Sámepolitihkka

13.1 Sámi allaskuvla

Sámi allaskuvla lea ásahuvvon áimmahuššat ja nannet sámi servodaga ovdáneami ja dárbbu hukset gelbbolašvuođa. Allaskuvllas lea našunála ovddasvástádus áimma- huššat ja ovdánahttit boazodoalu, duoji ja sámegiela dieđafágan. Oktiiorganiseren Sámi instituhtain ja instituhta fágabirrasiin sámegielas vurdojuvvo addit synergiijaváikkuhusaid nu ahte fága sámegiella sáhttá ásahuvvot alit dássái. Allaskuvla lea sámi guovddášguovllus ja lea áidna alit oahppoásahus Norggas mii lea áibbas sámegielat. Oahpahus dáhpáhuvvá eanaš sámegillii, ja sámegiella lea maiddái ásahusa hálddahuslaš giella. ásahusa oahpus lea buotsámi- ja álgoálbmotperspektiiva.

Allaskuvllas lea ásaheami rájes leamaš váldoovddasvástádus sámi oahpaheaddjeoahpus. Dasa lassin lea allaskuvllas sámi earenoamášpedagogalaš doarjjaguovddáš. Journalistoahppu ásahuvvui jagi 2000. Dasa lassin leat allaskuvllas oahppofálaldagat earret eará sámegielas, pedagogihkas, servodatfágas, boazodoalus, biebmokultuvrras ja sámi giehtadáidagis/duojis. Nugo eará stáhta allaskuvllain lea Sámi allaskuvllas váldi ieš ásahit ja heaittihit vuolit gráda dási oahppofálaldagaid ja lea ásahan ollu lassi-/joatkkaoahppofálaladagaid, earret eará eamiálbmotjournalistihka ja álgoálbmotmediaid, sámi dulkaoahpu, oahpponeavvopedagogihka, sámi oahppojođiheami ja guovttegielat/ máŋggakultuvrras pedagogihka. Alit dási oahppofálaldagaid ferte ásahus ohcat lobi ásahit njuolggadusaid mielde mat gustojit.

Sámi allaskuvllas lea deaŧalaš rolla gaskkustit sámi giela ja kultuvrra. Ráđđehus atná deaŧalažžan ahte Sámi allaskuvla sáhttá oassálastit árjjaleappot gelbbolašvuođahuksemis almmolaš suorggi iešguđet osiin; dearvvašvuođas, skuvlalágádusas, polkitiijas/giddagaslágádusas jna. Ráđđehus atná dárbbašlažžan ahte earenoamážit fuolahus- ja dearvvašvuođabargiin lea doarvái máhttu sámi diliid ja kultuvrra birra vai sáhttet deaivvadit sámi geavaheddjiiguin, buhcciiguin ja oapmahaččaiguin buori vuogi mielde. Lea dárbu ahte sosiala- ja dearvvašvuođafágalaš oahppu šaddeŧ árjjaleappot addit studeanttaide doarvái máhtu sámi diliid ja kultuvrra birra. Geačha muđui kapihttala 8.1 Sámi álbmoga vástesaš dearvvašvuođapolitihkalaš doaimmaid vuođđu ja kapihttala 5.2 Sámegielmáhttu ja sámi kulturmáhttu almmolaš suorggis.

13.1.1 Studeantaháhkan

Allaskuvla geahččala oažžut studeanttaid oppa sámis, eará davviriikkain ja Ruoššas ge. Sisaváldin dábálaš- ja ovdaskuvlaoahpaheaddjeohppui dahkko dabálaččat juohke nuppi jagi, muhto lea spiehkastanvejolašvuohta ohciidlogu geažil. Allaskuvllas lea leamaš negatiivva ovdáneapmi das mii guoská ohcciidlohkui dáidda oahpuide.

Ođđa oahppofálaldagaide mat ásahuvvojit, lea leamaš veahá buoret ohcan, ea.ea. joatkkaoahppofálaldagaide mat gusket báikkálaš ealáhusaide nugo servodatfágii boazodoaluin. Sámi biebmokultuvra lea ásahuvvon ođđa oahppofálaldahkan. Allaskuvllas lea maiddái dakkár oahppofálaldat mas oahppit ohppet iskkadallat daid váikkuhusaid maid sisabahkkemat álgoálbmoteatnamiidda dagahit, mas Ruošša iešguđet regiovnnaid eamiálbmotnuorat leat leamaš fárus. Allaskuvllas leat almmatge ain stuorra hástalusat das mii guoská eambbo studeanttaid háhkamii. Plánejuvvo dál oahppofálaldat mii guoská eamiálbmogiidda ja dálkkádatrievdamiidda.

Sámi allaskuvlla ohcciidlogu ovdáneapmi lea oppaččat leamaš negatiivva maŋimus jagiid. Jagi 2003 ledje allaskuvllas 354 ohcci, ja jagi 2007 lohku lei fas 281. Oahppiidháhkan orru ovdáneame rivttes guvlui go mihtida dán buot registarastojuvvon studeanttaid logu ovdánemiin. Allaskuvlla studeantalohku lea lassánan birrasiid 30 proseanttain jagi 2003 rájesjagi 2007 rádjái, ja jagi 2007 ledje 187 registarastojuvvon studeantta 1.

Allaskuvlla budšeahttarámma lasihuvvui 0,4 milj. ruvnnuin jagi 2004 studeantaháhkanbarggu várás, Sd.dieđ. nr. 34 (2001 – 2002) čuovvoleapmin. Allaskuvla geahččala áŋgirit háhkat studeanttaid buot sámi guovlluin, ja jagi 2007 lei earenoamážit háhkan oahpaheaddjeohppui guovddážis. Allaskuvla lea dieđihan ahte beroštupmi oahpaheaddjeohppui orru leame positiivva.

Máhttodepartemeanta áigu hástalit Sámi allaskuvlla fállat eanet lávdaduvvon oahpuid, earenoamážit daidda oahpuide maidda eai nagat hahkát lasi studeanttaid.

13.1.2 Oahpaheaddjeoahppu

Allaskuvllas lea našunála ovddasvástádus sámi dábálašoahpaheaddje- ja ovdaskuvlaoapheaddjeoahpus. Ođđa, molssaevttolaš modealla oahpaheaddjeoahpu várás lea ovdánahtton ja váldui atnui sisaváldimis jagi 2005 čavčča. Modealla lea ráhkaduvvon našunála rámmaplánaid vuođul, muhto sierra profiillain sihkkarastin dihte guoskevašvuođa sámi servodahkii. Lea deattuhuvvon ahte juohke oahppojagis galgá leat sierra fágalaš profiila mas leat iešguđelágán fáttát guovddážis. Vuosttaš oahppojahki lea oktasaš sihke dábálaš ja ovdaskuvlaoahpaheaddjestudeanttaide, ja lea maiddái vejolašvuohta oktiiorganiseret fágaid goalmmát oahppojagi. Ođđa modealla lasiha studeanttaid vejolašvuođaid čiekŋudit iežaset oassái mii lea válljenfriddja oahpus ja seammás dahkat ásahusa resursageavaheami beaktileabbon.

Allaskuvllas lea sisaváldin dábálašoahpaheaddjeohppui ja ovdaskuvlaoahpaheaddjeohppui juohke nuppi jagi. Jagi 2007 ledje registarastojuvvon 14 studeantta dábálašoahpaheaddjeoahpus. Registrerejuvvon studeanttaid lohku lea niedjan áigodagas 2003 – 2007, seamma guoská ohcciidlohkui. Jagi 2007 ledje 18 ohcci sámi dábálašoahpaheaddjeohppui, ja jagi 2005 ledje fas 23 ohcci. Ovdaskuvlaoahpaheaddjeoahpus ledje jagi 2007 registrerejuvvon 7 studeantta. Registrerejuvvon studeanttaid lohku čájehuvvo maiddái dás leame niedjan. Sámi ovdaskuvlaoahpaheaddjeohppui ledje 2007 21 ohcci, ja 2006 ledje fas 10 ohcci. Maiddái ovdaskuvlaoahpaheaddjeoahpu ohcciid lohku lea niedjan.

Sámediggi mearrida sámegielfága rámmaplána oahpaheaddjeoahpus. Oahppu lea dohkálaš virggiide maiddái dárogielat mánáidgárddiin ja vuođđoskuvllain. Sámi allaskuvla oahpaheaddjeoahppu addá maiddái oahpahangelbbolašvuođa oahpaheaddjin Ruoŧas ja Suomas. ásahusa našunála ovddasvástádus sisttisdoallá maiddái oktiiordnenovddasvástádusa lullisámegiela ja julevsámegiela hárrái Davvi-Trøndelága ja Budeaju allaskuvllain.

Sámi allaskuvla lea ollu jagiid ovddidan ođđa, molssaevttolaš oahppanvugiid ja -metodaid mat leat vuođđuduvvon fievrridahtti studeanta-PCaide ja árppohis kommunikašuvdnii. Teknihkalaš ja pedagogalaš IKT-geaveaheapmi ovttasbargguin praktihkalaš surggiin lea okta deaŧaleamos gelbbolašvuođasurggiin allaskuvllas oahpaheaddjeoahpu siskkobealde. Oinnolaš boađusin dán ovdáneamis oaččui Sámi allaskuvla Oahpahus- ja dutkandepartemeantta oahppokvalitehtabálkkašumi jagi 2005.

Allaskuvla lea áŋgiruššan ovdánahttit joatkkaoahppofálaldagaid sihke dábálaš oahppofálaldahkan ja gáiddusoahpahussan vuođđoskuvlla ja mánáigárddiid oahpahed- djiide sámi guovlluin. Sámi allaskuvlii lea maiddái addon ovddasvástádus ja resurssat oktiiordnet sámi fágaid fierpmádaga Máhttoloktemis. Sámi allaskuvlla oahppofálaldagat leat danne guovddáš váikkuhangaskaoamit sihkkarastin dihte bures oahppan bargiid mánáidgárddiide ja skuvladoibmii sámi guovlluin. Sámi allaskuvllas lea maiddái gelbbolašvuohta ja vejolašvuohta fállat joatkkaoahppokurssaid sámi kultuvrra ja sámi diliid birra skuvlaeaiggádiidda olggobealde sámi guovllu.

Dan oktavuođas go dalá dábálašoahpaheaddjeoahppu galgá geahčaduvvot, áigu Máhttodepartemeanta árvvoštallat guđe ládje sáhttá nannet sámi historjá- ja kultur- ipmárdusa oahpu ođđa rámmaplánas.

Ráđđehus áigu árvvoštallat man ávkkálaččat stipeandaortnegat leat váikkuhan- gaskaoapmin oaččohit eanebuid álgit sámi oahpaheaddjeohppui.

13.1.3 Sámegiella

Lea stuora dárbu bargiide main lea nanu sámegielmáhttu. Danne váilot ain sámegielalaš ovdaskuvlaoahpaheaddjit ja oahpaheaddjit mánáidgárddiin ja vuođđoskuvllain, ja alit oahpu ásasahusain lea váttisvuohta oažžut olbmuid virggiide maidda gáibiduvvo dieđalaš gelbbolašvuohta. Iešguđet servodatsurggiin lea maiddái dárbu bargiide geat máhttet sihke sámegiela ja dárogiela.

Sámi allaskuvlii lea biddjon našunála ovddasvástádus áimmahuššat, nannet ja ovdánahttit sámegiela dieđafágan, gč. Sd.dieđ. nr. 34 (2001 – 2002). Dát ovddas- vástádus fátmmasta buot giellajoavkkuid, sihke davvisámegiela, lullisámegiela ja julevsámegiela ja eaktuda lagaš ovttasbarggu fágabirrasiiguin alit oahpu eará áigeguovdilis ásahusaiguin. Allaskuvla lea bidjan ollu barggu fágaterminologiija ovdánahttimii iešguđet fágasurggiin. Sámegiela ovdánahttin dieđagiellan lea almmatge guhkes áiggi bargu mii gáibida bisánkeahtes áŋgiruššama.

Sámi allaskuvla lea leamaš fárus Sámedikki prošeavttas ealáskahttime lullisámegiela Elgås Engerdála gielddas, prošeakta mii lea bistán badjel 5 jagi, 2001 rájes 2006 rádjái (gč. boksa 11.1). Allaskuvlla fágabargit leat searvan sihke prošeavtta stivrenjovkui ja fágalaš bagadallamii prošeaktaáigodagas.

Sámegiella lea odne ásahuvvon vuolit gráda dásis ja oassin Sámi allaskuvlla oahpaheaddjeoahpus. Namuhuvvon stuorradiggedieđáhusas doahttalii ráđđehus ahte allaskuvla galgá nannejuvvot dainna áigumušain ahte sámegiella galgá ásahuvvot alit dásis. Eaktun ásahit oahpu alit dásis lea ahte Našunála oahppokvalitehta orgána (NOKUT) dohkkeha oaphuid. Guovvamánus 2008 oaččui Sámi allaskuvla dohkkehuvvot masteroahpu sámegielas. Nannen dihte sámegiela lea allaskuvla ožžon juolluduvvot stipendiáhtavirggi.

Allaskuvlla budšeahtta lasihuvvui jagi 2005 500 000 ruvnnuin nannen dihte oahppo- girjjiid almmustahttima sámegillii.

Lea hástalus háhkat studeanttaid sámegielohppui ja sámi oahpaheaddje- ja ovda- skuvlaoahpaheaddjeohppui. Sivvan lea muhtun muddui ahte heittot sámegielmáhttu sámi guovlluin ráddje studeantaháhkama. Ovdakursa studeanttaide geain lea heittot dahje váilevaš máhttu sámegielas, sáhttá leat doaibma mii sáhttá leat veahkkin lassánahttime háhkama. Ráđđehus áigu árvvoštallat juolludit lassiruđa ovdakursii sámegielas.

13.1.4 Duodji

Sámi allaskuvllas lea guhkes árbevierru addit oahpu sámi dáiddaduojis/duojis. Allaskuvllas lea sierragelbbolašvuohta dán fágasuorggis ja oaččui Sd.dieđ. nr. 34:s (2001 – 2002) našunála ovddasvástádusa ovdánahttit fága viidáseappot. Allaskuvla pláne ohcat dohkkeheami masterohppui duojis.

13.1.5 Sámi allaskuvlla ja Sámi Instituhta oktiiorganiseren

Sámi instituhtta ásahuvvui jagi 1973 ásahussan Dávviriikkalaš ministtarráđi vuollai. 1.1.2005 rájes lea instituhta fágalaš doaibma organiserejuvvon Sámi allaskuvlla ovttadahkan. Leat mearriduvvon ođđa njuolggadusat instituhttii main instituhta fágalaš iehčanasvuohta deattuhuvvo. Sámi allaskuvla nammada golbmasa stivrra viđa miellahtus Suoma, Norgga ja Ruoŧa sámedikkiid evttohusaid vuođul. Instituhta jođiheaddji lea seammás Sámi allaskuvla dutkandirektevra. Instituhta vuođđojuolludus maid Davviriikkalaš ministtarráđđi addá lea dađistaga unniduvvon dassážii go dat jagi 2007 gokčá 25 proseantta. Vuođđoruhtadeami muđui gokčá Norga 50 proseanttain, Ruoŧŧa 15 proseanttain ja Suopma 10 proseanttain. Juolludusat addojit Sámi allaskuvlii merkejuvvon instituhta doibmii. Instituhtas leat dasa lassin viehka stuorra oassi doaibmasisaboađut.

Instituhta ulbmil lea dutkamiin nannet ja ovdánahttit sámi giela, kultuvrra ja servodateallima gehččojuvvon buotsámi perspektiivvas. Instituhtta vuoruha golbma fágalaš áŋgiruššansuorggi: Servodatdutkama, sámegieldutkama ja riektehistorjjálaš dutkama. Leat sullii 20 dutki biddjon virgái mearreáigái geain lea gelbbolašvuohta dáid iešguđet fágasurggiin.

13.1.6 Fágalaš dási ovdánahttin

Sd.dieđ. nr. 34:s (2001 – 2002) sámi alit oahpu ja dutkama birra deattuhuvvui nannet sámi oahpahus- ja dutkansuorggi dainna lágiin ahte Sámi allaskuvla áiggi vuollái sáhttá dohkkehuvvot dieđalaš allaskuvlan. Guovddáš áššit dán oktavuođas ledje sámegiela ja duoji nannen dainna áigumušain ahte fágat galge sáhttit ásahuvvot alit dásis. Allaskuvllas leat odne vihtta doavttergrádavirggi mat ruhtaduvvojit vuođđobušeahtas.

Boksa 13.1 Sámi dieđavisti Guovdageidnui

Govus 13.1 Guovdageainnu suohkan Finnmárkkus

Vurdojuvvo ahte máŋga sámi ásahusa Guovdageainnus bargagohtet fágalaččat lagabut go oktasaš dieđavisti mii dál lea huksejuvvomin, gárvána. Sámi allaskuvla ja Sámi Instituhtta galget guovdduštuvvot seamma vistái nu mo earret eará Sámedikki oahpahusa, giela ja kultuvrra ossodat, Sámi arkiiva, Sia-Finnmárkku sámi erenoamášpedagogalaš doarjalus, Gáldu – álgoálbmotvuoigatvuođaid gelbbolaš­vuođa-guovd­dáš, Boazodoalu riikkaidgaskasaš fága- ja gaskkustanguovddáš ja Sis-Finnmárkku Studeanttaid Ovttastus. Dáid ásahusaid ja doaimmaid čohkken láhčet dilálašvuođaid šattolaš ovttasbargui ja das vulget dehálaš synergiijaváikkuhusat sámi gillii, kultuvrii, dutkamii ja oahpahussii. Sámi arkiivva, diehtojuohkin- ja duođaštanguovddáža oktiiordnen dagaha maiddái dieđuid eambbo olahahttin dutkamii ja oahppamii ja buoret ovttastuvvon fálaldaga geavaheaddjiide. Visti galgá plána mielde leat gárvvis jagi 2009.

Dán guokte sámi ásahusa, Sámi allaskuvlla ja Sámi instituhta oktiiorganiseren, nanne sámi akademalaš birrasa hirpmosit. Dan guovtti ásahusas lea viehka muddui ollisteaddji fágačoakkáldat, ja vurdojuvvo ahte oktiiorganiseren buvttiha fágalaš synergiijaváikkuhusaid. Lea mearriduvvon oktasaš strategalaš plána mii guoská jagiide 2006 – 2011. Plánas deattuhuvvo ovdánahttit ja nannet Sámi allaskuvlla ja Sámi instituhta oktasaš doaimmaid ovttasdoaibmi ásahussan. Okta váldoulbmil strategiijaplánas lea ahte dakkár oktasaš ásahus dohkkehuvvo dieđalaš allaskuvlan dán áigodagas. Ráđđehus lea dorjon ulbmila ahte dieđalaš gelbbolaš- vuohta galgá huksejuvvot nu ahte allaskuvla deavdá gáibádusaid dohkkehuvvot dieđalaš allaskuvlan. Dán barggu oassin lea Sámi allaskuvla bargan oažžut ásahuvvot masteroahpu sámegielas. Našunála oahppokvalitehta orgána dohkkehii oahpu guovvamánus 2008.

12.1 Sámi allaskuvla

Sámi allaskuvla lea ásahuvvon áimmahuššat ja nannet sámi servodaga ovdáneami ja dárbbu hukset gelbbolašvuođa. Allaskuvllas lea našunála ovddasvástádus áimma- huššat ja ovdánahttit boazodoalu, duoji ja sámegiela dieđafágan. Oktiiorganiseren Sámi instituhtain ja instituhta fágabirrasiin sámegielas vurdojuvvo addit synergiijaváikkuhusaid nu ahte fága sámegiella sáhttá ásahuvvot alit dássái. Allaskuvla lea sámi guovddášguovllus ja lea áidna alit oahppoásahus Norggas mii lea áibbas sámegielat. Oahpahus dáhpáhuvvá eanaš sámegillii, ja sámegiella lea maiddái ásahusa hálddahuslaš giella. ásahusa oahpus lea buotsámi- ja álgoálbmotperspektiiva.

Allaskuvllas lea ásaheami rájes leamaš váldoovddasvástádus sámi oahpaheaddjeoahpus. Dasa lassin lea allaskuvllas sámi earenoamášpedagogalaš doarjjaguovddáš. Journalistoahppu ásahuvvui jagi 2000. Dasa lassin leat allaskuvllas oahppofálaldagat earret eará sámegielas, pedagogihkas, servodatfágas, boazodoalus, biebmokultuvrras ja sámi giehtadáidagis/duojis. Nugo eará stáhta allaskuvllain lea Sámi allaskuvllas váldi ieš ásahit ja heaittihit vuolit gráda dási oahppofálaldagaid ja lea ásahan ollu lassi-/joatkkaoahppofálaladagaid, earret eará eamiálbmotjournalistihka ja álgoálbmotmediaid, sámi dulkaoahpu, oahpponeavvopedagogihka, sámi oahppojođiheami ja guovttegielat/ máŋggakultuvrras pedagogihka. Alit dási oahppofálaldagaid ferte ásahus ohcat lobi ásahit njuolggadusaid mielde mat gustojit.

Sámi allaskuvllas lea deaŧalaš rolla gaskkustit sámi giela ja kultuvrra. Ráđđehus atná deaŧalažžan ahte Sámi allaskuvla sáhttá oassálastit árjjaleappot gelbbolašvuođahuksemis almmolaš suorggi iešguđet osiin; dearvvašvuođas, skuvlalágádusas, polkitiijas/giddagaslágádusas jna. Ráđđehus atná dárbbašlažžan ahte earenoamážit fuolahus- ja dearvvašvuođabargiin lea doarvái máhttu sámi diliid ja kultuvrra birra vai sáhttet deaivvadit sámi geavaheddjiiguin, buhcciiguin ja oapmahaččaiguin buori vuogi mielde. Lea dárbu ahte sosiala- ja dearvvašvuođafágalaš oahppu šaddeŧ árjjaleappot addit studeanttaide doarvái máhtu sámi diliid ja kultuvrra birra. Geačha muđui kapihttala 8.1 Sámi álbmoga vástesaš dearvvašvuođapolitihkalaš doaimmaid vuođđu ja kapihttala 5.2 Sámegielmáhttu ja sámi kulturmáhttu almmolaš suorggis.

12.1.1 Studeantaháhkan

Allaskuvla geahččala oažžut studeanttaid oppa sámis, eará davviriikkain ja Ruoššas ge. Sisaváldin dábálaš- ja ovdaskuvlaoahpaheaddjeohppui dahkko dabálaččat juohke nuppi jagi, muhto lea spiehkastanvejolašvuohta ohciidlogu geažil. Allaskuvllas lea leamaš negatiivva ovdáneapmi das mii guoská ohcciidlohkui dáidda oahpuide.

Ođđa oahppofálaldagaide mat ásahuvvojit, lea leamaš veahá buoret ohcan, ea.ea. joatkkaoahppofálaldagaide mat gusket báikkálaš ealáhusaide nugo servodatfágii boazodoaluin. Sámi biebmokultuvra lea ásahuvvon ođđa oahppofálaldahkan. Allaskuvllas lea maiddái dakkár oahppofálaldat mas oahppit ohppet iskkadallat daid váikkuhusaid maid sisabahkkemat álgoálbmoteatnamiidda dagahit, mas Ruošša iešguđet regiovnnaid eamiálbmotnuorat leat leamaš fárus. Allaskuvllas leat almmatge ain stuorra hástalusat das mii guoská eambbo studeanttaid háhkamii. Plánejuvvo dál oahppofálaldat mii guoská eamiálbmogiidda ja dálkkádatrievdamiidda.

Sámi allaskuvlla ohcciidlogu ovdáneapmi lea oppaččat leamaš negatiivva maŋimus jagiid. Jagi 2003 ledje allaskuvllas 354 ohcci, ja jagi 2007 lohku lei fas 281. Oahppiidháhkan orru ovdáneame rivttes guvlui go mihtida dán buot registarastojuvvon studeanttaid logu ovdánemiin. Allaskuvlla studeantalohku lea lassánan birrasiid 30 proseanttain jagi 2003 rájesjagi 2007 rádjái, ja jagi 2007 ledje 187 registarastojuvvon studeantta 2.

Allaskuvlla budšeahttarámma lasihuvvui 0,4 milj. ruvnnuin jagi 2004 studeantaháhkanbarggu várás, Sd.dieđ. nr. 34 (2001 – 2002) čuovvoleapmin. Allaskuvla geahččala áŋgirit háhkat studeanttaid buot sámi guovlluin, ja jagi 2007 lei earenoamážit háhkan oahpaheaddjeohppui guovddážis. Allaskuvla lea dieđihan ahte beroštupmi oahpaheaddjeohppui orru leame positiivva.

Máhttodepartemeanta áigu hástalit Sámi allaskuvlla fállat eanet lávdaduvvon oahpuid, earenoamážit daidda oahpuide maidda eai nagat hahkát lasi studeanttaid.

12.1.2 Oahpaheaddjeoahppu

Allaskuvllas lea našunála ovddasvástádus sámi dábálašoahpaheaddje- ja ovdaskuvlaoapheaddjeoahpus. Ođđa, molssaevttolaš modealla oahpaheaddjeoahpu várás lea ovdánahtton ja váldui atnui sisaváldimis jagi 2005 čavčča. Modealla lea ráhkaduvvon našunála rámmaplánaid vuođul, muhto sierra profiillain sihkkarastin dihte guoskevašvuođa sámi servodahkii. Lea deattuhuvvon ahte juohke oahppojagis galgá leat sierra fágalaš profiila mas leat iešguđelágán fáttát guovddážis. Vuosttaš oahppojahki lea oktasaš sihke dábálaš ja ovdaskuvlaoahpaheaddjestudeanttaide, ja lea maiddái vejolašvuohta oktiiorganiseret fágaid goalmmát oahppojagi. Ođđa modealla lasiha studeanttaid vejolašvuođaid čiekŋudit iežaset oassái mii lea válljenfriddja oahpus ja seammás dahkat ásahusa resursageavaheami beaktileabbon.

Allaskuvllas lea sisaváldin dábálašoahpaheaddjeohppui ja ovdaskuvlaoahpaheaddjeohppui juohke nuppi jagi. Jagi 2007 ledje registarastojuvvon 14 studeantta dábálašoahpaheaddjeoahpus. Registrerejuvvon studeanttaid lohku lea niedjan áigodagas 2003 – 2007, seamma guoská ohcciidlohkui. Jagi 2007 ledje 18 ohcci sámi dábálašoahpaheaddjeohppui, ja jagi 2005 ledje fas 23 ohcci. Ovdaskuvlaoahpaheaddjeoahpus ledje jagi 2007 registrerejuvvon 7 studeantta. Registrerejuvvon studeanttaid lohku čájehuvvo maiddái dás leame niedjan. Sámi ovdaskuvlaoahpaheaddjeohppui ledje 2007 21 ohcci, ja 2006 ledje fas 10 ohcci. Maiddái ovdaskuvlaoahpaheaddjeoahpu ohcciid lohku lea niedjan.

Sámediggi mearrida sámegielfága rámmaplána oahpaheaddjeoahpus. Oahppu lea dohkálaš virggiide maiddái dárogielat mánáidgárddiin ja vuođđoskuvllain. Sámi allaskuvla oahpaheaddjeoahppu addá maiddái oahpahangelbbolašvuođa oahpaheaddjin Ruoŧas ja Suomas. ásahusa našunála ovddasvástádus sisttisdoallá maiddái oktiiordnenovddasvástádusa lullisámegiela ja julevsámegiela hárrái Davvi-Trøndelága ja Budeaju allaskuvllain.

Sámi allaskuvla lea ollu jagiid ovddidan ođđa, molssaevttolaš oahppanvugiid ja -metodaid mat leat vuođđuduvvon fievrridahtti studeanta-PCaide ja árppohis kommunikašuvdnii. Teknihkalaš ja pedagogalaš IKT-geaveaheapmi ovttasbargguin praktihkalaš surggiin lea okta deaŧaleamos gelbbolašvuođasurggiin allaskuvllas oahpaheaddjeoahpu siskkobealde. Oinnolaš boađusin dán ovdáneamis oaččui Sámi allaskuvla Oahpahus- ja dutkandepartemeantta oahppokvalitehtabálkkašumi jagi 2005.

Allaskuvla lea áŋgiruššan ovdánahttit joatkkaoahppofálaldagaid sihke dábálaš oahppofálaldahkan ja gáiddusoahpahussan vuođđoskuvlla ja mánáigárddiid oahpahed- djiide sámi guovlluin. Sámi allaskuvlii lea maiddái addon ovddasvástádus ja resurssat oktiiordnet sámi fágaid fierpmádaga Máhttoloktemis. Sámi allaskuvlla oahppofálaldagat leat danne guovddáš váikkuhangaskaoamit sihkkarastin dihte bures oahppan bargiid mánáidgárddiide ja skuvladoibmii sámi guovlluin. Sámi allaskuvllas lea maiddái gelbbolašvuohta ja vejolašvuohta fállat joatkkaoahppokurssaid sámi kultuvrra ja sámi diliid birra skuvlaeaiggádiidda olggobealde sámi guovllu.

Dan oktavuođas go dalá dábálašoahpaheaddjeoahppu galgá geahčaduvvot, áigu Máhttodepartemeanta árvvoštallat guđe ládje sáhttá nannet sámi historjá- ja kultur- ipmárdusa oahpu ođđa rámmaplánas.

Ráđđehus áigu árvvoštallat man ávkkálaččat stipeandaortnegat leat váikkuhan- gaskaoapmin oaččohit eanebuid álgit sámi oahpaheaddjeohppui.

12.1.3 Sámegiella

Lea stuora dárbu bargiide main lea nanu sámegielmáhttu. Danne váilot ain sámegielalaš ovdaskuvlaoahpaheaddjit ja oahpaheaddjit mánáidgárddiin ja vuođđoskuvllain, ja alit oahpu ásasahusain lea váttisvuohta oažžut olbmuid virggiide maidda gáibiduvvo dieđalaš gelbbolašvuohta. Iešguđet servodatsurggiin lea maiddái dárbu bargiide geat máhttet sihke sámegiela ja dárogiela.

Sámi allaskuvlii lea biddjon našunála ovddasvástádus áimmahuššat, nannet ja ovdánahttit sámegiela dieđafágan, gč. Sd.dieđ. nr. 34 (2001 – 2002). Dát ovddas- vástádus fátmmasta buot giellajoavkkuid, sihke davvisámegiela, lullisámegiela ja julevsámegiela ja eaktuda lagaš ovttasbarggu fágabirrasiiguin alit oahpu eará áigeguovdilis ásahusaiguin. Allaskuvla lea bidjan ollu barggu fágaterminologiija ovdánahttimii iešguđet fágasurggiin. Sámegiela ovdánahttin dieđagiellan lea almmatge guhkes áiggi bargu mii gáibida bisánkeahtes áŋgiruššama.

Sámi allaskuvla lea leamaš fárus Sámedikki prošeavttas ealáskahttime lullisámegiela Elgås Engerdála gielddas, prošeakta mii lea bistán badjel 5 jagi, 2001 rájes 2006 rádjái (gč. boksa 11.1). Allaskuvlla fágabargit leat searvan sihke prošeavtta stivrenjovkui ja fágalaš bagadallamii prošeaktaáigodagas.

Sámegiella lea odne ásahuvvon vuolit gráda dásis ja oassin Sámi allaskuvlla oahpaheaddjeoahpus. Namuhuvvon stuorradiggedieđáhusas doahttalii ráđđehus ahte allaskuvla galgá nannejuvvot dainna áigumušain ahte sámegiella galgá ásahuvvot alit dásis. Eaktun ásahit oahpu alit dásis lea ahte Našunála oahppokvalitehta orgána (NOKUT) dohkkeha oaphuid. Guovvamánus 2008 oaččui Sámi allaskuvla dohkkehuvvot masteroahpu sámegielas. Nannen dihte sámegiela lea allaskuvla ožžon juolluduvvot stipendiáhtavirggi.

Allaskuvlla budšeahtta lasihuvvui jagi 2005 500 000 ruvnnuin nannen dihte oahppo- girjjiid almmustahttima sámegillii.

Lea hástalus háhkat studeanttaid sámegielohppui ja sámi oahpaheaddje- ja ovda- skuvlaoahpaheaddjeohppui. Sivvan lea muhtun muddui ahte heittot sámegielmáhttu sámi guovlluin ráddje studeantaháhkama. Ovdakursa studeanttaide geain lea heittot dahje váilevaš máhttu sámegielas, sáhttá leat doaibma mii sáhttá leat veahkkin lassánahttime háhkama. Ráđđehus áigu árvvoštallat juolludit lassiruđa ovdakursii sámegielas.

12.1.4 Duodji

Sámi allaskuvllas lea guhkes árbevierru addit oahpu sámi dáiddaduojis/duojis. Allaskuvllas lea sierragelbbolašvuohta dán fágasuorggis ja oaččui Sd.dieđ. nr. 34:s (2001 – 2002) našunála ovddasvástádusa ovdánahttit fága viidáseappot. Allaskuvla pláne ohcat dohkkeheami masterohppui duojis.

12.1.5 Sámi allaskuvlla ja Sámi Instituhta oktiiorganiseren

Sámi instituhtta ásahuvvui jagi 1973 ásahussan Dávviriikkalaš ministtarráđi vuollai. 1.1.2005 rájes lea instituhta fágalaš doaibma organiserejuvvon Sámi allaskuvlla ovttadahkan. Leat mearriduvvon ođđa njuolggadusat instituhttii main instituhta fágalaš iehčanasvuohta deattuhuvvo. Sámi allaskuvla nammada golbmasa stivrra viđa miellahtus Suoma, Norgga ja Ruoŧa sámedikkiid evttohusaid vuođul. Instituhta jođiheaddji lea seammás Sámi allaskuvla dutkandirektevra. Instituhta vuođđojuolludus maid Davviriikkalaš ministtarráđđi addá lea dađistaga unniduvvon dassážii go dat jagi 2007 gokčá 25 proseantta. Vuođđoruhtadeami muđui gokčá Norga 50 proseanttain, Ruoŧŧa 15 proseanttain ja Suopma 10 proseanttain. Juolludusat addojit Sámi allaskuvlii merkejuvvon instituhta doibmii. Instituhtas leat dasa lassin viehka stuorra oassi doaibmasisaboađut.

Instituhta ulbmil lea dutkamiin nannet ja ovdánahttit sámi giela, kultuvrra ja servodateallima gehččojuvvon buotsámi perspektiivvas. Instituhtta vuoruha golbma fágalaš áŋgiruššansuorggi: Servodatdutkama, sámegieldutkama ja riektehistorjjálaš dutkama. Leat sullii 20 dutki biddjon virgái mearreáigái geain lea gelbbolašvuohta dáid iešguđet fágasurggiin.

12.1.6 Fágalaš dási ovdánahttin

Sd.dieđ. nr. 34:s (2001 – 2002) sámi alit oahpu ja dutkama birra deattuhuvvui nannet sámi oahpahus- ja dutkansuorggi dainna lágiin ahte Sámi allaskuvla áiggi vuollái sáhttá dohkkehuvvot dieđalaš allaskuvlan. Guovddáš áššit dán oktavuođas ledje sámegiela ja duoji nannen dainna áigumušain ahte fágat galge sáhttit ásahuvvot alit dásis. Allaskuvllas leat odne vihtta doavttergrádavirggi mat ruhtaduvvojit vuođđobušeahtas.

Boksa 13.1 Sámi dieđavisti Guovdageidnui

Govus 13.1 Guovdageainnu suohkan Finnmárkkus

Vurdojuvvo ahte máŋga sámi ásahusa Guovdageainnus bargagohtet fágalaččat lagabut go oktasaš dieđavisti mii dál lea huksejuvvomin, gárvána. Sámi allaskuvla ja Sámi Instituhtta galget guovdduštuvvot seamma vistái nu mo earret eará Sámedikki oahpahusa, giela ja kultuvrra ossodat, Sámi arkiiva, Sia-Finnmárkku sámi erenoamášpedagogalaš doarjalus, Gáldu – álgoálbmotvuoigatvuođaid gelbbolaš­vuođa-guovd­dáš, Boazodoalu riikkaidgaskasaš fága- ja gaskkustanguovddáš ja Sis-Finnmárkku Studeanttaid Ovttastus. Dáid ásahusaid ja doaimmaid čohkken láhčet dilálašvuođaid šattolaš ovttasbargui ja das vulget dehálaš synergiijaváikkuhusat sámi gillii, kultuvrii, dutkamii ja oahpahussii. Sámi arkiivva, diehtojuohkin- ja duođaštanguovddáža oktiiordnen dagaha maiddái dieđuid eambbo olahahttin dutkamii ja oahppamii ja buoret ovttastuvvon fálaldaga geavaheaddjiide. Visti galgá plána mielde leat gárvvis jagi 2009.

Dán guokte sámi ásahusa, Sámi allaskuvlla ja Sámi instituhta oktiiorganiseren, nanne sámi akademalaš birrasa hirpmosit. Dan guovtti ásahusas lea viehka muddui ollisteaddji fágačoakkáldat, ja vurdojuvvo ahte oktiiorganiseren buvttiha fágalaš synergiijaváikkuhusaid. Lea mearriduvvon oktasaš strategalaš plána mii guoská jagiide 2006 – 2011. Plánas deattuhuvvo ovdánahttit ja nannet Sámi allaskuvlla ja Sámi instituhta oktasaš doaimmaid ovttasdoaibmi ásahussan. Okta váldoulbmil strategiijaplánas lea ahte dakkár oktasaš ásahus dohkkehuvvo dieđalaš allaskuvlan dán áigodagas. Ráđđehus lea dorjon ulbmila ahte dieđalaš gelbbolaš- vuohta galgá huksejuvvot nu ahte allaskuvla deavdá gáibádusaid dohkkehuvvot dieđalaš allaskuvlan. Dán barggu oassin lea Sámi allaskuvla bargan oažžut ásahuvvot masteroahpu sámegielas. Našunála oahppokvalitehta orgána dohkkehii oahpu guovvamánus 2008.

12.2 Romssa universitehta

Romssa universitehtas lea našunála ovddasvástádus eamiálbmogiidda guoski dutkamis, oahpahusas ja gaskkusteamis. Sámi dutkan ja máhttohuksen, oahpahus ja gaskkusteapmi sámi diliid birra lea Romssa universitehtii leamaš guovdil dan ásaheami rájes, ja universitehtas lea váldoovddasvástádus oahpahusas ja dutkamis sámi álbmoga várás ollu fágaid siskkobealde. Universitehtas lea ovddasvástádus addit oahpu vuođđogitta bajit dássái eanas fágasurggiid siskkobealde nugo realfágain, humanisttalaš fágain, servodatfágain ja ollu profešuvdnaoahpuin. Eanaw fágasuorggit sisttisetdollet maiddái oahppofáttaid main leat earenoamážit álgoálbmot- ja sámi váttisvuođat guovddážis. Universitehta dutkanbiras lea našunála, ja muhtun fágasurggiin riikkaidgaskasaš nákcan sámi ja álgoálbmotoahpu dáfus. Sámi dutkamiid guovddážis, mii ásahuvvui jagi 1990, lea bajimus ulbmil ovddidit oahpahusa ja dutkama sámi diliid birra universitehtas, oktiiordnet doaimma, movttidahttit fágaidgaskasaš doaimma ja geasuhit eanebuid sámi dutkamii. Leat plánat ovddosguvlui dahkat Sámi dutkamiid guovddáža dábálaš álgoálbmotdutkama guovddážin.

Sámi oahpahus ja dutkan leat universitehta áŋgiruššansuorggit. Universitehta 2000 – 2010 áigodaga strategiijaplánas leat ollu doaimmat nannet sámiide ja álgoálbmogiidda guoski dutkama ja oahpu. Earret eará ásahuvvui álgoálbmotoahpu masterprográmma mas leat eamiálbmotfáttát historjjá, jussa, sosialantropologiija ja humaniora siskkobealde. Lea maiddái ásahuvvon prográmma boazodollui guoski dutkamii ja mátkedoarjjaortnet sámi master- ja doavttergrádastudeantattaide.

Sámi dearvvašvuođadutkama guovddáš ásahuvvui jagi 2001 dalá Sosiala- ja dearvvašvuođadepartemeantta ruhtademiin. Guovddáš lea čadnon Romssa universitehta servodatmedisiinna instituhttii ja doaimmaha dearvvašvuođa- ja eallindili dutkamiid guovlluin main leat sápmelaččat.

Universitehta lea ain áidna ásahus mii addá oahpu sámegielas buot dásiin. Universitehtas lea dainna duogážiin earenoamáš ovddasvástádus sámegielas dutkiid oahpaheamis. Sámegiela viidáset ovdánahttin ja seailluheapmi, oktan lullisámegielain ja julevsámegielain main leat hui unna fágabirrasaččat, ferte leat guovddážis ja dáhpá- huvvat lagaš ovttasbargguin Sámi allaskuvllain, Budeaju allaskuvllain ja Davvi-Trøndelága allaskuvllain. Bargiid háhkan alit virggiide sámegielas lea leamaš váttis. Universitehta lea dál bidjan professor II:ža sámi gielladiehtaga virgái, geas lea váldovirgi Upmi universitehtas.

Oalle stuora oassi sámi álbmogis odne ii máhte hupmat sámegiela. Dan dihte lea stuorra jearru sámegielkursii álggahalliid várás. Romssa universitehta lea ovdal fállan dakkár oahpu, muhto lea dál pláneme bachelorfálaldaga sámegielas vierisgiellan. Universitehta lea maiddái mearridan ásahit sámi leksikografiija ja giellateknologiija guovddáža (Senter for samisk språkteknologi). Dát lea dakkár prošeavtta bistevažžan dahkan maid Norgga dutkanráđđi ruhtadii ja mii álggahuvvui jagi 2001.

Universitehta lea ožžon guokte stipendiahtavirggi áimmahuššat sámi oahpahusovddasvástádusa.

13.2 Romssa universitehta

Romssa universitehtas lea našunála ovddasvástádus eamiálbmogiidda guoski dutkamis, oahpahusas ja gaskkusteamis. Sámi dutkan ja máhttohuksen, oahpahus ja gaskkusteapmi sámi diliid birra lea Romssa universitehtii leamaš guovdil dan ásaheami rájes, ja universitehtas lea váldoovddasvástádus oahpahusas ja dutkamis sámi álbmoga várás ollu fágaid siskkobealde. Universitehtas lea ovddasvástádus addit oahpu vuođđogitta bajit dássái eanas fágasurggiid siskkobealde nugo realfágain, humanisttalaš fágain, servodatfágain ja ollu profešuvdnaoahpuin. Eanaw fágasuorggit sisttisetdollet maiddái oahppofáttaid main leat earenoamážit álgoálbmot- ja sámi váttisvuođat guovddážis. Universitehta dutkanbiras lea našunála, ja muhtun fágasurggiin riikkaidgaskasaš nákcan sámi ja álgoálbmotoahpu dáfus. Sámi dutkamiid guovddážis, mii ásahuvvui jagi 1990, lea bajimus ulbmil ovddidit oahpahusa ja dutkama sámi diliid birra universitehtas, oktiiordnet doaimma, movttidahttit fágaidgaskasaš doaimma ja geasuhit eanebuid sámi dutkamii. Leat plánat ovddosguvlui dahkat Sámi dutkamiid guovddáža dábálaš álgoálbmotdutkama guovddážin.

Sámi oahpahus ja dutkan leat universitehta áŋgiruššansuorggit. Universitehta 2000 – 2010 áigodaga strategiijaplánas leat ollu doaimmat nannet sámiide ja álgoálbmogiidda guoski dutkama ja oahpu. Earret eará ásahuvvui álgoálbmotoahpu masterprográmma mas leat eamiálbmotfáttát historjjá, jussa, sosialantropologiija ja humaniora siskkobealde. Lea maiddái ásahuvvon prográmma boazodollui guoski dutkamii ja mátkedoarjjaortnet sámi master- ja doavttergrádastudeantattaide.

Sámi dearvvašvuođadutkama guovddáš ásahuvvui jagi 2001 dalá Sosiala- ja dearvvašvuođadepartemeantta ruhtademiin. Guovddáš lea čadnon Romssa universitehta servodatmedisiinna instituhttii ja doaimmaha dearvvašvuođa- ja eallindili dutkamiid guovlluin main leat sápmelaččat.

Universitehta lea ain áidna ásahus mii addá oahpu sámegielas buot dásiin. Universitehtas lea dainna duogážiin earenoamáš ovddasvástádus sámegielas dutkiid oahpaheamis. Sámegiela viidáset ovdánahttin ja seailluheapmi, oktan lullisámegielain ja julevsámegielain main leat hui unna fágabirrasaččat, ferte leat guovddážis ja dáhpá- huvvat lagaš ovttasbargguin Sámi allaskuvllain, Budeaju allaskuvllain ja Davvi-Trøndelága allaskuvllain. Bargiid háhkan alit virggiide sámegielas lea leamaš váttis. Universitehta lea dál bidjan professor II:ža sámi gielladiehtaga virgái, geas lea váldovirgi Upmi universitehtas.

Oalle stuora oassi sámi álbmogis odne ii máhte hupmat sámegiela. Dan dihte lea stuorra jearru sámegielkursii álggahalliid várás. Romssa universitehta lea ovdal fállan dakkár oahpu, muhto lea dál pláneme bachelorfálaldaga sámegielas vierisgiellan. Universitehta lea maiddái mearridan ásahit sámi leksikografiija ja giellateknologiija guovddáža (Senter for samisk språkteknologi). Dát lea dakkár prošeavtta bistevažžan dahkan maid Norgga dutkanráđđi ruhtadii ja mii álggahuvvui jagi 2001.

Universitehta lea ožžon guokte stipendiahtavirggi áimmahuššat sámi oahpahusovddasvástádusa.

13.3 Eará ásahusaid oahput

13.3.1 Budeaju allaskuvla

Budeaju allaskuvla addá oahppofálaldaga julevsámegielas oassin dábálašoahpaheaddje- ja ovdaskuvlaoahpaheaddjeoahpus dahje viidásetoahppofálaldahkan ohcciide geain lea iešguđetlágán duogáš. Fálaldagat addojit juohke nuppi jagi ja dat lea dan duohkin galle ohcci leat ja leat go oahpaheaddjit fidnemis jagi. Fáttát main leat julevsámi čuolbmačilgehusat, sáhttet muđui leat fárus ollu oahpuin. Huksen dihte gelbbolašvuođa lea allaskuvla ožžon doavttergrádastipeandda ja dál lea okta stipendiáhtavirgi julevsámegielas. Allaskuvla lea dán jagi dahkan ovttasbargošiehtadusa árran julevsámi guovddážiin dainna ulbmiliin ásahit guhkesáiggi dutkan- ja oahppoovttasbarggu sámegielas ja álgoálbmotoahpus.

Sd.dieđ. nr. 34:s (2001 – 2002) oaččui Budeaju allaskuvla našunála ovddasvástádusa julevsámegielas oahpaheaddjeoahpu oassin. Lea biddjon ruhta allaskuvlla bušehttii fuolahit dán ovddasvástádusa.

Jagi 2005 ledje julevsámegielas 10 registrerejuvvon studeantta ja 11 ohcci. Oahput eai fállojuvvon oahppojagi 2006/2007, muhto allaskuvla pláne fállat oahpu fas oahppojagi 2008/2009.

Ráđđehus árvvoštalla juolludit liigeruđa ovdakursii julevsámegielas, gč. mii muitalluvvo kap. 12.1.3 vuolde. Ráđđehus áigu maiddái árvvoštallat man ávkkálaččat stipeandaortnegat leat váikkuhangaskaoapmin háhkat studeanttaid sámi oahpaheaddjeohppui.

13.3.2 Davvi-Trøndelága allaskuvla

Lullisámi giella lea leamaš earenoamážit dulbmojuvvon danne go eai gávdno makkárge lullisámegiela váldoguovllut. Danne lea leamaš earenoamáš deaŧalaš addit oahpu mánáidgárddiid, vuođđoskuvllaid ja joatkkaskuvllaid sámegieloahpaheddjiide. Oassin seailluhit ja ovdánahttit lullisámegiella lea Davvi-Trøndelága allaskuvla ožžon našunála ovddasvástádusa lullisámegielas oahpaheaddjeoahppokonteavsttas, gč. Sd.dieđ. nr. 34 (2001 – 2002). Allaskuvla lea ásahan jahkebeallásaš oahppofálaldaga lullisámegielas. Oahppu sisttisdoallá giella-, girjjálašvuođa- ja kulturmáhtu ja fágadidaktihka ja sáhttá leat oassi oahpaheaddjeoahpus dahje bacheloroahpus dahje váldot joatkkaoahppun. Allaskuvla addá maiddái lassioahpposkurssa sámi árbevirolaš máhtus mii lea rehkenaston skuvlla bargiide, almmolaš ja priváhta doaimmaide. Leat biddjon liige resurssat allaskuvlla bušeahttarámmaide fuolahit allaskuvlla ovddasvástádusa lullisámegielas. Jagi 2007 ledje julevsámegieloahpus ovcci registrerejuvvon studeantta, ja 2006 lei lohku fas guhtta studeantta. Lullisámegielas ledje 2007 14 ohcci, ja 2006 lei lohku fas 7 ohcci.

Ráđđehus áigu árvvoštallat juolludit liigeruđa ovdakursii lullisámegielas, gč. Mii muitaluvvo kap. 12.1.3 vuolde. Ráđđehus áigu maiddái árvvoštallat man ávkkálaččat stipeandaortnegat leat váikkuhangaskaoapmin háhkat studeanttaid sámi oahpaheaddjeohppui.

13.3.3 Finnmárkku allaskuvla

Allaskuvllas leat ollu oahppofálaldagat main sámi kultuvra, historjá ja servodateallin leat integrerejuvvon oasit. Dát guoská sihke profešuvdnaoahpuide nugo oahpeaddje- ohppui iešguđet sosiala- ja dearvvašvuođafágaoahpuide, muhto maiddái dakkár fágain go mátkkoštanealáhusas, meahcásteamis ja luondduvalljodathálddašeamis leat fáttát main leat sámi čuolbmačilgehusat. Allaskuvlii ii leat biddjon earenoamáš ovddas- vástádus sámegillii guoski fágain, muhto lea ovdánahtton fágalaš profiila mii áimmahuššá sámi váttisvuođaid.

13.3.4 ásahusaid gaskasaš ovttasbargu

Sámi akademalaš birrasat leat smávvát ja Sd.meld. nr. 34:s (2001 – 2002) deattuhuvvui danne hirpmosit ahte ovttasbargu gaskal ásahusaid ferte nannejuvvot. Oassin stuorradiggedieđáhusa čuovvoleamis lea čielggadeapmi fágalaš ovttasbarggu birra gaskal Romssa universitehta, Sámi allaskuvla, Sámi allaskuvla/Sámi instituhta ja Finnmárkku allaskuvlla. Ovttasbargošiehtadusat mat gávdnojit ja ovttasbarggu viiddiduvvon rámmat buktojit ovdan. Evttohuvvo ovttasbargu oahpuid siskkobealde nugo sámegielas (álgooahpus), luonddduhálddašeamis, ja dárbu hukset gelbbolašvuođa našunála ulbmiliid geažil searvadahttit sámiide guoski fáttáid sihke mánáidgárddiin ja vuođđoskuvllas. Dutkama siskkobealde evttohuvvo earret eará ovttasbargu dutkioahpu hárrái mii guoská sámiid ja álgoálbmogiid fáttáide ja joatkit ja lasihit doarjaga álgoálbmotfierpmádahkii. árbevirolaš máhttu evttohuvvo konkrehta fáddán dutkanovttasbarggus. Lea guovddáš doaibma ásahusaide čuovvolit áigeguovdilis árvalusaid čielggadeamis.

12.3 Eará ásahusaid oahput

12.3.1 Budeaju allaskuvla

Budeaju allaskuvla addá oahppofálaldaga julevsámegielas oassin dábálašoahpaheaddje- ja ovdaskuvlaoahpaheaddjeoahpus dahje viidásetoahppofálaldahkan ohcciide geain lea iešguđetlágán duogáš. Fálaldagat addojit juohke nuppi jagi ja dat lea dan duohkin galle ohcci leat ja leat go oahpaheaddjit fidnemis jagi. Fáttát main leat julevsámi čuolbmačilgehusat, sáhttet muđui leat fárus ollu oahpuin. Huksen dihte gelbbolašvuođa lea allaskuvla ožžon doavttergrádastipeandda ja dál lea okta stipendiáhtavirgi julevsámegielas. Allaskuvla lea dán jagi dahkan ovttasbargošiehtadusa árran julevsámi guovddážiin dainna ulbmiliin ásahit guhkesáiggi dutkan- ja oahppoovttasbarggu sámegielas ja álgoálbmotoahpus.

Sd.dieđ. nr. 34:s (2001 – 2002) oaččui Budeaju allaskuvla našunála ovddasvástádusa julevsámegielas oahpaheaddjeoahpu oassin. Lea biddjon ruhta allaskuvlla bušehttii fuolahit dán ovddasvástádusa.

Jagi 2005 ledje julevsámegielas 10 registrerejuvvon studeantta ja 11 ohcci. Oahput eai fállojuvvon oahppojagi 2006/2007, muhto allaskuvla pláne fállat oahpu fas oahppojagi 2008/2009.

Ráđđehus árvvoštalla juolludit liigeruđa ovdakursii julevsámegielas, gč. mii muitalluvvo kap. 12.1.3 vuolde. Ráđđehus áigu maiddái árvvoštallat man ávkkálaččat stipeandaortnegat leat váikkuhangaskaoapmin háhkat studeanttaid sámi oahpaheaddjeohppui.

12.3.2 Davvi-Trøndelága allaskuvla

Lullisámi giella lea leamaš earenoamážit dulbmojuvvon danne go eai gávdno makkárge lullisámegiela váldoguovllut. Danne lea leamaš earenoamáš deaŧalaš addit oahpu mánáidgárddiid, vuođđoskuvllaid ja joatkkaskuvllaid sámegieloahpaheddjiide. Oassin seailluhit ja ovdánahttit lullisámegiella lea Davvi-Trøndelága allaskuvla ožžon našunála ovddasvástádusa lullisámegielas oahpaheaddjeoahppokonteavsttas, gč. Sd.dieđ. nr. 34 (2001 – 2002). Allaskuvla lea ásahan jahkebeallásaš oahppofálaldaga lullisámegielas. Oahppu sisttisdoallá giella-, girjjálašvuođa- ja kulturmáhtu ja fágadidaktihka ja sáhttá leat oassi oahpaheaddjeoahpus dahje bacheloroahpus dahje váldot joatkkaoahppun. Allaskuvla addá maiddái lassioahpposkurssa sámi árbevirolaš máhtus mii lea rehkenaston skuvlla bargiide, almmolaš ja priváhta doaimmaide. Leat biddjon liige resurssat allaskuvlla bušeahttarámmaide fuolahit allaskuvlla ovddasvástádusa lullisámegielas. Jagi 2007 ledje julevsámegieloahpus ovcci registrerejuvvon studeantta, ja 2006 lei lohku fas guhtta studeantta. Lullisámegielas ledje 2007 14 ohcci, ja 2006 lei lohku fas 7 ohcci.

Ráđđehus áigu árvvoštallat juolludit liigeruđa ovdakursii lullisámegielas, gč. Mii muitaluvvo kap. 12.1.3 vuolde. Ráđđehus áigu maiddái árvvoštallat man ávkkálaččat stipeandaortnegat leat váikkuhangaskaoapmin háhkat studeanttaid sámi oahpaheaddjeohppui.

12.3.3 Finnmárkku allaskuvla

Allaskuvllas leat ollu oahppofálaldagat main sámi kultuvra, historjá ja servodateallin leat integrerejuvvon oasit. Dát guoská sihke profešuvdnaoahpuide nugo oahpeaddje- ohppui iešguđet sosiala- ja dearvvašvuođafágaoahpuide, muhto maiddái dakkár fágain go mátkkoštanealáhusas, meahcásteamis ja luondduvalljodathálddašeamis leat fáttát main leat sámi čuolbmačilgehusat. Allaskuvlii ii leat biddjon earenoamáš ovddas- vástádus sámegillii guoski fágain, muhto lea ovdánahtton fágalaš profiila mii áimmahuššá sámi váttisvuođaid.

12.3.4 ásahusaid gaskasaš ovttasbargu

Sámi akademalaš birrasat leat smávvát ja Sd.meld. nr. 34:s (2001 – 2002) deattuhuvvui danne hirpmosit ahte ovttasbargu gaskal ásahusaid ferte nannejuvvot. Oassin stuorradiggedieđáhusa čuovvoleamis lea čielggadeapmi fágalaš ovttasbarggu birra gaskal Romssa universitehta, Sámi allaskuvla, Sámi allaskuvla/Sámi instituhta ja Finnmárkku allaskuvlla. Ovttasbargošiehtadusat mat gávdnojit ja ovttasbarggu viiddiduvvon rámmat buktojit ovdan. Evttohuvvo ovttasbargu oahpuid siskkobealde nugo sámegielas (álgooahpus), luonddduhálddašeamis, ja dárbu hukset gelbbolašvuođa našunála ulbmiliid geažil searvadahttit sámiide guoski fáttáid sihke mánáidgárddiin ja vuođđoskuvllas. Dutkama siskkobealde evttohuvvo earret eará ovttasbargu dutkioahpu hárrái mii guoská sámiid ja álgoálbmogiid fáttáide ja joatkit ja lasihit doarjaga álgoálbmotfierpmádahkii. árbevirolaš máhttu evttohuvvo konkrehta fáddán dutkanovttasbarggus. Lea guovddáš doaibma ásahusaide čuovvolit áigeguovdilis árvalusaid čielggadeamis.

12.4 álgoálbmotfierpmádat

Dutkanráđđi ásahuvvui 1997 álgoálbmodutkama fierpmádaprošeaktan mii lea ovttasbargoprošeakta gaskal Sámi allaskuvla, Sámi allaskuvla ja Sámi instituhta. Ulbmil prošeavttain lei ovddidit sámi dutkama ja álgoálbmotdutkama šiehtadusaiguin gaskal iešguđet birrasiid ja riikkaid dutkiid ja ná váikkuhit dutkiid háhkamii ja ođđa dutkanprošeavttaide. Go prošeaktaáigodat nogai lea Sámi allaskuvla ožžon máksot 600 0000 ruvnno joatkit fierpmádaga. Iešguđetge dutkanprošeavttaide mat leat čadnon fierpmádahkii ferte nugo ovdal leat olggobeale ruhtadeapmi lassin.

12.4.1 árktalaš universitehta

árktalaš universitehta (University of the Arctic) lea fierpmádatovttasbargu gaskal universitehtaid ja allaskuvllaid árktalaš guovlluin. Alit oahpu ásahusat dan gávcci miellahttoriikkas mat leat árktalaš ráđis leat mielde fierpmádagas. Norgga bealde servet golmma davimus fylkka alit oahpu ásahusat. Ovttasbargu lea earenoamážit guovdilaston studeanta- ja oahpaheaddjelonohallamii. Fierpmádat ovttasstahttá earretr eará mobilitehtaprogrammá north2north, oahppoprográmma Bachelor of Circumpolar studies ja fáddáfierpmádagaid jagieddekurssaid. Oassi dán ovttasbarggus doaimmaha Sámi allaskuvla prošeavttaid boazodoallohálddašeami birra Ruošša eamiálbmogiid várás ja ovdánahttá riikkaidgaskaš kurssaid dálkkádatheiveheamis álgoálbmotservodagain Davviguovlluin.

Romssa universitehta ovttastahttá Norgga ovttasbarggu fierpmádaga siskkobealde. Lea 2008 juolluduvvon 5,3 milj. ruvnno doibmii Romssa universitehta bušeahta badjel. Ráđđehus áigu oassin davviguovlostrategiijas nannet ovttasbarggu gaskal máhttoásahusaid sirkumpolára guovlluin davvin oahpaheaddjelonohallama lasihemiin ja masterprográmma ásahemiin.

13.4 álgoálbmotfierpmádat

Dutkanráđđi ásahuvvui 1997 álgoálbmodutkama fierpmádaprošeaktan mii lea ovttasbargoprošeakta gaskal Sámi allaskuvla, Sámi allaskuvla ja Sámi instituhta. Ulbmil prošeavttain lei ovddidit sámi dutkama ja álgoálbmotdutkama šiehtadusaiguin gaskal iešguđet birrasiid ja riikkaid dutkiid ja ná váikkuhit dutkiid háhkamii ja ođđa dutkanprošeavttaide. Go prošeaktaáigodat nogai lea Sámi allaskuvla ožžon máksot 600 0000 ruvnno joatkit fierpmádaga. Iešguđetge dutkanprošeavttaide mat leat čadnon fierpmádahkii ferte nugo ovdal leat olggobeale ruhtadeapmi lassin.

13.4.1 árktalaš universitehta

árktalaš universitehta (University of the Arctic) lea fierpmádatovttasbargu gaskal universitehtaid ja allaskuvllaid árktalaš guovlluin. Alit oahpu ásahusat dan gávcci miellahttoriikkas mat leat árktalaš ráđis leat mielde fierpmádagas. Norgga bealde servet golmma davimus fylkka alit oahpu ásahusat. Ovttasbargu lea earenoamážit guovdilaston studeanta- ja oahpaheaddjelonohallamii. Fierpmádat ovttasstahttá earretr eará mobilitehtaprogrammá north2north, oahppoprográmma Bachelor of Circumpolar studies ja fáddáfierpmádagaid jagieddekurssaid. Oassi dán ovttasbarggus doaimmaha Sámi allaskuvla prošeavttaid boazodoallohálddašeami birra Ruošša eamiálbmogiid várás ja ovdánahttá riikkaidgaskaš kurssaid dálkkádatheiveheamis álgoálbmotservodagain Davviguovlluin.

Romssa universitehta ovttastahttá Norgga ovttasbarggu fierpmádaga siskkobealde. Lea 2008 juolluduvvon 5,3 milj. ruvnno doibmii Romssa universitehta bušeahta badjel. Ráđđehus áigu oassin davviguovlostrategiijas nannet ovttasbarggu gaskal máhttoásahusaid sirkumpolára guovlluin davvin oahpaheaddjelonohallama lasihemiin ja masterprográmma ásahemiin.

13.5 Norgga dutkansráđi sámi dutkan

Sd.dieđ. nr. 34:s (2001 – 2002) Kvalitetsreformen (kvalitehtaođastus), Sámi alit oahpu ja dutkama birraevttohuvvui earret eará nannet Dutkansráđi prográmma sámi dutkama várás. Dieđáhusas evttohuvvui ahte dutkiid háhkan sámi dutkamii galgá nannejuvvot, muhtun muddui stipeandaruđain Dutkanráđis ja muhtun muiddui háhkanvirggiid juolludemiin áigeguovdilis ásahusaid bušeahtaid badjel. Dieđáhus evttohii maiddái ahte ráđđehus galgá vuolggahit digáštallama lávgadet davviriikkalaš ovttasbarggu sámi dutkama organiserema birra.

Stuorradiggi doahttalii ahte galgá bargojuvvot viidáseappot nannet sámi alit oahpu ja dutkama go gieđahalai árv.S. nr. 12 (2002 – 2003) ja Sd.dieđ. nr. 34. Sámi dutkama prográmma oaččui eambbo resurssaid nugo lei evttohuvvon dieđáhusas. Sd.dieđ. nr. 20 (2004 – 2005) Dutkandáhttu mieđai joatkit sámi dutkama ja sámi dutkkiid háhkama, ja evttohii dán oktavuođas ahte Dutkanráđi sámi dutkama prográmma galgá guhkiduvvot ja nannejuvvot.

13.5.1 Sámi dutkama prográmma

Dutkanráđi sámi dutkama prográmma álggahuvvui 2001 ja loahpahuvvui 2006. Prográmmas, mii fátmmasta humanisttalaš ja servodatdieđalaš dutkama, lea leamaš badjelaš 43 milj. ruvnno maid hálddašii prográmmaáigodagas. Bures badjel golbma njealjádasa ruđas leat boahtán Máhttodepartemeanttas, ja loahppa Bargo- ja searva- dahttindepartemeanttas. Ulbmil prográmmain lea leamaš gelbbolašvuođa huksen, dutkiid háhkan ja ollu fágáid ja ásahusaid rastásaw ovttasbargu. Earenoamažit lea leamaš guovddážis ovdánahttit sámegiela dieđagiellan. Prográmmaáigodaga maŋimus oasis lea dutkama gaskkusteapmi deattuhuvvon eambbo. Oppalaččat lea prográmma deattuhan nissoniid háhkama dutkamii. Lassin davvisámi prošeavttaide, lea addon ruhta lullisámi ja julevsámi prošeavttaide.

Dollui loahpahankonferánsa 2006. Čoahkkáigeassu čájehii ahte prográmma lea leamaš hui mávssolaš sihke dutkiid geasuheapmái sámi dutkamii ja dutkama gaskkusteapmái. Prográmma lea earenoamážit lihkostuvvan háhkat nissoniid dutkamii. Ollu prošeavttat leat leamaš ávkkálaččat ovdánahttit sámegiela dieđagiellan. Dát lei deaŧalaš ulbmil prográmmain. Ollu fágaidgaskasaš prošeavttat leat buvttihan dutkama mii sáhttá leat veahkkin buktime ođđa perspektiivvaid sámi servodateallimii ja leat vuođđun politihka hábmemii boahtte áiggi. Prográmmain lea addon doarjja 51 iešguđetlágán prošektii, maid searvvis leat 15 gaskkustandoaimma.

Ođđa prográmma lea álggahuvvon 2007, man vuođđun lea ovddit prográmma heaitán prográmmastivrra ieševalueren, ja maid Sámediggi ja sámi dutkama birrasat leat dadjan/árvalan. Ođđa prográmmastivrras leat Ruoŧa ja Suoma lahtut. Sámedikkis lea dárkojeaddji stivrras.

Sámi dutkanprográmma II:ža ulbmil lea ovddidit guhkesáiggi dutkama mas lea alla dássi sámi diliid birra, ja leat veahkkin dutkiid háhkame ja viidáseappot ovdánahttime sámegiela dieđagiellan. Dasa lassin deattuhuvvo riikkaidgaskasaš dutkanovttasbargu, fierpmádathuksen ja dutkama gaskkusteapmi. Mii guoská dutkiid háhkamii lea poastadoavtterstipeanda deaŧalaš váikkuhangaskaoapmi. árbevirolaš máhttu lea okta vuoruhansuorgi ođđa sámi dutkama prográmmas, gč. kap. 13. Prográmmaáigodat lea viiddiduvvon 5 jagis 10 jáhkái. Leat Máhttosdepartemeanta ja Bargo- ja searvadahttindepartemeanta mat ruhtadit prográmma.

13.5.2 Eará prográmmadoaimmaid sámi perspektiiva

Lea deaŧalaš hukset fágalaš viidodaga sámi dutkamis. Okta veahkki dása lea Dutkanráđi bargu integreret sámi elemeanttaid eará osiide prográmmadoaimmastis. Sámi perspektiiva lea fárus ovdamearkka dihte ollu prográmmain mat gusket dálkkádahkii ja birrasii.

Prográmmas Eanadat earáhuvvame – kulturbirrasiid ja luondduvalljodagaid geavaheapmi ja hálddašeapmi, leat leamaš sámi elemeanttat siste álggu rájes. Oasit pro-grámmain NORKLIMA, Biras 2015 ja Areála ja lunduivuođustuvvon ealáhusovdá- nahttin (AREAL) sáhttet leat áigeguovdilat álgoálbmot- ja boazodoallováttisvuođaide.

Dearvvašvuođadutkanprográmmat Psyhkalaš dearvvašvuođa dutkan, álbmotdearvvašvuođaprográmma, Biras, genat ja dearvvašvuohta, deavvašvuođa- ja fuolahusbálvalusaid, mat buohkat álggahuvvojedje 2006 ja galget bistit njeallje jagi, sáhttet maiddái sisttisetdoallat sámiide guoski dutkama surggiideaset siskkobealde.

Ođđa juolludemiiguin 2007, ožžo earret eará sámi dutkanprográmmat AREAL, Polárajahki ja eará áigeguovdilis prográmmat ruđa.

Sámiide guoski prošeavttat ožžot danne doarjaga iešguđetge prográmmaid siskkobealde mat ruhtaduvvojit ollu departemeanttaid bušeahtaid badjel. Addo maiddái ruhta sámi dutkamii luovos prošeavttaid siskkobealde, ja 2007 addui doarjja sámiide guoski instituhttaprošektii riektediehtagis.

Ráđđehusa davviguovlostrategiija buktui ovdan juovlamánu 1. beaivvi 2006. Strategiija deattuhii earret eará eamiálbmotdimenšuvnna máhttoovdáneamis davvin leame deaŧalaš. Strategiija mielde áigu ráđđehus láhčit dili nannet davviguovlluide guoski dutkama Norgga dutkanráđi bokte. Geahčá kap. 5.2 mas muitaluvvo davviguovlostrategiija birra.

13.5.3 Organiseren

Maŋimus dutkandieđáhus, Sd.dieđ. nr. 20 (2004 – 2005), deeattuha dárbbu geahččat sámi dutkama ovttas eará dutkamiin. Dieđáhus dadjá danne ahte ruhta sámi dutkamii, nugo dutkanruhta muđui, ain kanaliserejuvvo muhtun ráje njuolga universitehta- ja allaskuvlasuorgái, muhtun muddui Norgga dutkanráđi bokte.

Bargojuvvo olahit viidát davviriikkalaš ovttasbarggu sámi dutkamis. Sámi fága- ja dutkanbirrasat deattuhit dárbbu ráhkadit oktasaš strategiijaid ja standárddaid dutkamii sámi ja álgoálbmoguovlluin, gč. semináraraportta Future challenges for reindeer husbandry societies, Upmi, njukčamánu 2007. Sd.dieđ. nr. 20:s (2004 – 2005) bivdojuvvo Dutkanráđđi álggahit oktasaš davviriikkalaš čielggadeami mii galgá árvvoštallat sámi dutkanlávdegotti ásaheami Norgga, Ruoŧa ja Suoma várás. Jurdda lea ahte dakkár lávdegoddi galgá bidjat strategiijaid sámi dutkamii ja leat veahkkin buorideame valljodatávkkástallama davviriikkaid dutkama ovttastahttimiin. Dieđáhusas bivdojuvvo ahte dárbu ásahit sámi etihkkalávdegotti árvvoštallo seammás. Dutkanráđđi lea bargame álggahit barggu daid áigeguovdilis davviriikkaid ektui.

12.5 Norgga dutkansráđi sámi dutkan

Sd.dieđ. nr. 34:s (2001 – 2002) Kvalitetsreformen (kvalitehtaođastus), Sámi alit oahpu ja dutkama birraevttohuvvui earret eará nannet Dutkansráđi prográmma sámi dutkama várás. Dieđáhusas evttohuvvui ahte dutkiid háhkan sámi dutkamii galgá nannejuvvot, muhtun muddui stipeandaruđain Dutkanráđis ja muhtun muiddui háhkanvirggiid juolludemiin áigeguovdilis ásahusaid bušeahtaid badjel. Dieđáhus evttohii maiddái ahte ráđđehus galgá vuolggahit digáštallama lávgadet davviriikkalaš ovttasbarggu sámi dutkama organiserema birra.

Stuorradiggi doahttalii ahte galgá bargojuvvot viidáseappot nannet sámi alit oahpu ja dutkama go gieđahalai árv.S. nr. 12 (2002 – 2003) ja Sd.dieđ. nr. 34. Sámi dutkama prográmma oaččui eambbo resurssaid nugo lei evttohuvvon dieđáhusas. Sd.dieđ. nr. 20 (2004 – 2005) Dutkandáhttu mieđai joatkit sámi dutkama ja sámi dutkkiid háhkama, ja evttohii dán oktavuođas ahte Dutkanráđi sámi dutkama prográmma galgá guhkiduvvot ja nannejuvvot.

12.5.1 Sámi dutkama prográmma

Dutkanráđi sámi dutkama prográmma álggahuvvui 2001 ja loahpahuvvui 2006. Prográmmas, mii fátmmasta humanisttalaš ja servodatdieđalaš dutkama, lea leamaš badjelaš 43 milj. ruvnno maid hálddašii prográmmaáigodagas. Bures badjel golbma njealjádasa ruđas leat boahtán Máhttodepartemeanttas, ja loahppa Bargo- ja searva- dahttindepartemeanttas. Ulbmil prográmmain lea leamaš gelbbolašvuođa huksen, dutkiid háhkan ja ollu fágáid ja ásahusaid rastásaw ovttasbargu. Earenoamažit lea leamaš guovddážis ovdánahttit sámegiela dieđagiellan. Prográmmaáigodaga maŋimus oasis lea dutkama gaskkusteapmi deattuhuvvon eambbo. Oppalaččat lea prográmma deattuhan nissoniid háhkama dutkamii. Lassin davvisámi prošeavttaide, lea addon ruhta lullisámi ja julevsámi prošeavttaide.

Dollui loahpahankonferánsa 2006. Čoahkkáigeassu čájehii ahte prográmma lea leamaš hui mávssolaš sihke dutkiid geasuheapmái sámi dutkamii ja dutkama gaskkusteapmái. Prográmma lea earenoamážit lihkostuvvan háhkat nissoniid dutkamii. Ollu prošeavttat leat leamaš ávkkálaččat ovdánahttit sámegiela dieđagiellan. Dát lei deaŧalaš ulbmil prográmmain. Ollu fágaidgaskasaš prošeavttat leat buvttihan dutkama mii sáhttá leat veahkkin buktime ođđa perspektiivvaid sámi servodateallimii ja leat vuođđun politihka hábmemii boahtte áiggi. Prográmmain lea addon doarjja 51 iešguđetlágán prošektii, maid searvvis leat 15 gaskkustandoaimma.

Ođđa prográmma lea álggahuvvon 2007, man vuođđun lea ovddit prográmma heaitán prográmmastivrra ieševalueren, ja maid Sámediggi ja sámi dutkama birrasat leat dadjan/árvalan. Ođđa prográmmastivrras leat Ruoŧa ja Suoma lahtut. Sámedikkis lea dárkojeaddji stivrras.

Sámi dutkanprográmma II:ža ulbmil lea ovddidit guhkesáiggi dutkama mas lea alla dássi sámi diliid birra, ja leat veahkkin dutkiid háhkame ja viidáseappot ovdánahttime sámegiela dieđagiellan. Dasa lassin deattuhuvvo riikkaidgaskasaš dutkanovttasbargu, fierpmádathuksen ja dutkama gaskkusteapmi. Mii guoská dutkiid háhkamii lea poastadoavtterstipeanda deaŧalaš váikkuhangaskaoapmi. árbevirolaš máhttu lea okta vuoruhansuorgi ođđa sámi dutkama prográmmas, gč. kap. 13. Prográmmaáigodat lea viiddiduvvon 5 jagis 10 jáhkái. Leat Máhttosdepartemeanta ja Bargo- ja searvadahttindepartemeanta mat ruhtadit prográmma.

12.5.2 Eará prográmmadoaimmaid sámi perspektiiva

Lea deaŧalaš hukset fágalaš viidodaga sámi dutkamis. Okta veahkki dása lea Dutkanráđi bargu integreret sámi elemeanttaid eará osiide prográmmadoaimmastis. Sámi perspektiiva lea fárus ovdamearkka dihte ollu prográmmain mat gusket dálkkádahkii ja birrasii.

Prográmmas Eanadat earáhuvvame – kulturbirrasiid ja luondduvalljodagaid geavaheapmi ja hálddašeapmi, leat leamaš sámi elemeanttat siste álggu rájes. Oasit pro-grámmain NORKLIMA, Biras 2015 ja Areála ja lunduivuođustuvvon ealáhusovdá- nahttin (AREAL) sáhttet leat áigeguovdilat álgoálbmot- ja boazodoallováttisvuođaide.

Dearvvašvuođadutkanprográmmat Psyhkalaš dearvvašvuođa dutkan, álbmotdearvvašvuođaprográmma, Biras, genat ja dearvvašvuohta, deavvašvuođa- ja fuolahusbálvalusaid, mat buohkat álggahuvvojedje 2006 ja galget bistit njeallje jagi, sáhttet maiddái sisttisetdoallat sámiide guoski dutkama surggiideaset siskkobealde.

Ođđa juolludemiiguin 2007, ožžo earret eará sámi dutkanprográmmat AREAL, Polárajahki ja eará áigeguovdilis prográmmat ruđa.

Sámiide guoski prošeavttat ožžot danne doarjaga iešguđetge prográmmaid siskkobealde mat ruhtaduvvojit ollu departemeanttaid bušeahtaid badjel. Addo maiddái ruhta sámi dutkamii luovos prošeavttaid siskkobealde, ja 2007 addui doarjja sámiide guoski instituhttaprošektii riektediehtagis.

Ráđđehusa davviguovlostrategiija buktui ovdan juovlamánu 1. beaivvi 2006. Strategiija deattuhii earret eará eamiálbmotdimenšuvnna máhttoovdáneamis davvin leame deaŧalaš. Strategiija mielde áigu ráđđehus láhčit dili nannet davviguovlluide guoski dutkama Norgga dutkanráđi bokte. Geahčá kap. 5.2 mas muitaluvvo davviguovlostrategiija birra.

12.5.3 Organiseren

Maŋimus dutkandieđáhus, Sd.dieđ. nr. 20 (2004 – 2005), deeattuha dárbbu geahččat sámi dutkama ovttas eará dutkamiin. Dieđáhus dadjá danne ahte ruhta sámi dutkamii, nugo dutkanruhta muđui, ain kanaliserejuvvo muhtun ráje njuolga universitehta- ja allaskuvlasuorgái, muhtun muddui Norgga dutkanráđi bokte.

Bargojuvvo olahit viidát davviriikkalaš ovttasbarggu sámi dutkamis. Sámi fága- ja dutkanbirrasat deattuhit dárbbu ráhkadit oktasaš strategiijaid ja standárddaid dutkamii sámi ja álgoálbmoguovlluin, gč. semináraraportta Future challenges for reindeer husbandry societies, Upmi, njukčamánu 2007. Sd.dieđ. nr. 20:s (2004 – 2005) bivdojuvvo Dutkanráđđi álggahit oktasaš davviriikkalaš čielggadeami mii galgá árvvoštallat sámi dutkanlávdegotti ásaheami Norgga, Ruoŧa ja Suoma várás. Jurdda lea ahte dakkár lávdegoddi galgá bidjat strategiijaid sámi dutkamii ja leat veahkkin buorideame valljodatávkkástallama davviriikkaid dutkama ovttastahttimiin. Dieđáhusas bivdojuvvo ahte dárbu ásahit sámi etihkkalávdegotti árvvoštallo seammás. Dutkanráđđi lea bargame álggahit barggu daid áigeguovdilis davviriikkaid ektui.

12.6 Strategiijat ja doaibmabijut

• Romssa universitehtas lea ain našunála ovddasvástádus álgoálbmogiida guoski dutkamis, oahpus ja gaskkusteamis, oktan sámegielain. Dutkanoahppu sámi ja álgoálbmogiidda guoski fágasurggiin lea universitehta guovddáš bargu. Go juolluduvvojit rekruterenvirggit, eaktuduvvo ahte universitehta vuoruha maiddái dáid fágasurggiid. Buot daid doaimmaid dáfus lea Sámi dutkamiid guovddážis guovddáš rolla.

• Sámi allaskuvllas lea ain našunála ovddasvástádus áimmahuššat ja ovdánahttit boazodoalu, duoji ja sámegiela dieđafágan. Ovttasorganiseren Sámi instituhtain ja instituhta fágabirrasiin sámegielas vurdojuvvo addit synergiijaváikkuhusaid nu ahte fága sámegiella sáhttá ásahuvvot alit dásis.

• Lea hástalus rekruteret studeanttaid sámegielohppui ja sámi oahpaheaddje- ja ovdaskuvlaoahpaheaddjeohppui. Sivvan lea muhtun muddui ahte heajos sámegielmáhttu sámi guovlluin ráddje ohcciidlogu. Ovdakursa studeanttaide geain lea heajos dahje váilevaš máhttu sámegielas ovddalgihtii sáhttá leat doaibma mii lea veahkkin lassánahttime rekruterema. Ráđđehus áigu árvvoštallat juolludit liigeruđa ovdakursii davvisámegielas, julevsámegielas ja lullisámegielas.

• Ráđđehus áigu árvvoštallat man ávkkálaš stipeandaortnet lea váikkuhan- gaskaoapmin lassánahttit rekruterema sámi oahpaheaddjeohppui.

• Ráđđehus oaidná deaŧalažžan ahte Sámi allaskuvla sáhttá leat eambbo aktiivvalaččat veahkkin gelbbolašvuođahuksemis iešguđetge osiin almmolaš sektoris; dearvvašvuohta, skuvladoaibma, politiija/giddasgasdoaibma jna. Dán sáhttá maiddái čađahit lávdaoahppun.

• Dan oktavuođas go dálá dábálašoahpaheaddjeoahppu geahčaduvvo áigu Máhttosdepartemeanta árvvoštallat mainna lágiin sámi historjá- ja kultur- ipmárdus sáhttá nannejuvvot oahpu ođđa rámmaplánas.

• Lea ulbmil ahte Sámi allaskuvlla/Sámi instituhta oktiisorganiseremiin sáhttá dohkkehuvvot dieđalaš allaskuvlan. Eaktuduvvo ahte dohkkeheamis buhtaduvvo ahte mearriduvvon eavttut leat devdon.

• Budeaju allaskuvllas ja Davvi-Trøndelága allaskuvllas galgá ain leat našunála ovddasvástádus julevsámegielas ja lullisámegielas oassin oahpaheaddjeoahpus.

• Ráđđehus áigu árvvoštallat ásahit lávdegotti geahčadan dihte lagáibuidda daid hástalusaid dain surggiin alit oahpus ja dutkamis mat leat govviduvvon Sd.dieđ. nr 34:s (2001 – 2002). Evttohusat mat bohtet ovdan čielggadeamis «Sámi alit oahpu ja dutkama ovttasbargu» (Sámi allaskuvla/SI). Earenoamážit lea gaskal Sámi Allaskuvlla/Sámi instituhta ja Sámi allaskuvla dainna áigumušain sihkkarastit gelbbolašvuođahuksema sámi diliid hárrái lea beroštahtti dán oktavuođas. Sámi allaskuvlla ovdánahttima vuođu ulbmil berre viidáseappot leat sámegiella hálddahuslaš ja fágalaš váldogiellan ja fálaldat álbmogii Ruoššas, Suomas, Ruoŧas ja Norggas.

• Ráđđehus áigu oassin davviriikastrategiijas leat veahkkin hukseme sámi ásahusaid návcca álgoálbmogiidda guoski dutkama siskko­beal­de.

• Ráđđehus láhčá dili lagat ovttasbargui gaskal ollu sámi ásahusaid go duohtandahká oktasaš dieđavistti Guovdageidnui.

• Ráđđehus áigu bargat ain nannet sámi dutkama ja sámi dutkkiid rekruterema.

13.6 Strategiijat ja doaibmabijut

• Romssa universitehtas lea ain našunála ovddasvástádus álgoálbmogiida guoski dutkamis, oahpus ja gaskkusteamis, oktan sámegielain. Dutkanoahppu sámi ja álgoálbmogiidda guoski fágasurggiin lea universitehta guovddáš bargu. Go juolluduvvojit rekruterenvirggit, eaktuduvvo ahte universitehta vuoruha maiddái dáid fágasurggiid. Buot daid doaimmaid dáfus lea Sámi dutkamiid guovddážis guovddáš rolla.

• Sámi allaskuvllas lea ain našunála ovddasvástádus áimmahuššat ja ovdánahttit boazodoalu, duoji ja sámegiela dieđafágan. Ovttasorganiseren Sámi instituhtain ja instituhta fágabirrasiin sámegielas vurdojuvvo addit synergiijaváikkuhusaid nu ahte fága sámegiella sáhttá ásahuvvot alit dásis.

• Lea hástalus rekruteret studeanttaid sámegielohppui ja sámi oahpaheaddje- ja ovdaskuvlaoahpaheaddjeohppui. Sivvan lea muhtun muddui ahte heajos sámegielmáhttu sámi guovlluin ráddje ohcciidlogu. Ovdakursa studeanttaide geain lea heajos dahje váilevaš máhttu sámegielas ovddalgihtii sáhttá leat doaibma mii lea veahkkin lassánahttime rekruterema. Ráđđehus áigu árvvoštallat juolludit liigeruđa ovdakursii davvisámegielas, julevsámegielas ja lullisámegielas.

• Ráđđehus áigu árvvoštallat man ávkkálaš stipeandaortnet lea váikkuhan- gaskaoapmin lassánahttit rekruterema sámi oahpaheaddjeohppui.

• Ráđđehus oaidná deaŧalažžan ahte Sámi allaskuvla sáhttá leat eambbo aktiivvalaččat veahkkin gelbbolašvuođahuksemis iešguđetge osiin almmolaš sektoris; dearvvašvuohta, skuvladoaibma, politiija/giddasgasdoaibma jna. Dán sáhttá maiddái čađahit lávdaoahppun.

• Dan oktavuođas go dálá dábálašoahpaheaddjeoahppu geahčaduvvo áigu Máhttosdepartemeanta árvvoštallat mainna lágiin sámi historjá- ja kultur- ipmárdus sáhttá nannejuvvot oahpu ođđa rámmaplánas.

• Lea ulbmil ahte Sámi allaskuvlla/Sámi instituhta oktiisorganiseremiin sáhttá dohkkehuvvot dieđalaš allaskuvlan. Eaktuduvvo ahte dohkkeheamis buhtaduvvo ahte mearriduvvon eavttut leat devdon.

• Budeaju allaskuvllas ja Davvi-Trøndelága allaskuvllas galgá ain leat našunála ovddasvástádus julevsámegielas ja lullisámegielas oassin oahpaheaddjeoahpus.

• Ráđđehus áigu árvvoštallat ásahit lávdegotti geahčadan dihte lagáibuidda daid hástalusaid dain surggiin alit oahpus ja dutkamis mat leat govviduvvon Sd.dieđ. nr 34:s (2001 – 2002). Evttohusat mat bohtet ovdan čielggadeamis «Sámi alit oahpu ja dutkama ovttasbargu» (Sámi allaskuvla/SI). Earenoamážit lea gaskal Sámi Allaskuvlla/Sámi instituhta ja Sámi allaskuvla dainna áigumušain sihkkarastit gelbbolašvuođahuksema sámi diliid hárrái lea beroštahtti dán oktavuođas. Sámi allaskuvlla ovdánahttima vuođu ulbmil berre viidáseappot leat sámegiella hálddahuslaš ja fágalaš váldogiellan ja fálaldat álbmogii Ruoššas, Suomas, Ruoŧas ja Norggas.

• Ráđđehus áigu oassin davviriikastrategiijas leat veahkkin hukseme sámi ásahusaid návcca álgoálbmogiidda guoski dutkama siskko­beal­de.

• Ráđđehus láhčá dili lagat ovttasbargui gaskal ollu sámi ásahusaid go duohtandahká oktasaš dieđavistti Guovdageidnui.

• Ráđđehus áigu bargat ain nannet sámi dutkama ja sámi dutkkiid rekruterema.