Sámepolitihkka

12.1 Sámedikki rolla, ovddasvástádus ja doaibmamušat oahpahussuorggis

Lea vuosttažettiin oahpahuslága § 6 – 4 mii čilge makkár váldi Sámedikkis lea oahpahussuorggis. Lea Sámedikki ovddasvástádus ráhkadahttit oahppoplánaid sámi ohppiide vuođđoskuvllas ja sámegiel oahpahussii ja erenoamáš sámi fágaide joatkkaoahpahusas. Sámedikkis lea maid ovddasvástádus njuolggadusaid bokte mearridit sámi sisdoalu iešguđet fágasurggiide, gč. kap. 11.4.

Sámediggi galgá maid bagadallat ja juohkit dieđuid sámi oahpahusa birra. Sámediggi bargá maid sihkkarastit ahte gávdnojit sámi oahppo­neavvut main lea kvalitehta, diggi hálddaša doarjagiid mat gullet oahpponeavvuid ovddideapmái, juohká dieđuid oahpponeavvuid birra skuvllaide ja mánáidgárddiide, ja sáhttá maid luoikat oahppo­neavvuid skuvllaide ja mánáidgárddiide. Sámediggi hálddaša máŋggalágan stipeandaortnegiid oahpahussuorggis. Okta dáin stipeanddain, oahppostipeanda sámi nuoraide, sirdojuvvui departementtas Sámediggái 1993:s. Daid eará stipeanddaid lea Sámediggi ieš ásahan.

Sámi oahpahusráđđi ásahuvvui 1976:s ja lei okta dain vuosttaš sámi institušuvnnain mat ásahuvvojedje. Sámi oahpahusráđđi doaimmai njuolga departementta vuolde. Ráđi bargun lei árvvoštallat oahppofálaldagaid sámi álbmogii, ráhkadit ja heivehit oahppoplánaid ráđi ovddasvástádussuorggi siskkobealde, dohkkehit oahppogirjjiid, bagadallat mánáidgárddiid, vuođđoskuvlla, joatkkaoahpahusa ja rávesolbmuid oahpahusa bargiid, čuovvut barggu čálalaš bagadallamiiguin, čuovvut lassioahpahusa ja doaimmahit fágalaš ráđđeaddima skuvlaeiseválddiide buot golmma hálddašandásis. Oahpponeavvoguovddáš ásahuvvui oahpahusráđi vuollásaš ossodahkan.

1993:s addojuvvui Sámediggái váldi nammadit Sámi oahpahusráđi. Seammás oaččui Sámediggi maid válddi nammadit stáhta joatkkaskuvllaide stivrra ja árbordi sami vuođđoskuvlla stivrra.

Dalle jagis 2000 go Sámi oahpahusráđđi heaittihuvvui, de sirdojuvvui ráđi čállingoddi (25 virggi) Sámedikki hálddahussii. Seammás ásahuvvui sierra 50-poasta departementta bušeahtas Sámediggái (gč. kap. 7.1.1). Juolludeamit gokčet hálddahusa goluid ja oahpponeavvuid buvttadan- ja ovddidangoluid.

Dál leat Sámedikkis sullii dat seamma barggut oahpposuorggis go Sámi oahpahusráđis ledje. Muhto Sámedikki oktavuohta Máhttodepartementii lea earalágan go dat mii Sámi oahpahusráđis lei, gč. kap. 7.4 Sámedikki formálalaš sajádaga birra. Máhttodepartemeantta oktavuođain Sámedikkiin, geavaha departementa vuođđun Sámedikki ja stáhtii gullevaš eiseválddiid ráđđádallansoahpamuša. Muđui čađahuvvojit fásta ságastallančoahkkimat hálddahusdásis gaskal Sámedikki ja departe­meantta.

11.1 Sámedikki rolla, ovddasvástádus ja doaibmamušat oahpahussuorggis

Lea vuosttažettiin oahpahuslága § 6 – 4 mii čilge makkár váldi Sámedikkis lea oahpahussuorggis. Lea Sámedikki ovddasvástádus ráhkadahttit oahppoplánaid sámi ohppiide vuođđoskuvllas ja sámegiel oahpahussii ja erenoamáš sámi fágaide joatkkaoahpahusas. Sámedikkis lea maid ovddasvástádus njuolggadusaid bokte mearridit sámi sisdoalu iešguđet fágasurggiide, gč. kap. 11.4.

Sámediggi galgá maid bagadallat ja juohkit dieđuid sámi oahpahusa birra. Sámediggi bargá maid sihkkarastit ahte gávdnojit sámi oahppo­neavvut main lea kvalitehta, diggi hálddaša doarjagiid mat gullet oahpponeavvuid ovddideapmái, juohká dieđuid oahpponeavvuid birra skuvllaide ja mánáidgárddiide, ja sáhttá maid luoikat oahppo­neavvuid skuvllaide ja mánáidgárddiide. Sámediggi hálddaša máŋggalágan stipeandaortnegiid oahpahussuorggis. Okta dáin stipeanddain, oahppostipeanda sámi nuoraide, sirdojuvvui departementtas Sámediggái 1993:s. Daid eará stipeanddaid lea Sámediggi ieš ásahan.

Sámi oahpahusráđđi ásahuvvui 1976:s ja lei okta dain vuosttaš sámi institušuvnnain mat ásahuvvojedje. Sámi oahpahusráđđi doaimmai njuolga departementta vuolde. Ráđi bargun lei árvvoštallat oahppofálaldagaid sámi álbmogii, ráhkadit ja heivehit oahppoplánaid ráđi ovddasvástádussuorggi siskkobealde, dohkkehit oahppogirjjiid, bagadallat mánáidgárddiid, vuođđoskuvlla, joatkkaoahpahusa ja rávesolbmuid oahpahusa bargiid, čuovvut barggu čálalaš bagadallamiiguin, čuovvut lassioahpahusa ja doaimmahit fágalaš ráđđeaddima skuvlaeiseválddiide buot golmma hálddašandásis. Oahpponeavvoguovddáš ásahuvvui oahpahusráđi vuollásaš ossodahkan.

1993:s addojuvvui Sámediggái váldi nammadit Sámi oahpahusráđi. Seammás oaččui Sámediggi maid válddi nammadit stáhta joatkkaskuvllaide stivrra ja árbordi sami vuođđoskuvlla stivrra.

Dalle jagis 2000 go Sámi oahpahusráđđi heaittihuvvui, de sirdojuvvui ráđi čállingoddi (25 virggi) Sámedikki hálddahussii. Seammás ásahuvvui sierra 50-poasta departementta bušeahtas Sámediggái (gč. kap. 7.1.1). Juolludeamit gokčet hálddahusa goluid ja oahpponeavvuid buvttadan- ja ovddidangoluid.

Dál leat Sámedikkis sullii dat seamma barggut oahpposuorggis go Sámi oahpahusráđis ledje. Muhto Sámedikki oktavuohta Máhttodepartementii lea earalágan go dat mii Sámi oahpahusráđis lei, gč. kap. 7.4 Sámedikki formálalaš sajádaga birra. Máhttodepartemeantta oktavuođain Sámedikkiin, geavaha departementa vuođđun Sámedikki ja stáhtii gullevaš eiseválddiid ráđđádallansoahpamuša. Muđui čađahuvvojit fásta ságastallančoahkkimat hálddahusdásis gaskal Sámedikki ja departe­meantta.

11.2 Sámegiella vuođđooahpahusas

Stáhtas lea bajimus ovddasvástádus gozihit ahte vuođđoskuvlla oahppit ožžot sámegiel oahpahusa maid sis lea vuoigatvuohta oažžut, beroškeahttá gos sii orrot. Stáhtas lea maid ovddasvástádus gozihit ahte addojuvvo oahppu Sámi Máhttoloktema oahppoplánaid mielde. Dát sisttisdoallá dan ahte stáhtas lea ovddasvástádus mearridit lágaid ja láhkanjuolggadusaid mat áimmahuššet dieid geatnegasvuođaid, Stáhta galgá maid juolludit resurssaid iešguđetlágan doaimmaid čađaheapmái ja gozihit doaimmaid. Sámi oahppoplánat láhčet dili ohppiide oažžut olles 13-jagi vuođđoskuvllas oahpahusa mii lea vuođđuduvvon sámegillii, sámi kultuvrii ja sámi servodateallimii.

Departemeanta lea ožžon dihtosii ahte fálaldagat sámi álbmogii eai leat buot oktavuođain dohkálaččat. Dat guoská ovdamearkka dihte dasa man muddui ohppiide mieđihuvvo oahpahusvuoigatvuohta mii sis lea, makkár kvalitehta ja sisdoallu oahpahusas lea, ja movt oahpahus lágiduvvo. Departemeanta árvida ahte leat stuora erohusat báikkis báikái. Ovdamearkka dihte lohká Finnmárkku fylkamánne ahte doppe gal ožžot buohkat dien oahpu geain leat vuoigatvuohta dan oažžut, ja eará guovlluin ges dieđihuvvo ahte doppe láhčet sámegiel oahpahusa easka maŋŋil go skuvlajahki juo lea álgan, eai ge álggat dan dakkaviđe go skuvlajahki álgá. Departemeantta mielas lea unohas jus mánát ja nuorat geat hálidit sámi oahpahusa, ja geain lea vuoigatvuohta dan oažžut, eai oaččo dan ja/dahje ožžot oahpahusa mii ii leat sin oahppandárbbuide heivehuvvon. Vai oahppit (mánát, nuorat ja rávesolbmot) sihke vuođđoskuvllas ja joatkkaoahpahusas ožžot oahpu masa sis leat riekti, de fertejit fylkamánnet – go čađahit bearráigeahču, earet eará deattuhit suohkaniid ja fylkasuohkaniid geatnegasvuođa mii guoská dasa ahte fállat sámegiel oahpu guoskevaš lágaid ja njuolggadusaid mielde, gč. oahpahuslága §§ 6 – 2 ja 6 – 3. Mii guoská vuođđoskuvlla bearráigeahččamii, de beassá Sámediggi leat dárkojeaddji go Finnmárkku fylkamánne čađaha bearráigeahču sámi vuođđoskuvllain. Sámediggi hálida maid leat mielde go čađahuvvo bearráigeahčču mánáidgárddiin gos leat sámi mánát. Departemeanta áigu geahččat dárkileappot movt buorebut sáhttá láhčit dili nu ahte Sámediggi sáhttá leat mielde go čađahuvvo bearráigeahčču suohkaniin gos leat sámi mánát mánáidgárde- ja vuođđoskuvlaagis.

Gitta 1997 rádjái ožžo oahpaheaddji geat oahpahedje sámegillii dahje sámegielas 10,75 pst. dii-bmologus áigeresursan diekkár oahpahussii (konverterenresurssa). Oahpaheaddjit sáhtte earet eará geavahit dien áiggi dahje oasi diein diimmuin oahpponeavvuid ráhkadeapmái. 1997 rájes biddjojuvvui konverterenresursa erenoamašoahpahussii ja oahpahus sámegillii ja sámegielas oktii, ja juogaduvvui skuvllaide oktan juolludeapmin, mii juogaduvvui oahpaheaddjiid gaskka báikkálaš skuvlla árvvoštallama mielde. 2001 rájes rievdaduvvui konverterenresursa lossa oahpahussii veahkkin ja geahpeduvvui 15 proseanttain. Movt dát resursa galgá geavahuvvot, mearriduvvo skuvllain ovttas válljejuvvon luohttámušolbmuiguin. Máhttodeparte­meanttas lei ovdal ovddasvástádus šiehtadusain nugo oahpaheddjiid lohkangeatnegasvuođas, man vuollái gulai konverterenortnet. Dáid ortnegiid válddii KS iežas ovddasvástádussan 2004 rájes ­suohkaniid ja fylkasuohkaniid skuvllain.

Sámi skuvllain lea ain stáhta ovddasvástádus láhčit lassiveahki erenoamáš lossa oahpaheapmái. Oktasaš doarjja mii addojuvvo skuvllaide, lea hui unnán geahpeduvvon mii guoská sámi skuvllaide. 10,75 pst. diibmologus mii addojuvvo sámegiel ja sámegillii oahpaheapmái, mas geassá 15 pst., dan hálddašit ain skuvllat ja sáhttet dan geavahit geahpedit lohkanáiggi oahpaheddjiide geat oahpahit sámegillii ja sámegielas.

Finnmárkku fylkamánne lea ráhkadan diehtogihppaga mas sámiid vuoigatvuođat oahpahussii čilgejuvvojit, movt galgá ohcat diimmuid dan oahpaheapmái, vejolaš oahpahanvuogit ja Sámedikki ovddasvástádus ja barggut. Dákkár gihpa juogaduvvo jahkásaččat eará fylkamánniide. Sáhttá leat dárbu juohkit eanet dieđuid váhnemiidda ja ohppii­de dan birra makkár vuoigatvuohta lea oažžut oahpu sámegillii ja sámegielas, ja makkár váidinvejolašvuođat gávdnojit. Ja skuvlaoamasteaddjit, erenoamážit olggobealde sámi guovlluid, berrejit maid oažžut dieđuid dan birra makkár geatnegasvuođat skuvlaoamasteddjiin leat addit oahpahusa sámegillii ja sámegielas, ja makkár doarjjaortnegat gávdnojit dán doibmii. Departe­meanta áigu gozihit ahte oahpahusvuoigatvuođa jna. dieđut juogaduvvojit buorebut, nu ahte vuostáváldit álkit daid gávdnet.

11.2.1 Sámegiela vuođđooahpahus

Oahpahuslága 6. kapihttala mielde lea sámi guovl­luid mánáin geat leat vuođđoskuvlaagis juohkehaččas vuoigatvuohta oažžut sámigiel oahpahusa ja oahpahusa sámegillii. Olggobealde sámi guovlluid lea ohppiin vuoigatvuohta oažžut diekkár oahpaheami jus suohkanis leat unnimusat logi máná geat dan gáibidit, ja jus joavkkuide báhcet viidáseappot unnimusat guhtta oahppi, gč. oahpahuslága § 6 – 2. Departemeanta oaidná ahte go sámegiel oahpahus lea geatnegahttojuvvon lága bokte, de dat lea váikkuhan dasa ahte sámi mánát ja nuorat geavahišgohtet eatnigielaset eanet oadjebasvuođas buot oktavuođain. Dasa lassin addá dákkár oahpaheapmi sidjiide eanet ipmárdusa ja dieđuid iežaset kultuvrra birra, mii fas dagaha ahte sii leat atnigoahtán iežaset duogáža miha eanet árvvus go ovdal dahke. Sii ožžot maid vejolašvuođa fievrredit árbevieruideaset viidáseappot.

Sámediggi lea dáhtton rievdadit oahpahuslága nu ahte maiddái vuođđoskuvlaoahppit geat orrot olggobealde sámi guovlluid galget oažžut sierranas vuoigatvuođa oažžut oahpahusa sámegillii. Departementta mielas lea dien váttis čađahit danin go váilot oahppan oahpaheaddjit geat sáhtáše oahpahit ja go leat unnán sámegielagat geat ohcet oahpaheaddjeohppui, gč. kap. 12.1.1, mas maid čujuhuvvo ahte leat miha eanebut geat ohcet ođđa lohkanfálaldagaide, muhto oppalohkái leat ain ollu hástalusat oažžut eanebuid oahpu váldit. Jus oahpahuslága rievdadivččii nu movt Sámediggi dáhttu, de šattašii váldit atnui gáiddusoahpahusa oalle viidát. Diekkár fálaldagat gal sáhttet máŋgga oktavuođas gokčat oahppodárbbuid jus ii leat vejolaš eara ládje láhčit oahpu. Gáiddusoahpahus fálaldagat leat máŋggaláganat sihke kvalitehta ja viidodaga dáfus ja man muddui leat heivehuvvon buot golmma sámegillii. Dat leat máŋggaláganat sihke organiserema, teknologiija geavaheami, gelbbolašvuođa ja ii unnimusat oahpponeavvuid dáfus, gč. kap. 11.5. Departemeanta áigu árvvoštallat livččii go vejolaš láhčit dili nu ahte eanebut geat dan hálidit, oččoše sámegillii oahpu ovdamearkka dihte dakko bokte ahte rievdada joavkkuid sturrodatgáibádusaid. Ovdal go diekkár ortnega sáhtášii álggahit, de ferte goit departementa kártet movt dálá ortnegat doibmet, ja ferte rehkenastit maid dat mávssášii addit juohkehažžii sierranas vuoigatvuođa beroškeahttá ássanbáikkis. Dassážii go diet áššit leat čielggaduvvon, de áigu departemeanta deattuhit dan ahte sihkkarastit sámi oahpu ja ávžžuhit suohkaniid olggobealde sámi guovlluid mat dáhttot addit sámegiel oahpahusa, ahte geavahit gáiddusoahpahusa.

1997 Vuođđoskuvlla nuppástusa oktavuođas ráhkaduvvojedje vuosttaš geardde sámi skuvllaide maid sierra oahppoplánat (L97/L97S). Máhttoloktema oktavuođas viiddiduvvo dat maid joatkkaoahpahussii, geahča kap. 11.2.2. Sámi giellafága ja kulturfága eai leat mielde Máhttoloktemis, danin go Sámediggi ii hálidan ahte dat galge leat mielde.

Nugo tabealla 11.1 čájeha, de lea ohppiidlohku geat ožžot davvisámegielas oahpu njiedjan skuvlajagis 2007/2008. Eanemus lea njiedjan Finnmárkkus, gos ohppiid lohku geain lea sámegiella nubbigiellan lea njiedjan 1086 oahppis skuvlajagis 2006/2007 959 oahppái dán skuvlajagis. Romssas lea sámegiel ohppiid lohku oalle dásset, ja Nordlánddas lea lohku lassánan. Finnmárkku fylkamánne ii leat čáđahan iskkadeami čielggadit manne lohku lea njiedjan, muhto lea čilgen Máhttodepartementii ahte sivvan dasa sáhttá leat oahpu lágideapmi. Sámegiel (ja suomagiel) oahppu boahtá lassin eará fágaide, ja oahppodiimmut biddjojuvvojit seamma áigái go eará fágat dahje 7. diibmun. Gáibiduvvo hui ollu ohppiin go galget joksat fágaid gealboul­bmiliid, ja leat ollugat geat heitet oahpahusas. Dasa lassin leat dát smávva fágat, ja oahpaheaddjit leat hui okto oahpahusa láhčimiin. Ja dasa lassin leat vel unnán oahpponeavvut ja oahppan oahpahead­djit vátnasat. Eai ge suohkanat leat buot áiggit nu gergosat láhčit oahpahusa nu ahte dat šattašii nu buorre go vejolaš.

Finnmárkku fylkamánne hálida gávnnahit manne sámegiel ohppiid lohku lea njiedjan. Ovttasráđiid Romssa ja Nordlándda fylkamánniiguin dáhttu Finnmárkku fylkamánne álggahit dutkanprošeavtta gávnnahan dihtii makkár erohusat dáin golmma fylkkain leat. Leat ávžžuhan Sámi allaskuvlla geahččat dán ášši.

Go bálddastahttá tabeallaid 11.1 ja 11.2, de oaidná ahte ohppiid lohku geat válljejit oahpahusa juogo davvisámegillii, lullisámegillii dahje julevsámegillii, lassánii gaskal 1997 ja 2006. Ohppiid lohku oktiibuot, geat válljejit muhtun sámegiel oahpahusa, njiejai veaháš go eat váldán mielde fága sámegiella ja kultuvra, muhto ohppiid lohku geat válljejit sámegiela vuosttaš- dahje nubbigiellan ­lassánii veaháš skuvlajagis 2006/2007. Máhttoloktemis lea dat fága sámegiella ja kulturmáhttu bid­djojuvvon oassin ollu eanet fágaide go ovdal, ja dasa lassin galget oahppit miehtá riikka oažžut dákkár oahpahusa, gč. kap. 11.6.1. Almmatge áigu departemeanta čuovvut dán ovdáneami, ja mihttomearri lea oažžut eanet ohppiid válljet sámegiela maiddái olggobealde Finnmárkku ja sámi guovl­luid.

Ohppiin geat válljejit sámegiela, lea oktiibuot 190 diimmu (á 60 minuvtta) eanet skuvla go eará ohppiin čieža vuosttaš jagiin vuođđoskuvllas. Dát lea árvvoštallojuvvon dárbbašlažžan vai lea vejolaš oahppat guokte giela, ja ahte dat seammás ii galgga čuohcit eará fágaide ja daid mihttomeriid olaheapmái. Dakkár skuvllain dahje guovlluin gos eatnasiin dahje buohkain lea oahppu sihke dárogillii ja sámegillii, leat dát liigediimmut lunddolaš oassin diibmoplánas. Departemeanta áigu čohkket eanet dieđuid dan birra movt oahppit ieža vásihit iežaset oahppodilálašvuođa, earet eará dasa mii guoská guhkit skuvlabeaivái. Vuođđoskuvlla diibmologu loktema oktavuođas lea departemeanta bidjan vuođđun ahte plánejuvvon diimmuid lasiheapmi galgá maid guoskat sámi ohppiid fága- ja diibmojuohkimii. Gulaskuddanreivves leat dáhtton guoskevaš guláskuddanásahusaid geahččat erenoamážit evttohusaid mat gusket sámegiel/dárogiel vuosttašgiella diibmologuid lasiheapmái, ahte lea go dat buorre, go dain ohppiin leat dál juo oba ollu diimmut. Leat maid bivdán guláskuddanásahusaid buktit oaiviliid dasa ahte movt de livččii jus juogadivččii diibmologu beliin vuosttašgillii ja beliin nuppigillii. Jus diibmolohku mii guoská sámegiillii/dárogiillii vuosttašgiellan ii nannejuvvo vel eanet, de sáhttá dálá diibmologu, mii lea 916 sámegiella/dárogiella vuosttašgiella fágas, juohkit nu ahte šaddet 604 diimmu 1.-4. luohkáide ja 312 diimmu 5.-7. luohkáide.

Máhttodepartemeantta bušeahtas juolluduvvo jahkásaččat sierra merkejuvvon doarjja sámi oahpahussii, nannen dihtii dan ahte dákkár oahppu addojuvvo oahpahuslága § 6 – 2 mielde. Doarjagat geavahuvvojit juogo gokčat suohkaniid liigegoluid mat bohtet go leat oahppit geat válljejit sámegiela, dahje nannet oahpaheddjiid gelbbolašvuođa sámegielas ja kultuvrras. Suohkanat leat geatnegahttojuvvon addit sámi guovlluid ohppiide oahpu sihke sámegillii ja sámegielas, jus oahppit dan dáhttot. Ollu suohkanat leat dovddahan departementii ahte doarjja gokčá dušše oasi goluin. Ráđđehusa ulbmil lea ahte buot oahppit galget iežaset vuoigatvuođaid mielde oažžut oahpu. Oahpahusdirektoráhtta galgá 2008:s árvvoštallat vuođđoskuvlla sámegiel oahpahusa doarjjaortnegiid. Dát árvvoštallan galgá earet eará oažžut ovdan dan ahte man ollu suohkaniid ruhtadilli váikkuha ohppiid sámegiel oahppo­fálaldagaide.

Máhttoloktema atnuiváldin mielddisbuvttii maid muhtun rievdadusaid sámi oahpahussii. Earet eará eai oaččo oahppit dál šat oahpu fágas sámegiella ja kultuvra. Dat fága ii gávdno šat, dál ožžot oahppit oahpu sámegiella vuosttaš- dahje nubbigiella fágain. Lea beare árrat vuos dadjat addá go dát rievdan ohppiide buoret vuođu viidásit oahpahusas dahje movt oahppit ieža árvvoštallet dán nuppástusa. Galgá álggahuvvot iskkadeapmi mii guoská sámegiel oahppofálaldagaid kvalitehtii ja viidodahkii. Dát bargu galgá kártet dan movt sámegiel oahpahus heivehuvvo ja movt dat doaibmá.

11.2.1.1 Lullisámegiella ja julevsámegiella vuođđooahpahusas

Nugo statistihkka čájeha, de leat unnán oahppit geain lea oahpahus julevsámegillii ja lullisámegillii. Sullii 2000 olbmo hupmet julevsámegiela, ja eanaš oassi sis ássá Ruoŧas. Lullisámegiella lea áitojuvvon giella. Guovllut gos lullisámegiela hupmet, leat smávvat ja leat hui bieđgguid. Maŋimus áiggiid leat ásahuvvon vásetin giellasuodjalandoaimmat. Dan oktavuođas lea diehttelas hui dárbu láhčit oahpu ođđa buolvvaid mánáide, jus giela galgá lihkostuvvat seailluhit. Nordlándda fylkamánne lea leamaš prošeaktajođiheaddji prošeavttas Lullisámegiel oahpahus ruovttuskuvllas. Dan prošektii lea stáhta juolludan doarjaga nu ahte leat sáhttán láhčit gáiddusoahpu ja leat sáhttán hospiteret lullisámi ohppiid máŋgga guvlui Norggas. Oahppit leat leamaš sierra ruovttuskuvllas ja leat ožžon lullisámegiel oahpahusa gáiddusoahppun muhtun sámi skuvl­las, omd. Gaska- Norgga sámiskuvllas árbordis. Elgå bajásšaddanguovddáža oahppit leat maid leamaš dán prošeavttas mielde, ja doppe sámi oahppit leat hospiteren Snoasas.

Dát prošeakta lea dál ođđa muttos, go lea ovddiduvvon neahttasiidu veahkkin oahpaheddjiide. Neahttasiidu ii leat vuos nu ollu anus, ja leat bargamin buoridit dan. Jurdda lea váldit dan atnui 2008 mielde.

Boksa 12.1 Elgå-prošeakta

Govus 12.2 Engerdála suohkan Hedmárkkus

Sámedikki giellamovttiidahttinprošeakta (2001 – 2006), mas Sámi allaskuvla leamaš bagadallin ovttasráđiid Engerdála suohkaniin, lea čalmmustahttán lullisámegiela dili. Mihttomearri lea ahte mánát galget leat guovttegielagat go gerget nuoraidskuvllas, go leat čuvvon oahpahusa lullisámegillii ja lullisámegielas sihke mánáidgárddis ja skuvllas. Go buot váhnemiin ii leat nu buorre lullisámegielmáhttu, de leat áhkut ja ádját leamaš mielde dehálaš máhttoolmmožin dán prošeavttas. Prošeavtta bohtosat čájehit eare eará dan ahte mánát geat prošeavttas ledje mielde, geavahit lullisámegiela beaivválaš gulahallamis, ja sis lea buorre dovdu lullisámegillii. Ráđđehusa mielas lea dát leamaš hui buorre bargu. Engerdála suohkan lea 2007:s ja 2008:s ožžon 500 000 ruvnno jahkái čuovvolit dán prošeavtta. Doarjja addojuvvo Bargo- ja searvadahttindepartementta bušeahtas.

Gáiddusoahpaheapmi lea eaktun jus galgá sihkkarastit lullisámegielat mánáide giellaoahpu. Elgås lea su iežas studio gos gáiddusoahppu jođihuvvo, ja sii sáhttet ovddidit gáiddusoahppofálaldagaid eará skuvllaid ohppiide jus lea dárbu. Liikká leat lullisámi giellaservodagain stuora hástalusat, sihke danin go váilot oahpaheaddjit geain lea lullisámegielas gelbbolašvuohta ja maiddái danin go váilot lullisámegiel oahpponeavvut miehtá lullisámiguovl-lu. Oahppodirektoráhtta lea dieđihan ahte lea šaddagoahtán stuorát beroštupmi lullisámegillii, ja ohppiid lohku geat lohket lullisámegiela joatkka­skuvllas, lassána.

Nordlándda fylkamánne ovttasbargá Ruoŧain dainna jurdagiin ahte álggahit lullisámi prošeavtta rastá riikkarájiid.

Departemeanta árvvoštallá makkár vejolašvuođat Nordlándda fylkamánnes livčče ovttastahttit julevsámi oahppodoaimmaid seamma ládje go fylkamánne dál ovttastahttá doaimmaid mat gullet lullisámegiela oahpaheapmái.

11.2.2 Sámi joatkkaoahpahus

Sápmelaččain geat leat čađaheamen joatkkaoahpahusa lea vuoigatvuohta oažžut sámegiela oahpahusa, gč. oahpahuslága § 6 – 3. Sihkkarastin dihtii ahte sámegielat oahppit/oahpahallit joatkkaoahpahusas ožžot dan oahpu maid sis lea vuoigatvuohta oažžut, addojuvvojit sierra doarjagat dien ohppui. 2007 giđa ledje 285 oahppi/oahpahalli joatkkaoahpahusas geaid vuođul addojuvvui sámegiel oahppodoarjja 1. Dat lea hui veaháš njiedjan 2006 rájes, go ledje 305 oahppi ja 5 fágaoahppi mat ledje doarjjajuohkimii vuođđun.

Sámegiel oahpahus addojuvvo čieža joatkka­skuvllas ja golmma priváhta skuvllas. Eanaš oahppit/fágaoahppit leat Finnmárkkus (139) ja Romssas (92). Oslos ledje 2007:s golmmas ja Akershusas okta oahppi/fágaoahppi geain lei sámegieloahpahus. Nordlánddas ledje oktiibuot 38 geain lei sámegiel oahpahus. Sin gaskkas ledje 11 geain lei julevsámegiel oahppu, 23 davvisámegiel ja njealjis geain lei lullisámegiel oahpahus. Hedmárkkus, Lulli-Trøndelágas ja Davvi-Trøndelágas addojuvvui lullisamegillii oahppu. Namuhuvvon fylkkain ledje guokte, guokte ja gávcci oahppi.

Govus 12.3 Joatkkaskuvllaid sámegiela oahpahus

Departementii eai leat boahtán dieđut mat muitalivčče ahte oahppit eai oaččo dan sámegiel oahpu joatkkaskuvllain maid sis lea riekti oažžut, muhto leat boahtán dieđut mat muitalit ahte muhtun guovl­luin leat stuora hástalusat čadnon dasa movt organiseret buori ja heivehuvvon oahppofálaldaga. Sivvan dasa leat beare moadde oahppi ja unnán oahppan oahpaheaddjit.

Dilli orru leamen nu ahte šaddá eanet ja eanet beroštupmi sámegielohppui, erenoamážit riddo­guovlluin, gos dađistaga eanebut válljejit sámegiela nubbigiellan. Lea dehálaš doaimmahit doarvái dieđuid ohppiide, váhnemiidda ja skuvlaoamasteddjiide, vai buohkat ožžot dihtosii makkár vuoigatvuođat ja ortnegat leat gávdnamis, ja movt daid áimmahuššat. Go šaddagoahtá eanet beroštupmi válljet sámegiel oahpahusa, de gáibidišgohtet maid dađistaga buoret fálaldagaid. Departemeanta áigu ge ain čuovvut ovdáneami ja gozihit ahte addojuvvojit fálaldagat ohppiid vuoigatvuođaid mielde.

11.2.3 Sámegiella rávisolbmuide vuođđooahpahusas

Mii guoská rávisolbmuid vuođđooahpahussii (oahpahuslága kap. 4A), de árvvoštallojuvvo vuoigat­vuohta oažžut sámegiel ja sámegillii oahpahusa veaháš eara ládje go mánáid ja nuoraid dáfus. Jus rávisolbmot galget oažžut sámegiel oahpahusa, de lea vuosttažettiin lunddolaš ahte sii leat sápmelaččat, ja dábálaččat berrešii vuhtiiváldit go rávis sápmelaš gáibida oažžut sámegiel oahpahusa vuođđooahppodásis.

Dat ahte galget go rávis sápmelaččat oažžut oahpahusa sámegillii, ferte árvvoštallojuvvot áššis áššái dan vuođul ahte lea go diekkár oahppu dárbbašlaš dasa ahte oažžut dohkálaš rávisolbmuid oahpahusa.

Mii guoská rávisolbmuid sámegiel oahpahussii joatkkaoahpahusas, de dan oktavuođas ferte leat seamma dilli go rávisolbmuid vuođđooahpahusas. Oahpahuslágas, § 6 – 3 (mii ii guoskka njuolga rávis­olbmuide) daddjo ahte buot sápmelaččain geat leat dábálaš joatkkaoahpahusa čađaheamen, lea vuoigatvuohta oažžut sámegiel oahpahusa.

Ii leat nannejuvvon riekti oažžut sámegillii oahpahusa sámi ohppiide dábálaš joatkkaoahpahusas, ja seamma ládje lea maid rávis sápmelaččaide geat ožžot oahpu oahpahuslága § 4A-3 vuođul.

Sámelága § 3 – 8:s čállojuvvo dan birra makkár vuoigatvuođat leat oažžut sámi oahpahusa. Muhto dás lea sáhka veaháš eará áššiin go dain vuoigatvuođain mat leat nannejuvvon oahpahuslágas, ja dan mearrádusa eavttuin daddjo earet eará ahte «Dát vuoigatvuohta sisttisdoallá dan ahte juohke sámegielat sáhttá gáibidit beassat čađahit heivvolaš rávisolbmuid oahpahusa eatnigillii daid guoskevaš njuolggadusaid siskkobealde mat gusket rávisol­bmuid oahpahussii.»

Eai gávdno sierra doarjjaortnegat sámegiel oahpahussii rávisolbmuide. Suohkanat ja fylkasuoh-kanat fertejit iežaset rámmaid siskkobealde gokčat diekkár oahpahusa goluid, sihke alfabetiserema ja vuođđooahppogoluid, ja maiddái diekkár fálaldagaid heivehangolut leat suohkaniid ja fylkkasuohkaniid ovddasvástádus. Danin lea ge dehálaš ahte sii vuoruhit oahppodoarjagiid njuolggadusaid ja oahppodárbbuid mielde.

Guhkes áiggi dáruiduhttin lea dagahan ahte máŋgga buolvva sámegielagat eai máhte lohkat ja čállit iežaset eatnigiela. Dáid olbmuid dilli lea unnán dutkojuvvon, muhto dás lea sáhka váikko guđe ahkásaččain iešguđet guovlluin geat leat iešguđet dásis eatnigiellamáhtu haga. Ollugat dáin geat eai máhte eatnigiela, leat árbevieruid seailluheaddjit, muhto sis lea unnán dahje ii makkárge vejolašvuohta sirdit iežaset máhtu čállojuvvon servodahkii.

Lea suohkaniid ovddasvástádus láhčit vuođđooahpu ja oahpahusa mii nanne vuođđogálggaid, muhto máŋggas leat čujuhan ahte ii leat govttolaš ahte sámi suohkanat galget máksit vuođđo alfabehtiserengoluid rávisolbmuide sámi servodagas. Earet eará cealká Romssa fylkasuohkan ahte doppe orrot ollu sápmelaččat geat eai máhte sámegiela, ja alfabehtiserenbargu lea okta ulbmiliin ovttasbargošiehtadusas gaskal Sámedikki ja fylkkasuohkana.

Buoridan dihte dili, de áigu Máhttodeparte­meanta ovttas Bargo-ja searvadahttindeparte­meanttain bovdet Sámedikki oasálastit sámegiel eatnigielanalfabehta prošektii, mas vuosttažettiin lea sáhka kártemis dárbbuid ja ráddjemis dákkár prošeavtta ulbmiljoavkku.

Dan oktavuođas go rávisolbmuide addojuvvui vuoigatvuohta oažžut vuođđoskuvlaoahpu, ráhkadii Vox gihppaga, «Ođđa vejolašvuohta. Rávisolbmuid vuoigatvuohta oažžut oahpu», mii maid gávdno sámegillii, F-4131SA. Sd.dieđ. nr. 16 (2006 – 2007) ... og ingen sto igjen. Tidlig innsats for livslang læring lea maid árvaluvvon ahte departemeanta álggaha movttiidahttin- ja diehtojuohkinbarggu rávisolbmuid oahppanvuoigatvuođaid birra. Diehtojuohkin sápmelaččaide berre leat lunddolaš oassi dán barggus.

Vuođđoskuvlla diehtojuohkinsystema (GSI) ii registrere rávisolbmuid logu geat ožžot vuođđoskuvlaoahpu sámegillii dahje sámegielas vuođđoskuvladásis, ja eai ge leat čohkkejuvvon dieđut mat muitalivčče man ollu rávisolbmot ožžot sámegiel oahpaheami joatkkaoahpahusas, ja ožžot go sii dan oahpahusa maid sis lága bokte lea vuoigatvuohta oažžut. Departemeantta mielas lea vuogas kártet rávisolbmuid sámegiel oahpu viidodaga ja dárbbuid, danin go dat livččii buoret vuođđu man ala sáhtášii hukset viidásit doaimmaid maidda lea dárbu.

11.2.4 Strategiijat ja doaibmabijut

Máhttodepartemeanta áigu ráđđádallat Sámedikkiin daid oahppodoaimmaid birra maid leat jurdda álggahit.

• Máhttodepartemeanta áigu kártet man muddui oahppit eai oaččo vuoigatvuođaideaset mielde oppalaš sámegiela oahppofálaldagaid ja movt dien dili sáhtášii buoridit.

• Go sámegiella ja kultuvra fága ii leat váldojuvvon mielde Máhttoloktemii, de leat oktiibuot veaháš unnit oahppit geat válljejit sámegiel oahpaheami. Departemeanta áigu čuovvut dán ovdáneami ja geahččat dan ovttas dainna iskkademiin maid golmma davimus fylkka fylkamánnet dáhttot álggahit, man ulbmil lea čuovvut man ollu oahppit válljejit sámegiela.

• Departemeanta áigu álggahit ohppiidiskka­deami geahččan dihtii movt sámi oahppit vuođđooahpahusas, maiddái olggobealde sámi guovlluid, vásihit iežaset oahppodili. Departemeanta áigu árvvoštallat livččii go vejolaš láhčit dili nu ahte eanebut geat hálidivčče oahpahusa sámegillii, sáhtáše dan oažžut, omd. gáidosis oahpaheami bokte. Vuosttažettiin áigu departemeanta buoremus lági mielde láhčit dili nu ahte buohkain geain lea vuoigatvuohta oažžut sámegiel oahpahusa, ožžot dan.

• Go joatkkaoahpaheamis badjána beroštupmi sámi oahpaheapmái, de šaddá maid eanet fuomášupmi fálaldagaid kvalitehtii. Danin áigu departemeanta ain čuovvut ovdáneami ja bearráigeahččat ahte fálaldagat leat ohppiid vuoigatvuođaid mielde.

• Evttohusaid vuođul mat leat boahtán bargo­joavkku raporttas mii lea árvvoštallan stáhta sámi joatkkaskuvllaid hálddašanovddasvástádusa ja Sámedikki mearrádusaid vuođul áššis, áigu Máhttodepartemeanta ovttas Sámedikkiin, Finnmárkku Fylkamánniin ja Finnmárkku fylkasuohkaniin gávnnahit movt hálddašanovddasvástádusa buoremus lági mielde sáhttá áimmahuššat.

• Departemeanta áigu gozihit ahte čohkkejuvvo eanet máhttu dan birra makkár dárbbut rávis­olbmuin lea oažžut sámegieloahpu, ja man ollu rávisolbmot ožžot dakkár oahpahusa.

• Máhttodepartemeanta ja Oahpahusdirektoráhtta áigot, ovttas Bargo- ja searvadahttindepartementtain álggahit prošeavtta mas galgat geahččat sápmelaččaid dili geat iežaset eatnigielas leat analfabehtat. Sámediggi bovdejuvvo searvat dán prošektii. Prošeakta ferte earet eará nannet ja ráddjet geat dárbbašit sámegielas eatnigiellaoahpahusa ja kártet gallásis livččii beroštupmi geavahit diekkár fálaldaga. Bohtosiid vuođul sáhttá árvvoštallat makkár doaimmaide livččii dárbu ulbmiljoavk­ku sápmelaččaide geat iežaset eatnigielas leat analfabehtat. Berre árvvoštallat ovttasbarggu alfabehtiserenkampánnjain maid Romssa fylkkasuohkan ja Sámediggi leat jurddašan álggahit.

12.2 Sámegiella vuođđooahpahusas

Stáhtas lea bajimus ovddasvástádus gozihit ahte vuođđoskuvlla oahppit ožžot sámegiel oahpahusa maid sis lea vuoigatvuohta oažžut, beroškeahttá gos sii orrot. Stáhtas lea maid ovddasvástádus gozihit ahte addojuvvo oahppu Sámi Máhttoloktema oahppoplánaid mielde. Dát sisttisdoallá dan ahte stáhtas lea ovddasvástádus mearridit lágaid ja láhkanjuolggadusaid mat áimmahuššet dieid geatnegasvuođaid, Stáhta galgá maid juolludit resurssaid iešguđetlágan doaimmaid čađaheapmái ja gozihit doaimmaid. Sámi oahppoplánat láhčet dili ohppiide oažžut olles 13-jagi vuođđoskuvllas oahpahusa mii lea vuođđuduvvon sámegillii, sámi kultuvrii ja sámi servodateallimii.

Departemeanta lea ožžon dihtosii ahte fálaldagat sámi álbmogii eai leat buot oktavuođain dohkálaččat. Dat guoská ovdamearkka dihte dasa man muddui ohppiide mieđihuvvo oahpahusvuoigatvuohta mii sis lea, makkár kvalitehta ja sisdoallu oahpahusas lea, ja movt oahpahus lágiduvvo. Departemeanta árvida ahte leat stuora erohusat báikkis báikái. Ovdamearkka dihte lohká Finnmárkku fylkamánne ahte doppe gal ožžot buohkat dien oahpu geain leat vuoigatvuohta dan oažžut, ja eará guovlluin ges dieđihuvvo ahte doppe láhčet sámegiel oahpahusa easka maŋŋil go skuvlajahki juo lea álgan, eai ge álggat dan dakkaviđe go skuvlajahki álgá. Departemeantta mielas lea unohas jus mánát ja nuorat geat hálidit sámi oahpahusa, ja geain lea vuoigatvuohta dan oažžut, eai oaččo dan ja/dahje ožžot oahpahusa mii ii leat sin oahppandárbbuide heivehuvvon. Vai oahppit (mánát, nuorat ja rávesolbmot) sihke vuođđoskuvllas ja joatkkaoahpahusas ožžot oahpu masa sis leat riekti, de fertejit fylkamánnet – go čađahit bearráigeahču, earet eará deattuhit suohkaniid ja fylkasuohkaniid geatnegasvuođa mii guoská dasa ahte fállat sámegiel oahpu guoskevaš lágaid ja njuolggadusaid mielde, gč. oahpahuslága §§ 6 – 2 ja 6 – 3. Mii guoská vuođđoskuvlla bearráigeahččamii, de beassá Sámediggi leat dárkojeaddji go Finnmárkku fylkamánne čađaha bearráigeahču sámi vuođđoskuvllain. Sámediggi hálida maid leat mielde go čađahuvvo bearráigeahčču mánáidgárddiin gos leat sámi mánát. Departemeanta áigu geahččat dárkileappot movt buorebut sáhttá láhčit dili nu ahte Sámediggi sáhttá leat mielde go čađahuvvo bearráigeahčču suohkaniin gos leat sámi mánát mánáidgárde- ja vuođđoskuvlaagis.

Gitta 1997 rádjái ožžo oahpaheaddji geat oahpahedje sámegillii dahje sámegielas 10,75 pst. dii-bmologus áigeresursan diekkár oahpahussii (konverterenresurssa). Oahpaheaddjit sáhtte earet eará geavahit dien áiggi dahje oasi diein diimmuin oahpponeavvuid ráhkadeapmái. 1997 rájes biddjojuvvui konverterenresursa erenoamašoahpahussii ja oahpahus sámegillii ja sámegielas oktii, ja juogaduvvui skuvllaide oktan juolludeapmin, mii juogaduvvui oahpaheaddjiid gaskka báikkálaš skuvlla árvvoštallama mielde. 2001 rájes rievdaduvvui konverterenresursa lossa oahpahussii veahkkin ja geahpeduvvui 15 proseanttain. Movt dát resursa galgá geavahuvvot, mearriduvvo skuvllain ovttas válljejuvvon luohttámušolbmuiguin. Máhttodeparte­meanttas lei ovdal ovddasvástádus šiehtadusain nugo oahpaheddjiid lohkangeatnegasvuođas, man vuollái gulai konverterenortnet. Dáid ortnegiid válddii KS iežas ovddasvástádussan 2004 rájes ­suohkaniid ja fylkasuohkaniid skuvllain.

Sámi skuvllain lea ain stáhta ovddasvástádus láhčit lassiveahki erenoamáš lossa oahpaheapmái. Oktasaš doarjja mii addojuvvo skuvllaide, lea hui unnán geahpeduvvon mii guoská sámi skuvllaide. 10,75 pst. diibmologus mii addojuvvo sámegiel ja sámegillii oahpaheapmái, mas geassá 15 pst., dan hálddašit ain skuvllat ja sáhttet dan geavahit geahpedit lohkanáiggi oahpaheddjiide geat oahpahit sámegillii ja sámegielas.

Finnmárkku fylkamánne lea ráhkadan diehtogihppaga mas sámiid vuoigatvuođat oahpahussii čilgejuvvojit, movt galgá ohcat diimmuid dan oahpaheapmái, vejolaš oahpahanvuogit ja Sámedikki ovddasvástádus ja barggut. Dákkár gihpa juogaduvvo jahkásaččat eará fylkamánniide. Sáhttá leat dárbu juohkit eanet dieđuid váhnemiidda ja ohppii­de dan birra makkár vuoigatvuohta lea oažžut oahpu sámegillii ja sámegielas, ja makkár váidinvejolašvuođat gávdnojit. Ja skuvlaoamasteaddjit, erenoamážit olggobealde sámi guovlluid, berrejit maid oažžut dieđuid dan birra makkár geatnegasvuođat skuvlaoamasteddjiin leat addit oahpahusa sámegillii ja sámegielas, ja makkár doarjjaortnegat gávdnojit dán doibmii. Departe­meanta áigu gozihit ahte oahpahusvuoigatvuođa jna. dieđut juogaduvvojit buorebut, nu ahte vuostáváldit álkit daid gávdnet.

12.2.1 Sámegiela vuođđooahpahus

Oahpahuslága 6. kapihttala mielde lea sámi guovl­luid mánáin geat leat vuođđoskuvlaagis juohkehaččas vuoigatvuohta oažžut sámigiel oahpahusa ja oahpahusa sámegillii. Olggobealde sámi guovlluid lea ohppiin vuoigatvuohta oažžut diekkár oahpaheami jus suohkanis leat unnimusat logi máná geat dan gáibidit, ja jus joavkkuide báhcet viidáseappot unnimusat guhtta oahppi, gč. oahpahuslága § 6 – 2. Departemeanta oaidná ahte go sámegiel oahpahus lea geatnegahttojuvvon lága bokte, de dat lea váikkuhan dasa ahte sámi mánát ja nuorat geavahišgohtet eatnigielaset eanet oadjebasvuođas buot oktavuođain. Dasa lassin addá dákkár oahpaheapmi sidjiide eanet ipmárdusa ja dieđuid iežaset kultuvrra birra, mii fas dagaha ahte sii leat atnigoahtán iežaset duogáža miha eanet árvvus go ovdal dahke. Sii ožžot maid vejolašvuođa fievrredit árbevieruideaset viidáseappot.

Sámediggi lea dáhtton rievdadit oahpahuslága nu ahte maiddái vuođđoskuvlaoahppit geat orrot olggobealde sámi guovlluid galget oažžut sierranas vuoigatvuođa oažžut oahpahusa sámegillii. Departementta mielas lea dien váttis čađahit danin go váilot oahppan oahpaheaddjit geat sáhtáše oahpahit ja go leat unnán sámegielagat geat ohcet oahpaheaddjeohppui, gč. kap. 12.1.1, mas maid čujuhuvvo ahte leat miha eanebut geat ohcet ođđa lohkanfálaldagaide, muhto oppalohkái leat ain ollu hástalusat oažžut eanebuid oahpu váldit. Jus oahpahuslága rievdadivččii nu movt Sámediggi dáhttu, de šattašii váldit atnui gáiddusoahpahusa oalle viidát. Diekkár fálaldagat gal sáhttet máŋgga oktavuođas gokčat oahppodárbbuid jus ii leat vejolaš eara ládje láhčit oahpu. Gáiddusoahpahus fálaldagat leat máŋggaláganat sihke kvalitehta ja viidodaga dáfus ja man muddui leat heivehuvvon buot golmma sámegillii. Dat leat máŋggaláganat sihke organiserema, teknologiija geavaheami, gelbbolašvuođa ja ii unnimusat oahpponeavvuid dáfus, gč. kap. 11.5. Departemeanta áigu árvvoštallat livččii go vejolaš láhčit dili nu ahte eanebut geat dan hálidit, oččoše sámegillii oahpu ovdamearkka dihte dakko bokte ahte rievdada joavkkuid sturrodatgáibádusaid. Ovdal go diekkár ortnega sáhtášii álggahit, de ferte goit departementa kártet movt dálá ortnegat doibmet, ja ferte rehkenastit maid dat mávssášii addit juohkehažžii sierranas vuoigatvuođa beroškeahttá ássanbáikkis. Dassážii go diet áššit leat čielggaduvvon, de áigu departemeanta deattuhit dan ahte sihkkarastit sámi oahpu ja ávžžuhit suohkaniid olggobealde sámi guovlluid mat dáhttot addit sámegiel oahpahusa, ahte geavahit gáiddusoahpahusa.

1997 Vuođđoskuvlla nuppástusa oktavuođas ráhkaduvvojedje vuosttaš geardde sámi skuvllaide maid sierra oahppoplánat (L97/L97S). Máhttoloktema oktavuođas viiddiduvvo dat maid joatkkaoahpahussii, geahča kap. 11.2.2. Sámi giellafága ja kulturfága eai leat mielde Máhttoloktemis, danin go Sámediggi ii hálidan ahte dat galge leat mielde.

Nugo tabealla 11.1 čájeha, de lea ohppiidlohku geat ožžot davvisámegielas oahpu njiedjan skuvlajagis 2007/2008. Eanemus lea njiedjan Finnmárkkus, gos ohppiid lohku geain lea sámegiella nubbigiellan lea njiedjan 1086 oahppis skuvlajagis 2006/2007 959 oahppái dán skuvlajagis. Romssas lea sámegiel ohppiid lohku oalle dásset, ja Nordlánddas lea lohku lassánan. Finnmárkku fylkamánne ii leat čáđahan iskkadeami čielggadit manne lohku lea njiedjan, muhto lea čilgen Máhttodepartementii ahte sivvan dasa sáhttá leat oahpu lágideapmi. Sámegiel (ja suomagiel) oahppu boahtá lassin eará fágaide, ja oahppodiimmut biddjojuvvojit seamma áigái go eará fágat dahje 7. diibmun. Gáibiduvvo hui ollu ohppiin go galget joksat fágaid gealboul­bmiliid, ja leat ollugat geat heitet oahpahusas. Dasa lassin leat dát smávva fágat, ja oahpaheaddjit leat hui okto oahpahusa láhčimiin. Ja dasa lassin leat vel unnán oahpponeavvut ja oahppan oahpahead­djit vátnasat. Eai ge suohkanat leat buot áiggit nu gergosat láhčit oahpahusa nu ahte dat šattašii nu buorre go vejolaš.

Finnmárkku fylkamánne hálida gávnnahit manne sámegiel ohppiid lohku lea njiedjan. Ovttasráđiid Romssa ja Nordlándda fylkamánniiguin dáhttu Finnmárkku fylkamánne álggahit dutkanprošeavtta gávnnahan dihtii makkár erohusat dáin golmma fylkkain leat. Leat ávžžuhan Sámi allaskuvlla geahččat dán ášši.

Go bálddastahttá tabeallaid 11.1 ja 11.2, de oaidná ahte ohppiid lohku geat válljejit oahpahusa juogo davvisámegillii, lullisámegillii dahje julevsámegillii, lassánii gaskal 1997 ja 2006. Ohppiid lohku oktiibuot, geat válljejit muhtun sámegiel oahpahusa, njiejai veaháš go eat váldán mielde fága sámegiella ja kultuvra, muhto ohppiid lohku geat válljejit sámegiela vuosttaš- dahje nubbigiellan ­lassánii veaháš skuvlajagis 2006/2007. Máhttoloktemis lea dat fága sámegiella ja kulturmáhttu bid­djojuvvon oassin ollu eanet fágaide go ovdal, ja dasa lassin galget oahppit miehtá riikka oažžut dákkár oahpahusa, gč. kap. 11.6.1. Almmatge áigu departemeanta čuovvut dán ovdáneami, ja mihttomearri lea oažžut eanet ohppiid válljet sámegiela maiddái olggobealde Finnmárkku ja sámi guovl­luid.

Ohppiin geat válljejit sámegiela, lea oktiibuot 190 diimmu (á 60 minuvtta) eanet skuvla go eará ohppiin čieža vuosttaš jagiin vuođđoskuvllas. Dát lea árvvoštallojuvvon dárbbašlažžan vai lea vejolaš oahppat guokte giela, ja ahte dat seammás ii galgga čuohcit eará fágaide ja daid mihttomeriid olaheapmái. Dakkár skuvllain dahje guovlluin gos eatnasiin dahje buohkain lea oahppu sihke dárogillii ja sámegillii, leat dát liigediimmut lunddolaš oassin diibmoplánas. Departemeanta áigu čohkket eanet dieđuid dan birra movt oahppit ieža vásihit iežaset oahppodilálašvuođa, earet eará dasa mii guoská guhkit skuvlabeaivái. Vuođđoskuvlla diibmologu loktema oktavuođas lea departemeanta bidjan vuođđun ahte plánejuvvon diimmuid lasiheapmi galgá maid guoskat sámi ohppiid fága- ja diibmojuohkimii. Gulaskuddanreivves leat dáhtton guoskevaš guláskuddanásahusaid geahččat erenoamážit evttohusaid mat gusket sámegiel/dárogiel vuosttašgiella diibmologuid lasiheapmái, ahte lea go dat buorre, go dain ohppiin leat dál juo oba ollu diimmut. Leat maid bivdán guláskuddanásahusaid buktit oaiviliid dasa ahte movt de livččii jus juogadivččii diibmologu beliin vuosttašgillii ja beliin nuppigillii. Jus diibmolohku mii guoská sámegiillii/dárogiillii vuosttašgiellan ii nannejuvvo vel eanet, de sáhttá dálá diibmologu, mii lea 916 sámegiella/dárogiella vuosttašgiella fágas, juohkit nu ahte šaddet 604 diimmu 1.-4. luohkáide ja 312 diimmu 5.-7. luohkáide.

Máhttodepartemeantta bušeahtas juolluduvvo jahkásaččat sierra merkejuvvon doarjja sámi oahpahussii, nannen dihtii dan ahte dákkár oahppu addojuvvo oahpahuslága § 6 – 2 mielde. Doarjagat geavahuvvojit juogo gokčat suohkaniid liigegoluid mat bohtet go leat oahppit geat válljejit sámegiela, dahje nannet oahpaheddjiid gelbbolašvuođa sámegielas ja kultuvrras. Suohkanat leat geatnegahttojuvvon addit sámi guovlluid ohppiide oahpu sihke sámegillii ja sámegielas, jus oahppit dan dáhttot. Ollu suohkanat leat dovddahan departementii ahte doarjja gokčá dušše oasi goluin. Ráđđehusa ulbmil lea ahte buot oahppit galget iežaset vuoigatvuođaid mielde oažžut oahpu. Oahpahusdirektoráhtta galgá 2008:s árvvoštallat vuođđoskuvlla sámegiel oahpahusa doarjjaortnegiid. Dát árvvoštallan galgá earet eará oažžut ovdan dan ahte man ollu suohkaniid ruhtadilli váikkuha ohppiid sámegiel oahppo­fálaldagaide.

Máhttoloktema atnuiváldin mielddisbuvttii maid muhtun rievdadusaid sámi oahpahussii. Earet eará eai oaččo oahppit dál šat oahpu fágas sámegiella ja kultuvra. Dat fága ii gávdno šat, dál ožžot oahppit oahpu sámegiella vuosttaš- dahje nubbigiella fágain. Lea beare árrat vuos dadjat addá go dát rievdan ohppiide buoret vuođu viidásit oahpahusas dahje movt oahppit ieža árvvoštallet dán nuppástusa. Galgá álggahuvvot iskkadeapmi mii guoská sámegiel oahppofálaldagaid kvalitehtii ja viidodahkii. Dát bargu galgá kártet dan movt sámegiel oahpahus heivehuvvo ja movt dat doaibmá.

12.2.1.1 Lullisámegiella ja julevsámegiella vuođđooahpahusas

Nugo statistihkka čájeha, de leat unnán oahppit geain lea oahpahus julevsámegillii ja lullisámegillii. Sullii 2000 olbmo hupmet julevsámegiela, ja eanaš oassi sis ássá Ruoŧas. Lullisámegiella lea áitojuvvon giella. Guovllut gos lullisámegiela hupmet, leat smávvat ja leat hui bieđgguid. Maŋimus áiggiid leat ásahuvvon vásetin giellasuodjalandoaimmat. Dan oktavuođas lea diehttelas hui dárbu láhčit oahpu ođđa buolvvaid mánáide, jus giela galgá lihkostuvvat seailluhit. Nordlándda fylkamánne lea leamaš prošeaktajođiheaddji prošeavttas Lullisámegiel oahpahus ruovttuskuvllas. Dan prošektii lea stáhta juolludan doarjaga nu ahte leat sáhttán láhčit gáiddusoahpu ja leat sáhttán hospiteret lullisámi ohppiid máŋgga guvlui Norggas. Oahppit leat leamaš sierra ruovttuskuvllas ja leat ožžon lullisámegiel oahpahusa gáiddusoahppun muhtun sámi skuvl­las, omd. Gaska- Norgga sámiskuvllas árbordis. Elgå bajásšaddanguovddáža oahppit leat maid leamaš dán prošeavttas mielde, ja doppe sámi oahppit leat hospiteren Snoasas.

Dát prošeakta lea dál ođđa muttos, go lea ovddiduvvon neahttasiidu veahkkin oahpaheddjiide. Neahttasiidu ii leat vuos nu ollu anus, ja leat bargamin buoridit dan. Jurdda lea váldit dan atnui 2008 mielde.

Boksa 12.1 Elgå-prošeakta

Govus 12.2 Engerdála suohkan Hedmárkkus

Sámedikki giellamovttiidahttinprošeakta (2001 – 2006), mas Sámi allaskuvla leamaš bagadallin ovttasráđiid Engerdála suohkaniin, lea čalmmustahttán lullisámegiela dili. Mihttomearri lea ahte mánát galget leat guovttegielagat go gerget nuoraidskuvllas, go leat čuvvon oahpahusa lullisámegillii ja lullisámegielas sihke mánáidgárddis ja skuvllas. Go buot váhnemiin ii leat nu buorre lullisámegielmáhttu, de leat áhkut ja ádját leamaš mielde dehálaš máhttoolmmožin dán prošeavttas. Prošeavtta bohtosat čájehit eare eará dan ahte mánát geat prošeavttas ledje mielde, geavahit lullisámegiela beaivválaš gulahallamis, ja sis lea buorre dovdu lullisámegillii. Ráđđehusa mielas lea dát leamaš hui buorre bargu. Engerdála suohkan lea 2007:s ja 2008:s ožžon 500 000 ruvnno jahkái čuovvolit dán prošeavtta. Doarjja addojuvvo Bargo- ja searvadahttindepartementta bušeahtas.

Gáiddusoahpaheapmi lea eaktun jus galgá sihkkarastit lullisámegielat mánáide giellaoahpu. Elgås lea su iežas studio gos gáiddusoahppu jođihuvvo, ja sii sáhttet ovddidit gáiddusoahppofálaldagaid eará skuvllaid ohppiide jus lea dárbu. Liikká leat lullisámi giellaservodagain stuora hástalusat, sihke danin go váilot oahpaheaddjit geain lea lullisámegielas gelbbolašvuohta ja maiddái danin go váilot lullisámegiel oahpponeavvut miehtá lullisámiguovl-lu. Oahppodirektoráhtta lea dieđihan ahte lea šaddagoahtán stuorát beroštupmi lullisámegillii, ja ohppiid lohku geat lohket lullisámegiela joatkka­skuvllas, lassána.

Nordlándda fylkamánne ovttasbargá Ruoŧain dainna jurdagiin ahte álggahit lullisámi prošeavtta rastá riikkarájiid.

Departemeanta árvvoštallá makkár vejolašvuođat Nordlándda fylkamánnes livčče ovttastahttit julevsámi oahppodoaimmaid seamma ládje go fylkamánne dál ovttastahttá doaimmaid mat gullet lullisámegiela oahpaheapmái.

12.2.2 Sámi joatkkaoahpahus

Sápmelaččain geat leat čađaheamen joatkkaoahpahusa lea vuoigatvuohta oažžut sámegiela oahpahusa, gč. oahpahuslága § 6 – 3. Sihkkarastin dihtii ahte sámegielat oahppit/oahpahallit joatkkaoahpahusas ožžot dan oahpu maid sis lea vuoigatvuohta oažžut, addojuvvojit sierra doarjagat dien ohppui. 2007 giđa ledje 285 oahppi/oahpahalli joatkkaoahpahusas geaid vuođul addojuvvui sámegiel oahppodoarjja 4. Dat lea hui veaháš njiedjan 2006 rájes, go ledje 305 oahppi ja 5 fágaoahppi mat ledje doarjjajuohkimii vuođđun.

Sámegiel oahpahus addojuvvo čieža joatkka­skuvllas ja golmma priváhta skuvllas. Eanaš oahppit/fágaoahppit leat Finnmárkkus (139) ja Romssas (92). Oslos ledje 2007:s golmmas ja Akershusas okta oahppi/fágaoahppi geain lei sámegieloahpahus. Nordlánddas ledje oktiibuot 38 geain lei sámegiel oahpahus. Sin gaskkas ledje 11 geain lei julevsámegiel oahppu, 23 davvisámegiel ja njealjis geain lei lullisámegiel oahpahus. Hedmárkkus, Lulli-Trøndelágas ja Davvi-Trøndelágas addojuvvui lullisamegillii oahppu. Namuhuvvon fylkkain ledje guokte, guokte ja gávcci oahppi.

Govus 12.3 Joatkkaskuvllaid sámegiela oahpahus

Departementii eai leat boahtán dieđut mat muitalivčče ahte oahppit eai oaččo dan sámegiel oahpu joatkkaskuvllain maid sis lea riekti oažžut, muhto leat boahtán dieđut mat muitalit ahte muhtun guovl­luin leat stuora hástalusat čadnon dasa movt organiseret buori ja heivehuvvon oahppofálaldaga. Sivvan dasa leat beare moadde oahppi ja unnán oahppan oahpaheaddjit.

Dilli orru leamen nu ahte šaddá eanet ja eanet beroštupmi sámegielohppui, erenoamážit riddo­guovlluin, gos dađistaga eanebut válljejit sámegiela nubbigiellan. Lea dehálaš doaimmahit doarvái dieđuid ohppiide, váhnemiidda ja skuvlaoamasteddjiide, vai buohkat ožžot dihtosii makkár vuoigatvuođat ja ortnegat leat gávdnamis, ja movt daid áimmahuššat. Go šaddagoahtá eanet beroštupmi válljet sámegiel oahpahusa, de gáibidišgohtet maid dađistaga buoret fálaldagaid. Departemeanta áigu ge ain čuovvut ovdáneami ja gozihit ahte addojuvvojit fálaldagat ohppiid vuoigatvuođaid mielde.

12.2.3 Sámegiella rávisolbmuide vuođđooahpahusas

Mii guoská rávisolbmuid vuođđooahpahussii (oahpahuslága kap. 4A), de árvvoštallojuvvo vuoigat­vuohta oažžut sámegiel ja sámegillii oahpahusa veaháš eara ládje go mánáid ja nuoraid dáfus. Jus rávisolbmot galget oažžut sámegiel oahpahusa, de lea vuosttažettiin lunddolaš ahte sii leat sápmelaččat, ja dábálaččat berrešii vuhtiiváldit go rávis sápmelaš gáibida oažžut sámegiel oahpahusa vuođđooahppodásis.

Dat ahte galget go rávis sápmelaččat oažžut oahpahusa sámegillii, ferte árvvoštallojuvvot áššis áššái dan vuođul ahte lea go diekkár oahppu dárbbašlaš dasa ahte oažžut dohkálaš rávisolbmuid oahpahusa.

Mii guoská rávisolbmuid sámegiel oahpahussii joatkkaoahpahusas, de dan oktavuođas ferte leat seamma dilli go rávisolbmuid vuođđooahpahusas. Oahpahuslágas, § 6 – 3 (mii ii guoskka njuolga rávis­olbmuide) daddjo ahte buot sápmelaččain geat leat dábálaš joatkkaoahpahusa čađaheamen, lea vuoigatvuohta oažžut sámegiel oahpahusa.

Ii leat nannejuvvon riekti oažžut sámegillii oahpahusa sámi ohppiide dábálaš joatkkaoahpahusas, ja seamma ládje lea maid rávis sápmelaččaide geat ožžot oahpu oahpahuslága § 4A-3 vuođul.

Sámelága § 3 – 8:s čállojuvvo dan birra makkár vuoigatvuođat leat oažžut sámi oahpahusa. Muhto dás lea sáhka veaháš eará áššiin go dain vuoigatvuođain mat leat nannejuvvon oahpahuslágas, ja dan mearrádusa eavttuin daddjo earet eará ahte «Dát vuoigatvuohta sisttisdoallá dan ahte juohke sámegielat sáhttá gáibidit beassat čađahit heivvolaš rávisolbmuid oahpahusa eatnigillii daid guoskevaš njuolggadusaid siskkobealde mat gusket rávisol­bmuid oahpahussii.»

Eai gávdno sierra doarjjaortnegat sámegiel oahpahussii rávisolbmuide. Suohkanat ja fylkasuoh-kanat fertejit iežaset rámmaid siskkobealde gokčat diekkár oahpahusa goluid, sihke alfabetiserema ja vuođđooahppogoluid, ja maiddái diekkár fálaldagaid heivehangolut leat suohkaniid ja fylkkasuohkaniid ovddasvástádus. Danin lea ge dehálaš ahte sii vuoruhit oahppodoarjagiid njuolggadusaid ja oahppodárbbuid mielde.

Guhkes áiggi dáruiduhttin lea dagahan ahte máŋgga buolvva sámegielagat eai máhte lohkat ja čállit iežaset eatnigiela. Dáid olbmuid dilli lea unnán dutkojuvvon, muhto dás lea sáhka váikko guđe ahkásaččain iešguđet guovlluin geat leat iešguđet dásis eatnigiellamáhtu haga. Ollugat dáin geat eai máhte eatnigiela, leat árbevieruid seailluheaddjit, muhto sis lea unnán dahje ii makkárge vejolašvuohta sirdit iežaset máhtu čállojuvvon servodahkii.

Lea suohkaniid ovddasvástádus láhčit vuođđooahpu ja oahpahusa mii nanne vuođđogálggaid, muhto máŋggas leat čujuhan ahte ii leat govttolaš ahte sámi suohkanat galget máksit vuođđo alfabehtiserengoluid rávisolbmuide sámi servodagas. Earet eará cealká Romssa fylkasuohkan ahte doppe orrot ollu sápmelaččat geat eai máhte sámegiela, ja alfabehtiserenbargu lea okta ulbmiliin ovttasbargošiehtadusas gaskal Sámedikki ja fylkkasuohkana.

Buoridan dihte dili, de áigu Máhttodeparte­meanta ovttas Bargo-ja searvadahttindeparte­meanttain bovdet Sámedikki oasálastit sámegiel eatnigielanalfabehta prošektii, mas vuosttažettiin lea sáhka kártemis dárbbuid ja ráddjemis dákkár prošeavtta ulbmiljoavkku.

Dan oktavuođas go rávisolbmuide addojuvvui vuoigatvuohta oažžut vuođđoskuvlaoahpu, ráhkadii Vox gihppaga, «Ođđa vejolašvuohta. Rávisolbmuid vuoigatvuohta oažžut oahpu», mii maid gávdno sámegillii, F-4131SA. Sd.dieđ. nr. 16 (2006 – 2007) ... og ingen sto igjen. Tidlig innsats for livslang læring lea maid árvaluvvon ahte departemeanta álggaha movttiidahttin- ja diehtojuohkinbarggu rávisolbmuid oahppanvuoigatvuođaid birra. Diehtojuohkin sápmelaččaide berre leat lunddolaš oassi dán barggus.

Vuođđoskuvlla diehtojuohkinsystema (GSI) ii registrere rávisolbmuid logu geat ožžot vuođđoskuvlaoahpu sámegillii dahje sámegielas vuođđoskuvladásis, ja eai ge leat čohkkejuvvon dieđut mat muitalivčče man ollu rávisolbmot ožžot sámegiel oahpaheami joatkkaoahpahusas, ja ožžot go sii dan oahpahusa maid sis lága bokte lea vuoigatvuohta oažžut. Departemeantta mielas lea vuogas kártet rávisolbmuid sámegiel oahpu viidodaga ja dárbbuid, danin go dat livččii buoret vuođđu man ala sáhtášii hukset viidásit doaimmaid maidda lea dárbu.

12.2.4 Strategiijat ja doaibmabijut

Máhttodepartemeanta áigu ráđđádallat Sámedikkiin daid oahppodoaimmaid birra maid leat jurdda álggahit.

• Máhttodepartemeanta áigu kártet man muddui oahppit eai oaččo vuoigatvuođaideaset mielde oppalaš sámegiela oahppofálaldagaid ja movt dien dili sáhtášii buoridit.

• Go sámegiella ja kultuvra fága ii leat váldojuvvon mielde Máhttoloktemii, de leat oktiibuot veaháš unnit oahppit geat válljejit sámegiel oahpaheami. Departemeanta áigu čuovvut dán ovdáneami ja geahččat dan ovttas dainna iskkademiin maid golmma davimus fylkka fylkamánnet dáhttot álggahit, man ulbmil lea čuovvut man ollu oahppit válljejit sámegiela.

• Departemeanta áigu álggahit ohppiidiskka­deami geahččan dihtii movt sámi oahppit vuođđooahpahusas, maiddái olggobealde sámi guovlluid, vásihit iežaset oahppodili. Departemeanta áigu árvvoštallat livččii go vejolaš láhčit dili nu ahte eanebut geat hálidivčče oahpahusa sámegillii, sáhtáše dan oažžut, omd. gáidosis oahpaheami bokte. Vuosttažettiin áigu departemeanta buoremus lági mielde láhčit dili nu ahte buohkain geain lea vuoigatvuohta oažžut sámegiel oahpahusa, ožžot dan.

• Go joatkkaoahpaheamis badjána beroštupmi sámi oahpaheapmái, de šaddá maid eanet fuomášupmi fálaldagaid kvalitehtii. Danin áigu departemeanta ain čuovvut ovdáneami ja bearráigeahččat ahte fálaldagat leat ohppiid vuoigatvuođaid mielde.

• Evttohusaid vuođul mat leat boahtán bargo­joavkku raporttas mii lea árvvoštallan stáhta sámi joatkkaskuvllaid hálddašanovddasvástádusa ja Sámedikki mearrádusaid vuođul áššis, áigu Máhttodepartemeanta ovttas Sámedikkiin, Finnmárkku Fylkamánniin ja Finnmárkku fylkasuohkaniin gávnnahit movt hálddašanovddasvástádusa buoremus lági mielde sáhttá áimmahuššat.

• Departemeanta áigu gozihit ahte čohkkejuvvo eanet máhttu dan birra makkár dárbbut rávis­olbmuin lea oažžut sámegieloahpu, ja man ollu rávisolbmot ožžot dakkár oahpahusa.

• Máhttodepartemeanta ja Oahpahusdirektoráhtta áigot, ovttas Bargo- ja searvadahttindepartementtain álggahit prošeavtta mas galgat geahččat sápmelaččaid dili geat iežaset eatnigielas leat analfabehtat. Sámediggi bovdejuvvo searvat dán prošektii. Prošeakta ferte earet eará nannet ja ráddjet geat dárbbašit sámegielas eatnigiellaoahpahusa ja kártet gallásis livččii beroštupmi geavahit diekkár fálaldaga. Bohtosiid vuođul sáhttá árvvoštallat makkár doaimmaide livččii dárbu ulbmiljoavk­ku sápmelaččaide geat iežaset eatnigielas leat analfabehtat. Berre árvvoštallat ovttasbarggu alfabehtiserenkampánnjain maid Romssa fylkkasuohkan ja Sámediggi leat jurddašan álggahit.

12.3 Gáiddusoahpahus

Oahpahusláhka addá vejolašvuođa láhčit sámegiel oahpaheami eará vugiid mielde go ii leat vejolaš gávdnat oahpaheaddji geas lea sámegiel gelbbolašvuohta. Diekkár mállet oahpaheapmi sáhttá leat gáiddusoahpahus/neahttaoahpaheapmi, hospiteren/guosseoahppin muhtun sámi skuvllas ja ahte lea mátkkošteaddji oahpaheaddji/guossástallanoahpaheaddji.

Gáiddusoahpahus sáhttá leat veahkkin movttiidahttit ohppiid geat hálidit oahppat sámegiela, ja de lea ge hui dárbbašlaš ahte leat gávdnamis oahpponeavvut main lea alla kvalitehta, vai sáhttá láhčit buriid fálaldagaid.

Ráđđehus áigu bargat viidáseappot dainna bargguin ahte buot ohppiide, beroškeahttá gos sii orrot ja guđe sámegiela ain geavahežžet, galgá fállojuvvot gáiddusoahpahus mas lea buorre kvalitehta.

Gáiddusoahpahus lea muhtun muddui lágiduvvon prošeaktan main leamaš giellaealáskahttin ul­bmilin, ja dáin bargguin leat buorit vásáhusat. Galgá ráhkaduvvot oktasaš plána mii guoská sámegiel gáidosis oahpaheapmái, earet eará danin vai láhččojuvvo dilli dábálaš ja guhkit áiggi vuollái gáiddusoahpahusa jođiheapmái mii guoská buot golmma sámegillii.

Vai oažžut vejolaš berošteddjiid geavahit fálaldagaid, ja vai nagodit atnit ávkki stuora doaimmaid jođihanortnegiin ja ovttasbarggus, de berre gáv­dnat eanet oppalaš oktasaš ortnegiid maiddái teknologiija válljema dáfus. Jus galgá buoremus lági mielde oažžut ávkki neahttaoahpaheamis, de gal ferte leat vejolaš geavahit govdafierpmi. Danin áigu ráđđehus bargat dan badjelii ahte buot báikkit davviguovlluin galget oažžut govdafierpmi.

Vai ollislaččat nákcet geavahit ávkin daid pedagogalaš vejolašvuođaid mat elektruvnnalaš mediat leat, de lea dárbu skáhppot viidát gelbbolašvuođa das movt IKT geavaha pedagogalaččat, ja lea dárbu láhčit IKT joatkka- ja lassioahpu oahpaheddjiide geat galget oahpahit dien suorggis. Skuvlaoamasteaddjit ja skuvllaid jođiheaddjit berrejit ávžžuhit oahpaheddjiid, geain lea gáiddusoahpaheamis ovddasvástádus, háhkat alcceseaset gealboovddideami mas pedagogalaš IKT geavaheapmi lea guovddážis. Berre láhčit dili sidjiide čađahit diekkár lassioahpu.

Gáiddusoahppofálaldat Davvin lea erenoamážit dakkár olbmuid váste geain ovdalaččas ii leat sámegielmáhttu. Sámás lea ráhkaduvvon rávisol­bmuide geain lea davvisámegiella eatnigiellan, geat eai máhte lohkat ja čállit sámegiela. Kursagoluid oažžu ruovttoluotta máksojuvvot go lea buot vástádusaid sádden, nu ahte dát fálaldat leat nuvttá oasseváldiide.

12.3.1 Strategiijat ja doaibmabijut

• Ráđđehus áigu bargat viidáseappot áššiin ahte buot ohppiide, geat eai sáhte čuovvut dábálaš oahpaheami, galgá fállojuvvot gáiddusoahpahus ja ahte dan kvalitehta galgá leat buorre, beroškeahttá gos oahppi orru ja guđe guovllu sámegiela geavaha.

• 2008 mielde galgá Oahpahusdirektoráhtta ráhkadit sámi gáiddusoahpahussii plána. Plána galgá sisttisdoallat oahpponeavvuid geavaheami, gelbbolašvuođa nannema ja govdabátti. Lea dehálaš ahte dán barggus maid bohtet evttohusat dasa makkár oktasaš njuolggadusat sáhtáše leat gáiddusoahpaheami lágideapmái, vai oažžut eanet seammadássásašvuođa ja buoret ollisvuođa daid fálaldagaide mat leat gávdnamis, ja ahte váldit vuhtii sihke skuvlaoamasteddjiid ja skuvllaid mat buktet fálaldagaid.

• Iešguđetlágan prošeavttaid vásáhusaid vuođul áigu departemeanta bargat ovddidit dábálaš ja guhkit áiggi vuollái buori gáiddusoahpahusa jođiheami buot golmma sámegillii.

11.3 Gáiddusoahpahus

Oahpahusláhka addá vejolašvuođa láhčit sámegiel oahpaheami eará vugiid mielde go ii leat vejolaš gávdnat oahpaheaddji geas lea sámegiel gelbbolašvuohta. Diekkár mállet oahpaheapmi sáhttá leat gáiddusoahpahus/neahttaoahpaheapmi, hospiteren/guosseoahppin muhtun sámi skuvllas ja ahte lea mátkkošteaddji oahpaheaddji/guossástallanoahpaheaddji.

Gáiddusoahpahus sáhttá leat veahkkin movttiidahttit ohppiid geat hálidit oahppat sámegiela, ja de lea ge hui dárbbašlaš ahte leat gávdnamis oahpponeavvut main lea alla kvalitehta, vai sáhttá láhčit buriid fálaldagaid.

Ráđđehus áigu bargat viidáseappot dainna bargguin ahte buot ohppiide, beroškeahttá gos sii orrot ja guđe sámegiela ain geavahežžet, galgá fállojuvvot gáiddusoahpahus mas lea buorre kvalitehta.

Gáiddusoahpahus lea muhtun muddui lágiduvvon prošeaktan main leamaš giellaealáskahttin ul­bmilin, ja dáin bargguin leat buorit vásáhusat. Galgá ráhkaduvvot oktasaš plána mii guoská sámegiel gáidosis oahpaheapmái, earet eará danin vai láhččojuvvo dilli dábálaš ja guhkit áiggi vuollái gáiddusoahpahusa jođiheapmái mii guoská buot golmma sámegillii.

Vai oažžut vejolaš berošteddjiid geavahit fálaldagaid, ja vai nagodit atnit ávkki stuora doaimmaid jođihanortnegiin ja ovttasbarggus, de berre gáv­dnat eanet oppalaš oktasaš ortnegiid maiddái teknologiija válljema dáfus. Jus galgá buoremus lági mielde oažžut ávkki neahttaoahpaheamis, de gal ferte leat vejolaš geavahit govdafierpmi. Danin áigu ráđđehus bargat dan badjelii ahte buot báikkit davviguovlluin galget oažžut govdafierpmi.

Vai ollislaččat nákcet geavahit ávkin daid pedagogalaš vejolašvuođaid mat elektruvnnalaš mediat leat, de lea dárbu skáhppot viidát gelbbolašvuođa das movt IKT geavaha pedagogalaččat, ja lea dárbu láhčit IKT joatkka- ja lassioahpu oahpaheddjiide geat galget oahpahit dien suorggis. Skuvlaoamasteaddjit ja skuvllaid jođiheaddjit berrejit ávžžuhit oahpaheddjiid, geain lea gáiddusoahpaheamis ovddasvástádus, háhkat alcceseaset gealboovddideami mas pedagogalaš IKT geavaheapmi lea guovddážis. Berre láhčit dili sidjiide čađahit diekkár lassioahpu.

Gáiddusoahppofálaldat Davvin lea erenoamážit dakkár olbmuid váste geain ovdalaččas ii leat sámegielmáhttu. Sámás lea ráhkaduvvon rávisol­bmuide geain lea davvisámegiella eatnigiellan, geat eai máhte lohkat ja čállit sámegiela. Kursagoluid oažžu ruovttoluotta máksojuvvot go lea buot vástádusaid sádden, nu ahte dát fálaldat leat nuvttá oasseváldiide.

11.3.1 Strategiijat ja doaibmabijut

• Ráđđehus áigu bargat viidáseappot áššiin ahte buot ohppiide, geat eai sáhte čuovvut dábálaš oahpaheami, galgá fállojuvvot gáiddusoahpahus ja ahte dan kvalitehta galgá leat buorre, beroškeahttá gos oahppi orru ja guđe guovllu sámegiela geavaha.

• 2008 mielde galgá Oahpahusdirektoráhtta ráhkadit sámi gáiddusoahpahussii plána. Plána galgá sisttisdoallat oahpponeavvuid geavaheami, gelbbolašvuođa nannema ja govdabátti. Lea dehálaš ahte dán barggus maid bohtet evttohusat dasa makkár oktasaš njuolggadusat sáhtáše leat gáiddusoahpaheami lágideapmái, vai oažžut eanet seammadássásašvuođa ja buoret ollisvuođa daid fálaldagaide mat leat gávdnamis, ja ahte váldit vuhtii sihke skuvlaoamasteddjiid ja skuvllaid mat buktet fálaldagaid.

• Iešguđetlágan prošeavttaid vásáhusaid vuođul áigu departemeanta bargat ovddidit dábálaš ja guhkit áiggi vuollái buori gáiddusoahpahusa jođiheami buot golmma sámegillii.

11.4 Máhttoloktema ja Sámi Máhttoloktema (LK06-S) oahppoplánaid ovddideapmi ja atnuiváldin

Dalle go oahpahusláhka bođii fápmui 1999, de oaččui Sámediggi miha eanet dadjamuša ja ovddasvástádusa oahppoplánaid ovddideamis. Oahpahuslága § 6 – 4 čilge Sámedikki ovddasvástádusa mii guoská oahpu sisdollui, mii dál geahččaluvvo go Máhttolokten lea doaibmagoahtán.

Sámi Máhttoloktema oahppoplánaid sisdoallu lea, seamma ládje go Máhttoloktema našuvnnalaš oahppoplánaid ge, golmma oasis:

Oassi I: Oppalaš oassi buot ohppiide Norggas, mii lea fievrreduvvon viidáseappot ovdalaš oahppoplánain. Das nannejuvvo ahte «Sámegiella ja kultuvra lea okta oassi dan oktasaš árbbis maid Norga ja Davviriikkat erenoamážit galget áimmahuššat. Dát árbi galgá oažžut ovdánanvejolašvuođaid skuvl­lain gos leat sámi oahppit, nu ahte dat nanne sámi iešvuođa ja min oktasaš máhtu sámi kultuvrra birra».

Oassi II: Sámi oahpahusa prinsihpat ja rámmat. Sámediggi lea heivehan oahpaheami prinsihpaid ja rámmaid sámi oktavuođaide.

Oassi III: Fágaide oahppoplánat, mat sisttissetdollet buohtalas seammadássásaš plánaid vuođđooahpahussii fágain; biebmu ja dearvvašvuohta, musihk­ka, Risttalašvuohta-religiuvdna ja eallinoaidnu, luonddufága, servodatfága, historjá, geografiija ja religiuvdna ja etihkka. Dát plánat leat earaláganat go našuvnnalaš plánat, danin go dat leat heivehuvvon sámi dilálašvuođaide ja geavahuvvojit sámi hálddašanguovllus sámi vuođđoskuvllain, sámi joatkkaskuvllain ja eará oahppobáikkiin gos fállet oahpu dáid plánaid mielde. Ulbmil sámi heivehemiin lea ahte fágain galget vuhtiiváldit sámi viidodaga stuorát servodatoktavuođas. Dát mearkkaša dan ahte eŋgelas ja matematihkka oahppoplánat leat juste seammaláganat go našuvnnalaš plánat, ja leat áibbas eará sámi oahppoplánat fágaide duodji ja sámegiella.

Fágaid struktuvra ja váldosuorggit dain buohtalas plánain leat seamma veardásaččat go našuvnnalaš plánain ja sisttisetdollet sihke našuvnnalaš ja erenoamáš sámi gelbbolašvuođamihttomeriid. Ulbmil lea ahte sierranas oahppoplána galgá dahkat ollisvuođa ja sihkkarastit sámi ohppiide gelbbolašvuođa sihke sámi ja našuvnnalaš oktavuođas, gč. ILO-konvenšuvnna nr.169 artihkkala 27 ja 29.

Lea Sámediggi mii lea dohkkehan daid ere­noamáš sámi oahppoplánaid. Máhttoloktemis lea sámegiella vuosttašgiellan ja sámegiella nubbigiellan mielde buot oahppoplánain vuođđoskuvllas ja joatkkaoahpahusas. Sámegiela nubbigiellan oahppoplánat láhčet dili guovtti goabbatlágan ovdáneapmái olles vuođđooahpahusa áiggi. Sámedikki dáhtu mielde ii leat sámegiella ja kultuvra fága šat váldojuvvon mielde L97 oahppoplánain Sámi Máhttoloktemii.

Oahpahuslága § 6 – 4 mielde galget buot Norgga oahppit oažžut « oahpahusa sámi álbmoga ja sámegiela birra, ja galget oahppat dán álbmoga kultuvrra ja servodateallima birra buot eará fágain. Sámediggi ráhkada njuolggadusaid dán oahpahusa sisdollui daid rámmaid siskkobealde maid departemeanta mearrida». Lea vuosttaš geardi go Sámediggi lea ožžon ámmátlaš válddi mearridit sámi sisdoalu našuvnnalaš oahppoplánaide. Ođđa oahppoplánat mat ráhkaduvvojedje Máhttoloktema oktavuođas, deattuhit miha eanet sámi sis­doalu go ovdal lea dahkkon.

Sámi sidoallu našuvnnalaš oahppoplánaide mearriduvvui ovdal go Sámi Máhttoloktema oahppoplánat ledje gárvásat. K06-S plánat leat ráhkaduvvon ovttasráđiid oahppoplánajoavkkuiguin maid Sámediggi lei nammadan. Evttohusaid leat digaštallan ráđđádallančoahkkimiin gaskal Sáme­dikki ja Máhttodepartemeantta, sihke háldda­husaid ja politihkalaš dásis. Dan vuođul lea departemeanta mearridan buohtalas seamma veardásaš oahppoplánaid vuođđoskuvlii, namalassii K06-S.

Joatkkaoahpahussii leat mearriduvvon erenoa­máš sámi oahppoplánat dáid fágaide: sámi historjá ja servodat, sámi musihkka ja lávdi, sámi visuála kultuvra, hábmen ja duodji joatkkaoahpahus 2 ja 3 ja boazodoallu joatkkaoahpahus 2 ja 3.

Departemeantta mielas lea prinsihpalaččat dehálaš ahte dat oahpahus mii addojuvvo Sámi Máhttoloktema plánaid mielde lea seamma árvosaš go dat mii addojuvvo muđui Máhttolokteme plánaid mielde, vai sámi oahppit ožžot seammalágan gelbbolašvuođa go eará oahppit Norggas.

11.4.1 Rájiidrasttideaddji ovttasbargu

Sámedikkit Norggas, Ruoŧas ja Suomas leat mearridan ráhkadit oktasaš davviriikkalaš oahppoplánaid earet eará sámegillii ja duodjái. Guovlluin gos leat unnán oahppit ja gos lea váttis gávdnat oahpaheddjiid, nugo ovdamearkka dihte lullisámi guovlluin, sáhttá leat buorre čoavddus ahte skuvl­lat goabbat bealde ráji lágidit oahpahusa ovttas, geahča kap. 12.1.1. Dákkár rájiid badjel ovttasbargu sáhttá leat maid ábas danin go sámegiel oahpponeavvut leat vátnásat.

Eurohparáđi charter mii guoská regiovnnaid ja unnitlohkogielaide (geahča kap. 19.3.1) art. 14 Rá­jiidbadjel šiehtadusat geatnegahttet stáhtaid láhčit dili ja ovddidit riikkaidgaskasaš ovttasbarggu, earet eará oahpahussuorggis.

Lullisámi ássan Elgå guovlluin lea maiddái ruoŧabealde, ja leamaš ságastallamat Ruoŧa eiseválddiiguin dan birra ahte sáhtášii go álggahit sámi oahpaheamis ovttasbarggu rastá riikkarájiid. Maŋŋá čoahkkima mii lei ámmátvirgeolbmáid dásis njukčamánus 2006, de galge Ruoŧa departemeantta áirasat guorahallat dien ášši dárkileappot, earet eará gávnnahit sierra láhkavuođu geahččaladdandoaimmaide. Dan rájes ii leat gullon Ruoŧas mihkkege, muhto gažaldat mii guoská riikkaidgaskasaš vuođđoskuvlaovttasbargui lea áin seamma áigeguovdil, ja departemeanta áigu ain čuovvut ášši.

Ovttasbargu Suomain lea vuosttažettiin leamaš dat lagaš skuvlaovttasbargu mii lea Sirpmá ja Ohcejoga skuvllaid gaskkas leamaš 1999 rájes. Dán ovttasbarggu ákkastallamiin leat deattuhan ahte hálidit seailluhit ja ovddidit sámegiela, kultuvrra ja iešvuođa. Skuvllain lea oktasaš oahpahus guovtte geardde vahkus dárogielas, suomagielas, sámegielas, eŋgelasgielas ja matematihkas. Oahppit čuvvot iežaset riikka oahppoplánaid ja lea hálddahuslaččat čadnon iežaset riikka skuvlii. Sirpmá ja Ohcejoga skuvllat lonohallet oahpaheddjiid muhtun diimmuid. Oahpaheaddjit leat virgáibiddjon iežaset suohkaniin. Dáid skuvllaid ovttasbargu lea dehálaš bargu sámegiela ja kultuvrra nannemis dien guovtti gilis.

Lassin dasa ahte ovttasbargat Ruoŧain ja Suomain, de deattuha ráđđehus maid dan man dehálaš lea joatkit ja nannet ovttasbarggu mii lea álggahuvvon gaskal Davvi-Ruošša ja Finnmárkku/Romssa skuvllaid. Oassi dán ovttasbarggus lea earet eará ahte sii lonohallet ohppiid ja oahpaheddjiid. Maiddái dat ahte oahppat guhtetguoimmiset giela lea dehálaš oassi dán ovttasbarggus, ja maiddái dat ahte Ruoššas ja Norggas lea goabbatlágan čehppodat ja goabbatlágan árbevierut iešguđet fágasurggiin. Máhtu ja vásáhusaid lonohallan mielddisbuktá ahte ožžot eanet dieđuid goappešiid riikkaid birra, geahča ráđđehusa davviguovlluid nannenstrategiija.

Boksa 12.2 Sámeskuvla Romssas

Govus 12.4 Málatvuomi suohkan Romssa fylkkas

Sámeskuvla Romssas lea internáhttaskuvla mii ásahuvvui 1983:s Málatvuomi suohkanis. Váhnemat boazodoalus álge bargat dan ala ahte ásahit skuvlla. Skuvlajagi 2007 – 2008 leat 25 oahppi čadnojuvvon skuvlii. 12 sis leat ollesáiggi oahppit geat orrot ruovttus dahje internáhtas. Oahppit geain lea sámegiella eatnigiellan oahpahuvvojit sámegillii. Oahppit geain ii leat sámegiella eatnigiellan, muhto geat galget šaddat ollislaččat guovttegielagin, ožžot giellalávguma dahje immersionoahpu. 9 oahppi – Nordlánddas, Davvi-Trøndelágas ja Rogalánddas – ožžot gáiddusoahpu. 3 oahppi Nordlánddas ja Romssas hospiterejit skuvllas – ovtta vahku ain mánus dahje juohke nuppi mánu. Skuvllas, internáhtas ja gievkkanis leat sullii 14 jahkedoaimma, ja eatnašiin lea sámegiella eatnigiellan.

Skuvla lea 2005:s ráhkadan Boazoprošeavtta vai árbevirolaš sámi máhttu livččii oassin skuvlaárgabeaivvis. Juohke oahppi oažžu miesi maid galgá dápmat dálvvis. Oahppit oassálastet earret eará gárddiid dahkamis (mihtidit, gávppašit ja ceggejit), sii ráhkadit leaŋggaid ja eará ávdnasiid bohccui. Sii bibmet ja dápmet ja vudjet maid reagain.

Romssa sámeskuvllas lea riikkaidgaskasaš profiila. Skuvlajagi 2006 – 2007 hospiterii muhtin Ruošša dutki ja guokte oahppi dán skuvllas (LENA prošeakta). Ulbmilin dainna lei geahčadit vejolašvuođaid ráhkadit seammalágan skuvlla Jakutskii Sibiirii, vai gáhttešedje evenálbmoga giela ja kultuvrra. Eambbo álgoálbmogat sirkumpolára guovlluin leat čájehan beroštumi dasa ahte čatnat oktii «oarjemáilmmi» skuvlla ja árbevirolaš álgoál­bmotmáhtu, ja sii leat finadan dán skuvllas. Leat ráhkaduvvon oktasaš oahppo­neavvut nu go temágihppagat vai ovttasbargu álkiduvvošii.

Boahtteáiggi hástalusaid ektui čujuhu skuvla ieš dasa ahte sámegielat ohppiid lohku dáidá njiedjat, muhto ahte skuvllas sáhttet leat 15 – 20 ollesáiggioahppi boahttevuođas, ja eaktun dasa lea ahte skuvla ain sáhttá doaimmahit giellalávgunoahpahusa. Skuvllas leat buorit rusttegat gáiddusoahpahussii, muhto sii hálidit guhkitáiggi šiehtadusaid vai besset sihkkarastit oahpaheaddjeresurssaid. Nu movt earáide ge, de lea oahpponeavvodilli hástalus, ja skuvla ráhkada ieš temágihppagiid.

11.4.2 Eksámen ja našuvnnalaš geahččaleamit

2006 čavčča ásahuvvojedje fágalávdegottit mat galge evttohit makkár bargobihtáid sáhtášii ráhkadit mat heivejit Sámi Máhttoloktemii. Dat galget sihkkarastit ahte bargobihtát heivejit daid sámi oahppoplánaide maid Sámedikkis leat ráhkadan. Fágalávdegottiin lea máhttu buot golmma sámegielas ja sii galget ovttasbargat dárogiel ja dáro­giella ohppiide geain lea sámegiella ja suomagiella nubbigiellan fágalávdegottiiguin.

2007 čavčča leat čađahuvvon našuvnnalaš geahččaleamit lohkamis dárogielas ja eŋgelasgielas ja rehkenastimis 5. ja 8. luohkáin. Departe­meanta bidjá vuođđun iežas bargui dan ahte oahppit geain lea sámegiella vuosttaš- dahje nubbigiellan, galget čađahit seamma ollu našuvnnalaš geahččalemiid go eará oahppit. Oahpahusdirektoráhtta lea ožžon bargun ovddidit našuvnnalaš geahččalemiid sámegiela lohkamis ohppiide geain lea sámegiella vuosttašgiellan. Jurdda lea geahččalit dáid našuvnnalaš lohkangeahččalemiid sámegielas 2008 čavčča ja dat čađahuvvojit vuosttaš geardde 2009 čavčča. Departemeanta ja Sámediggi leat ovttaoaivilis das ahte fertejit ráhkaduvvot sierra rámmaeavttut našuvnnalaš lohkangeahččalemiide sámegielas .Rámmaeavttuin galget čilget našuvnnalaš geahččalemiid ulbmila ja ráddjet vuođđogálggaid sámegiela lohkamis.

Leat bargamin ovddidit ođđa kártengeahččalemiid lohkamis ja rehkenastimis vuođđoskuvlla 2. luohkáide. Dát geahččaleamit leat geatnegahttojuvvon dán skuvlajagi rájes. Geahččaleamit galget jorgaluvvot buot golmma sámegillii.

11.4.3 Sámi Máhttoloktema árvvoštallan

Nordlánddadutkan/Nordlandsforskning lea, ovttas Norut Samfunn, Norut NIBR ja Finnmárkku Allaskuvllain, ožžon bargun árvvoštallat Sámi Máhttoloktema.

Váldobargun dán árvvoštallamis galgá leat guorahallat dan ahte váikkuha go Sámi Máhttolokten dasa ahte joksat ulbmila mii lea seammaárvosaš oahpahus sámi giellajoavkkuide Norggas, man lági mielde leat oahppoplánat váldojuvvon atnui ja movt dat leat váikkuhan skuvllaid bargovugiide. árvvoštallan galgá sisttisdoallat golbma oasseprošeavtta:

• Makkár ovdabargguid leat bargan Sámi Máhttoloktema atnuiváldima oktavuođas.

• Man muddui leat LK06-S váikkuhangaskaoamit stivrejeaddjin skuvllaid doaimmain.

• Movt oahppoplánat doibmet skuvllaid doaimmaid stivrejeaddjin.

Váldoprošeavtta jođiheaddji ja ovttastahtti lea Nordlandsforskning, ja visot raporttat bohtet oktan váldoprošeavtta mielde. árvvoštallamis bohtet oasseraporttat cuoŋománus 2009 ja 2010, ja loahpparaporta galgá leat gárvvis cuoŋománus 2011.

11.4.4 Strategiijat ja doaibmabijut

• Ráđđehus áigu joatkit rájiidbadjel skuvlaovttasbargguin sámi guovlluin.

• Ovttasráđiid Sámedikkiin ráhkaduvvojit sierra rámmaeavttut mat gusket našuvnnalaš lohkangeahččalemiide sámegielas .

12.4 Máhttoloktema ja Sámi Máhttoloktema (LK06-S) oahppoplánaid ovddideapmi ja atnuiváldin

Dalle go oahpahusláhka bođii fápmui 1999, de oaččui Sámediggi miha eanet dadjamuša ja ovddasvástádusa oahppoplánaid ovddideamis. Oahpahuslága § 6 – 4 čilge Sámedikki ovddasvástádusa mii guoská oahpu sisdollui, mii dál geahččaluvvo go Máhttolokten lea doaibmagoahtán.

Sámi Máhttoloktema oahppoplánaid sisdoallu lea, seamma ládje go Máhttoloktema našuvnnalaš oahppoplánaid ge, golmma oasis:

Oassi I: Oppalaš oassi buot ohppiide Norggas, mii lea fievrreduvvon viidáseappot ovdalaš oahppoplánain. Das nannejuvvo ahte «Sámegiella ja kultuvra lea okta oassi dan oktasaš árbbis maid Norga ja Davviriikkat erenoamážit galget áimmahuššat. Dát árbi galgá oažžut ovdánanvejolašvuođaid skuvl­lain gos leat sámi oahppit, nu ahte dat nanne sámi iešvuođa ja min oktasaš máhtu sámi kultuvrra birra».

Oassi II: Sámi oahpahusa prinsihpat ja rámmat. Sámediggi lea heivehan oahpaheami prinsihpaid ja rámmaid sámi oktavuođaide.

Oassi III: Fágaide oahppoplánat, mat sisttissetdollet buohtalas seammadássásaš plánaid vuođđooahpahussii fágain; biebmu ja dearvvašvuohta, musihk­ka, Risttalašvuohta-religiuvdna ja eallinoaidnu, luonddufága, servodatfága, historjá, geografiija ja religiuvdna ja etihkka. Dát plánat leat earaláganat go našuvnnalaš plánat, danin go dat leat heivehuvvon sámi dilálašvuođaide ja geavahuvvojit sámi hálddašanguovllus sámi vuođđoskuvllain, sámi joatkkaskuvllain ja eará oahppobáikkiin gos fállet oahpu dáid plánaid mielde. Ulbmil sámi heivehemiin lea ahte fágain galget vuhtiiváldit sámi viidodaga stuorát servodatoktavuođas. Dát mearkkaša dan ahte eŋgelas ja matematihkka oahppoplánat leat juste seammaláganat go našuvnnalaš plánat, ja leat áibbas eará sámi oahppoplánat fágaide duodji ja sámegiella.

Fágaid struktuvra ja váldosuorggit dain buohtalas plánain leat seamma veardásaččat go našuvnnalaš plánain ja sisttisetdollet sihke našuvnnalaš ja erenoamáš sámi gelbbolašvuođamihttomeriid. Ulbmil lea ahte sierranas oahppoplána galgá dahkat ollisvuođa ja sihkkarastit sámi ohppiide gelbbolašvuođa sihke sámi ja našuvnnalaš oktavuođas, gč. ILO-konvenšuvnna nr.169 artihkkala 27 ja 29.

Lea Sámediggi mii lea dohkkehan daid ere­noamáš sámi oahppoplánaid. Máhttoloktemis lea sámegiella vuosttašgiellan ja sámegiella nubbigiellan mielde buot oahppoplánain vuođđoskuvllas ja joatkkaoahpahusas. Sámegiela nubbigiellan oahppoplánat láhčet dili guovtti goabbatlágan ovdáneapmái olles vuođđooahpahusa áiggi. Sámedikki dáhtu mielde ii leat sámegiella ja kultuvra fága šat váldojuvvon mielde L97 oahppoplánain Sámi Máhttoloktemii.

Oahpahuslága § 6 – 4 mielde galget buot Norgga oahppit oažžut « oahpahusa sámi álbmoga ja sámegiela birra, ja galget oahppat dán álbmoga kultuvrra ja servodateallima birra buot eará fágain. Sámediggi ráhkada njuolggadusaid dán oahpahusa sisdollui daid rámmaid siskkobealde maid departemeanta mearrida». Lea vuosttaš geardi go Sámediggi lea ožžon ámmátlaš válddi mearridit sámi sisdoalu našuvnnalaš oahppoplánaide. Ođđa oahppoplánat mat ráhkaduvvojedje Máhttoloktema oktavuođas, deattuhit miha eanet sámi sis­doalu go ovdal lea dahkkon.

Sámi sidoallu našuvnnalaš oahppoplánaide mearriduvvui ovdal go Sámi Máhttoloktema oahppoplánat ledje gárvásat. K06-S plánat leat ráhkaduvvon ovttasráđiid oahppoplánajoavkkuiguin maid Sámediggi lei nammadan. Evttohusaid leat digaštallan ráđđádallančoahkkimiin gaskal Sáme­dikki ja Máhttodepartemeantta, sihke háldda­husaid ja politihkalaš dásis. Dan vuođul lea departemeanta mearridan buohtalas seamma veardásaš oahppoplánaid vuođđoskuvlii, namalassii K06-S.

Joatkkaoahpahussii leat mearriduvvon erenoa­máš sámi oahppoplánat dáid fágaide: sámi historjá ja servodat, sámi musihkka ja lávdi, sámi visuála kultuvra, hábmen ja duodji joatkkaoahpahus 2 ja 3 ja boazodoallu joatkkaoahpahus 2 ja 3.

Departemeantta mielas lea prinsihpalaččat dehálaš ahte dat oahpahus mii addojuvvo Sámi Máhttoloktema plánaid mielde lea seamma árvosaš go dat mii addojuvvo muđui Máhttolokteme plánaid mielde, vai sámi oahppit ožžot seammalágan gelbbolašvuođa go eará oahppit Norggas.

12.4.1 Rájiidrasttideaddji ovttasbargu

Sámedikkit Norggas, Ruoŧas ja Suomas leat mearridan ráhkadit oktasaš davviriikkalaš oahppoplánaid earet eará sámegillii ja duodjái. Guovlluin gos leat unnán oahppit ja gos lea váttis gávdnat oahpaheddjiid, nugo ovdamearkka dihte lullisámi guovlluin, sáhttá leat buorre čoavddus ahte skuvl­lat goabbat bealde ráji lágidit oahpahusa ovttas, geahča kap. 12.1.1. Dákkár rájiid badjel ovttasbargu sáhttá leat maid ábas danin go sámegiel oahpponeavvut leat vátnásat.

Eurohparáđi charter mii guoská regiovnnaid ja unnitlohkogielaide (geahča kap. 19.3.1) art. 14 Rá­jiidbadjel šiehtadusat geatnegahttet stáhtaid láhčit dili ja ovddidit riikkaidgaskasaš ovttasbarggu, earet eará oahpahussuorggis.

Lullisámi ássan Elgå guovlluin lea maiddái ruoŧabealde, ja leamaš ságastallamat Ruoŧa eiseválddiiguin dan birra ahte sáhtášii go álggahit sámi oahpaheamis ovttasbarggu rastá riikkarájiid. Maŋŋá čoahkkima mii lei ámmátvirgeolbmáid dásis njukčamánus 2006, de galge Ruoŧa departemeantta áirasat guorahallat dien ášši dárkileappot, earet eará gávnnahit sierra láhkavuođu geahččaladdandoaimmaide. Dan rájes ii leat gullon Ruoŧas mihkkege, muhto gažaldat mii guoská riikkaidgaskasaš vuođđoskuvlaovttasbargui lea áin seamma áigeguovdil, ja departemeanta áigu ain čuovvut ášši.

Ovttasbargu Suomain lea vuosttažettiin leamaš dat lagaš skuvlaovttasbargu mii lea Sirpmá ja Ohcejoga skuvllaid gaskkas leamaš 1999 rájes. Dán ovttasbarggu ákkastallamiin leat deattuhan ahte hálidit seailluhit ja ovddidit sámegiela, kultuvrra ja iešvuođa. Skuvllain lea oktasaš oahpahus guovtte geardde vahkus dárogielas, suomagielas, sámegielas, eŋgelasgielas ja matematihkas. Oahppit čuvvot iežaset riikka oahppoplánaid ja lea hálddahuslaččat čadnon iežaset riikka skuvlii. Sirpmá ja Ohcejoga skuvllat lonohallet oahpaheddjiid muhtun diimmuid. Oahpaheaddjit leat virgáibiddjon iežaset suohkaniin. Dáid skuvllaid ovttasbargu lea dehálaš bargu sámegiela ja kultuvrra nannemis dien guovtti gilis.

Lassin dasa ahte ovttasbargat Ruoŧain ja Suomain, de deattuha ráđđehus maid dan man dehálaš lea joatkit ja nannet ovttasbarggu mii lea álggahuvvon gaskal Davvi-Ruošša ja Finnmárkku/Romssa skuvllaid. Oassi dán ovttasbarggus lea earet eará ahte sii lonohallet ohppiid ja oahpaheddjiid. Maiddái dat ahte oahppat guhtetguoimmiset giela lea dehálaš oassi dán ovttasbarggus, ja maiddái dat ahte Ruoššas ja Norggas lea goabbatlágan čehppodat ja goabbatlágan árbevierut iešguđet fágasurggiin. Máhtu ja vásáhusaid lonohallan mielddisbuktá ahte ožžot eanet dieđuid goappešiid riikkaid birra, geahča ráđđehusa davviguovlluid nannenstrategiija.

Boksa 12.2 Sámeskuvla Romssas

Govus 12.4 Málatvuomi suohkan Romssa fylkkas

Sámeskuvla Romssas lea internáhttaskuvla mii ásahuvvui 1983:s Málatvuomi suohkanis. Váhnemat boazodoalus álge bargat dan ala ahte ásahit skuvlla. Skuvlajagi 2007 – 2008 leat 25 oahppi čadnojuvvon skuvlii. 12 sis leat ollesáiggi oahppit geat orrot ruovttus dahje internáhtas. Oahppit geain lea sámegiella eatnigiellan oahpahuvvojit sámegillii. Oahppit geain ii leat sámegiella eatnigiellan, muhto geat galget šaddat ollislaččat guovttegielagin, ožžot giellalávguma dahje immersionoahpu. 9 oahppi – Nordlánddas, Davvi-Trøndelágas ja Rogalánddas – ožžot gáiddusoahpu. 3 oahppi Nordlánddas ja Romssas hospiterejit skuvllas – ovtta vahku ain mánus dahje juohke nuppi mánu. Skuvllas, internáhtas ja gievkkanis leat sullii 14 jahkedoaimma, ja eatnašiin lea sámegiella eatnigiellan.

Skuvla lea 2005:s ráhkadan Boazoprošeavtta vai árbevirolaš sámi máhttu livččii oassin skuvlaárgabeaivvis. Juohke oahppi oažžu miesi maid galgá dápmat dálvvis. Oahppit oassálastet earret eará gárddiid dahkamis (mihtidit, gávppašit ja ceggejit), sii ráhkadit leaŋggaid ja eará ávdnasiid bohccui. Sii bibmet ja dápmet ja vudjet maid reagain.

Romssa sámeskuvllas lea riikkaidgaskasaš profiila. Skuvlajagi 2006 – 2007 hospiterii muhtin Ruošša dutki ja guokte oahppi dán skuvllas (LENA prošeakta). Ulbmilin dainna lei geahčadit vejolašvuođaid ráhkadit seammalágan skuvlla Jakutskii Sibiirii, vai gáhttešedje evenálbmoga giela ja kultuvrra. Eambbo álgoálbmogat sirkumpolára guovlluin leat čájehan beroštumi dasa ahte čatnat oktii «oarjemáilmmi» skuvlla ja árbevirolaš álgoál­bmotmáhtu, ja sii leat finadan dán skuvllas. Leat ráhkaduvvon oktasaš oahppo­neavvut nu go temágihppagat vai ovttasbargu álkiduvvošii.

Boahtteáiggi hástalusaid ektui čujuhu skuvla ieš dasa ahte sámegielat ohppiid lohku dáidá njiedjat, muhto ahte skuvllas sáhttet leat 15 – 20 ollesáiggioahppi boahttevuođas, ja eaktun dasa lea ahte skuvla ain sáhttá doaimmahit giellalávgunoahpahusa. Skuvllas leat buorit rusttegat gáiddusoahpahussii, muhto sii hálidit guhkitáiggi šiehtadusaid vai besset sihkkarastit oahpaheaddjeresurssaid. Nu movt earáide ge, de lea oahpponeavvodilli hástalus, ja skuvla ráhkada ieš temágihppagiid.

12.4.2 Eksámen ja našuvnnalaš geahččaleamit

2006 čavčča ásahuvvojedje fágalávdegottit mat galge evttohit makkár bargobihtáid sáhtášii ráhkadit mat heivejit Sámi Máhttoloktemii. Dat galget sihkkarastit ahte bargobihtát heivejit daid sámi oahppoplánaide maid Sámedikkis leat ráhkadan. Fágalávdegottiin lea máhttu buot golmma sámegielas ja sii galget ovttasbargat dárogiel ja dáro­giella ohppiide geain lea sámegiella ja suomagiella nubbigiellan fágalávdegottiiguin.

2007 čavčča leat čađahuvvon našuvnnalaš geahččaleamit lohkamis dárogielas ja eŋgelasgielas ja rehkenastimis 5. ja 8. luohkáin. Departe­meanta bidjá vuođđun iežas bargui dan ahte oahppit geain lea sámegiella vuosttaš- dahje nubbigiellan, galget čađahit seamma ollu našuvnnalaš geahččalemiid go eará oahppit. Oahpahusdirektoráhtta lea ožžon bargun ovddidit našuvnnalaš geahččalemiid sámegiela lohkamis ohppiide geain lea sámegiella vuosttašgiellan. Jurdda lea geahččalit dáid našuvnnalaš lohkangeahččalemiid sámegielas 2008 čavčča ja dat čađahuvvojit vuosttaš geardde 2009 čavčča. Departemeanta ja Sámediggi leat ovttaoaivilis das ahte fertejit ráhkaduvvot sierra rámmaeavttut našuvnnalaš lohkangeahččalemiide sámegielas .Rámmaeavttuin galget čilget našuvnnalaš geahččalemiid ulbmila ja ráddjet vuođđogálggaid sámegiela lohkamis.

Leat bargamin ovddidit ođđa kártengeahččalemiid lohkamis ja rehkenastimis vuođđoskuvlla 2. luohkáide. Dát geahččaleamit leat geatnegahttojuvvon dán skuvlajagi rájes. Geahččaleamit galget jorgaluvvot buot golmma sámegillii.

12.4.3 Sámi Máhttoloktema árvvoštallan

Nordlánddadutkan/Nordlandsforskning lea, ovttas Norut Samfunn, Norut NIBR ja Finnmárkku Allaskuvllain, ožžon bargun árvvoštallat Sámi Máhttoloktema.

Váldobargun dán árvvoštallamis galgá leat guorahallat dan ahte váikkuha go Sámi Máhttolokten dasa ahte joksat ulbmila mii lea seammaárvosaš oahpahus sámi giellajoavkkuide Norggas, man lági mielde leat oahppoplánat váldojuvvon atnui ja movt dat leat váikkuhan skuvllaid bargovugiide. árvvoštallan galgá sisttisdoallat golbma oasseprošeavtta:

• Makkár ovdabargguid leat bargan Sámi Máhttoloktema atnuiváldima oktavuođas.

• Man muddui leat LK06-S váikkuhangaskaoamit stivrejeaddjin skuvllaid doaimmain.

• Movt oahppoplánat doibmet skuvllaid doaimmaid stivrejeaddjin.

Váldoprošeavtta jođiheaddji ja ovttastahtti lea Nordlandsforskning, ja visot raporttat bohtet oktan váldoprošeavtta mielde. árvvoštallamis bohtet oasseraporttat cuoŋománus 2009 ja 2010, ja loahpparaporta galgá leat gárvvis cuoŋománus 2011.

12.4.4 Strategiijat ja doaibmabijut

• Ráđđehus áigu joatkit rájiidbadjel skuvlaovttasbargguin sámi guovlluin.

• Ovttasráđiid Sámedikkiin ráhkaduvvojit sierra rámmaeavttut mat gusket našuvnnalaš lohkangeahččalemiide sámegielas .

12.5 Sámi oahpponeavvut

Sámi oahpponeavvut galget váikkuhit nannet sámi kultuvrra ja iešdovddu dakko bokte ahte addit ohppiide vejolašvuođa oahppat sámegiela ja oažžut oahpahusa sámegillii. Eaktun dasa ahte skuvla galgá nagodit addit ollislaš oahppofálaldaga sámi ohppiide, lea ahte gávdnojit sámi oahpponeavvut. Sámi Máhttoloktema atnuiváldin, man čuvvo ođđa oahppoplánat, lea dagahan ahte lea šaddan stuorát dárbu sámi oahpponeavvuide eanaš fágain. Dál lea nu ahte gávdnojit beare unnán sámi oahppo­neavvut mat heiveše Sámi Máhttoloktemii.

Sámedikkis lea, dan rájes go Sámi oahpahusráđđi biddjojuvvi Sámedikki vuollái jagi 2000, leamaš ovddasvástádus doaimmahit iešguđetlágan doarjjaortnegiid sámi oahpponeavvuid ráhkadeapmái. Sámi oahpponeavvuid ovddideapmi – Strategalaš plána 2001 – 2005 rámma siskkobealde leat ráhkaduvvon oahpponeavvut vuođđooahpahussii, eanemusat vuođđoskuvlii. Joatkkaoahpahusa váste leat ráhkaduvvon oahpponeavvut dušše muhtun vuoruhuvvon fágaide. Sámediggi lea maŋimus golmma jagi juolludan sullii 14 mill. ruvnno jahkásaččat iešguđetlágan sámi oahpponeavvuide. Dasa lassin oaččui Sámediggi 2006 juovlamánus 2 milj. ruvnno digitála oahpponeavvuid ovddideapmái. 2008 lea biddjojuvvon 14 milj. ruvdno oahpponeavvuide.

Sámediggi lea čađahan olggobealde árvvoštallama mii guoská doarjjaortnegiidda ja sámi oahp­poneavvuid stragegiijaplánii. árvvoštallan čájeha ahte Sámedikki doarjjaortnegat eai leat doaibman dohkálaččat ja das čujuhit ollu sivaide mat leat dagahan ahte ii leamaš vejolaš ráhkadit doarvái sámi oahpponeavvuid mat heivejit Sámi Mahttoloktemii. árvvoštallamis čállet ahte stuorámus sivvan dasa ahte ráhkaduvvojit nu unnán sámegiel oahp­poneavvut, lea ahte gávdnojit beare unnán olbmot geain lea ovddidangelbbolašvuohta, leat smávva fágabirrasat ja ahte oahpponeavvuid ovddideapmi lea unnán gánnahahtti.

Go ii gávdno čohkkejuvvon listu mas oainnášii buot sámi oahpponeavvuid mat dál leat gávdnamis, de lea skuvllaide ja oahpaheddjiide váttis váldit atnui sámi oahpponeavvuid. Danin lea dárbu kártet makkár prentejuvvon ja digitála oahpponeavvut leat gávdnamis, ja ahte diet dieđut doaimmahuvvojit daid gulahallanoktavuođain mat leat gávdnamis. Sámediggi áigu meannudit ođđa strategalaš oahpponeavvoplána evttohusa 2008 giđa mielde. Dán plána vuolggabáiki galgá leat árvvoštallama bohtosat.

Maŋŋá go Sámediggi lea meannudan iežas strategalaš plána, de áigu departemeanta ráđđádallat ja ovttasbargat Sámedikkiin movt viidáseappot bargat sámi oahpponeavvoovddidemiin. Departemeanta oaivvilda ahte Oahpahusdirektoráhta sadji ja ovddasvástádus sámi oahpponeavvuid ovddidanbarggus berre árvvoštallojuvvot. Jus galggašii sirdit sámi oahpponeavvuid ovddidan- ja buvttadanovddasvástdusa, de dasa lea eaktun ahte lea ovttasbargu gaskal Oahpahusdirektoráhta ja Sámedikki, sihke de go galgá kártet ja heivehit oahpponeavvuid maid galgá ovddidit.

Ja go sámi oahpponeavvuid dárbu lea stuoris, de berre árvvoštallat vejolaš eará buvttadančovdosiid, vai gokčat dán dárbbu jođáneamos lági mielde. Earet eará sáhtášii garraseappot nannet digitála oahpponeavvuid maid sáhttá jođáneappot ođasmahttit ja juohkit. Dat sáhtášii leat veahkkin gokčat oahpponeavvodárbbu. Sáhttá maid jorgalit eanet dáru oahpponeavvuid sámegillii, vai oččošii eanet válljenvári oahpponeavvuid sámi ohppiide.

Gelbbolašvuođanannen ja ovttasbargu gaskal fágabirrasiid sáhttá leat veahkkin oččodit buvttadit eanet oahpponeavvuid. Dán oktavuođas berrešii hástalit universitehtaid ja allaskuvllaid fágabirrasiid.

Sámi allaskuvla lea máŋga jagi juo fállan viidásit oahpu oahpponeavvopedagogihkas, ja sis leamaš IKT-oahpponeavvuid ovddidankursset. Oažžun dihte eanebuid ohcat dien lohkansuorgái, de ásahii Sámediggi stipeandaortnega studeanddaide geat čađahedje dien oahpu áigodagas 2002 – 2005. Allaskuvla lea maid bidjan áiggi fágaoahpaheddjiide vai besset searvat oahpponeavvuid ovddidanbargguide.

Davviriikkalaš ovttasbargu oahpponeavvuid ovddideamis berre álggahuvvot lagamus áiggi. Ruoŧa universiehtain ja allaskuvllain lea ovda­mearkka dihte erenoamáš gelbbolašvuohta lullisámegielas.

12.5.1 Strategiijat ja doaibmabijut

• Departemeanta áigu 2008 giđa mielde, ovttas Sámedikkiin, nammadit bargojoavkku mas ­galget leat mielde oalle viidát ovddasteaddjit. Bargojoavku galgá ráhkadit sámi oahpponeavvuid ovddidanplána vuođđooahpahussii. Bargojoav­ku galgá maid geahčadit ahte sáhtášii go eanet jorgalit dáru skuvllaid oahpponeavvuid ja heiveit daid Sámi Máhttoloktema ulbmiliidda Bargojoavku galgá maid árvvoštallat ruđalaš arvvosmahttimiid mat sáhtáše iešguđet fágabirrasiid movttáskahttet searvat buvttadit lasi oahpponeavvuid sámegillii. Dát plána galgá gieđahallojuvvot Sámedikki oahpponeavvuid strategalaš plána oktavuođas.

• Departemeanta áigu ovttas Sámedikkiin geahččat árvvoštallama ja dárkileappot guorahallat movt oahpponeavvuid ráhkadandoarjagat leat doaibman, ja movt ovdáneami ja doarjjaortnegiid sáhtášii buoridit.

• Departemeanta áigu, ovttas Oahpahusportálain www.utdanning.no álgit kártet ja čohkket ovtta sadjái dieđuid main oaidná makkár prentejuvvon ja digitála sámi oahpponeavvut leat gávdnamis. www.utdanning.no siidduide galgá ásahuvvot sierra neahttabáiki sámi oahppo­neavvuide.

11.5 Sámi oahpponeavvut

Sámi oahpponeavvut galget váikkuhit nannet sámi kultuvrra ja iešdovddu dakko bokte ahte addit ohppiide vejolašvuođa oahppat sámegiela ja oažžut oahpahusa sámegillii. Eaktun dasa ahte skuvla galgá nagodit addit ollislaš oahppofálaldaga sámi ohppiide, lea ahte gávdnojit sámi oahpponeavvut. Sámi Máhttoloktema atnuiváldin, man čuvvo ođđa oahppoplánat, lea dagahan ahte lea šaddan stuorát dárbu sámi oahpponeavvuide eanaš fágain. Dál lea nu ahte gávdnojit beare unnán sámi oahppo­neavvut mat heiveše Sámi Máhttoloktemii.

Sámedikkis lea, dan rájes go Sámi oahpahusráđđi biddjojuvvi Sámedikki vuollái jagi 2000, leamaš ovddasvástádus doaimmahit iešguđetlágan doarjjaortnegiid sámi oahpponeavvuid ráhkadeapmái. Sámi oahpponeavvuid ovddideapmi – Strategalaš plána 2001 – 2005 rámma siskkobealde leat ráhkaduvvon oahpponeavvut vuođđooahpahussii, eanemusat vuođđoskuvlii. Joatkkaoahpahusa váste leat ráhkaduvvon oahpponeavvut dušše muhtun vuoruhuvvon fágaide. Sámediggi lea maŋimus golmma jagi juolludan sullii 14 mill. ruvnno jahkásaččat iešguđetlágan sámi oahpponeavvuide. Dasa lassin oaččui Sámediggi 2006 juovlamánus 2 milj. ruvnno digitála oahpponeavvuid ovddideapmái. 2008 lea biddjojuvvon 14 milj. ruvdno oahpponeavvuide.

Sámediggi lea čađahan olggobealde árvvoštallama mii guoská doarjjaortnegiidda ja sámi oahp­poneavvuid stragegiijaplánii. árvvoštallan čájeha ahte Sámedikki doarjjaortnegat eai leat doaibman dohkálaččat ja das čujuhit ollu sivaide mat leat dagahan ahte ii leamaš vejolaš ráhkadit doarvái sámi oahpponeavvuid mat heivejit Sámi Mahttoloktemii. árvvoštallamis čállet ahte stuorámus sivvan dasa ahte ráhkaduvvojit nu unnán sámegiel oahp­poneavvut, lea ahte gávdnojit beare unnán olbmot geain lea ovddidangelbbolašvuohta, leat smávva fágabirrasat ja ahte oahpponeavvuid ovddideapmi lea unnán gánnahahtti.

Go ii gávdno čohkkejuvvon listu mas oainnášii buot sámi oahpponeavvuid mat dál leat gávdnamis, de lea skuvllaide ja oahpaheddjiide váttis váldit atnui sámi oahpponeavvuid. Danin lea dárbu kártet makkár prentejuvvon ja digitála oahpponeavvut leat gávdnamis, ja ahte diet dieđut doaimmahuvvojit daid gulahallanoktavuođain mat leat gávdnamis. Sámediggi áigu meannudit ođđa strategalaš oahpponeavvoplána evttohusa 2008 giđa mielde. Dán plána vuolggabáiki galgá leat árvvoštallama bohtosat.

Maŋŋá go Sámediggi lea meannudan iežas strategalaš plána, de áigu departemeanta ráđđádallat ja ovttasbargat Sámedikkiin movt viidáseappot bargat sámi oahpponeavvoovddidemiin. Departemeanta oaivvilda ahte Oahpahusdirektoráhta sadji ja ovddasvástádus sámi oahpponeavvuid ovddidanbarggus berre árvvoštallojuvvot. Jus galggašii sirdit sámi oahpponeavvuid ovddidan- ja buvttadanovddasvástdusa, de dasa lea eaktun ahte lea ovttasbargu gaskal Oahpahusdirektoráhta ja Sámedikki, sihke de go galgá kártet ja heivehit oahpponeavvuid maid galgá ovddidit.

Ja go sámi oahpponeavvuid dárbu lea stuoris, de berre árvvoštallat vejolaš eará buvttadančovdosiid, vai gokčat dán dárbbu jođáneamos lági mielde. Earet eará sáhtášii garraseappot nannet digitála oahpponeavvuid maid sáhttá jođáneappot ođasmahttit ja juohkit. Dat sáhtášii leat veahkkin gokčat oahpponeavvodárbbu. Sáhttá maid jorgalit eanet dáru oahpponeavvuid sámegillii, vai oččošii eanet válljenvári oahpponeavvuid sámi ohppiide.

Gelbbolašvuođanannen ja ovttasbargu gaskal fágabirrasiid sáhttá leat veahkkin oččodit buvttadit eanet oahpponeavvuid. Dán oktavuođas berrešii hástalit universitehtaid ja allaskuvllaid fágabirrasiid.

Sámi allaskuvla lea máŋga jagi juo fállan viidásit oahpu oahpponeavvopedagogihkas, ja sis leamaš IKT-oahpponeavvuid ovddidankursset. Oažžun dihte eanebuid ohcat dien lohkansuorgái, de ásahii Sámediggi stipeandaortnega studeanddaide geat čađahedje dien oahpu áigodagas 2002 – 2005. Allaskuvla lea maid bidjan áiggi fágaoahpaheddjiide vai besset searvat oahpponeavvuid ovddidanbargguide.

Davviriikkalaš ovttasbargu oahpponeavvuid ovddideamis berre álggahuvvot lagamus áiggi. Ruoŧa universiehtain ja allaskuvllain lea ovda­mearkka dihte erenoamáš gelbbolašvuohta lullisámegielas.

11.5.1 Strategiijat ja doaibmabijut

• Departemeanta áigu 2008 giđa mielde, ovttas Sámedikkiin, nammadit bargojoavkku mas ­galget leat mielde oalle viidát ovddasteaddjit. Bargojoavku galgá ráhkadit sámi oahpponeavvuid ovddidanplána vuođđooahpahussii. Bargojoav­ku galgá maid geahčadit ahte sáhtášii go eanet jorgalit dáru skuvllaid oahpponeavvuid ja heiveit daid Sámi Máhttoloktema ulbmiliidda Bargojoavku galgá maid árvvoštallat ruđalaš arvvosmahttimiid mat sáhtáše iešguđet fágabirrasiid movttáskahttet searvat buvttadit lasi oahpponeavvuid sámegillii. Dát plána galgá gieđahallojuvvot Sámedikki oahpponeavvuid strategalaš plána oktavuođas.

• Departemeanta áigu ovttas Sámedikkiin geahččat árvvoštallama ja dárkileappot guorahallat movt oahpponeavvuid ráhkadandoarjagat leat doaibman, ja movt ovdáneami ja doarjjaortnegiid sáhtášii buoridit.

• Departemeanta áigu, ovttas Oahpahusportálain www.utdanning.no álgit kártet ja čohkket ovtta sadjái dieđuid main oaidná makkár prentejuvvon ja digitála sámi oahpponeavvut leat gávdnamis. www.utdanning.no siidduide galgá ásahuvvot sierra neahttabáiki sámi oahppo­neavvuide.

11.6 Gelbbolašvuođanannen

Máhttoloktema atnuiváldima oktavuođas sirddii ráđđehus 2 milj. ruvnno Sámediggái, oahpahed­djiid gelbbolašvuođanannemii geat oahpahit sámegillii ja sámegielas. Dasa lassin sáhttet oahpaheaddjit geat oahpahit sámegillii ja sámegielas maid geavahit ruđaid mat leat juolluduvvon «Ovdáneami gelbbolašvuohta – vuođđooahpahusa gelbbolašvuođanannen» doaimmas.

11.6.1 Gávnos

Go galge implementeret oahppoplánaid Máhttoloktemii de leat hui ollu ohcalan nationála oahppoplánain resursamaterieallaid mat muitalit sámi sisdoalu birra. Sámi allaskuvla lea ráhkadan bagadallama sámi sisdoalus nationála oahppoplánain go riikka oahppoeiseválddit sin dáhtto dan bargat. Bagadallan galgá leat oassin muhtin diehto- ja movttidahttinpáhkas sámi sisdollui mii lea čadnojuvvon liigeohppui ja fágabargiid oahpaheapmái. Gávnos lea ovddimustá daidda oahpaheddjiide geat oahpahit riikka oahppoplánaid mielde, muhto dat veadjá maid leat ávkkálaš veahkkeneavvun daidda oahpaheddjiide geat oahpahit Máhttolokten – Sámi oahppoplánaid mielde.

Resursamaterieallan lea resursagirji Gávnos mii galgá doaibmat fágalaš resursan oahpaheddjiide go sii galget bargat sámi sisdoaluin riikka oahppoplánain ovttas nehttii vuođđuduvvon oahpporesurssaiguin. Gávnos deaddiluvvui ja sáddejuvvui buot skuvlaeaiggádiidda ja skuvllaide skuvlaálgimii borgemánu 2007:s. Resursagirjjis leat duogáš dieđut, duohtadili teavsttat ja jurdagat čađaheapmái. Ii dat leat metodalaš bagadallan, muhto «vuosttašveahk-ki» mas leat ovdamearkkat maidda oahpaheaddji sáhttá lasihit dan maid hálida. Dat ásahusat mat leat ráhkadan bagadallama áigot ovttas «Skuvlaneahtain» ráhkadit nehttii vuođđuduvvon oahpporesurssaid mat leat čadnon Gávnos girjái ja dat galgá leat «resursabáŋku» báikkis www.skolenettet.no/gavnos.

11.6.2 Lassioahppofálaldagaid ráhkadeapmi

Sámi sisdoallu boahtá čielgaseappot ovdan riikka plánain ja dat bidjá ođđa gáibadusaid gealboloktemii. Dál jáhkket ahte bohtet dárbbut oažžut eambbo rievddadeaddji ja guvlui heivehuvvon liigeoahppofálaldagaid, ja gártá maid hástalussan oainnusin dahkat sámi perspektiivvaid váldo rámmaplánain ja ásahusaid iežaset fágaplánain sihke ovdaskuvllaoahpu ja oahpaheaddjeoahpu várás. Dasa lassin lea deatalaš láhčit dili nu ahte oahpaheaddjeoahppoásahusat maid ráhkadit gelbbolašvuođa mii lea mielde das ahte sámi perspektiiva boahtá mielde vuođđooahpu fágain.

Oahpahusdirektoráhtta lea atnán vuođđun Gávnos girjji vai šattašii gelbbolašvuođalokten riikkas ja lea bidjan Sámi allaskuvlii bargun ráhkadit liige­oahpahusa oahpaheddjiide vai besset oahppat Máhttoloktema sámi sisdoalu. Leat bivdán alla­skuvlla čalmmustahttit muhtin guovddáš sisdoalloosiid vai movttidahtáše oahpaheddjiid bargat sámi gelbbolašvuođa mihttomeriiguin ja vai livčče mielde buori máhttoovdánahttimis. Fálaldat váldojuvvo atnui 2007 čavčča.

Sámi allaskuvla lágidii Oslo allaskuvllain muhtin seminára bargiide universitehta- ja allaskuvllassuorggis, fylkkamánniid oahppoossodagain ja eará berošteddjiide ee. movttidahttin dihte liigeoah­pahusfálaldagaid ráhkadit. Romssa ja Nordlándda fylkkamánnit maid leat doallan semináraid sámi sisdoalu birra 2007 giđa.

Lea skuvlaeaiggádiid duohken árvvoštallat lea go dárbu liigeohppui mii livččii dan bargui čadnojuvvon mii dahkkojuvvo sámi gebbolašvuođa mihttomeriid ektui. Jus leat gelbbolašvuođa ovdánahttindárbbut, de besset skuvlaeaiggádat váldit oktavuođa allaskuvllaiguin vai besset álggahit ovttasbarggu dien suorggis. Diekkár ovttasbarggu sáhttá ovda­mearkka dihte regiunála dásis organiseret.

11.6.3 Sámi lohkanguovddáš

Sámi allaskuvla ásahii 2007 giđa Sámi lohkan­guovddáža sierra doaibman. Sámi allaskuvla lea árvalan ahte lohkanguovddáš ásahuvvošii fásta birasin sámi lohkanoahpahussii, ja ahte doppe galgá čađahuvvot sámegiel lohkamis dutkan- ja ovddidanbargu, ja dat galgá maid doaibmat fágalaččat veahkkin sámegiela ja skuvlla oktavuođas, ja leahkit sámi fágabiras mii guoská sámegiel lohkanoahpahussii. Departemeanta oaivvilda ahte Sámi lohkanguovddáš berre árvvoštallat ásahit ovttasbarggu fágabirrasiiguin mat juo gávdnojit, gos earet eará barget lohkanoahpahemiin ja dutkamiin, vai sáhttá viiddidit ja atnit ávkki goabbat­guoimmis gelbbolašvuođa ja vásáhusaid.

11.6.4 Strategiijat ja doaibmabijut

• Láhčin dihtii dili našuvnnalaš gelbbolašvuođanannemii, de lea Oahpahusdirektoráhtta addán Sámi allaskuvlii bargun ovddidit vuogi movt galggašii fállat lassioahpu oahpaheddjiide Mahttoloktema sámi sisdoalu birra. Vuolggabáikin dán bargui lea Gávnos.

• Departementta mielas lea dehálaš nannet sámegiel lohkanoahpahusa ja áigu ovttasráđiid Sámi allaskuvllain árvvoštallat movt dien buoremusat sáhttá áimmahuššat.

12.6 Gelbbolašvuođanannen

Máhttoloktema atnuiváldima oktavuođas sirddii ráđđehus 2 milj. ruvnno Sámediggái, oahpahed­djiid gelbbolašvuođanannemii geat oahpahit sámegillii ja sámegielas. Dasa lassin sáhttet oahpaheaddjit geat oahpahit sámegillii ja sámegielas maid geavahit ruđaid mat leat juolluduvvon «Ovdáneami gelbbolašvuohta – vuođđooahpahusa gelbbolašvuođanannen» doaimmas.

12.6.1 Gávnos

Go galge implementeret oahppoplánaid Máhttoloktemii de leat hui ollu ohcalan nationála oahppoplánain resursamaterieallaid mat muitalit sámi sisdoalu birra. Sámi allaskuvla lea ráhkadan bagadallama sámi sisdoalus nationála oahppoplánain go riikka oahppoeiseválddit sin dáhtto dan bargat. Bagadallan galgá leat oassin muhtin diehto- ja movttidahttinpáhkas sámi sisdollui mii lea čadnojuvvon liigeohppui ja fágabargiid oahpaheapmái. Gávnos lea ovddimustá daidda oahpaheddjiide geat oahpahit riikka oahppoplánaid mielde, muhto dat veadjá maid leat ávkkálaš veahkkeneavvun daidda oahpaheddjiide geat oahpahit Máhttolokten – Sámi oahppoplánaid mielde.

Resursamaterieallan lea resursagirji Gávnos mii galgá doaibmat fágalaš resursan oahpaheddjiide go sii galget bargat sámi sisdoaluin riikka oahppoplánain ovttas nehttii vuođđuduvvon oahpporesurssaiguin. Gávnos deaddiluvvui ja sáddejuvvui buot skuvlaeaiggádiidda ja skuvllaide skuvlaálgimii borgemánu 2007:s. Resursagirjjis leat duogáš dieđut, duohtadili teavsttat ja jurdagat čađaheapmái. Ii dat leat metodalaš bagadallan, muhto «vuosttašveahk-ki» mas leat ovdamearkkat maidda oahpaheaddji sáhttá lasihit dan maid hálida. Dat ásahusat mat leat ráhkadan bagadallama áigot ovttas «Skuvlaneahtain» ráhkadit nehttii vuođđuduvvon oahpporesurssaid mat leat čadnon Gávnos girjái ja dat galgá leat «resursabáŋku» báikkis www.skolenettet.no/gavnos.

12.6.2 Lassioahppofálaldagaid ráhkadeapmi

Sámi sisdoallu boahtá čielgaseappot ovdan riikka plánain ja dat bidjá ođđa gáibadusaid gealboloktemii. Dál jáhkket ahte bohtet dárbbut oažžut eambbo rievddadeaddji ja guvlui heivehuvvon liigeoahppofálaldagaid, ja gártá maid hástalussan oainnusin dahkat sámi perspektiivvaid váldo rámmaplánain ja ásahusaid iežaset fágaplánain sihke ovdaskuvllaoahpu ja oahpaheaddjeoahpu várás. Dasa lassin lea deatalaš láhčit dili nu ahte oahpaheaddjeoahppoásahusat maid ráhkadit gelbbolašvuođa mii lea mielde das ahte sámi perspektiiva boahtá mielde vuođđooahpu fágain.

Oahpahusdirektoráhtta lea atnán vuođđun Gávnos girjji vai šattašii gelbbolašvuođalokten riikkas ja lea bidjan Sámi allaskuvlii bargun ráhkadit liige­oahpahusa oahpaheddjiide vai besset oahppat Máhttoloktema sámi sisdoalu. Leat bivdán alla­skuvlla čalmmustahttit muhtin guovddáš sisdoalloosiid vai movttidahtáše oahpaheddjiid bargat sámi gelbbolašvuođa mihttomeriiguin ja vai livčče mielde buori máhttoovdánahttimis. Fálaldat váldojuvvo atnui 2007 čavčča.

Sámi allaskuvla lágidii Oslo allaskuvllain muhtin seminára bargiide universitehta- ja allaskuvllassuorggis, fylkkamánniid oahppoossodagain ja eará berošteddjiide ee. movttidahttin dihte liigeoah­pahusfálaldagaid ráhkadit. Romssa ja Nordlándda fylkkamánnit maid leat doallan semináraid sámi sisdoalu birra 2007 giđa.

Lea skuvlaeaiggádiid duohken árvvoštallat lea go dárbu liigeohppui mii livččii dan bargui čadnojuvvon mii dahkkojuvvo sámi gebbolašvuođa mihttomeriid ektui. Jus leat gelbbolašvuođa ovdánahttindárbbut, de besset skuvlaeaiggádat váldit oktavuođa allaskuvllaiguin vai besset álggahit ovttasbarggu dien suorggis. Diekkár ovttasbarggu sáhttá ovda­mearkka dihte regiunála dásis organiseret.

12.6.3 Sámi lohkanguovddáš

Sámi allaskuvla ásahii 2007 giđa Sámi lohkan­guovddáža sierra doaibman. Sámi allaskuvla lea árvalan ahte lohkanguovddáš ásahuvvošii fásta birasin sámi lohkanoahpahussii, ja ahte doppe galgá čađahuvvot sámegiel lohkamis dutkan- ja ovddidanbargu, ja dat galgá maid doaibmat fágalaččat veahkkin sámegiela ja skuvlla oktavuođas, ja leahkit sámi fágabiras mii guoská sámegiel lohkanoahpahussii. Departemeanta oaivvilda ahte Sámi lohkanguovddáš berre árvvoštallat ásahit ovttasbarggu fágabirrasiiguin mat juo gávdnojit, gos earet eará barget lohkanoahpahemiin ja dutkamiin, vai sáhttá viiddidit ja atnit ávkki goabbat­guoimmis gelbbolašvuođa ja vásáhusaid.

12.6.4 Strategiijat ja doaibmabijut

• Láhčin dihtii dili našuvnnalaš gelbbolašvuođanannemii, de lea Oahpahusdirektoráhtta addán Sámi allaskuvlii bargun ovddidit vuogi movt galggašii fállat lassioahpu oahpaheddjiide Mahttoloktema sámi sisdoalu birra. Vuolggabáikin dán bargui lea Gávnos.

• Departementta mielas lea dehálaš nannet sámegiel lohkanoahpahusa ja áigu ovttasráđiid Sámi allaskuvllain árvvoštallat movt dien buoremusat sáhttá áimmahuššat.

12.7 Oahppolihtut ja fálaldagat rávisolbmuide

Gávdnojit guokte sámi oahppolihtu, Sámi oahppolihttu (SOL) 7 ja Mearrasámiid oahppolihttu (SSF) maid váldoulbmil lea oahpahit sámegiela ja kulturárbbi. 2006:s oasálaste 484 oasseváldi SOL kurssiide, ja 88 oasseváldi ledje mielde kurssiin maid SFF lágidii. Eanaš kurssiid sisdoallu lea sámi kultuvra ja servodateallin, ja leat maid sámegielkursset.

Muhtumat dain eará oahppolihtuin, nugo omd. Folkeuniversitetet, fállá maid oahpahusa sámegillii, dávjá gáiddusoahpaheapmin. Sámi giella­guovddážat (gč. kap. 19.7.3) leat maid ásahusat mat lágidit iešguđetlágan kurssiid rávisolbmuide.

SSF lea gulaskuddancealkámušastis NOU 2007: 11 Oahppolihtut – eallináigái oahppan čujuhan dan ahte Sámediggi ruhtaváni dihte vuoruha mánáid ja nuoraid oahpaheamis ja oahpponeavvuid ráhkadeamis. Dálá oahpponeavvut eai leat heivehuvvon rávisolbmuide geain ii leat sámegielmáhttu, ja lea stuora dárbu oahpponeavvuide omd. duojis ja árbevirolaš máhtus. Norgga Sámiid Riikkasearvi čállá guláskuddancealkámušastis ahte oahppolihtut lea dehálaš ásahusat mat veahkehit sirdit árbevirolaš máhtu buolvvaid gaskka ja doaimmahit sámegiela ovddideami sámi servodagas. Daddjo viidáseappot: «Lea oba miha stuora váttisvuohta jođihit rávisolbmuid oahpaheami sámiide, danin go leat ollu našuvnnalaš nuppástusat ja nannensuorggit main dađibahábut ii gávdno sámi profiila. Dat mearkkaša ahte vuođđooahpu nannen rávisolbmuid gaskkas bargoeallimis […] lea hui unnán leamaš sápmelaččaide ávkin. Sivvan sáhttá leat ahte dieđut ortnegiid birra eai gávdno sámegillii, ahte doarjjaortnegat leat vásetin stuorát fitnodagaide ja bargoaddiide ja ahte sápmelaččat leat oaidnán ahte sis leat unnán vejolašvuođat oažžut makkárge doarjagiid diekkár nannensurggiin. Lea maid nu ahte […] rávisolbmot, geat leat riegádan ovdal 1978, ja geain lea vuoigatvuohta oažžut heivehuvvon oahpaheami joatkkaskuvla­dásis, eai leat ožžon erenoamáš diehtojuohkima doaimmaid birra mat gusket sápmelaččaide. Jáhkkimis leat oalle ollu rávis sápmelačča geat livčče jur juste gullan dieid nannensurggiide. Lea NSR mielas oalle duođalaš ahte sápmelaččaid hástalusat diekkár oktavuođain eai oaččo fuomášumi, ja sivvan sáhttá leat juste dat ahte ortnegat leat čadnon almmolaš systemaide. Sámediggi berre leat mielde hábmemin rávisolbmuid vejolašvuođaid beassat oažžut vuođđooahpahusa mas lea árbevieruid oahpaheapmi, giellaoahpaheapmi jna.»

Bargoeallima Basisgelbbolašvuođa progámma (BKA) bokte leat addon doarjagat vuođđooahpa­heapmái matematihkas, lohkamis ja čállimis sámegillii ja dárogillii ja IKT, maid maiddái sámi searvvit/bargit leat jođihan.

11.7 Oahppolihtut ja fálaldagat rávisolbmuide

Gávdnojit guokte sámi oahppolihtu, Sámi oahppolihttu (SOL) 8 ja Mearrasámiid oahppolihttu (SSF) maid váldoulbmil lea oahpahit sámegiela ja kulturárbbi. 2006:s oasálaste 484 oasseváldi SOL kurssiide, ja 88 oasseváldi ledje mielde kurssiin maid SFF lágidii. Eanaš kurssiid sisdoallu lea sámi kultuvra ja servodateallin, ja leat maid sámegielkursset.

Muhtumat dain eará oahppolihtuin, nugo omd. Folkeuniversitetet, fállá maid oahpahusa sámegillii, dávjá gáiddusoahpaheapmin. Sámi giella­guovddážat (gč. kap. 19.7.3) leat maid ásahusat mat lágidit iešguđetlágan kurssiid rávisolbmuide.

SSF lea gulaskuddancealkámušastis NOU 2007: 11 Oahppolihtut – eallináigái oahppan čujuhan dan ahte Sámediggi ruhtaváni dihte vuoruha mánáid ja nuoraid oahpaheamis ja oahpponeavvuid ráhkadeamis. Dálá oahpponeavvut eai leat heivehuvvon rávisolbmuide geain ii leat sámegielmáhttu, ja lea stuora dárbu oahpponeavvuide omd. duojis ja árbevirolaš máhtus. Norgga Sámiid Riikkasearvi čállá guláskuddancealkámušastis ahte oahppolihtut lea dehálaš ásahusat mat veahkehit sirdit árbevirolaš máhtu buolvvaid gaskka ja doaimmahit sámegiela ovddideami sámi servodagas. Daddjo viidáseappot: «Lea oba miha stuora váttisvuohta jođihit rávisolbmuid oahpaheami sámiide, danin go leat ollu našuvnnalaš nuppástusat ja nannensuorggit main dađibahábut ii gávdno sámi profiila. Dat mearkkaša ahte vuođđooahpu nannen rávisolbmuid gaskkas bargoeallimis […] lea hui unnán leamaš sápmelaččaide ávkin. Sivvan sáhttá leat ahte dieđut ortnegiid birra eai gávdno sámegillii, ahte doarjjaortnegat leat vásetin stuorát fitnodagaide ja bargoaddiide ja ahte sápmelaččat leat oaidnán ahte sis leat unnán vejolašvuođat oažžut makkárge doarjagiid diekkár nannensurggiin. Lea maid nu ahte […] rávisolbmot, geat leat riegádan ovdal 1978, ja geain lea vuoigatvuohta oažžut heivehuvvon oahpaheami joatkkaskuvla­dásis, eai leat ožžon erenoamáš diehtojuohkima doaimmaid birra mat gusket sápmelaččaide. Jáhkkimis leat oalle ollu rávis sápmelačča geat livčče jur juste gullan dieid nannensurggiide. Lea NSR mielas oalle duođalaš ahte sápmelaččaid hástalusat diekkár oktavuođain eai oaččo fuomášumi, ja sivvan sáhttá leat juste dat ahte ortnegat leat čadnon almmolaš systemaide. Sámediggi berre leat mielde hábmemin rávisolbmuid vejolašvuođaid beassat oažžut vuođđooahpahusa mas lea árbevieruid oahpaheapmi, giellaoahpaheapmi jna.»

Bargoeallima Basisgelbbolašvuođa progámma (BKA) bokte leat addon doarjagat vuođđooahpa­heapmái matematihkas, lohkamis ja čállimis sámegillii ja dárogillii ja IKT, maid maiddái sámi searvvit/bargit leat jođihan.