemdidh ✓ vierhtide Saemien {Øøvtiedimmiefondese}${init,Øø-ö|Övtiedimmiefoentese} jieniemdidh ✓ vierhtide Saemieparlameenten raaran jieniemdidh guktie dïsse nuepie sjædta elliessaemien ektiebarkoem nænnoestidh jïh jïjtse reeremem tseegkedh II. REAKTAH {Nøørjen}${vowc,øø-öö|Nöörjen} {Jïllemesreakta}${vowc,ï-i|Jillemesreakta} Tjeehpesboeltedåapmosne/Svartskogendommen {Gáivoenesne}${prop,mix|Gaajvoenesne}/Kåfjord nænnoestamme mijjieh saemiej leah reaktah jïjtjemh dajvide. Dïhte histovrije tjïrrehtimmie seamma goeren mietie NSR barkeme jaepien 1968 mænngan. NSR sæjhta jåerhkedh gæmhpodh saemiej laante- jïh tjaetsiereaktaj åvteste. Staate {Nøørje}${vowc,øø- öö|Nöörje} lea {gøøkte}${vowc,øø-öö|göökte} {ålmegi}${noun,vowc|åålmegi} laantesne tseegkesovveme – saemieh jïh laedtieh – jïh dam laakesne jïh reeremisnie vuesiehtidh. NSR sæjhta: ✓ saemien eekereaktah ILO-konvensjovnen jiehtegi mietie nænnoestidh ✓ Saemiereaktamoenehtse goerehtalla jïh raarastalla guktie saemiej reaktah dejnie dajvine Finnmarhken åarjelen ✓ saemiej reaktah mearoen maelmide, dovne {gøølemen}${vowc,i-ï|göölemen}, jååhkesjidh ✓ {maadtjielemi}${conc,dt-dth|maadthjielemi} reaktavåaromem saemiej reaktaj mietie tjirkedh ✓ saemiej reaktagoerkesh jïh dovletje vuekieh {Nøørjen}${vowc,øø- öö|Nöörjen} laakesne jïh reeremisnie tjirkesovvedh III. GÏELE Gïelelohkehtimmie Saemiej reaktah ietniengïelem lïeredh jïh {øøvtiedidh}${init,øø-ö|övtiedidh} lea {NSR-se}${acro,suf|NSR:se} vihkeles {prinsibpe}${conc,bp-hp|prinsihpe}. {Jijnjh}${vowc,i-ï|Jïjnjh} saemieh leah saemiengïelehth bæjjanamme, jïh jeatjebh jis saemien lohkeme- jïh tjaelemelïerehtimmien namhtah bæjjanamme. NSR sæjhta jieniebidie nuepie saemiengïelem dovne tjaaleldh jïh njaalmeldh nuhtedh. NSR sæjhta: ✓ saemien gïelejarngide nuepieh {jijnjh}${vowc,i-ï|jïjnjh} gïeleråajvarimmieh darjodh dejnie dajvine gusnie saemiengïele deadtoven nuelesne ✓ lohkeme- jïh tjaelemelohkehtimmieh dejtie saemiengïelen almetjidie guhth eah jïjtsh ietniengïelem lïereme lohkedh tjaeledh ✓ {permisjovneøørnegh}${hyph-0;vowc,øø-öö|permisjovneöörnegh} baalhkine dejtie mah sijhtieh saemien lïeredh ✓ learohkh gïelelohkehtimmiem åadtjodh, åarjel-, noerhte- jallh luvlesaemien, dan guhten gïelese Gïelen {sjisjnjestruktuvre}${vowlat,e-ie|sjisjnjiestruktuvre} Saemien gïelem utnedh lea vihkeles gaskesadteme- jïh viedtemevierhtie saemien {byjressiebredahki}${vowc,e-ie|byjressiebriedahki} gaskemsh. Daerpies saemien gïelem vååjnesasse bïejedh jïh ovmessie daltesinie saemien åtnoem jieniemdidh. Dïsse lissine lea vihkele saemiengïelem åtnose bertedh {bievnese-}${vowc,i-ï|bïevnese-} jïh gaskesadteme teknologijesne (IKT), guktie nuerebe boelve gaajhkine dajvine saemiengïelem soptsestimmiegïeline bæjjanieh. NSR sæjhta: ✓ daaletje saemien gïelejarngide {øøvtiedidh}${verb,mix|övtiedidh} jïh jienebh tseagkodh ✓ saemien dajvine geajnoesjiltine jïh kaarhtine, saemien sijjienommide seamma {vierhtege}${vowc,ie-yö|vyörhtege} goh daaroen sijjienommide ✓ saemien reeremedajvesne gaajhkh byjjes gåetieh saemien gïelese sjiltesovvedh ✓ staeriedimmieprogrammem jïh jeatjah IKT-viehkievierhtieh {øøvtiedidh}${init,øø-ö|övtiedidh} guktie saemien njaalmeldh jïh tjaaleldh utnedh ✓ jeatjah gaskesadtemehammoeh, vg guktie {mobiltellefovnem}${conc,ll- l|mobiltelefovnem} utnedh, saemien gïelem nuhtjemasse bïejedh Saemien dotkemegïeline Båetije aejkieh gujht saemiengïelen {akademijam}${fin,am-em|akademijem} {kriebpesjieh}${vowc,i-ï|krïebpesjieh}. NSR sæjhta gaajhkide dajvide saemiengïelen {øøhpehtimmien}${init,øø-öö|ööhpehtimmien} jïh dotkemen åvteste barkedh jïh stuerebe dotkemesijjiem saemien gïelese. NSR sæjhta: ✓ dotkijidie skreejrehtidh saemien dotkemegïeline utnedh ✓ saemien baakoebarkoem {øøvtiedidh}${init,øø-ö|övtiedidh} jïh biejverdidh ✓ saemien smaarehtjïerti smaarehtsiehkieh jïh baakoelåhkoeh hammoedidh, dah mah daalatjasse eah saemien tjaelemegïelen mietie IV. KULTUVRE Vaarjelh, gærjagåetieh jïh våarhkoesijjieh Vaarjelh, gærjagåetieh jïh våarhkoesijjieh kollektijve mojhtesem reerieh edtjieh tjirkedh jïh biejverdidh, jïh {bievnesh}${vowc,i-ï|bïevnesh} jïh daatah buektedh {vijregåbpoe}${vowlat,e-ie|vijriegåbpoe} barkose jïh dotkemasse saemiej bïjre. Dah maehtieh joekehthlaakan hijven jïh {tjirkes}${vowc,i-ï|tjïrkes} vuesiehtimmiemierieh darjodh buerie saemien jïjtjeguelmiem {øøvtiedidh}${verb,mix|övtiedidh}. Nimhtie vaarjelh, gærjagåetieh jïh våarhkoesijjieh vihkeles sijjieh saemien kultuvrese jïh {jïjtjedomtose}${vowc,å-o, vowlat,o-e|jïjtjedåmtose}. NSR sæjhta: ✓ Saemien Vaarjelem dotkeme {vihtesjimmiejarngine}${vowc,i- ï|vïhtesjimmiejarngine} {øøvtiedidh}${init,øø-ö|övtiedidh} ✓ saemien jarngeh {øørnedh}${vowc,øø-öö|öörnedh} guktie privaate vaarjelh tjirkedh jïh biejverdidh ✓ saemien gærjagåetiebarkoem aktese bïejedh noerhtelaanti daltesasse ✓ {øøkonomije}${init,øø-ö|ökonomije} {øørnemh}${vowc,øø-öö|öörnemh} saemien gærjabusside tjirkedh jïh dejtie {øøvtiedidh}${init,øø-ö|övtiedidh} ✓ Saemiedigkien våarhkoesijjieplaanem geehtedh jïh saemien våarhkoesijjide daerpies sijjie kultuvrevaarjelimmiebarkosne ✓ saemien {kultuvre-eerpegh}${hyph-0|kultuvreeerpegh} gelkieh bååstide saemide ✓ saemien våarhkoesijjide maahtoejarngine {øøvtiedidh}${init,øø- ö|övtiedidh}, kultuvremojhtesi vaarjelæmman jïh buektiehtæmman Tjaaleldahkh/lidteratuvrh Saemien {siebredahke}${vowlat,ie-ea|seabradahke} gaajhkide boelvide saemiengïelen voestestjaaleldahkh daarpesje. Joekoen bæjjanimmie boelvese saemien tjaaleldahkh daerpies, jïh dannasinie dle orre eevtjemh mijjen tjaeliejidie sjïdtedh. Saemien tjaaleldahkh {byøroeh}${vowc,i-ï|byöroeh} orrestehtedh daaletje saemien lohkiji {kriebpesjimmiej}${vowc,i- ï|krïebpesjimmiej} gaavhtan. Juktie onne lohkijetjïerth dellie saemiengïelen tjaaleldahkh ohtjelåhkose {trugkesuvvieh}${vowc,u- y|trygkesuvvieh}. Daerpies dåarjegh åejvijste jieniemdidh, edtjedh saemien tjaaleldahkh darjodh jïh saadtesidh. NSR sæjhta: ✓ eevtjedh guktie saemien tjaaleldahkh orrestehtedh jïh gihtjedimmiem jieniemdidh ✓ saemien tjaeliejidie nuepie tjaaleldahkine ållesaejkien barkedh ✓ {åesteme-øørnege}${hyph-0;vowc,øø-öö|åestemeöörnege} saemien tjaaleldahkide tjirkesovvedh jïh væjranidh ✓ tjirkedh guktie saemien tjaaleldahkh mah byjjes dåarjegigujmie saadtesieh, dah gaajhkesidie {faalasovvedh}${vowlat,a-e|faalesovvedh} ✓ saemien tjaaleldahkh jijhtiehtidh gaajhkine gærjagåetine ✓ maanide jïh noeride saadtesimmiem saemien tjaaleldahkijste jieniemdidh Saemien {musigke}${conc,gk-hk|musihke} jïh joejkeme Saemien {musigke}${conc,gk-hk|musihke} jïh joejkeme lea tjarke saemien kultuvrejiehtesh. {Musigke}${conc,gk-hk|Musihke} raasth {tjøøpkie}${vowc,øø- öö|tjööpkie} jïh kultuvri jïh {ålmehtjïerti}${init,vowc,å-åå|åålmehtjïerti} gaskem ektievuekiem {øøvtede}${init,øø-ö|övtede}. {Musigkese}${conc,gk- hk|Musihkese} jïh joejkemasse vihkeles sijjiem jïh nuepiem vedtedh guktie åvtanidh jïh saemide {ålmeginie}${init,vowc,å-åå|åålmeginie} vuesiehtidh. NSR sæjhta: ✓ båetije aejkiej meatan dovletje jïh daaletje {musigkem}${conc,gk- hk|musihkem} jïh joejkemem {øøvtiedidh}${init,øø-ö|övtiedidh} ✓ {dåarjege-øørnemh}${cmp,ege-eh;hyph-0;vowc,øø-öö|dåarjegeöörnemh} bueriemdidh, saemien {musigkem}${conc,gk-hk|musihkem} jïh orre {musigkehammoeh}${conc,gk-hk|musihkehammoeh} saadtesidh ✓ saemien tjoejehtæjjide stuerebe nuepiem vedtedh saemide vuesiehtidh, dovne {naasjovnesne}${vowc,aa-a|nasjovnesne} jïh gaskelaantine Filmh jïh TV Filme lea tjiehpiesvuekie mij {jijnjesidie}${vowc,i-ï|jïjnjesidie} jaksa. Vihkele saemieh jïjtjh meatan gosse saemien filmem darjodh. Filmevuekie lea iktesth {øøvtiedimmesne}${init,øø-ö|övtiedimmesne}, jïh vihkele saemide nuepiem vedtedh {filmemeedijan}${fin,an-en|filmemedijen} tjïrrh soptsestidh jïh {øøvtiedimmesne}${init,øø-ö|övtiedimmesne} meatan årrodh. TV lea daerpies {meedija}${vowc,ee-e;conc,ja-je|medije} maam voerkeslaakan nuhtedh dovne saemien gïelem gorredidh, saerniej jïh saemien filmevuesiehtimmien tjïrrh. NSR sæjhta: ✓ haestemem jïh darjomenuepide saemien filmese jïh TV- {ese}${acro,suf|TV:se} {nænnostidh}${vowlat,o-oe|nænnoestidh} ✓ saemien filmese jienebh nuepieh vedtedh saadtesæmman jïh vuesiehtæmman filmefestivaaline ✓ saemien filmh jïh TV-programmh {digitaliseredh}${vowc,e- ee|digitaliseeredh}, jïh gærjagåetine jïh saemien jarngine dejtie faaledh ✓ saemiengïelen {gïelejorkelimmiem}${vowc,o-a|gïelejarkelimmiem} filmijste jieniemdidh, joekoen maanide jïh noeride {Teatere}${noun,vowc|Teaatere} jïh scenevuekie Saemien scenevuekie lea akte dejstie tjiehpieshammojste mah minngemes luhkiejaepiej {tjerkemes}${vowc,e-a|tjarkemes} åvtanamme. Loejhtes- {teateretjïerth}${hyph-0|Loejhtesteaateretjïerth} jïh åarjelsaemien {teatere}${noun,vowc|teaatere} leah gellienlaakan saemien {teaterejielemem}${noun,vowc|teaaterejielemem} nænnoestamme, mearan {{Beaivvás}${fin,s-š|Beaivváš} Sámi {Teateren}${vowc,a-á;conc,t- ht|Teáhteren}}€{xxx|Beaivváš Sámi Teáhteren} jienebh fealadimmieh jïh dan gellielaaketje darjomh darjoeh guktie saemien {teatere}${vowc,a-aa|teaatere} jieniebidie gietskebe domtoe. Daerpies gaajhkide saemien scenevuekien {lihtside}${vowc,i-ï|lïhtside} {øøvtiedidh}${init,øø-öö|övtiedidh} jïh tjirkedh, vuartasjidh guktie {øøhpehtimmie}${vowc,øø-öö|ööhpehtimmie}, jïh darjomenuepide bueriemdidh. NSR sæjhta: ✓ {øøhpehtimmienuepieh}${vowc,øø-öö|ööhpehtimmienuepieh} saemien {teaterebarkijidie}${vowc,a-aa|teaaterebarkijidie} buaranidh ✓ {{Beaivvás}${vowc,øø-öö|Beaivváš} Sámi {Teaterem}${vowc,a- aa|Teaaterem}}€{prop,mix|Beaivváš Sámi Teáhterem} {fealadimmieteaterinie}${vowc,aa-a|fealadimmieteaaterinie} {naasjovnen}${vowc,aa-a|nasjovnen} {diedtine}${vowc,i-ï|dïedtine} nænnoestidh ✓ saemien {teateregåetiem}${vowc,a-aa|teaateregåetiem} Guovdageaidnu- {sne}${hyph-0|Guovdageaidnusne} ✓ bigkesovvedh ✓ åarjelsaemien {teaterem}${vowc,a-aa|teaaterem} nænnoestidh ✓ {loejhtes-teateretjïertide}${hyph-0|loejhtesteaateretjïertide} dåarjegh, saemien boelhketjh darjodh jïh fealadæmman aaj ✓ {loejhtes-revytjïertide}${hyph-0|loejhtesrevytjïertide} nuepieh saemien revybarkoem {øøvtiedidh}${init,øø-ö|övtiedidh} Visuelle tjiehpiesvuekieh Aarkebiejjiej saemien {siebredahkesne}${noun,vowc,ie-ea|seabradahkesne} saemien tjiehpiesvuekieh gelkieh vielie vååjnedidh. Maahta {systemh}${vowlat,e- ee|systeemh} saadtesæmman tseagkodh jïh visuelle tjiehpiesvuekieh sinsitnine låtnodh. Dïsse lissine daerpies våaroeminie hoksedh guktie visuelle tjiehpiesvuekide vielie {øøvtiedidh}${init,øø-ö|övtiedidh}. Saemien {øøhpehtimmie}${vowc,øø-öö|ööhpehtimmie} tjiehpiesvuekide gujht maahta {riektes}${vowc,i-ï|rïektes} otnjege. NSR sæjhta: ✓ saemien {naasjovnegallerijem}${vowc,aa-a|nasjovnegallerijem} Saemien Vaarjelen bealese tseegkedh ✓ {løøneme-øørnegh}${vowc,øø-öö|löönemeöörnegh} saemien tjiehpiesvuekide {øørnedh}${vowc,øø-öö|öörnedh}, vuesiehtimmide saemien jarngine jïh byjjes ståapojne ✓ Saemien Tjiehpijeraerie {stïnkes}${vowc,ï-i|stinkes} {darjoejimmine}${conc,j-l|darjoelimmine} sjïdtedh ✓ sjïere saemien {øøhpehtimmiem}${vowc,øø-öö|ööhpehtimmiem} tjiehpiesvuekide Festivaalh Saemien festivaalh leah hijven sijjieh saemien tjiehpiesvuekide jïh kultuvrese, jïh dovne vihkeles tsiehkieh saemien jïjtjevuekiem nænnoestidh jïh saemien gyhtjelasside guerkiehtidh. Dïsse lissine dle saemien tjiehpijh jïh artisth nuepiem åadtjoeh jïjtsh hammoeh buektiehtidh jïh {øøvtiedidh}${init,øø-ö|övtiedidh}. NSR sæjhta: ✓ festivaalide dåarjodh mah daelie våaromedåarjegh Saemiedigkeste åadtjoeh ✓ unnebh festivaalh jïh {kultuvre-øørnemh}${vowc,i-ï|kultuvreöörnemh} vielie {øøvtiedidh}${verb,mix|övtiedidh} ✓ saemien tjiehpijh jïh artisth eevtjedh jeatjah festivaaline meatan, Noerhtelaantine jïh gaskelaanti aalkoealmetji festivaaline Gaarsje Nænnoes saemien gaarsje lea noeride daerpies jïjtjevuekiej åvteste, seamma vierhtegh jïh vuekieh nænnoestidh. Dagkerh sijjieh leah daerpies utnedh gusnie saemieh abpe Saepmeste gaarsjese jïh jeatjah darjoemidie {tjåangkenieh}${conc,gk-ghk|tjåanghkenieh}. NSR sæjhta saemien gaarsje- jïh noeresiebride nuepieh vedtedh ektiesaemien gaarsjine jïh gaarsjefaagen gyhtjelassi gujmie barkedh. Råantjavuejeme lea sjïere gaarsje mij aaj dorje guktie nænnoes dovletje vuekieh aalkoealmetji luvnie {Arktisne}${xxx|Arktisisnie} biejverdidh. NSR sæjhta: ✓ elliessaemien {gaarsje-øørnemh}${yph-0;vowc,øø-öö|gaarsjeöörnemh} dåarjodh giesie- jïh daelviegaarsjese jïh aaj råantjavuejemem ✓ jienebh saemien gaarsjedæjjah jïh laantetjïerth meatan gaskelaanti {gaarsje-øørneminie}${vowc,øø-öö|gaarsjeöörneminie}, vg Arctic Winter Games ✓ {stïnkes}${vowc,ï-i|stinkes} {øøkonomije}${init,øø-ö|ökonomije} dåarjegh saemien gaarsjebarkose jïh saemien gaarsjen prosjeektide spealadimmiebeetnegijstie vedtedh ✓ saemien {naasjovnebigkemh}${vowc,aa-a|nasjovnebigkemh} tseegkesovvedh, noerhtelaanti tjoejkemesåeliemidie jïh råantjavuejiemasse ✓ vuejiehtæjjine stoerre gaarsjegåetieh saemien voenine tseagkodh V. VEASOME JÏH {SJISNJESTRUKTUVRE}${vowlat,e-ie|SJISJNJIESTRUKTUVRE} {NSR-se}${acro,suf|NSR:se} lea vihkele barkedh gill-akt saaman hijven jieledem jïh {øøvtiedimmienuepieh}${init,øø-ö|övtiedimmienuepieh} {øørnedh}${vowc,øø-öö|öörnedh}, seamma gusnie voenesne jallh staaresne årroeminie. Vihkele hijven kultuvre- jïh bueriefaaleldahkh saemide bïejedh, mearan dovne jeatjabidie faaleldahkh bueredeminie, jïh {siebredahke}${noun,vowc,ie-ea|siebriedahke} tjoevere jienebh vierhtieh teknologijen, gaskesadtemen jïh kultuvren {sjisjnjestruktuvrese}${vowlat,e- ie|sjisjnjiestruktuvrese} vedtedh. Vuejiehtæjjine NSR sæjhta Saemiedigkien tjïrrh barkedh guktie {tjielte}${vowc,i-ï|tjïelte}, {fylhketjielte}${vowc,i- ï|fylhketjïelte} jïh staate veasomh saemien voenine utnehte jïh tjirkie. NSR sæjhta: ✓ Saemiedigkien kultuvreståapoeplaanem tjïrrehtidh, orre kultuvreståapoeh tseagkodh jïh daaletje kultuvre- jïh darjomeståapoej juhtiehtimmiem tjirkehtehtedh ✓ jienebh kollektijve faaleldahkh, jienebh busse- jïh {vinhtsevalkesh}${vowc,i-ï|vïnhtsevalkesh} saemien dajvine ✓ {girtefealadimmieh}${vowlat,e-ie|girtiefealadimmieh} {aelhpebe}${conc,hp- p|aelpebe} sjïdtedh, dovne jienebh {girtesaadtesh}${vowlat,e- ie|girtiesaadtesh} Noerhtelaanti raasti {bijjelen}${fin,en-i|bijjeli} ✓ saemien veasomevoenine mobijlejuhteme jïh gamtebaantebigkeme buaranidh ✓ saemien dajvine jienebh byjjes barkoesijjieh ✓ {tjielti}${vowc,i-ï|tjïelti} kapasiteetem mearoegaedtien soejkesjinie jïh {aamhtesgietedalleminie}${vowc,i-ï|aamhtesegïetedalleminie} nænnoestidh VI. JIELEMH NSR sæjhta gellienlaaketje jielemem jïh jienebh barkoeh saemien dajvine saemiej premissi mietie {øøvtiedidh}${init,øø-ö|övtiedidh}. Saemien kultuvren {iebnine}${vowc,i-ï|ïebnine} leah eatnemen mubpesth jïh ij-mubpesth maelmieh. Ij-mubpesth maelmiem tjoeveribie dan laakan nuhtjedh guktie ibie båetije boelvi jielemevåaromem {øølegh}${vowc,øø-öö|öölegh}, jïh {reebledahkh}${cmp,le- lel|reebleldahkh} gelkieh saemide buerine. NSR sæjhta jåerhkedh barkedh eatnemeguedtijes jielemh {øøvtiedidh}${init,øø- ö|övtiedidh}, dah mah saemien kultuvrem {nænnostieh}${vowlat,o- oe|nænnoestieh} jïh voenine veasomh guedtieh, mohte eah eatnemen eerjedh. NSR sæjhta maadthjieliemidie nænnoestidh jïh {øøvtiedidh}${init,øø- ö|övtiedidh}; båatsoe, laanteburrie, {gøøleme}${vowc,øø-öö|gööleme}, {miehtjesjielemh}${vowlat,e-ie|miehtjiesjielemh} jïh duedtie jïh dejstie ektiedimmieh. {Miehtjeslaante}${vowlat,e-ie|Miehtjieslaante} galka maadthjieliemidie saemiej vuekiej jïh båeries åtnoej mietie tjirkesovvedh. NSR ulmiem dåårje {øøkologije-}${init,øø-ö|ökologije-}, kultuvre- jïh {øøkonomijeguedtijes}${init,øø-ö|ökonomijeguedtijes} båatsoem utnedh jïh båatsoen {mieriekriebpesjimmieh}${vowc,i-ï|mieriekrïebpesjimmieh} jïh jïjtjeståvroem nænnoestidh. Mearoegaedtien vierhtegh ektievoeten maelmijste tjoevere tjerkebe ståvrojne nænnoestidh, byjres reereminie jïh dåarjegh guktie vuasah {øøvtiedidh}${init,øø-ö|övtiedidh} jïh maarhnabarkose. NSR sæjhta barkedh edtja maadthjielemi reaktah tjirkedh jïh guktie saemien reaktagoerkesh jïh båeries åtnoeh biejverdalledh jïh laakese jïh reeremasse bïejesovvedh. NSR sæjhta duedtien åesiestimmiem jïjtjemh {siebredahkesne}${noun,vowc,ie- ea|seabradahkesne} jieniemdidh. Orre jielemh tjoeverieh maahtoen, kultuvren jïh daaletje gaskesadtemen {sjisjnjestruktuvren}${vowlat,e-ie|sjisjnjiestruktuvren} mietie {øøvtiedidh}${init,øø-ö|övtiedidh}. Byjjes {mieriekriebpesjimmieh}${vowc,i- ï|mieriekrïebpesjimmieh} jïh tjïelke råajvarimmieh gelkieh barkoejielemen skreejrehtimmine ektesne jielemevåaromem saemien dajvine nænnoestidh, jïllebe darjoehtæmman jïh vierhtiedarjoemasse dovne båeries jïh orre jielieminie. NSR dåårje galka joekedimmie barkoeskaehtien bååstide bïejedh dejtie barkoesijjide barras veasoedajvine Saepmesne. {Gøøleme}${vowc,øø-öö|Gööleme} NSR sæjhta: ✓ saemien reaktah jïh båeries åtnoeh, mearoegaedtie- jïh {fjovlegøølemisnie}${vowc,øø-öö|fjovlegöölemisnie}, {loesegøølemisnie}${vowc,øø-öö|loesegöölemisnie} jïh {jaevriegøølemisnie}${vowc,øø-öö|jaevriegöölemisnie} jïh dejstie {iktebiejieminie}${vowc,ie-ïe;vowlat,ie-e|iktebïejeminie}, dah gelkieh tjaalasovvedh, laakesne jïh reeremisnie nænnodh jïh båetije aejkide tjirkesovvedh ✓ saemien {gøølemedajvem}${vowc,øø-öö|göölemedajvem} tseegkedh gusnie maelmiereereme jïh låhkoejoekedimmie lea regijovnen jïh byjresen daltesisnie {gietske-}${vowc,i-ï|gïetske-} jïh jearohkevoeten {prinsibpen}${conc,bp-hp|prinsihpen} mietie ✓ barkoem tjirkedh guktie {øøhpehtimmien}${vowc,øø-öö|ööhpehtimmien} tjïrrh nueriebidie eevtjedh, jïh noeride sjïere eevtjemelåhkoeh ✓ {joekedimmïelåhkoeh}${fin,ïe-ie| joekedimmielåhkoeh} juekedh mearoepluahteste mearoegaedtien pluahtese ✓ {deallahtimmiediedtem}${vowc,i-ï|deallahtimmiedïedtem} gaedtiebealan industrijese rïektedalledh jïh garrebelaakan provhkesovvedh ✓ byjresen eekevoete, byjrese jïh {fjovlegøøliji}${vowc,øø- öö|fjovlegööliji} båeries reaktah deadtasovvedh gosse orre aalemetseagkomh darjodh Laanteburrie NSR sæjhta: ✓ jielemen vierhtegh tjoeverieh lokngesidh, jïh jielemen kultuvren jïh {siebredahken}${noun,vowc,ie-ea|seabradahken} bielieh biejverdidh jïh {øøvtiedieh}${init,øø-ö|övtiedieh} ✓ laanteburriem voenine tjåadtjoehtidh jïh tjirkedh, oktegh jïh jeatjah {jieleminie}${vowc,e-ie|jielieminie} aktesne ✓ Saemiedigkien {dååhkasjehteme}${vowc,åå-å|dåhkasjehteme} laanteburrieplaane saemien veasoedajvide fulkesovvedh ✓ staate tjoevere {laanteburriepolitigken}${conc,gk- hk|laanteburriepolitihken} dajvem saemien dajvide tseegkedh Båatsoe NSR sæjhta: ✓ jielemen vierhtegh tjoeverieh lokngesidh, jïh båeries vuekieh, kultuvrem jïh jeatjah båatsoen {siebredahken}${noun,vowc,ie-ea|seabradahken} bielieh biejverdidh jïh {øøvtiedieh}${init,øø-ö|övtiedieh} ✓ hijven {{øørnegi}${vowc,øø-öö|öörnegi} gujmie}${cmp,2-1|öörnegigujmie} eevtjemem båatsose boelveste måbpan tjirkedh ✓ orre båatsoelaakem jååhkesjidh jïh våaroeminie saemien reaktagoerkesi mietie ✓ båatsoelaaken jïh soejkesje- jïh bigkemelaaken reaktatsiehkieh aktese {øørnesovvedh}${vowc,øø-öö|öörnesovvedh} edtjieh båatsoen mïelh gaajhkene {siebredahken}${noun,vowc,ie-ea|seabradahken} soejkesjinie gorredidh ✓ jielemen dajvevaarjelimmieh nænnoestidh ✓ almetjidie maahtoeh båatsoen bïjre jieniemdidh jïh guktie båatsoem {guerkiehtidh}€{x|guarkedh} ✓ Saemiedigkien tsiehkie tjirkesovvedh edtja båatsoen båetije aejkide tjirkedh {jielemepolitigke-}${conc,gk-hk|jielemepolitihke-} jïh reeremegyhtjelassine Ovjuvrereereme Daaletje ovjuvrereereme lij guktie ovjuvrh saemien dajvine jeananin. Jielemh leah jïjtjh tjoeveramme {øøkonomije}${init,øø-ö|ökonomije} dïedtem guedtedh jienebi teehpi jïh jeatjahtovveme maaksovi åvteste. NSR sæjhta: ✓ daerpies råajvarimmieh buektiehtidh teehpide ovjuvri gaavhtan vaeniemdidh ✓ ovjuvri låhkoeh {sjiehtesjidh}${vowc,i-ï|sjïehtesjidh} jïh {maeksemeøørnegh}${vowc,øø-öö|maeksemeöörnegh} tseegkesovvedh, mah setnies teehph maeksieh jïh mah {fierhten}${vowc,i-ï|fïerhten} jieliemasse sjïehtesovveme Duedtie NSR sæjhta: ✓ vielie duedtien vuasah stuerebe maarhnesne doekesovvedh ✓ lohkehtimmie- jïh {øøhpehtimmiefaalaldahkide}${init,øø- öö|ööhpehtimmiefaaleldahkide} gorremdidh maadth-, jåarhke- jïh jïlleskuvledaltesisnie ✓ lohkehtimmieh tjirkedh faage-, vytnesjæjja- jïh {{mïestereprievieøørnegi}${vowc,øø-öö|mïestereprievieöörnegi} gujmie}${cmp,2-1|mïestereprievieöörnegigujmie} ✓ sjïere jielemelatjkoeh duadtan jïh jeatjah jieliemidie Iktebïejeme jielemh jïh {giehtelimmieh}${vowc,i-ï|gïehtelimmieh} NSR sæjhta: ✓ båeries {jielemesjiehtesjimmieh}${vowc,i-ï|jielemesjïehtesjimmieh} joekehth jielemigujmie jïjtsh jielemehammojne jilliemdidh, {øøvtiedidh}${init,øø-ö|övtiedidh} jïh tjirkesovvedh ✓ råajvarimmieh maeksiehtidh mah {øøkologije}${init,øø-ö|økologije} {miehtjesburriem}${vowlat,e-ie|miehtjiesburriem} nænnoestieh jïh mah leah mij iktebïejeme jieliemijstie ✓ iktebïejeme jieliemidie lohkehtimmieh tseegkesovvedh ✓ orre {øøkologijeguedtijes}${init,øø-ö|ökologijeguedtijes} {miehtjejielemh}${vowlat,e-ie|miehtjiejielemh} {øøvtiedidh}${init,øø- ö|övtiedidh} ✓ nuepiem tjirkedh byjres raaveskh nuhtedh ✓ vielie ektiebarkoe raaveskedeallahtæjjaj, aaliji, {sadtesæjjaj}${vowc,a- aa|saadtesæjjaj} jïh maarhnanalmetji gaskemsh, hijven saemien vuasah ellies guvvine buektedh Fealadimmie NSR sæjhta: ✓ fealadimmieh saemien dajvine jïjtsh {våaroemi}${vowc,oe-o|våaromi} jïh {daerpesvoeti}${vowlat,e-ie|daerpiesvoeti} mietie {øøvtiedidh}${init,øø- ö|övtiedidh} ✓ maarhnavuesiehtimmie saemien jielemen, darjomi jïh vuelkemi bïjre {Nøørjesne}${vowc,øø-öö|Nöörjesne} jïh gaskelaantine nænnodh ✓ fealadimmieh saemien kultuvrejiehtesi åvteste {krøøhkestieh}${vowc,øø- öö|krööhkestieh} jïh guktie saemide buerine sjïdtedh ✓ eevtjedh guktie {jijjedehteme-}€{x|jïjjedimmie-} jïh gåassomefaaledh saemien goeren mietie saemien dajvine tseegkesovvedh VII. EATNEME Mijjen {aalkoealmetjeviellh}${vowc,i-ï|aalkoealmetjevïellh} jïh -åabpah jeatjah dajvine veartanisnie byjreshaestemigujmie jïjtsh giefiesvoeten åvteste jielieminie. Mijjieh saemieh jis byjreshaestemigujmie mijjen ræjhkoesvoeten åvteste. Eatnamasse gietskies årrodh jïh eatnemem nuhtedh lea daerpies saemien roehtsese, jieliemasse, jieliedasse jïh kultuvrese. Eah leah saemieh oktegh eatnemem saemien dajvesne nuhtedh, jïh ij leah staate gaajhken aejkien vaarjelimmie soejkesjebarkosne saemide {krøøhkestamme}${vowc,øø- öö|krööhkestamme}. Dajvine dubpene daebpene Saepmien eatneme aaj {bestesåvva}${vowc,e-a;vowlat,e-a|bastasåvva} eatnemen eajhnijste jïh almetjen darjoemistie. Mijjese haestemh goerkesadtedh guktie eatnemem nuhtedh, ihke ibie {misteh}${typos|miste} darjoeh mijjen kultuvren maadtegen vuestie. Ibie galkh saemiej reaktaj åvteste gæmhpodh eatnemen maelmide åadtjodh guktie eatneme dïhte mij teehpie. Mijjen lea {diedte}${vowc,i-ï|dïedte} guktie eatnemem nuhtedh jïh dam biejverdidh. Guktie saemien åtnoedajvide reeredh tjoevere dan laakan darjodh guktie dïhte guedtijes økologijen mietie, jïh dagkeres reereme tjoevere gaajhkide jaehkemes. {NSR-se}${acro,suf|NSR:se} hævvi dïhte økologije {bïevnehke}${noun,ï|bievnehke} jïh {kriebpesjimmie}${vowc,i-ï|krïebpesjimmie} guedtijes {øøvtiedimmien}${init,øø-ö|övtiedimmien} bïjre, mij galka våaroeminie gaajhkene båetije {politigkesne}${conc,gk-hk|politihkesne} guktie eatnemem reeredh. Dïhte mij saemide vihkele gelkieh gaajhkine laakine jïh soejkesjebarkojne {krøøhkestidh}${vowc,øø-öö|krööhkestidh}. Juktie Saemiedigkie galka tjerkebe {voengepolitigken}${conc,gk- hk|voengepolitihken} jïh eatnemefaagen ïedtjh biejverdidh, dellie vihkele {IN-n}${acro,suf|IN:n} (FN) {giehtelimmiesoejkesjem}${vowc,i- ï|gïehtelimmiesoejkesjem} darjodh voengen jïh {øøvtiedimmien}${init,øø- ö|övtiedimmien} gaavhtan – Agenda 21. Daate soejkesje {naasjovni}${vowc,aa- a|nasjovni} åejviej {diedten}${vowc,i-ï|dïedten} nuelesne galka {fierhten}${vowc,i-ï|fïerhten} laanten aalkoealmetjigujmie ektesne barkedh, voengehaestemigujmie barkedh byjresisnie jïh gaskelaanti gaskem. Eah galkh aalkoealmetjh altese dajvijste {voengedeerjeldigkie}${conc,gk- hk|voengedeerjeldihkie} bigkemi åvteste tråågkesovvedh, vg ålja-, gassh- $(noun,mix|gass-) jïh maelmiereeblemh jïh tjaetsiedeemmemh. Aajhtoeh jïh deerjemh NSR sæjhta: ✓ vielie {åljasadtemen}${vowc,a-ee|åljaseedtemen} åvteste mearoegaedtien dorjeldahkem bueriemdidh dan {Noerhte-Nøørjen}${vowc,øø-öö|Noerhte- Nöörjen} mearoegaedtien {meatest}${pp,con|meatesth} ✓ {aatomefaamoevearhkh}${noun,mix|atovmefaamoevearhkh} jïh {deerjeldigkie}${adj,conc|deerjeldihkie} garreindustrijh Kolanjaarkesne steegkedh ✓ ålja- jïh {gasshreeblemh}${noun,con|gassreeblemh} {Barensemearosne}${prop,con|Barentsemearosne} vaeniemdidh Åtnoe jïh vaarjelimmie NSR sæjhta: ✓ vaarjelimmiedajveh jïh {nasjovneparhkh}€{x|nasjonaalepaarhkh} eah galkh saemien jieleme- jïh kultuvreåtnoem {fijnehtidh}${vowc,i-ï|fïjnehtidh} ✓ guktie saemieh dajvide nuhtjeminie, dïhte galka våaroeminie gaajhkine reeremesoejkesjinie ✓ motovrefeeleme {miehtjedajvesne}${vowlat,e-ie|miehtjiedajvesne} galka eatnemen {klyøhkemen}${vowc,ø-ö|klyöhkemen} mietie {sjiehtesjidh}${vowc,i- ï|sjïehtesjidh} ✓ {miehtjejielemen}${vowlat,e-ie|miehtjiejielemen} åtnose, saemien dajvine luhpie derhviegåetiem {tsaekedh}€{x|tseegkedh} VIII. SKUVLE JÏH {ØØHPEHTIMMIE}${vowc,øø-öö|ÖÖHPEHTIMMIE} ✓ Mijjieh saemide reaktah jïh mijjen lea {diedte}${vowc,i-ï|dïedte} maahtoeh mijjen jïh mijjen byjresken bïjre {øøvtiedidh}${init,øø- ö|övtiedidh} jïh buektiehtidh. Mijjen saemien {siebredahkide}${vowlat,e- ie|siebriedahkide} {øøvtiedidh}${init,øø-ö|övtiedidh}, dellie edtjebe båeries jïh dotkeme maahtoeh iktedidh. Saemien {siebredahke}${noun,vowc,ie- ea|seabradahke} galka {urresth}${init,u-o|orresth} {maahtoesiebredahkine}${noun,vowc,ie-ea|maahtoeseabradahkine} sjïdtedh, dan laakan guktie ij båeries vuekie jïh kultuvre {diedtesovvh}${vowc,ie- ea;vowlat,e-a|deadtasovvh}. 10-jaepien saemien skuvlelearoeplaane – L97S – lijs tsiehkie saemiej {øøhpehtimmiehistovrijesne}${iit,øø-öö|ööhpehtimmiehistovrijisnie}. NSR sæjhta barkedh guktie orre {jorkelimmieh}${vowc,o-a|jarkelimmieh} {øøhpehtimmiesystemesne}${init,øø-öö|ööhpehtimmiesysteemesne} leah saemien learohken jïh saemien {siebredahken}${noun,vowc,ie-ea|seabradahken} daerpiesvoeti mietie, jïh guktie ellies saemien {øøhpehtimmiepolitigkem}${vowc,øø- öö;conc,gk-hk|ööhpehtimmiepolitihkem} {øøvtiedidh}${init,øø-ö|övtiedidh}. NSR dovne veanhta skuvli jïh maanagïerti {fysigken}${conc,gk-hk|fysihken} byjreske tjoevere plaanevearhki {kriebpesjimmiej}${vowc,i-ï|krïebpesjimmiej} mietie. Gaajhkh saemien maanah gelkieh man saemien bïjre utnedh seamma gusnie årroeminie. Dïhte mij saemien {Nøørjen}${vowc,øø-öö|Nöörjen} jeatjah maanide dovne {siejhme}${vowc,i-ï|sïejhme} sjædta jis {fierhten}${vowc,i- ï|fïerhten} biejjien skuvline jïh {maanagiertine}¢{vowc,i-ï|maanagïertine} vååjnese. Skuvlen {eejehtsøørnege}${vowc,øø-öö|eejehtsöörnege} lea {øøhpehtimmiefaaleldahki}${vowc,øø-öö|ööhpehtimmiefaaleldahki} sjisjnjelen jïh saemien maanide saemien maanide dovne desnie galka saemien sisvege. Saemien maanide, noeride jïh geervide sjïere daerpiesvoetigujmie, tjoeverieh {sjiehtesjamme}${vowc,i-ï|sjïehtesjamme} {øøhpehtimmiefaaleldahkh}${vowc,øø-öö|ööhpehtimmiefaaleldahkh} tjirkesovvedh jïh {sjïerepedagogigken}${conc,gk-hk|sjïerepedagogihken} viehkieh saemien vierhtegi mietie. Saemien {sjïerepedagogigken}${conc,gk- hk|sjïerepedagogihken} {dåarjoesysteme}${vowlat,e-ee|dåarjoesysteeme} tjoevere nænnodh. Orre {øøhpehtimmïelaake}${vowc,øø-öö|ööhpehtimmielaake} abpe jieliedasse lïeremem beaja jïh tjoevere abpe saemien {øøhpehtimmiesystemem}${vowc,øø- öö|ööhpehtimmiesysteemem} dijpedh. Gaajhkh jåarhkeskuvlen learohkh gelkieh saemiej bïjre lïeredh. Saemien learohki leah reaktah lohkehtimmiem saemien aamhtesinie åadtjodh. Daalatjasse lij nuepie {jijnjijste}${vowc,i-ï|jïjnjijste} saemijste {øøhpehtimmiem}${vowc,øø-öö|ööhpehtimmiem} vaeltedh nåake sjïehtesjamme faaleldahki åvteste. Geervelohkehtimmie lea daerpies råajvarimmie jieledebueriem bijjiemdidh, jïh nimhtie dellie buerebe nuepiem barkoem ohtsedh. NSR sæjhta saemiengïelen maahtoebyjreskh {øøvtiedidh}${init,øø-ö|övtiedidh} mearan dotkemem saemien aamhtesi bïjre daaroengïelesne jïh jeatjah gïeline {nænnostidh}${vowc,o-oe|nænnoestidh}. Saemien dajvine gaajhkh jïlleskuvlh jïh universiteeth tjoeverieh faaleldahkh saemien kultuvremaahtoen jïh kultuvregoerkesen bïjre utnedh. Profesjovne- jïh {maadthøøhpehdimmine}${init,øø-öö;conc,hd-ht|maadthööhpehtimmine} veadtaldihkie dovne. Annje {jijnjh}${vowc,i-ï|jïjnjh} saemien lohkehtimmievierhtieh fååtesieh, dovne sïejhme learoegærjah jïh jeatjah learoevierhtieh gaajhke {øøhpehtimmiesystemesne}${init,øø-öö|ööhpehtimmiesysteemesne} {maanagierteste}¢{vowc,i-ï|maanagïerteste} universiteetese. Saemien learohkh jïh lohkehtæjjah gelkieh saemien våaromegærjam {fierhtene}${vowc,i- ï|fïerhtene} faagesne utnedh {fierhtene}${vowc,i-ï|fïerhtene} klaassedaltesisnie gaajhke {øøhpehtimmiesystemen}${init,øø- öö|ööhpehtimmiesysteemen} tjïrrh. Learoevierhtiedarjome jïh {- øøvtiedimmie}${vowc,øø-ö|-övtiedimmie} tjoevere saemien skuvlen {øøvtiedimmiem}${vowc,øø-ö|övtiedimmiem} fulkesadtedh, vg learoeplaani {jorkelimmien}${vowc,o-a|jarkelimmien} bïjre. {Øøhpehtæmman}${vowc,øø- öö|Ööhpehtæmman} {byøroe}${vowc,ø-ö|byöroe} {bievnes-}${vowc,i-ï;cmp,s- se|bïevnese-} jïh gaskesadtemeteknologije viehkine (IKT) bïejesovvedh. Maanagïerte NSR sæjhta: ✓ saemiengïelen maanah faaleldahkh ietniengïelese {maanagiertine}${vowc,i- ï|maanagïertine} åadtjoeh ✓ saemien maanah {gieh}${vowc,i-ï|gïeh} eah saemien maehtieh, {sjiehtesjamme}${vowc,i-ï|sjïehtesjamme} saemiengïelen faaleldahkh åadtjoeh ✓ {tjielten}${vowc,i-ï|tjïelten} åejvieh jienebh saemien {maanagierth}${vowc,i-ï|maanagïerth} bigkieh jïh jienebh vierhtieh dejtie vedtedh ✓ saemien {maanagierten}${vowc,i-ï|maanagïerten} soejkesjem ✓ jienebh saemien åvteskuvlelohkehtæjjah mah saemien gïelem maehtieh, joekoen dajvine saemien reeremedajven ålkolen Maadthskuvle NSR sæjhta: ✓ {øøhpehtimmïelaaken}${init,øø-öö;fin,ïe-ie|ööhpehtimmielaaken} {prinsibpe}${conc,bp-hp|prinsihpe} sjædta mij jeahta saemieh, seamma gusnie årroeminie, saemien {øøhpehtimmiem}${vowc,øø-öö|ööhpehtimmiem} åadtjoeh ✓ skuvline gusnie saemien learohkh, {øøhpehtimmiem}${vowc,i- ï|ööhpehtimmiem} vedtedh saemien gïelesne, {histovresne}${fin,esne- ijisnie|histovrijisnie}, kultuvregoerkesisnie jïh duedtesne ✓ reaktah saemien lohkehtidh jeatjah faagine sjïdtedh, guktie dovne saemien learohkh saemien mubpine gïeline, nuepiem åadtjoeh ellies {guektiengïelenvoetem}${cmp-n-h|guektiengïelehvoetem} jaksedh Jåarhkelohkehtimmie NSR sæjhta: ✓ jåarhkelohkehtimmien faaleldahkh gaajhkine saemien dajvine nænnodh, jïh saemien learohki reaktah jåarhkelohkehtæmman jååhkesjidh ✓ programmh dorjesovvedh jolle drop-out vuastalidh saemien noeri gaskem ✓ saemien jåarhkeskuvlide {øøvtiedimmienuepieh}${init,øø- ö|övtiedimmienuepieh}, jïh saemien stuvreme tjirkesovvedh ✓ sjïere saemien learoeplaanh saemien jåarhkelohkehtæmman darjodh ellies 13-jaepien lohkehtimmiedaltesem tjirkedh ✓ faaleldahkh lohkehtæmman båatsosne, duedtesne, iktebïejeme jielieminie jïh eatnemeåtnosne nænnodh jïh tjirkesovvedh, vg {øøvtiedimmien}${init,øø-ö|övtiedimmien} tjïrrh faagelohkehtæjjan {øøhpehtæmman}${vowc,øø-öö|ööhpehtæmman} ✓ saemien learoehkidie giej lea saemien faagegievlesne, dejtie {stipeendeøørnegem}${vowc,øø-öö|stipeendeöörnegem} vuartasjidh aaj båetije aejkiej åvteste ✓ saemiengïele voestes- jallh mubpine gïeline jåarhkeskuvlesne galka lissiepoengh {jïllebe}${adj,ï-i|jillebe} {øøhpehtæmman}${vowc,i- ï|ööhpehtæmman} vedtedh ✓ {katalogem}${conc,logem-låågem|katalåågem} darjodh mij vuesehte magkerh saemien skuvle-/lohkemefaaleldahkh jïh stipeendh saemien learoehkidie/studeentide gååvnesieh Geerve almetjidie lohkehtimmie NSR sæjhta: ✓ sjïere saemien {øøhpehtimmieplaanem}${vowc,øø-öö|ööhpehtimmieplaanem} geerve almetjidie darjodh gusnie jeahta magkerh daerpiesvoeth, {diedte}${vowc,i-ï|dïedte} jïh barkoejuekeme saemide dennie lohkehtimmesne ✓ viermiegaskese tseegkesovvedh dejtie mah geervelohkehtimmesne ✓ geerve saemiej reaktah saemien lohkedh, laaken jïh {beetnehøørnegi}${vowc,øø-öö|beetnehöörnegi} tjïrrh tjirkesovvedh ✓ {tjieltine}${vowc,i-ï|tjïeltine} gusnie saemieh, dejtie {tjieltide}${vowc,i-ï|tjïeltide} nænnoestidh guktie maehtieh laakediedteme {diedth}${vowc,i-ï|dïedth} geervelohkehtæmman darjodh Jïllebe {øøhpehtimmie}${vowc,i-ï|ööhpehtimmie} jïh dotkeme NSR sæjhta: ✓ saemien dotkemeraerie elliessaemien ektiebarkose tseegkesovvedh ✓ saemien dotkemasse eevtjedh, luhkienjaepien programme dorjesovvedh gusnie saemiengïelen dotkeme uvtemesth ✓ ektiebarkoem raasti bijjelen skreejrehtidh dotkeme institusjovni gaskem mej lea {diedte}${vowc,i-ï|dïedte} saemien dotkemen åvteste ✓ Romsen universiteeten lea haamoe jïh {diedte}${vowc,i-ï|dïedte} saemien dotkemen jïh jïllebe {øøhpehdimmien}${conc,hd-ht|ööhpehtimmien} åvteste ✓ Saemien jïlleskuvlese nuepieh edtja dotkeme jïlleskuvline jïh universiteetine åvtanidh ✓ Saemien dotkemeståapoe {Guovdageaidnu-sne}${x|Govdageaidnusne} sjïdtedh ✓ {Gellienkultuvren}${fin,n-les|gelliekultuvreles} jïh {guektiengïelen}${fin,n-h|guektiengïeleh} {pedagogigke}${conc,gk- hk|pedagogihke} {lohkehtæjjaøøhpehtimmesne}${vowc,øø- öö|lohkehtæjjaööhpehtimmesne} {viedteldh}${vowc,i-ï|vïedteldh} sjïdtedh ✓ Saemien jïlleskuvle, {Bådujjen}€{foreign|Båddådjon} jïlleskuvle jïh {Noerhte-Trøøndelaagen}${vowc,øø-ö|Noerhte-Tröndelaagen} jïlleskuvle nuepiem åadtjoeh, ektiebarkoem {øøvtiedidh}${init,øø-ö|övtiedidh} åarjel- {jïh}${x,x|åarjel- jïh} luvlesaemien lohkehtæjjah åarjel- jïh luvlesaemien dajvide {øøhpehtidh}${init,øø-öö|ööhpehtidh} ✓ {Stipeendøørnegh}${cmp,d-de;init,øø-öö|Stipeendeöörnegh} mah Saemiedigkie reerie, dah gelkieh uvtemesth faagedajvide gusnie daerpies saemien maahtoem utnedh ✓ saemiengïelen lohkemefaaleldahkh jïllebe daltesinie buaranidh jïh væjranidh, dovne dejtie mah eah saemien voestes gïeline utnieh Learoevierhtieh NSR sæjhta: ✓ saemien lohkehtæmman {uvmese}${typos|ovmese} learoevierhtieh sjïdtedh, joekehth gïeledajvide {sjiehtesjamme}${vowc,i-ï|sjïehtesjamme} jïh learoehkidie saemien mubpine gïeline ✓ saemien lohkehtæjjide buerebh nuepieh {learoevierhtieøøvtiedimmine}${init,øø-ö|learoevierhtieövtiedimmine} jïh jeatjah {pedagogken}${fin,gken-gihken|pedagogihken} {øøvtiedimmiebarkojne}${noun,mix|övtiedimmiebarkojne} barkedh, vg saemien skuvli {teknigke}${noun,con|teknihke} {sjisnjestruktuvrine}${noun,svow|sjisjnjiestruktuvrine}, {lohkehtæjjanøøhpehtimmie-institusjovni}${vowc,i- ï|lohkehtæjjanööhpehtimmieinstitusjovni} jïh saemien bertemi gujmie ektesne barkedh ✓ dïhte barkoe, guktie {sjïerepedagogigken}${conc,gk- hk|sjïerepedagogihken} learoevierhtieh saemien learoehkidie {øøvtiedidh}${init,øø-ö|övtiedidh}, jienebi vierhtiej gujmie tjirkesovvedh ✓ {learoevierhtiepedagogigke}${conc,gk-hk|learoevierhtiepedagogihke} tjoevere saemien lohkehtæjjaj {maadthøøhpehtimmesne}${vowc,øø- öö|maadthööhpehtimmesne} tjirkesovvedh jïh minngie- jïh {jåarhkeøøhpehtimmie}${vowc,øø-öö|jåarhkeööhpehtimmie} faaleldahkine ✓ sjïere {beetnehøørnegigujmie}${vowc,i-ï|beetnehöörnegigujmie} saemien learoevierhtieh jïllebe {øøhpehtæmman}${vowc,i-ï|ööhpehtæmman} {øøvtiedidh}${init,øø-ö|övtiedidh}, uvtemesth faagide mah joekoen vihkele saemien {siebredahken}${noun,vowc,ie-ea|seabradahken} {øøvtiedæmman}${init,øø- ö|övtiedæmman} ✓ saemien learoegærjah {øøvtiedidh}${init,øø-ö|övtiedidh}, aaj dejtie unnebe saemien gïeledajvide ✓ vielie saemien sisvegh {naasjovnen}${vowc,aa-a|nasjovnen} learoeplaanine jïh learoegærjah vuartasjimmien tjïrrh tjirkedh IX. STARNE JÏH SOSIJAALE RÅAJVARIMMIEH Starnefaaleldahkh jïh sosijaale råajvarimmieh {sjiehtesjidh}${vowc,i- ï|sjïehtesjidh} saemien utniji daerpiesvoeti mietie abpe jieleden tjïrrh. Saemiej leah reaktah guarkasovvedh, dovne gïeline jïh kultuvrine, gåessie starne- jïh sosijaalen institusjovnh jieleden boelhkesne uhtsieh. NSR sæjhta vielie meatan saemien sjïerestarnefaaleldahkide {øøvtiedidh}${init,øø-ö|övtiedidh}. Dejtie {byøroeh}${vowc,ø-ö|byöroeh} {naasjovnen}${vowc,aa-a|nasjovnen} saemien maahtoejarngine sjïdtedh mij laantedaltesisnie {klinigken}${conc,gk-hk|klinihken} {faalaldahkh}${cmp,al- el|faaleldahkh}, {bihkedimmiem}${vowc,i-ï|bïhkedimmiem} jïh lohkehtimmiem maahta vedtedh. Dovne edtjieh jienebh byjres nuepieh saemien sjïerefaaleldahkide utnedh, vg feelijen jïh teelemedisijnen. Dïsse lissine {skiemtjegåetieh}${vowc,i-ï|skïemtjegåetieh} saemien pasientigujmie tjoeverieh jïjtsh saemien maahtoeh lutnjedh, jïh starne- jïh {sosijaaløøhpehtimmie}${cmp,l-le;vowc,øø-öö|sosijaaleööhpehtimmie} saemien {faagalmetjh}${cmp,g-ge|faagealmetjh} åadtjodh. Saemien heaptojde jïh båarasåbpojde tjoevere syjhtemefaaleldahkem vedtedh, mij lea dej saemien vuekien mietie. Kultuvre- jïh {gïelesjiehtesjamme}${vowc,i-ï|gïelesjïehtesjamme} jealaskimmiefaaleldahkh maanide jïh geerve almetjidie {byøroeh}${vowc,yø-yö|byöroeh} bigkesovvedh. Saemiej maahtoemedisijne tjoevere starnefaaleldahkine saemide dåhkasjehtedh. Saemieh gelkieh daaletje jïh {urriedimmie}€{foreign|orrestimmie} {bievnesh}${vowc,i-ï|bïevnesh} saemiengïelese tjirkesovvedh, dovne skeamtjoej, {gietedalleme}${vowc,i- ï|gïetedalleme} soejkesji jïh viehkiefaaleldahki bïjre. Råajvarimmieh guktie vielie geeruvh vuastalidh, tjoeverieh gorremdidh. Joekoen geeruvh saemien noeri gaskem tjoeverieh vuastalidh. {Siejhmelaaketje}${vowc,ie-ïe|Sïejhmelaaketje} NSR sæjhta: ✓ gaajhkide saemien utniejidie starne- jïh sosijaale {faalldahkide}${conc,ll-l;cmp,ll-el|faaleldahkide} saemiengïelese tjirkedh jïh utniji daerpiesvoeten jïh kultuvren vuekien mietie {sjiehtesjidh}${vowc,i-ï|sjïehtesjidh} ✓ starne- jïh sosijaale faaleldahki soejkesjem saemide geehtedh ✓ starnedimmien saemien baakoebarkoem dåarjodh ✓ kriminalsåjhtoem saemien utniejidie {sjiehtesjidh}${vowc,i- ï|sjïehtesjidh} ✓ {siebredahke}${vošc,ie-ea|seabradahke} galka åvtelbarkoem geeruvi vuestie tjerkebelaakan barkedh ✓ jienebh teelemedisijnen faaleldahkh saemien dajvide Maanah jïh noerh NSR sæjhta: ✓ jealaskimmiefaaleldahkh saemien maanide bigkedh ✓ maanasåjhtoen geehtijh saemien maanide {tjieltine}${vowc,i-ï|tjïeltine} tseegkedh, mah geehtieh saemien maanah årromefaaleldahkh saemien {hiejmesne}${vowc,i-ï|hïejmesne} åadtjoeh ✓ maanasåjhtoen moenehtsen åelesne galka saemien gïele- jïh kultuvremaahtoeh maanasåjhtoen institusjovni {sijse}${vowc,i-ï|sïjse} bïejedh ✓ saemien maanavaaksjojem tseegkedh ✓ {kriseteelefovnem}${conc,s-js;vowc,ee-e|krijsetelefovnem} saemien maanide jïh noeride tseegkedh ✓ saemien {viehkesjimmiehiejmem}${vowc,i-ï|vïehkesjimmiehïejmem} maanide jïh noeride tseegkedh ✓ starnefaaleldahkh jïh {-bievnesh}${vowc,i-ï|-bïevnesh} saemien noeride bueriemdidh ✓ PPD-faaleldahkem saemien dajvine vååjnehtidh jïh saemien maahtoem faaleldahkesne nænnoestidh ✓ jienebh geeruven namhtah faaleldahkh noeride byjresisnie Starnebarkijh jïh voestesgoeren faaleldahkh NSR sæjhta: ✓ jienebh saemiengïelen starnebarkijh {øøhpehdæmman}${init,øø-öö;conc hd- ht|ööhpehtæmman} skreejrehtidh, vg lissiepoengigujmie, låhkoe- jïh {stipendøørnegigujmie}${vowc,øø-öö|stipeendeöörnegigujmie} ✓ starne- jïh {sosijaalsåelemen}${|sosijaalesåelemen} profesjovne- jïh {maadtøøhpehdimmide}${noun,mix|maadthööhpehtimmide} nænnoestidh, maahtoeh gellienkultuvren jïh gelliengïelen tsiehkiej bïjre veadtaldihkie sjïdtedh ✓ starne- jïh {sosijaalsåeliemasse}${cmp,l-le|sosijaalesåeliemasse} maadth- jïh {jåarhkøøhpehtimmieh}${cmp,hk-hke|jåarhkeööhpehtimmieh} tseegkedh ✓ darjodh guktie {stinkesdåakterøørnege}${vowc,øø- öö|stinkesdåaktereöörnege} saemide dovne saemien dajvine sjïdtedh Starneråajvarimmieh NSR sæjhta: ✓ saemien toelhkefaaleldahkem {skiemtjegåetine}${vowc,i- ï|skïemtjegåetine} vijriemdidh ✓ saemien {lihtsegh}${vowc,i-ï|lïhtsegh} jïh saemien maahtoeh starneråajvarimmiej ståvrojne tjirkedh, guktie starneråajvarimmieh saemien skeamtjoejidie buerebelaakan {gietedalledh}${vowc,i- ï|gïetedalledh} ✓ saemiengïelen sealoesårkoefaaleldahkem {skiemtjegåetine}${vowc,i- ï|skïemtjegåetine} tseegkedh mah saemien skeamtjojh {gietedellieh}${vowc,i-ï|gïetedellieh} X. {MEEDIJAH}${noun,con|MEDIJEH} Saemien {meedijah}${noun,con|medijeh} {øøvtiedidh}${verb,mix|övtiedidh} lij dovne demokratijen jïh {gïelepolitigken}${noun,con|gïelepolitihken} tsiehkie. Maadtoelaaken § 110a jeahta saemien kultuvre lea sjïere kultuvre {Nøørjen}${vowc,øø-öö|Nöörjen} kultuvren baalte, jïh nimhtie dam saemien kultuvrem vaarjelidh jïh {øøvtiedidh}${verb,mix|övtiedidh} seammalaakan goh daaroen kultuvrem. Saemiej leah reaktah jiehtesh jïh {bievnesh}${vowc,i-ï|bïevnesh} luejhtedh jïh jïjtsh {medijeinstitusjovnh}${noun,con|medijeinstitusjovnh} {øøvtiedidh}${init,øø-ö|övtiedidh}. Staaten lea {diedte}${vowc,i-ï|dïedte} bertedh guktie mijjieh saemieh maehtebe {medijeh}${noun,con|medijeh} jïh teknologijem {kultuvrøøvtiedimmesne}${cmp,r-re;vowc,øø- ö|kultuvreövtiedimmesne} nuhtedh jïh {ov-viedteldh}${hyph-0;vowc,i- ï|ovvïedteldh} lahtestalledh. Saemien utnedh {fierhtene}${vowc,i-ï|fïerhtene} {medijesne}${noun,mix|medijesne} jïh {fierhtene}${vowc,i-ï|fïerhtene} bievnesi- $(vowc,i-ï|bïevnesi-) jïh gaskesadteme teknologijesne. Ajve voerkes {kultuvrepolitigken}${conc,gk-hk|kultuvrepolitihken} barkoe maahta gïele- jïh kultuvredeerjemem vuastalidh mij {medijeteknologijen}${noun,con|medijeteknologijen} {øøvtiedimmien}${init,øø- ö|övtiedimmien} minngesne. Saemien {meedijan}${vowc,ee-e;cmp,a-e|medijen} jïh gihtjedimmien dotkemem jïh {øøvtiedimmiebarkoem}${init,øø- ö|övtiedimmiebarkoem} {byøroe}${vowc,yø-yö|byöroe} eevtjedh jïh gorremdidh. Vielie gaskeviermiem utnedh jïh gamtebaantebigkemh saemien dajvine, dellie mijjese orre nuepieh dovne {bievnesh}${vowc,i-ï|bïevnesh} buektedh, barkoeh {øøvtiedidh}${init,øø-o|övtiedidh} jïh gïeline barkedh. {Siejhmelaaketje}${vowc,i-ï|Sïejhmelaaketje} NSR sæjhta: ✓ saemien {meedijafondem}${cmp-a-e;vowc,o-oe;conc,nd-nt|medijefoentem} mij {øøvtiedimmienuepieh}${init,øø-ö|övtiedimmienuepieh} saemien {meedijabarkose}${vowc,ee-e;cmp;a-e|medijebarkose} tjirkie ✓ nuepide goerehtidh, maehtedh bigkedh jïh beetnegh vedtedh ektiesaemien {etermeedijan}${vowc,ee-e;cmp,a-e|etermedijen} barkose ✓ {beetnehøørnegh}${vowc,øø-öö|beetnehöörnegh} tseegkedh åarjel- jïh luvlesaemien gïelide {meedijesne}${noun,mix|medijesne} tjirkedh ✓ {eetigkebarkoem}${init,ee-e;conc,gk-hk|etihkebarkoem} saemien {meedijesne}${vowc,ee-e|medijesne} nænnoestidh, vg sjïere saemien pressefaage {Raadijo}${vowc,aa-a;fin,jo-jove|Radijove} jïh TV NSR sæjhta: ✓ beajjetje ektiesaemien TV-saadtegidie vijriemdidh ✓ {raadijosaadtegidie}${vowc,aa-a|radijovesaadtegidie} vijriemdidh, jïh joekoen vierhtieh åarjel- jïh luvlesaemien saadtegh {raadijosne}${vowc,aa- a|radijovesne} jïh {TV-sne}${acro,suf|TV:sne} {øøvtiedidh}${init,øø- ö|övtiedidh} ✓ saemien maanah jïh noerh gelkieh beajjetje faaleldahkh åadtjodh {sjiehtesjamme}${vowc,i-ï|sjïehtesjamme} ✓ dan mietie man båeries dah ✓ {konsesjovnekriebpesjimmieh}${vowc,i-ï|konsesjovnekrïebpesjimmieh} privaate {etermeedijan-aktøøride}${noun,mix|etermedije-aktööride} geehtedh, guktie gamte {meedijafaaleldahkh}${vowc,ee-e;cmp,a- e|medijefaaleldahkh} saemide sjïdtedh – saemien gïelese dovne Saemien plaerieh jïh boelhketjaalegh NSR sæjhta: ✓ pressedåarjegem saemide jieniemdidh guktie gellienlaaketje saemien pressem dovne saemien jïh daaroen åadtjodh ✓ barkedh guktie beajjetje saemiengïelen saadtesimmieh åadtjodh ✓ saemien boelhketjaalegi saadtesimmieh tjirkedh, guvvieraajroeh jïh {spielh}${vowc,i-ï|spïelh} maanide jïh noeride ✓ dåarjegh gusnie religijovne saemien boelhketjaalegidie tjirkedh {Meedija-øøhpehtimmie}${cmp,a-e;hyph-0;vowc,øø-öö|Medijeööhpehtimmie} NSR sæjhta: ✓ saemien {journalist-øøhpehtimmiem}${vowc,øø-öö;hyph- 0|journalistööhpehtimmiem} Saemien jïlleskuvlesne bachelor-daltesasse vijriemdidh, jïh nuepide goerehtidh jeatjah aalkoealmetji institusjovni gujmie {vyøkesadtedh}${vowc,yø-yö;conc,k-hk|vyöhkesadtedh}, master- {øøhpehtimmiem}${cmp,hyph-0;vowc,øø-öö|masterööhpehtimmiem} {meedijesne}${vowc,ee-e|medijesne} jïh {journalistigkesne}${conc,gk- hk|journalistihkesne} åadtjodh ✓ sjïere {kriebpesjimmiej}${vowc,i-ï|krïebpesjimmiej} jïh berteme {lohkemefaaleldahki gujmie}${cmp,2-1|lohkemefaaleldahkigujmie} tjirkedh åarjel-, luvle- jïh luvliesaemien journalisth åadtjodh ✓ saemien journalistide faaleldahkh minngie- jïh {jåarhkeøøhpehtimmesne}${vowc,øø-öö|jåarhkeööhpehtimmesne} {øøvtiedidh}${init,øø-ö|övtiedidh} jïh jeatjah journalistide mah sijhtieh vielie saemiej bïjre daejredh XI. RELIGIJOVNE JÏH JIELEMEVUEKIEH Iktesth saemiej luvnie voejkenes vierhtegh jïh religijovne nænnoes tsiehkieh. ILO-konvensjovnen mietie jïh {Nøørjen}${vowc,øø-öö|Nöörjen} laaken jïjtse religijovnen bïjre, NSR sæjhta jiehtedh man vihkele lea {siebredahkesne}${noun,vowc,ie-ea|seabradahkesne} sijjie saemien jielemevuekiej vierhtegidie. Dovne daerpies saemien {siebredahkesne}${noun,vowc,ie- ea|seabradahkesne} maehtedh gaajhkh jielemevuekieh jïh almetjen {sjïeresvoetem}${cmp,s-0|sjïerevoetem} guarkedh. NSR sæjhta: ✓ jielemevuekien {tjaaleldahkh/lidteratuvrh}${conc,dt-tt|litteratuvrh} saemide jïh saemien gïelese buektiehtidh, joekoen maanide jïh noeride ✓ saadtesimmieh tjelmehts almetjidie jïh båarasåbpojde dåarjodh, religijovne teeksth mah baantese lohkesovveme ✓ Saemien Gærhkoeraeriem {øøkonomine}${init,øø-ö|ökonomine} jïh barkijigujmie nænnoestidh ✓ saemien gïelem jïh saalmevuekieh saemien {ålmegejieliemisnie}${init-å- åå;cmp,ege-eh|åålmehjieliemisnie} nænnoestidh ✓ daerpiesvoeth goerehtidh, {rihpesjielemevuekien}${vowc,i- ï|rïhpesjielemevuekien} saemien faaleldahki bïjre maanide jïh noeride XII. GASKELAANTI BARKOE Dan daerpies gaskelaanti {reaktanjoelkedassi gujmie}¥{hyph,cmp|reaktanjoelkedassigujmie}, maehtedh aalkoealmetji jïh vaenielåhkoen almetji mïelh tjirkedh. Mijjieh dïedtem damtebe jïjtjemh båetije aejkiej bïjre, jïh jeatjah aalkoealmetji mïeli åvteste. Dovne oktegh vihkele gaskelaanti barkoem gorredidh, jïh {Nøørjen}${vowc,øø- öö|Nöörjen} jïh noerhtelaanti åejviej gujmie ektesne. Saemiedigkie galka meatan aalkoealmetji jïh vaenielåhkoen almetji maadtoereaktaj gujmie barkedh, jïh barkosne meatan raeffiem jïh vaenebh vaeknieh åadtjoehtidh. Saemiedigkie galka dej {åårganisasjovni}${init,åå- o|organisasjovni} jïh {åårganigujmie}${init,åå-o|orgaanigujmie} ektesne barkedh mej ulmie lea aalkoealmetji jïh vaenielåhkoen almetji reaktah tjirkedh, jïh raeffiem jïh vaenebh vaeknieh åadtjoehtidh. EU tjoevere joekoenlaakan aalkoealmetji daerpiesvoetide {krøøhkestidh}${vowc,øø- öö|krööhkestidh} gosse rååresjedtieh. Aalkoealmetji {lihtsehlåhkoeh}${vowc,i- ï|lïhtselåhkoeh} tjoeverieh Barentseraeresne jïh {Arktigke}${conc,gk- hk|Arktihke} raerien {åårganine}${init,åå-o|orgaanine} nænnodh. NSR sæjhta: ✓ saemiej ektiebarkoem gorremdidh Saemien {parlamentarigken}${conc,gk- hk|parlamentarihken} raeresne jïh Saemieraeresne ✓ Russlaanten saemiej reaktah gorremdidh jïh nuepieh ållessaemien ektiebarkose ✓ Saemieraerien gaskelaanti viehkiebarkoem aalkoealmetjidie gorremdidh ✓ saemien {lihtsegem}${vowc,i-ï|lïhtsegem} Noerhtelaanti Raeresne ✓ varki geervedh dejnie Saemiekonvensjovnine, jïh guktie konvensjovne saemien aamhtesinie vihkeles barkoevierhtine sjædta ektiebarkoem buektiehtidh noerhtelaanti jïh Russlaanten gaskem ✓ {Intereg-programmh}${conc,rr-r;hyph-0|Interreg-programmh} raasti rastah jåerhkedh jïh {øøvtiedidh}${verb,mix|övtiedidh} ✓ aalkoealmetjh jïjtsh {lihtsegh}${vowc,i-ï|lïhtsegh} Barentseraeresne åadtjoeh ✓ {øøkonomije}${vowc,øø-ö|ökonomije} våaroeminie hoksedh guktie aalkoealmetjh leah meatan dovne Barentseraeresne jïh {Arktigken}${conc,gk- hk|Arktiken} raeresne ✓ {øøkonomije}${vowc,øø-ö|ökonomije} våaroeminie hoksedh guktie aalkoealmetjh leah meatan dennie {Arktigken}${conc,gk-hk|Arktiken} universiteetesne ✓ jienebh laanth ILO-konvensjovnem dåhkasjehtedh jïh konvensjovne {Nøørjen}${vowc,øø-öö|Nöörjen} laakine sjïdtedh ✓ {IN-n}${acro,suf|IN:n} (FN) Stinkes Forumem aalkoealmetjidie jïh {Sjïererabportøøren}${conc,bp-pp;vowlat,øø-öö|Sjïererapportöören} tsiehkie {IN-n}${acro,suf|IN:n} sjisjnjelen jïh bæjngolen nænnoestidh ✓ barkedh guktie dïejveldimmie aalkoealmetji byjjehtimmien bïjre geervesovvedh, byjjehtimmiem {IN-sne}${acro,suf|IN:sne} dåhkasjehtedh jïh mænngan IN-konvensjovnine aalkoealmetji reaktaj bïjre {fulhkesidh}${conc,hk-k|fulkesidh} ✓ aalkoealmetji kultuvrh jïh {siebredahkh}${vowlat,e-ie|siebriedahkh} IN- {n}${acro,suf|IN:n} {åårganijste}${init,åå-o;vowc,a-aa|orgaanijste} jïh {naasjovni}${noun,vowc|nasjovni} åejvijste abpe veartanisnie geehtesovvedh – joekoen bigkeminie {kaatastrofen}${vowc,aa-a;conc,vf- f|katastrovfen} mænngan