11 Sápmelaččaid vákšun
Sámediggi namuha jahkedieđáhusastis
Lund-kommišuvnna raportta, ja lea máŋgga oktavuođas
dáhtton sámiid ja sámepolitihkalaš
doaimmaid vákšuma erenoamážit čilgejuvvot.
Norgga rievtti mielde galget politiijat ovdalgihtii eastadit,
almmustahttit, bissehit dahje doarridit lobihis daguid. Jus dagut
várohuvvojit leat vahágin stáhta
iešheanalisvuhtii ja sihkarvuhtii, dahje oaivvilduvvojit
leat lobihis vákšundoaibman, sabotášan
dahje politihkalaččat motiverejuvvon
veagalváldimin, de gullet dát Politiija sihkarvuođabálvalusa vuollái
(ovddeš Politiija vákšunbálvalus). Bálvalusa
doaimma dárkkista ee. Stuoradikki vákšun-,
gozihan- ja sihkarvuođabálvalusa dárkkistanlávdegoddi – nu gohčoduvvon
EOS-lávdegoddi. Lávdegotti bargorámmat
leat mearriduvvon guovvamánu 3.b. 1995’ lágas,
nr. 7 vákšun-, gozihan-
ja sihkarvuođabálvalusa dárkkisteami
birra.
Sámiid vákšun čearddalašvuođa
beliid vuođul, lea ovddiduvvon Stuoradiggái
Stuoradikki EOS-lávdegotti 2002’ jahkedieđáhusa
meannudeami olis. 16. dokumenttas (2002–2003) Stuoradikki
vákšun-, gozihan- ja sihkarvuođabálvalusa
dárkkistanlávdegotti 2002’ jahkedieđáhusas,
vrd Evtt.S.nr. 261 (2002–2003) čuožžu
8. siiddu vuosttaš oasis ná:
«Maŋemus beannot jagi lea mediain ságastallojuvvon
ja imaštallojuvvon leat go sápmelaččat
leamaš vákšojuvvon čearddalašvuođa
geažil, ja ahte dáhpáhuvvá
go dát ain. Ságat leat erenoamážit
bohciidan áigemeari guhkideami oktavuođas
ohcat geahčadanásahusain (dárogillii: innsynsorganene)
lobi beassat oaidnit Politiija sihkarvuođabálvalusa
(PST’) arkiivvaid.
Mediaságaid geažil lea dárkkistandoaimma
lávdegoddi 2002:s erenoamážit deattuhan áššiid
ja registreremiid mat gusket sápmelaččaide.
Ferte deattuhuvvot ahte lávdegoddi lea geahčadan áššebeliid
maid bálvalus lea atnán áigeguovdilin
dál. Ii leat lávdegotti bargu čađahit
iskkademiid main lea historjjálaš
hápmi.
Iskkademiid boađus lea ahte lávdegoddi
2002:s lea mearkkašan guokte registrerema main leat
olbmot geain lea sámi duogáš ja
maidda lea váttis oaidnit fágalaš ákkaid. Bálvalus
bivdojuvvui ođđasis árvvoštallat
dáid registreremiid. Lávdegottis
ii lean vuođđu čuoččuhit
dáid registreremiid leat dahkkon etnihkalaš
gullevašvuođa vuođul
dahje ahte dát olbmot ledje registrerejuvvon lobálaš
politihkalaš doaimmaid geažil. Dát
gusto maiddái oppalaččat daid áššiide
ja registreremiidda maid lávdegoddi lea geahčadan,
ahte ii oro leame mihkke mii geažuha ahte sámi gullevašvuohta
dahje sámepolitihkalaš doaibma livččii
vuođđun registreremii dahje earalágán vákšundoaibmabijuide dán áigge.
Lávdegoddái lea boahtán
vástádus dán guovtti
registrerema hárrái. Bálvalus
mearridii ahte ii leat vuođđu bisuhit registreremiid
ja ahte danne leat dat sihkkojuvvon.»
Politiija vákšunbálvalusa
(dál Politiijja sihkarvuođabálvalus)
doaimmat máŋŋel soađi
leat dál dárkilit guorahallojuvvon. Guovvamánu
1.b. 1994 nammadii Stuoradiggi nu gohčoduvvon Lund-kommišuvnna
mii galggai čielggadit buot čuoččuhusaid
dan birra ahte ee. Politiijja vákšunbálvalus
dahje olbmot guđet leat bargan bálvalusas
leat vákšon Norgga ássiid
eahpevirolaččat. Kommišuvdna
geigii raporttastis Stuoradikki presidentii njukčamánu
28.b. 1996, ja raporta lea das maŋŋel
deaddiluvvon 15. Dokumentan (1995–1996).
Lund-kommišuvnna raporta lea hui viiddis dokumenta
ja čájeha ahte bealit maid kommišuvdna
válddii ovdan leat hui dárkilit
guorahallojuvvon.
Buohtalaga Lund-kommišuvnna bargguin čađaheigga
historihkkárguovttos Trond Bergh ja Knut Einar Eriksen
historjjálaš iskkadeami
«Norgga vákšun-
ja gozihaneiseváldiid ovttasbargu ee. politihkalaš
organisašuvnnaiguin/birrasiiguin maŋŋel
soađi»
. Dát lei fágahistorjjálaš
bargu mas váldoulbmil lei čilget
duohta dili historjjálaš oktavuođas. Historihkkárguovtto
bargu lea almmuhuvvon girjjis «Den hemmelige krigen» (Cappelen Akademisk
Forlag 1998). Ovdasánis čálliba
soai ahte «
Čállosa
vuođđun lea čálalaš
gálduid ja njálmmálaš
dieđuid viiddis guorahallan, maid ollusat sihke
suollemas bálvalusain ja ollusat suollemas bálvalusaid
olggobealde leat addán».
Dasto čálliba:
Barggusteame letne erenoamážit
deattuhan gozihannguovddáža (dárogillii:
Overvåkingssentralen) ja Davvi-Norgga arkiivvaid, oaivegávpotguovllu
ja riikka davimus guovllu erenoamáš
saji dihte dán doaimmas».
Eai Lund-kommišuvnna raporttas eai ge girjjis «Den
hemmelige krigen» boađe ovdan dieđut
das ahte sápmelaččat
leat leamaš vákšojuvvon čearddalašvuođa
ruohttasiid dihte. Girjji II. gahppálagas 227. siiddus čuožžu:
«Ferte deattuhuvvot ahte vákšunpolitiijat
eai goassege vákšon sápmelaččaid viidát.
Ledje čađat duššefal
moattis geat aktiivvalaččat vákšojuvvojedje.»
Maŋemus jagiid vákšunpolitiijaid
doaimmaid iskkademiid vuođul ferte deattuhit ahte
leat čađahuvvon dárkilis
iskkadeamit hui viiddis gáldomateriála vuođul.
Buhtadusortnega bokte mii ásahuvvui gaskaboddosaš geahčadanlága
(dárogillii: innsynsloven) bokte, čakčamánu
17.b. 1999 láhka nr. 73, sáhttet
sámit, nu movt earát nai, gáibidit
beassat oaidnit vákšunpolitiijaid
arkiivvaid ja gáibidit buhtadusa jus leat duohta vahága
gillán vákšundoaimmaid
geažil. Ođđa guorahallan
náppo ii mearkkaš maide ovttaskas sápmelačča
geahčadanvuoigavuhtii dahje buhtadusvuoigatvuhtii.
Justisdepartementta reivves Sámediggái
27.11.2001 čilgejuvvui dárkilit
movt vákšunpolitiijaid doaimmat
leat iskkaduvvon maŋemus jagiid. Muđui čilgejuvvui
geahčadanláhka, dás maiddái
buhtadusortnet ja EOS-lávdegoddi.
Danne ii oainne departementa dárbbu erenoamážit
guorahallat/iskkadit vákšunpolitiijaid
doaimmaid sápmelaččaid
dahje sámi birrasiid guovdu. Čujuhit
dattege dasa ahte ovdal lea dovddahuvvon Sámediggái
ahte galgá árvvoštallojuvvot sáhttá
go Geahčadanlávdegotti čállingoddi čilget
galle sápmelačča
leat ohcan beassat oaidnit arkiivvaid ja meannudit dáid áššiid
oppalaččat. Muhto dalle eaktuduvvo
ahte sin sámi identitehta lea albmosis.
