10 Mánáidgárddit
Norggas lea, álgoálbmotvuoigatvuođaid
vuođul, erenoamáš geatnegasvuohta
váldit vuhtii sámi mánáid
ja váhnemiid beroštumiid.
Mánáidgárdi
lea okta servodaga deaŧaleamos
arenain giella, kultuvra ja identitehta ovdánahttimii.
Dan seammás galgá mánáidgárdi
gaskkustit sámi kultuvrra
ja eallinvuogi positiivvalaš vugiin. Go
lea oadjebasvuohta iežas
giela ja kultuvrra dáfus,
de dat addá sámi mánáide
buot buoremus eavttuid das ahte ovddidit iežaset
identitehta – dan seammás
go sii galget eallit majoritehtaservodagas. Ráđđehusa
mihttomearri lea nannet sámegiela
anu ja láhčit
dili dakkárin ahte sámi
mánát vásihit
sámegiela ja dárogiela ovttadássásaš giellan.
Danne lea deaŧalaš ahte
sámi mánát ožžot
dakkár mánáidgárdefálaldaga
mii nanne sin sámegiel ovdáneami.
Govus 11.1 Norgga gielddat main leat sámi mánáidgárddit
Mánáidgárdelágas
deattuhuvvo ahte «Mánáidgárdi
galgá váldit
vuhtii máná agi,
doaibmadási, sohkabeali,
sosiála, čearddalaš ja
kultuvrralaš duogáža
ja dasa gullá máná giella
ja kultuvra». Dat mearkkaša
earret eará dan ahte jus sámi
mánát
leat dáčča mánáidgárddis,
de galget dat váhnemat gean
dan hálidit sáhttit vuordit
mánáidgárddi
bargiin dieđuid sámi
kultuvrras ja sii galget maid deattuhit sámi
kultuvrra leat oassin mánáidgárddi
sisdoalus.
Ulbmil dainna erenoamáš doarjagiin sámi
mánáidgárdefálaldahkii
lea dagahit dan ahte sámi
mánát galget
beassat ovddidit sámi giela
ja kultuvrra mánáidgárddis.
Eará doarjagat mat mannet
dasa ahte movttidahttit eambbo mánáidgárdesajiid
háhkat ja ruhtadit doaimma,
gusket sámi mánáidgárddiide
seamma ollu go dáčča
mánáidgárddiide.
Fylkkamánnis lea bagadallangeatnegasvuohta
suohkaniid ja mánáidgárdeeaiggádiid
ektui ja dat galgá gozihit
ahte suohkan doaimmaha daid bargguid maid galgá,
ja maid mánáidgárdeláhka gohčču,
go lea mánáidgárdeeiseváldi.
Dat mearkkaša
earret eará ahte galget
aktiivvalaččat
addit bagadallama dain surggiin maid mánáidgárdeláhka gokčá,
sihke suohkanii mii lea mánáidgárdeeiseváldi
ja suohkanlaš ja priváhta mánáidgárdeeaiggádiidda.
Dan seammás lea Sámedikkis
erenoamáš ráđđeaddi ovddasvástádus
suohkanlaš ja priváhta
mánáidgárddiide
go lea sáhka sámi mánáidgárddiid
ja daid mánáidgárddiid
gos leat sámi mánát,
hábmemis ja sisdoalus. Máhttodepartemeanta áigu ráđđádallat
Sámedikkiin dan movt sáhttet
ovttasbargat goziheami dáfus
mii lea jurddašuvvon sámi mánáidgárdesuorggi várás,
gč. maid kap. 11.2.
11.1 Mánáidgárddit sámi
mánáide
2007:s ledje 41 sámi mánáidgárddi
Norggas main ledje sullii 1000 sámi
máná.
Sámi mánáidgárddit
leat ásahuvvon Čáhcesullo
rájes davvin gitta Osloi lulás.
Eanaš oassi dain mánáidgárddiin
leat Finnmárkkus. Sámi mánáidgárddiid
lohku lea leamaš oalle dásset
maŋemus jagiid, gč.
govvosa 0.2. Sámi mánát dáčča
mánáidgárddiin sáhttet
oažžut
fálaldaga sámegieloahpahusas.
Maŋimus jagiid lea dat fálaldat
lassánan, gč.
govus 10.3. 2007:s ožžo
14 dáčča mánáidgárddi,
main leat sámi mánát,
doarjaga sámi giellaoahpahussii.
Mihttomearrin lea ahte sámi mánát
galget oažžut dakkár
mánáidgárdefálaldaga
mii lea heivehuvvon sin gillii ja kulturduogážii.
Suohkaniin lea erenoamáš ovddasvástádus
sihkkarastit ahte sámi mánát ožžot
dakkár mánáidgárdefálaldaga
mii lea huksejuvvon sámi
gillii ja kultuvrii, gč. mánáidgárdelága § 8.
Govus 11.2 Mánát
sámi mánáidgárddiin
2002 – 2007
Gáldu: Sámediggi
Govus 11.3 Dáčča
mánáidgárddit
sámi oahpahusain 2002 – 2007
Gáldu: Sámediggi
Lea erenoamáš deaŧalaš láhčit
sámi mánáidgárdefálaldaga dakkár
suohkaniidda gos sámi giella
ja kultuvra lea hearkkes dilis. Suohkanat mat leat dakkár
muttus ahte leat ealáskahttime sámi
giela ja kultuvrra berrejit váldit
erenoamážit
vuhtii dan ahte sámi mánát
besset deaivvadit sámi gielain ja
kultuvrrain mánáidgárddis. Sámi
giellaovdánahttin mánáidgárddis
berre dahkkojuvvot mánáidgárddi,
váhnemiid ja lagaš birrasa
aktiiva ovttasdoaibmamiin.
10.1 Mánáidgárddit sámi
mánáide
2007:s ledje 41 sámi mánáidgárddi
Norggas main ledje sullii 1000 sámi
máná.
Sámi mánáidgárddit
leat ásahuvvon Čáhcesullo
rájes davvin gitta Osloi lulás.
Eanaš oassi dain mánáidgárddiin
leat Finnmárkkus. Sámi mánáidgárddiid
lohku lea leamaš oalle dásset
maŋemus jagiid, gč.
govvosa 0.2. Sámi mánát dáčča
mánáidgárddiin sáhttet
oažžut
fálaldaga sámegieloahpahusas.
Maŋimus jagiid lea dat fálaldat
lassánan, gč.
govus 10.3. 2007:s ožžo
14 dáčča mánáidgárddi,
main leat sámi mánát,
doarjaga sámi giellaoahpahussii.
Mihttomearrin lea ahte sámi mánát
galget oažžut dakkár
mánáidgárdefálaldaga
mii lea heivehuvvon sin gillii ja kulturduogážii.
Suohkaniin lea erenoamáš ovddasvástádus
sihkkarastit ahte sámi mánát ožžot
dakkár mánáidgárdefálaldaga
mii lea huksejuvvon sámi
gillii ja kultuvrii, gč. mánáidgárdelága § 8.
Govus 11.2 Mánát
sámi mánáidgárddiin
2002 – 2007
Gáldu: Sámediggi
Govus 11.3 Dáčča
mánáidgárddit
sámi oahpahusain 2002 – 2007
Gáldu: Sámediggi
Lea erenoamáš deaŧalaš láhčit
sámi mánáidgárdefálaldaga dakkár
suohkaniidda gos sámi giella
ja kultuvra lea hearkkes dilis. Suohkanat mat leat dakkár
muttus ahte leat ealáskahttime sámi
giela ja kultuvrra berrejit váldit
erenoamážit
vuhtii dan ahte sámi mánát
besset deaivvadit sámi gielain ja
kultuvrrain mánáidgárddis. Sámi
giellaovdánahttin mánáidgárddis
berre dahkkojuvvot mánáidgárddi,
váhnemiid ja lagaš birrasa
aktiiva ovttasdoaibmamiin.
10.2 Sámedikki rolla
Sámediggái
juolluduvvojit ruđat Máhttodepartemeanttas
ja dat ruđat galget leat
sámi mánáidgárddiide, pedagogalaš materiála
ráhkadeapmái,
giellaoahpahussii ja sámi mánáidgárddiid
diehtojuohkin-, ovdánahttin-
ja bagadallanbargui ja mánáidgárddiide
gos leat sámi mánát.
Sierra doarjja addojuvvo daidda mánáidgárddiide
main lea mearrádus ahte
sii barget sámi gielain
ja kultuvrrain. Ulbmil dainna doarjagiin lea gokčat
daid liigegoluid maid sámi mánáidgárdefálaldat
mielddisbuktá ja sihkkarastit
ahte sámi mánát
mánáidgárddiin ožžot
vejolašvuođa
ovddidit ja nannet iežaset
giela ja kulturduogáža.
Sámediggi hálddaša
doarjaga ja lea ráhkadan doarjjajuolludan-
njuolggadusaid.
Sámedikkis ja departemeanttas
lea jahkásaš ovttasbargočoahkkin hálddahuslaš dásis.
Sámediggi ovttasbargá maid
fylkkamánniiguin mánáidgárdekonferánssaid, gelbbolašvuođadoaimmaid, ovdánahttinbargguid
ja fierpmádatbargguid ektui.
Máhttodepartemeanta áigu 2008:s
bidjat johtui guktii jagis ovttasbargočoahkkima
Sámedikkiin.
Geahča maiddái
Sámedikki 2006 jahkedieđáhusa čuoggá 7.3
ja 2007 jahkedieđáhusa čuoggá 8.
11.2 Sámedikki rolla
Sámediggái
juolluduvvojit ruđat Máhttodepartemeanttas
ja dat ruđat galget leat
sámi mánáidgárddiide, pedagogalaš materiála
ráhkadeapmái,
giellaoahpahussii ja sámi mánáidgárddiid
diehtojuohkin-, ovdánahttin-
ja bagadallanbargui ja mánáidgárddiide
gos leat sámi mánát.
Sierra doarjja addojuvvo daidda mánáidgárddiide
main lea mearrádus ahte
sii barget sámi gielain
ja kultuvrrain. Ulbmil dainna doarjagiin lea gokčat
daid liigegoluid maid sámi mánáidgárdefálaldat
mielddisbuktá ja sihkkarastit
ahte sámi mánát
mánáidgárddiin ožžot
vejolašvuođa
ovddidit ja nannet iežaset
giela ja kulturduogáža.
Sámediggi hálddaša
doarjaga ja lea ráhkadan doarjjajuolludan-
njuolggadusaid.
Sámedikkis ja departemeanttas
lea jahkásaš ovttasbargočoahkkin hálddahuslaš dásis.
Sámediggi ovttasbargá maid
fylkkamánniiguin mánáidgárdekonferánssaid, gelbbolašvuođadoaimmaid, ovdánahttinbargguid
ja fierpmádatbargguid ektui.
Máhttodepartemeanta áigu 2008:s
bidjat johtui guktii jagis ovttasbargočoahkkima
Sámedikkiin.
Geahča maiddái
Sámedikki 2006 jahkedieđáhusa čuoggá 7.3
ja 2007 jahkedieđáhusa čuoggá 8.
11.3 Gelbbolašvuohta ja rekruhtten
Máhttodeparteameanta
lea njukčamánu
1. beaivvi 2006 mánáidgárdelága § 2
mielde mearridan rámmaplána
njuolggadusa mánáidgárddi
sisdoalu ja doaimmaid hárrái.
Sámi perspektiiva lea sisagođđojuvvon
oassin ođđa rámmaplánas. Mánáidgárddi
rámmaplána duođašta
ahte »[...] sámi mánát
dárbbašit
doarjaga seailluhit ja ovddidit iežaset
giela ja kultuvrra gos dal de orožit
riikkas.»
Sámediggi lea ovttasráđiid Máhttodepartemeanttain
ráhkadan bagadallanmateriealla
rámmaplánii.
Earret eará lea almmuhuvvon
temágihpa sámi
kultuvrra birra mánáidgárddis.
Dat lea juogaduvvon buot riikka mánáidgárddiide. Muđui
de galgá ráhkaduvvon
bagadallagihpa sámi mánáidgárddiid bargiide
ja mánáidgárddiide
gos leat sámi mánát.
Máhttodepartemeanta álggahii
2007 giđa
Gelbbolašvuohta mánáidgárddis – strategiija gelbbolašvuođaovdáneapmái mánáidgárdesuorggis
2007 – 2010. Gelbbolašvuođastrategiijas
lea eaktun lagaš ovttasbargu
Sámedikkiin go galgá hábmet
doaibmabijuid sámi mánáidgárdesuorgái.
Bajimus mihttomearri gelbbolašvuođastrategiijas lea
ovddidit mánáidgárddi viidáseappot
oahpaheaddjiorganisašuvdnan
mas lea aktiiva gelbbolašvuođaovdáneapmi.
Ulbmiljoavku lea buot suohkanlaš ja
ii-suohkanlaš mánáidgárddit.
Njeallje fágasuorggi leat
vuoruhuvvon strategiijas: Giellabiras ja giellamovttidahttin, mánáid oassálastin,
ovttasbargu ja oktavuohta gaskal mánáidgárddi
ja skuvlla ja pedagogalaš jođiheami.
Vestfold allaskuvla kártii
2006:s makkár fálaldagat
ja dárbbut leat liige- ja
viidáset oahpus mánáidgárdesuorggis.
Máhttodepartemeanta lei
sin bivdán dan bargat. Kártema
boađus lei earret eará ahte gelbbolašvuođaplánat
galget ovdánahttojuvvot báikkálaččat
ja dan galgá dahkat dan
mielde makkár doaibma ja sajádat
mánáidgárddis
lea servodagas.
Sámediggi ja Máhttodepartemeanta leat
dáhtton Sámi
allaskuvlla ráhkadit gelbbolašvuođakártema mánáidgárdebargiid
gaskkas sámi mánáidgárddiin
ja dain mánáidgárddiin
gos leat sámi mánát.
Kárten čájeha
stuora dárbbu liige- ja
viidáset ohppui jođiheddjiide,
pedagogalaš jođiheddjiide
ja veahkkebargiide sámi mánáidgárddiin.
Sámi mánáidgárddiid
bargit čujuhit seamma gelbbolašvuođadárbbuide go
daid mat bohtet ovdan Vestfold allaskuvlla kártemis,
earret eará gelbbolašvuohta
mánáid
oassálastima birra, mánáidgárddi
unnimus mánát,
mánáidgárddi-skuvlla
oktiigullan ja pedagogalaš duođašteapmi.
Dasa lassin de dadje ollu dárbbašit
gelbbolašvuođa guovttegielatvuođas,
duojis ja luođis.
Bargit leat mánáidgárddi deaŧaleamos
resursa, ja sin gelbbolašvuohta
lea mearrideaddjin das mii gaskkustuvvo ja deattuhuvvo mánáidgárddis
juohke beaivvi. Sámediggi
lea bagadallanbarggus bokte sámi
mánáidgárddiide
ja daidda mánáigárddiide
gos leat sámi mánát, čujuhan
leat stuora dárbbu das ahte
bargiin lea gelbbolašvuohta
iešguđet
osiin sámi kultuvrras, eallinvuogis
ja servodateallimis. Sámediggi áigu álggahit
doaibmabijuid vai lassánivččii
gelbbolašvuohta diein surggiin.
Dasto gártá guovddážii
liigeoahppu ja geahččalan-
ja ovdánahttinbargu.
Ráđđehusa
mihttomearri lea sámegiela
nannet ja sámegiella galggašii šaddat
resursan ođđa sámi
buolvvaide. Giellaovdánahttinbargguin
ferte juo hui árrat álgit.
Giellabargu lea okta dain deaŧa-leamos
bargguin mánáidgárddis.
Sámi mánáide
lea árra ja buorre giellaoalgguheapmi
mearrideaddjin go sii galget ovddidit ja seailluhit sámegiela.
Erenoamáš deaŧalaš lea čalmmustahttit
julev- ja oarjelsámiguovlluid
gos sámegiella lea hearkkes
dilis. Mánáidgárdeláhka § 2
deattuha jura juste ahte mánáidgárdi galgá váldit
vuhtii sámi mánáid
giela.
Sámediggi lea máŋga
jagi bargan dihtomielalaččat mánáidgárddi
giellaovdánahttimiin, earret
eará konferánssaid, semináraid,
suohkaniid ja ovttaskas mánáidgárddiid
bagadallamiin ja iešguđetlágan
fierpmádagaiguin. Máŋga
suohkana leat bidjan bargui sierra giellabargiid geat bagadallet
skuvllaid das movt galgá ráhkadit
sámi sisdoalu rámmaplánain
ja oahppoplánain. Máŋgga
mánáidgárddis
ja suohkanis leat maid buorit vásáhusat iešguđetlágan
giellalávgunprošeavttaiguin.
Earát gis leat bivdán boarrasit
buolvva gaskkustit sámi
kultuvrra ja giela.
Boksa 11.1 Badjemánáid beaiveruoktu – giellaprošeakta
Kárášjoga
badjemánáid
beaiveruovttus lea leamaš giellamovttidahttinprošeakta
mii bisttii guokte jagi. Ulbmil prošeavttain
lea nannet ja ovddidit mánáid
giellagealbbu boazodoalloterminologiijas, báikenamain,
báikenamahusain ja dálke-
ja siivodilálašvuođain.
Mánáidgárdi
lea ožžon
prošeaktaruđaid Sámedikkis.
Váhnemat leat dasto beassan
váldit mánáideaset mielde
meahccái dahje ealu lusa,
eai ge sii leat dárbbašan
máksit saji ovddas dan botta.
Maŋŋil mátkki
galget buot váhnemat addit logga
ja raportta mánáidgárdái.
Raporttas galget boahtit ovdan doaimmat, bargu, sánit
ja dajaldagat, čađaheapmi, árvvoštallan
ja govat. Mánáidgárdi
hálida oahpahit mánáide
sániid ja dajaldagaid doppe
dan báikkis gos barggut doaimmahuvvojit
ja dakkár birrasis gos mánáin
ja nuorain lea seamma ášši
man birra hupmet. áhkut
ja ádját
leat maid deaŧalaš riggodahkan mánáidgárdái. árbevirolaš máhttu
ferte jođihuvvot buolvvas
bulvii.
Juohke mánáidgárdeeaiggádis
lea ovddasvástádus
das ahte sin doaimmas lea doarvái
gelbbolašvuohta doaibmat gustojeaddji
lágaid ja njuolggadusaid
mielde. Mánáidgárdeeaiggádis
lea ovddasvástádus
bargiid gelbbolašvuođaloktemis
ja dat galgá bidjat dárbbašlaš resurssaid
olamuddui vai lea vejolaš dan
bargat. Máhttodepartemeanta
lea bidjan ruđaid gelbbolašvuođadoaibmabijuide. Mánáidgárdeeaiggát sáhttá ohcat
stáhtá gelbbolašvuođaruđaid
suohkaniid bokte. Lea deaŧalaš ahte
suohkanat ja priváhta mánáidgárdeeaiggádat
movttidahttet sámi mánáidgárddiid
ja daid mánáidgárddiid
gos leat sámi mánát,
ohcat gelbbolašvuođaruđaid.
Erenoamáš áigeguovdilat
leat dat ruđat mat galget
nannensurggiide giellabiras ja giellamovttidahttin.
11.3.1 Mánáidgárdebargiid háhkan
Máhttodepartemeanta bijai
2007 giđa ovdan
Stategiija ovdaskuvlaoahpaheddjiid háhkat
mánáidgárdái 2007 – 2011.
Mánáidgárdesajit
leat hirbmadit lassánan
ja dat dagaha ahte ovdaskuvlaoahpaheddjiid dárbu
lea sturron maŋimus jagiid.
Strategiija galgá dustet nationála
rekruterenhástalusaid. Strategiija
ja ođastuvvon máhtu
vuođul dán
suorggi birra, áigu departemeanta ráhkadit
doaibmaplánaid juohke jagi.
Ain lea stuora hástalussan
háhkat mánáidgárdebargiid
geain lea sámegielmáhttu.
Sámi mánáidgárdesuorggis
lea duppal hástalus go lea
sáhka pedagogalaš bargiin:
Oppalaččat
lea juo váttis háhkat
ovdaskuvlaoahpaheddjiid ja erenoamážit
dakkár ovdaskuvlaoahpaheddjiid
geain lea sámegielmáhttu. Seammás
lea deaŧalaš doalahit
daid bargiid geat juo barget mánáidgárddis.
Erenoamážit
lulli- ja julevsámiguovlluin lea
dárbu dakkár
oahppan ovdaskuvlaoahpaheddjiide geain lea sámegielmáhttu. Lea
maid dárbu sámegielat
bargiide oallut suohkaniin olggobealde Sis-Finnmárkku.
Sámedikkis lea 2002 rájes
leamaš sierra stipeandaortnet
ovdaskuvlaoahpaheddjiide ja dábálaš oahpaheddjiide,
earret eará oahpponeavvopedagogihkas
ja gielas. Earret eará de
leat juolludan stipeanddaid ovdaskuvlaoahpaheddjiide geat leat čiekŋudahttán
julevsámegillii. Hástalussan
lea dat go leat unnán ohccit, ja
ahte dat ohccit hárve devdet
eavttuid mat leat biddjon juolludeami oktavuođas. Sámediggi
lea erenoamážit čalmmustahttán
iežas mánáidgárdeplánas
doaibmabijuid háhkan dihte
mánáidgárdebargiid.
Sámi allaskuvla Guovdageainnus
lea áidna allaskuvla mii
oahpaha allaskuvlaoahpaheddjiid geain lea sámegielat
gelbbolašvuohta. Sámi
allaskuvllas eai leat buot jagiid leamaš doarvái
ohccit bidjat johtui ovdaskuvlaoahpaheaddjeoahpu. Okta ágga
dasa soaitá leat ahte ohcciin váilu
lohkangelbbolašvuohta, ja
dasa lassin árvvoštallojuvvojit
modeallat gáiddusoahpahuslágideapmái ovdaskuvlaoahpaheddjiid
ja liigeoahpaheami várás.
Čuovvolettiin Doaibmaplána dásseárvvu
várás mánáidgárddis
2004 – 2007, leat Sámediggi
ja Nordlándda, Romssa ja Finnmárkku
fylkkamánnit erenoamážit čalmmustahttán
dievdo ovdaskuvlaoahpaheddjiid háhkama,
earret eará sámi mánáidgárddiide. Doaibmaplána
galgá viidaseappot dolvojuv-vot
muhtin strategiijas dásseárvui mánáidgárddiin
ja vuođđooahpahusas
2007 – 2012.
Fertet systemáhtalaččat
bargat bagadallamiin ja ovdánahttinbargguiguin mánáidgárddiin
vai sáhttá háhkat
olbmuid bargat sámi mánáidgárddiin
ja vai sáhtášii
doalahit dássedisvuođa
bargiidjoavkkus. Ferte maid oalgguhit fierpmádagaid
hukset gaskal sámi mánáidgárddiid
vai sáhttá háhkat
dieđuid- ja lonohallat vásáhusaid.
Sámediggi lea maŋimus
jagiid álggahan muhtin ráje
fierpmádatčoahkkimiid. Váldo
mihttomearrin fierpmádagaiguin lea
hukset gelbbolašvuođa,
dieđuid juohkit ja gilvit
buriid vásáhusaid mánáidgárdebargiid
gaskii.
Leat ovddimustá suohkan
gii lea mánáidgárdeeaiggát
ja mánáidgárdeeiseváldi
ja priváhta mánáidgárdeeaiggádat
geain lea ovddasvástádus
movttidahttit bargat ovdánahttinbargguiguin
ja fierpmádathuksemiin.
Maiddái suohkangaskasaš ovttasbargu
lea deaŧalaš go
galgá gilvit vásáhusaid, čatnat
oktavuođaid movttidahttima
ja inspirašuvnna dihte.
Finnmárkku ja Romssa fylkkamánnit
ja Sámediggi lágidit
juohke jagi nationála konferánssaid
sámi mánáidgárdebargiide.
10.3 Gelbbolašvuohta ja rekruhtten
Máhttodeparteameanta
lea njukčamánu
1. beaivvi 2006 mánáidgárdelága § 2
mielde mearridan rámmaplána
njuolggadusa mánáidgárddi
sisdoalu ja doaimmaid hárrái.
Sámi perspektiiva lea sisagođđojuvvon
oassin ođđa rámmaplánas. Mánáidgárddi
rámmaplána duođašta
ahte »[...] sámi mánát
dárbbašit
doarjaga seailluhit ja ovddidit iežaset
giela ja kultuvrra gos dal de orožit
riikkas.»
Sámediggi lea ovttasráđiid Máhttodepartemeanttain
ráhkadan bagadallanmateriealla
rámmaplánii.
Earret eará lea almmuhuvvon
temágihpa sámi
kultuvrra birra mánáidgárddis.
Dat lea juogaduvvon buot riikka mánáidgárddiide. Muđui
de galgá ráhkaduvvon
bagadallagihpa sámi mánáidgárddiid bargiide
ja mánáidgárddiide
gos leat sámi mánát.
Máhttodepartemeanta álggahii
2007 giđa
Gelbbolašvuohta mánáidgárddis – strategiija gelbbolašvuođaovdáneapmái mánáidgárdesuorggis
2007 – 2010. Gelbbolašvuođastrategiijas
lea eaktun lagaš ovttasbargu
Sámedikkiin go galgá hábmet
doaibmabijuid sámi mánáidgárdesuorgái.
Bajimus mihttomearri gelbbolašvuođastrategiijas lea
ovddidit mánáidgárddi viidáseappot
oahpaheaddjiorganisašuvdnan
mas lea aktiiva gelbbolašvuođaovdáneapmi.
Ulbmiljoavku lea buot suohkanlaš ja
ii-suohkanlaš mánáidgárddit.
Njeallje fágasuorggi leat
vuoruhuvvon strategiijas: Giellabiras ja giellamovttidahttin, mánáid oassálastin,
ovttasbargu ja oktavuohta gaskal mánáidgárddi
ja skuvlla ja pedagogalaš jođiheami.
Vestfold allaskuvla kártii
2006:s makkár fálaldagat
ja dárbbut leat liige- ja
viidáset oahpus mánáidgárdesuorggis.
Máhttodepartemeanta lei
sin bivdán dan bargat. Kártema
boađus lei earret eará ahte gelbbolašvuođaplánat
galget ovdánahttojuvvot báikkálaččat
ja dan galgá dahkat dan
mielde makkár doaibma ja sajádat
mánáidgárddis
lea servodagas.
Sámediggi ja Máhttodepartemeanta leat
dáhtton Sámi
allaskuvlla ráhkadit gelbbolašvuođakártema mánáidgárdebargiid
gaskkas sámi mánáidgárddiin
ja dain mánáidgárddiin
gos leat sámi mánát.
Kárten čájeha
stuora dárbbu liige- ja
viidáset ohppui jođiheddjiide,
pedagogalaš jođiheddjiide
ja veahkkebargiide sámi mánáidgárddiin.
Sámi mánáidgárddiid
bargit čujuhit seamma gelbbolašvuođadárbbuide go
daid mat bohtet ovdan Vestfold allaskuvlla kártemis,
earret eará gelbbolašvuohta
mánáid
oassálastima birra, mánáidgárddi
unnimus mánát,
mánáidgárddi-skuvlla
oktiigullan ja pedagogalaš duođašteapmi.
Dasa lassin de dadje ollu dárbbašit
gelbbolašvuođa guovttegielatvuođas,
duojis ja luođis.
Bargit leat mánáidgárddi deaŧaleamos
resursa, ja sin gelbbolašvuohta
lea mearrideaddjin das mii gaskkustuvvo ja deattuhuvvo mánáidgárddis
juohke beaivvi. Sámediggi
lea bagadallanbarggus bokte sámi
mánáidgárddiide
ja daidda mánáigárddiide
gos leat sámi mánát, čujuhan
leat stuora dárbbu das ahte
bargiin lea gelbbolašvuohta
iešguđet
osiin sámi kultuvrras, eallinvuogis
ja servodateallimis. Sámediggi áigu álggahit
doaibmabijuid vai lassánivččii
gelbbolašvuohta diein surggiin.
Dasto gártá guovddážii
liigeoahppu ja geahččalan-
ja ovdánahttinbargu.
Ráđđehusa
mihttomearri lea sámegiela
nannet ja sámegiella galggašii šaddat
resursan ođđa sámi
buolvvaide. Giellaovdánahttinbargguin
ferte juo hui árrat álgit.
Giellabargu lea okta dain deaŧa-leamos
bargguin mánáidgárddis.
Sámi mánáide
lea árra ja buorre giellaoalgguheapmi
mearrideaddjin go sii galget ovddidit ja seailluhit sámegiela.
Erenoamáš deaŧalaš lea čalmmustahttit
julev- ja oarjelsámiguovlluid
gos sámegiella lea hearkkes
dilis. Mánáidgárdeláhka § 2
deattuha jura juste ahte mánáidgárdi galgá váldit
vuhtii sámi mánáid
giela.
Sámediggi lea máŋga
jagi bargan dihtomielalaččat mánáidgárddi
giellaovdánahttimiin, earret
eará konferánssaid, semináraid,
suohkaniid ja ovttaskas mánáidgárddiid
bagadallamiin ja iešguđetlágan
fierpmádagaiguin. Máŋga
suohkana leat bidjan bargui sierra giellabargiid geat bagadallet
skuvllaid das movt galgá ráhkadit
sámi sisdoalu rámmaplánain
ja oahppoplánain. Máŋgga
mánáidgárddis
ja suohkanis leat maid buorit vásáhusat iešguđetlágan
giellalávgunprošeavttaiguin.
Earát gis leat bivdán boarrasit
buolvva gaskkustit sámi
kultuvrra ja giela.
Boksa 11.1 Badjemánáid beaiveruoktu – giellaprošeakta
Kárášjoga
badjemánáid
beaiveruovttus lea leamaš giellamovttidahttinprošeakta
mii bisttii guokte jagi. Ulbmil prošeavttain
lea nannet ja ovddidit mánáid
giellagealbbu boazodoalloterminologiijas, báikenamain,
báikenamahusain ja dálke-
ja siivodilálašvuođain.
Mánáidgárdi
lea ožžon
prošeaktaruđaid Sámedikkis.
Váhnemat leat dasto beassan
váldit mánáideaset mielde
meahccái dahje ealu lusa,
eai ge sii leat dárbbašan
máksit saji ovddas dan botta.
Maŋŋil mátkki
galget buot váhnemat addit logga
ja raportta mánáidgárdái.
Raporttas galget boahtit ovdan doaimmat, bargu, sánit
ja dajaldagat, čađaheapmi, árvvoštallan
ja govat. Mánáidgárdi
hálida oahpahit mánáide
sániid ja dajaldagaid doppe
dan báikkis gos barggut doaimmahuvvojit
ja dakkár birrasis gos mánáin
ja nuorain lea seamma ášši
man birra hupmet. áhkut
ja ádját
leat maid deaŧalaš riggodahkan mánáidgárdái. árbevirolaš máhttu
ferte jođihuvvot buolvvas
bulvii.
Juohke mánáidgárdeeaiggádis
lea ovddasvástádus
das ahte sin doaimmas lea doarvái
gelbbolašvuohta doaibmat gustojeaddji
lágaid ja njuolggadusaid
mielde. Mánáidgárdeeaiggádis
lea ovddasvástádus
bargiid gelbbolašvuođaloktemis
ja dat galgá bidjat dárbbašlaš resurssaid
olamuddui vai lea vejolaš dan
bargat. Máhttodepartemeanta
lea bidjan ruđaid gelbbolašvuođadoaibmabijuide. Mánáidgárdeeaiggát sáhttá ohcat
stáhtá gelbbolašvuođaruđaid
suohkaniid bokte. Lea deaŧalaš ahte
suohkanat ja priváhta mánáidgárdeeaiggádat
movttidahttet sámi mánáidgárddiid
ja daid mánáidgárddiid
gos leat sámi mánát,
ohcat gelbbolašvuođaruđaid.
Erenoamáš áigeguovdilat
leat dat ruđat mat galget
nannensurggiide giellabiras ja giellamovttidahttin.
10.3.1 Mánáidgárdebargiid háhkan
Máhttodepartemeanta bijai
2007 giđa ovdan
Stategiija ovdaskuvlaoahpaheddjiid háhkat
mánáidgárdái 2007 – 2011.
Mánáidgárdesajit
leat hirbmadit lassánan
ja dat dagaha ahte ovdaskuvlaoahpaheddjiid dárbu
lea sturron maŋimus jagiid.
Strategiija galgá dustet nationála
rekruterenhástalusaid. Strategiija
ja ođastuvvon máhtu
vuođul dán
suorggi birra, áigu departemeanta ráhkadit
doaibmaplánaid juohke jagi.
Ain lea stuora hástalussan
háhkat mánáidgárdebargiid
geain lea sámegielmáhttu.
Sámi mánáidgárdesuorggis
lea duppal hástalus go lea
sáhka pedagogalaš bargiin:
Oppalaččat
lea juo váttis háhkat
ovdaskuvlaoahpaheddjiid ja erenoamážit
dakkár ovdaskuvlaoahpaheddjiid
geain lea sámegielmáhttu. Seammás
lea deaŧalaš doalahit
daid bargiid geat juo barget mánáidgárddis.
Erenoamážit
lulli- ja julevsámiguovlluin lea
dárbu dakkár
oahppan ovdaskuvlaoahpaheddjiide geain lea sámegielmáhttu. Lea
maid dárbu sámegielat
bargiide oallut suohkaniin olggobealde Sis-Finnmárkku.
Sámedikkis lea 2002 rájes
leamaš sierra stipeandaortnet
ovdaskuvlaoahpaheddjiide ja dábálaš oahpaheddjiide,
earret eará oahpponeavvopedagogihkas
ja gielas. Earret eará de
leat juolludan stipeanddaid ovdaskuvlaoahpaheddjiide geat leat čiekŋudahttán
julevsámegillii. Hástalussan
lea dat go leat unnán ohccit, ja
ahte dat ohccit hárve devdet
eavttuid mat leat biddjon juolludeami oktavuođas. Sámediggi
lea erenoamážit čalmmustahttán
iežas mánáidgárdeplánas
doaibmabijuid háhkan dihte
mánáidgárdebargiid.
Sámi allaskuvla Guovdageainnus
lea áidna allaskuvla mii
oahpaha allaskuvlaoahpaheddjiid geain lea sámegielat
gelbbolašvuohta. Sámi
allaskuvllas eai leat buot jagiid leamaš doarvái
ohccit bidjat johtui ovdaskuvlaoahpaheaddjeoahpu. Okta ágga
dasa soaitá leat ahte ohcciin váilu
lohkangelbbolašvuohta, ja
dasa lassin árvvoštallojuvvojit
modeallat gáiddusoahpahuslágideapmái ovdaskuvlaoahpaheddjiid
ja liigeoahpaheami várás.
Čuovvolettiin Doaibmaplána dásseárvvu
várás mánáidgárddis
2004 – 2007, leat Sámediggi
ja Nordlándda, Romssa ja Finnmárkku
fylkkamánnit erenoamážit čalmmustahttán
dievdo ovdaskuvlaoahpaheddjiid háhkama,
earret eará sámi mánáidgárddiide. Doaibmaplána
galgá viidaseappot dolvojuv-vot
muhtin strategiijas dásseárvui mánáidgárddiin
ja vuođđooahpahusas
2007 – 2012.
Fertet systemáhtalaččat
bargat bagadallamiin ja ovdánahttinbargguiguin mánáidgárddiin
vai sáhttá háhkat
olbmuid bargat sámi mánáidgárddiin
ja vai sáhtášii
doalahit dássedisvuođa
bargiidjoavkkus. Ferte maid oalgguhit fierpmádagaid
hukset gaskal sámi mánáidgárddiid
vai sáhttá háhkat
dieđuid- ja lonohallat vásáhusaid.
Sámediggi lea maŋimus
jagiid álggahan muhtin ráje
fierpmádatčoahkkimiid. Váldo
mihttomearrin fierpmádagaiguin lea
hukset gelbbolašvuođa,
dieđuid juohkit ja gilvit
buriid vásáhusaid mánáidgárdebargiid
gaskii.
Leat ovddimustá suohkan
gii lea mánáidgárdeeaiggát
ja mánáidgárdeeiseváldi
ja priváhta mánáidgárdeeaiggádat
geain lea ovddasvástádus
movttidahttit bargat ovdánahttinbargguiguin
ja fierpmádathuksemiin.
Maiddái suohkangaskasaš ovttasbargu
lea deaŧalaš go
galgá gilvit vásáhusaid, čatnat
oktavuođaid movttidahttima
ja inspirašuvnna dihte.
Finnmárkku ja Romssa fylkkamánnit
ja Sámediggi lágidit
juohke jagi nationála konferánssaid
sámi mánáidgárdebargiide.
10.4 Oahpponeavvuid ráhkadeapmi
Ain váilu sámi
mánáide
ja sámi mánáidgárddiide
heivehuvvon pedagogalaš materiála. Maŋimus
jagiid leat almmuhuvvon oahpponeavvut buot golmma sámegillii.
Sámedikkis lea oahpponeavvoguovddáš gos
lea pedagogalaš materiála mánáidgárdái
ja skuvlii. Dárbbašuvvojit
mánáidgirjjit, fágagirjjit,
filmmat, plakáhtat, sámi inspirerjuvvon
stohkosat, CDat main lea sámi musihkka/luohti
ja IKT-oahpponeavvut. Máhttodepartemeanta
juolluda jahkásaččat
ruđa Sámediggái
vai sáhttá ovddidit pedagogalaš materiála
mii adnojuvvo sámi mánáidgárddiin
ja dain mánáidgárddiin
gos leat sámi mánát.
11.4 Oahpponeavvuid ráhkadeapmi
Ain váilu sámi
mánáide
ja sámi mánáidgárddiide
heivehuvvon pedagogalaš materiála. Maŋimus
jagiid leat almmuhuvvon oahpponeavvut buot golmma sámegillii.
Sámedikkis lea oahpponeavvoguovddáš gos
lea pedagogalaš materiála mánáidgárdái
ja skuvlii. Dárbbašuvvojit
mánáidgirjjit, fágagirjjit,
filmmat, plakáhtat, sámi inspirerjuvvon
stohkosat, CDat main lea sámi musihkka/luohti
ja IKT-oahpponeavvut. Máhttodepartemeanta
juolluda jahkásaččat
ruđa Sámediggái
vai sáhttá ovddidit pedagogalaš materiála
mii adnojuvvo sámi mánáidgárddiin
ja dain mánáidgárddiin
gos leat sámi mánát.
11.5 Sirdin mánáidgárddis – skuvlii
Mánáidgárdi
deattuha rámmaplána
mánáidgárddi sisdollui
ja doaimmaide, ovttasráđiid skuvllain
ja galgá láhčit
dili buorrin mánáide
go galget sirdit mánáidgárddis
vuosttaš luohkkái
skuvlii dahje SAáOii. Diet galgá dáhpáhuvvat
lagaš ovttasbargguin máná ruovttuin.
Ja lea erenoamáš deaŧalaš ahte
sámi mánát
ja váhnemat vásihit
kontinuitehta oahpus vai besset ovddidit giela ja kultuvrra.
Ovttasbargu ja oktavuohta mánáidgárddi
ja skuvlla gaskkas lea okta nannensurggiin Máhttodepartemeantta strategiijas
gelbbolašvuođaloktemii mánáidgárdesuorggis.
Diet dagahivččii
eambbo báikkálaš rahčamuša
ovdamearkka dihte ovdánahttinbargguid,
oktasaš kurssaid ja semináraid
bokte mánáidgárddiide
ja skuvllaide. Dat ruđat
mat juolluduvvojit gelbbolašvuođa
doaibmabijuide mánáidgárdesuorggis,
galget gehččot
ovttas daid ruđaiguin mat leat
vuođđooahpahusa
gelbbolašvuođaloktemii.
Departemeanta áigu ráhkadit bagadallančállosa mánáidgárddi
ja skuvlla ovttasbarggu ja oktavuođa
birra.
10.5 Sirdin mánáidgárddis – skuvlii
Mánáidgárdi
deattuha rámmaplána
mánáidgárddi sisdollui
ja doaimmaide, ovttasráđiid skuvllain
ja galgá láhčit
dili buorrin mánáide
go galget sirdit mánáidgárddis
vuosttaš luohkkái
skuvlii dahje SAáOii. Diet galgá dáhpáhuvvat
lagaš ovttasbargguin máná ruovttuin.
Ja lea erenoamáš deaŧalaš ahte
sámi mánát
ja váhnemat vásihit
kontinuitehta oahpus vai besset ovddidit giela ja kultuvrra.
Ovttasbargu ja oktavuohta mánáidgárddi
ja skuvlla gaskkas lea okta nannensurggiin Máhttodepartemeantta strategiijas
gelbbolašvuođaloktemii mánáidgárdesuorggis.
Diet dagahivččii
eambbo báikkálaš rahčamuša
ovdamearkka dihte ovdánahttinbargguid,
oktasaš kurssaid ja semináraid
bokte mánáidgárddiide
ja skuvllaide. Dat ruđat
mat juolluduvvojit gelbbolašvuođa
doaibmabijuide mánáidgárdesuorggis,
galget gehččot
ovttas daid ruđaiguin mat leat
vuođđooahpahusa
gelbbolašvuođaloktemii.
Departemeanta áigu ráhkadit bagadallančállosa mánáidgárddi
ja skuvlla ovttasbarggu ja oktavuođa
birra.
10.6 Strategiijat ja doaibmabijut
Mánáidgárddi
Gelbbolašvuođastrategiija čuovvoleapmin áigu
Máhttodepartemeanta bovdet
Sámedikki ovttasbargat dakkár
doaibmabijuid ektui mat leat jurddašuvvon
sámi mánáidgárdesuorgái,
ee. bearráigeahču
ektui.
Máhttodepartemeanta áigu
guorahallat dárbbu háhkat
sámi giella- ja kulturgelbbolaš pedagogalaš mánáidgárdebargiid
go juolluda gelbbolašvuođaruđaid mánáidgárdesuorgái.
Máhttodepartemeanta áigu
2008 rájes álggahit
juohke jagi hálddahuslaš ovttasbargočoahkkimiid Sámedikkiin
mat dollojuvvojit guovtte geardde jagis ja mat leat sámi mánáidgárdesuorggi hástalusaid
ja doaibmabijuid birra.
11.6 Strategiijat ja doaibmabijut
Mánáidgárddi
Gelbbolašvuođastrategiija čuovvoleapmin áigu
Máhttodepartemeanta bovdet
Sámedikki ovttasbargat dakkár
doaibmabijuid ektui mat leat jurddašuvvon
sámi mánáidgárdesuorgái,
ee. bearráigeahču
ektui.
Máhttodepartemeanta áigu
guorahallat dárbbu háhkat
sámi giella- ja kulturgelbbolaš pedagogalaš mánáidgárdebargiid
go juolluda gelbbolašvuođaruđaid mánáidgárdesuorgái.
Máhttodepartemeanta áigu
2008 rájes álggahit
juohke jagi hálddahuslaš ovttasbargočoahkkimiid Sámedikkiin
mat dollojuvvojit guovtte geardde jagis ja mat leat sámi mánáidgárdesuorggi hástalusaid
ja doaibmabijuid birra.