Čoahkkáigeassu
Čoahkkáigeassu
Stuorradiggi mearridii sámelága
(geassemánu 12. b. 1987-mánnosaš lága
nr. 56 Sámedikki birra ja
eará sámi
riektedilálašvuođaid
birra) mearrideami oktavuođas
ahte «Ráđđehus
ovddida doaisttážii
Stuorradiggái jahkásaš dieđáhusa
Sámedikki doaimma birra.
Oktii juohke stuorradiggeáigodagas
ovddiduvvo dieđáhus daid
doaibmabijuid birra mat čađahuvvojit
sihkkarastin ja ovddidan dihtii sámi
giela, kultuvrra ja servodateallima.» Dát
lea njealját dakkár
dieđáhus.
Golbma ovddit dieđáhusa
ovddiduvvojedje jagi 1993 (Sd.dieđ.
nr. 52 (1992–93)), jagi 1997 (Sd.dieđ.
nr. 41 (1996–97)), ja dan lassedieđáhus
jagi 1998 (Sd.dieđ. nr. 18 (1997–98)).
Jagi 2001 ovddiduvvui Sd. dieđ.
nr. 55 (2000 – 2001) Sámepolitihka
birra ja dan lassedieđáhus
biddjojuvvui ovdan jagi 2002 (Sd.dieđ.
nr. 33 (2001 – 2002)).
Ráđđehusa
sámepolitihka vuođus
leat ráđđehusa
bajimus árvvut – vuoigatlatlašvuohta
ja searvevuohta, ealli álbmotstivra,
ceavzilis ovdáneapmi,
sosiála ja servodatkritihkalaš árja
ja humanisttalaš árvvut
ja jurdagat. Soria Moria-julggaštus lea
geatnegasvuođaiguin riikkaidgaskasaš konvenšuvnnaid
geažil, riikkalaš lágaiguin
ja árjjalaš ovttasbargguin
Sámedikkiin ráđđehusa
vuođđu
seailluhit ja ovddidit sámi
kultuvrra Norggas.
Maŋimus jagiid sámepolitihkalaš ovdáneapmi
lea dán stuorradiggedieđáhusa
barggu vuođus, nu mo Sámedikki
mearrádusat, raporttat ja evttohusat
ge leat. Ráđđehus
lea barggadettiin stuorradiggedieđáhusain maiddái
geahččalan
oažžut mielde
organisašuvnnaid, ásahusaid, skuvllaid,
gielddaid ja priváhta olbmuid
oaiviliid ja evttohusaid.
Stuorradiggedieđáhusas
leat vihtta váldooasi ja
siskkilda eanaš servodatsurggiid.
1. oassi válddahallá ráđđehusa
sámepolitihka bajimus prinsihpaid
ja árvovuođu,
riikkalaš ja riikkaidgaskasaš rievttálaš vuođu,
davviriikkalaš ja riikkaidgaskasaš ovttasbarggu
ja davviguovloáŋgiruššama.
2. oassi Sámi servodaga
máŋggabealatvuohta
válddahallá iešguđet sámegielaid
guovlluid, ealáhusheivehemiid
ja ássama. Dasto válddahallojuvvojit identitehta,
vealaheapmi, homofiliija ja dásseárvu.
3. oassi Sámi beroštumit
almmolaš hálddahusas
ja bálvalusfállamis
váldá ovdan sámi
giella- ja kulturgelbbolašvuođa dárbbuid
almmolaš suorggis, ja rolla
ja ovddasvástádusdiliid
sámi áššiin
sierranas hálddašansurggiin.
4. oassi Sámediggi váldá ovdan
Sámedikki formála
sajádaga ja válddi,
ja Sámedikki ovttasbarggu,
mielváikkuhusa ja dadjamuša
muđui hálddahusa ektui.
5. oassi Sámepolitihkka
sierranas servodatsurggiin leat juhkkojuvvon kapihttaliidda dearvvašvuođagažaldagaid, mánáid
ja nuoraid, mánáidgárddiid, vuođđooahpahusa,
alit oahpahusa ja dutkama, árbedieđu,
kultuvrra, girku, eaktodáhtolašvuođa,
mediaid, giela ja resursaávkkástallama
ja árvoháhkama
birra. Resursaávkkástallan
ja árvoháhkan sisttisetdollet
riektedilálašvuođabarggu
sámi guovlluin,
almmolaš muddemiid mat váikkuhit
mehcii-de, boazodollui, guolástus-
ja áhpedoalloealáhussii, eanadollui,
meahcceealáhusaide, duodjái ja
mátkeealáhusaide,
ja dábálaš ealáhus-
ja guovlopolitihkalaš doaibmabijuide.
Riekteovddideapmi, ásahushuksen
ja eieseválddiid ja sámiid
gaskasaš gulahallama formaliseren
lea leamaš sámepolitihka
guovddážis
dássážii. Leat ásahuvvon
lágat, njuolggadusat ja ortnegat
nannen dihtii sámi giela,
kultuvrra, ealáhusaid ja
servodateallima. Erenoamáš dehálaš lea finnmárkkuláhka
ja Sámedikki ja stáhtalaš eiseválddiid
gaskasaš konsultašuvdnašiehtadus. Ráđđehus áigu čuovvolit ovddeš vuoigatvuođačielggademiid ja
-ortnegiid ja daid mat dál
leat jođus, earret eará easkka ásahuvvon Finnmárkkuopmodaga,
Meahcceduopmostuolu, áigumušaid čuovvolit
Sámi vuoigatvuođalávdegotti
II ja Riddoguolástanlávdegotti,
ja viidáset barggu Davviriikkalaš sámekonvenšuvnnain.
Dan rájes go Sámediggi
lea nanosmahttán iežas
sajádaga, earret eará ovttasbarggadettiin
fylkkagielddaiguin ja earáiguin.
Máŋga
sámi ásahusa
leat ásahuvvon, ovdamearkka dihtii
kulturviesut ja giellaguovddážat mat
leat mávssolaš sámi
fápmoguovddážat.
Sámi ásahusaid ceggen
báikegottiide lea leamaš mielde duođašteamen
ja oidnosii buktimin ealli sápmelašvuođa.
Dađistaga eanet mánát šaddet
bajás diehttalas sámi
identitehtain. Sámi kulturbargit
ja musihkkárat leat ožžon rámi
sihke riikkas ja olgoriikkas. Dan dábálaš áddejupmi
ja diđolašvuohta sápmelašvuođa
birra Norggas lea lassánan.
Sámi kultuvra lea šaddan Norgga
dábálaš kultuvrra
lassin.
Seammás lea nu ahte sámi
giella ja kultuvra leat heajos dilis ollu guovlluin. Sámegiela
hálddašan-guovllus
ge masa dál gullet gávcci
gieldda njealji fylkkas, leat ain hástalusat
earret eará sámelága
giellanjuolggadusaid čađaheamis.
Ráđđehus áigu
bargat viidáseappot daid ásahuslaš ja
vuoigatvuođalaš rámmaid
vuođul mat leat biddjojuvvon.
Seammás háliida ráđđehus čalmmustit
mo vuoigatvuođat ja politihkka
bohtet oi-dnosii geavadis. Ráđđehus
deattuha «beaivválaš politihka» erenoamážit,
namalassii sámi deastagiid
geavatlaš ovttastahttima
politihkkahábmemii ja doaibmabijuide
buot servodatsurggiin ja hálddahusdásiin.
Ráđđehus áigu
fuolahit sámi geavaheaddjiid
go sis lea dahkamuš almmolaš ásahusaiguin
ja eiseválddiiguin. Dat
lea dehálaš dannego
dat mearrida juohke sápmelačča čálggu
ja riektesihkkarvuođa. Iskkadallamat čájehit
ahte sámi giellagelbbolašvuohta
almmolaš orgánain
lea unni. Daid lohku geat álget
alit oahppui mii addá sámegiela
gelbbolašvuođa,
lea unni, ja lea váttis
fidnet sámegielalaš bargiid
priváhta ja almmolaš suorgái.
Dat lea erenoamážit
stuorra váttisvuohta dearvvašvuođasuorgái,
mas lea várra boastut dálkkodit divššohasaid
dannego dearvvašvuođabargiin
váilu giellamáhttu.
Bargiid dieđut ja máhttu sámi
dilálašvuođaid
birra iežas suorggis dahje
doaimmahusas leat eaktun sáhttit
addit buriid ja ovttaárvosaš almmolaš bálvalusfálaldagaid
sámi álbmogii. Ráđđehus
háliida čalmmustit
ahte sámi oainnut ja deastagat galggašedje
buorebut siskkáldahttojuvvot
almmolaš doaimmahusaide.
Ovdamearkan lea Bargo- ja searvadahttinhálddahus
jagi 2008 juolludusreivves ožžon
láidestusaid čuovvolit
sámi geavaheaddjiid. Bargo-
ja searvadahttindepartemean-ta áigu dáinna
lágiin geahččalit
mo buorebut sáhtášii
sihkkarastit ahte stáhtaetáhtat
fuolahit sámi perspektiivva
go dat plánejit iežaset
doaimmaid ja hábmejit iežaset
geavatlaš doaibmabijuid,
ja mo dan sáhtášii
dahkat eará stáhtaetáhtain.
Evttohuvvo maiddái ahte
Sámi allaskuvla sáhttá váikkuhit árjjaleappot gelbbolašvuođa
buorideapmái almmolaš suorggis.
Ráđđehus háliida
ovttasráđiid
Sámedikkiin maiddái árvvoštallat
mo dulkonbálvalus sámi álbmogii sáhtášii
buoriduvvot.
Maŋimus jagiid leat álggahuvvon máŋga
doaibmabiju nannen ja ovddidan dihtii sámegiela
ollu surggiin. Seammás čájehit
raporttat ahte odne leat sullii 2300 oahppi vuođđoskuvllas
ja sullii 500 oahppi joatkkaskuvladásis
geat oahpahallet sámegiela.
Dát logut orrot leamen vuollegaččat
go buohtastahttá buot sámegielagiid
loguin. Jáhkkimis lea daid sámegielagiid
lohku geat jávket stuorát
go daid lohku geat sadjái
bohtet. Danne lea ge dárbu álggahit
ulbmillaš barggu mas árvvoštallá ollislaččat
dan barggu mii odne dahkkojuvvo ovddidit sámegiela. Ráđđehus áigu
bovdet Sámedikki ovttasbargui
ráhkadit sámegiela
doaibmaplána.
Gielddaid ja fylkkagielddaid mearrádusat ja
politihkka váikkuhit mearrideaddji láhkai
dasa man bures sámi giella,
kultuvra, ealáhusat ja servodagat
galget sáhttit ovdánait.
Gielddat leat njunuš čálgobuvttadeaddjit
ja ráđđehus
háliida ahte sámit
galget oažžut
dakkár čálgofálaldaga
mii lea seamma buorre go dan maid earát
ge ožžot
ja mas sámiid gielalaš ja
kultuvrralaš dárbbut
fuolahuvvojit. Dasa gullet earret eará mánáidsuodjalus, mánáidgárdefálaldat, vuođđooahpahus, dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusat,
boarrásiidfuolahus ja fálaldat
kultursuorggis. Bargo- ja searvadahttindepartemeanta áigu
bovdet Gielddaid guovddášlihtu
ja Sámedikki lagat sámi áššiide
guos-ki ovttasbargui. Dasto galgá fylkkamánni
rolla gielddaid ektui árvvoštallojuvvot
sámi áššiid
oktavuođas.
Ráđđehus
háliida sihkkarastit Sámediggái
duohta váikkuhanvejolašvuođa
dain surggiin mat leat dehálaččat
sámi servodagaide, ja čalmmustit
Sámedikki iehčanas sajádaga.
Ráđđehus áigu iežas
barggu joatkit Sámedikki
ja stáhtalaš eiseválddiid
gaskasaš konsultašuvdnašiehtadusa
buriid vásáhusaid
vuođul. Ráđđehus
háliida ovddidit ođđa
bušeahttabargovugiid mat sihkkarastet
ahte Sámediggi árabut
ja buorebut sáhttá gulahallat ráđđehusain
daid bušeahttadárbbuid
birra mat leat sámi servodagas.
Ráđđehus
evttoha ahte álggahuvvo
viiddis láhkabargu man áigumuš lea
evttohit dakkár láhkarievdademiid
maidda lea dárbu vai lea
vejolaš ásahit
Sámedikki sierra riektesubjeaktan,
ja muđui heivehit lágaid
dálá geavadii. árvvoštallojuvvot
galgá maiddái Sámedikki
válddi vejolaš viiddideapmi
beassat mearridit njuolggadusaid sámediggeválgga
birra.
Ráđđehus
atná dehálažžan
joatkit ja buoridit rájáidrastásaš ovttasbarggu
davviriikkalaš dásis
ja davviguovlluin, earret eará giellabarggu,
oahpahusa ja oahpponeavvuid, dutkama ja alit oahpu, mánáid
ja nuoraid ja ealáhusovddideami
oktavuođas.
Ráđđehus
lea várren ruđaid
nuortalaččaid/golttáid giela
ja kultuvrra nannemii. Dán
barggu oktavuođas lea rájáidrasttideaddji
ovttasbargu Suomain ja Ruoššain.
Ráđđehus
evttoha ahte ásahuvvo sierra
virgi mii sáhttá bargat
ovttadássásašvuhtii
ja vealaheapmái guoski áššiiguin sámi
servodagas. Mánáid-
ja dásseárvodepartemeanta áigu kártegoahtit
lesbalaš ja homofiila sámiid
eallindilálašvuođaid
ja birgenlágiid.
Oppa álbmot galgá oažžut ovttaárvosaš dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusaid. Ráđđehus
háliida dan ollašuhttit
sámi álbmogii
dan láhkai ahte gieldda
bálvalusaid bargiid diehtovuođđu
buoriduvvo, ja ahte dat ieš eaiggádin
stivre spesialistadearvvašvuođabálvalusaid.
Earret eará áigu
Dearvvašvuođa-
ja fuolahusdepartemeanta oinnosmahttit regionála dearvvašvuođalágádusaid
doaibmamušdokumeanttain
ahte sámi divššohasaid
vuoigatvuohta ja dárbu oažžut
heivehuvvon bálvalusaid
galget gozihuvvot ja oidnosii boahtit plánemis, čielggadeamis
ja mearrideamis. Departemean-ta áigu
maiddái fuolahit ahte gielddalaš ja
fylkkagielddalaš bálvalusaid bagadeapmi
nannejuvvo.
Vuođđooahpahusas áigu Máhttodepartemeanta
kártet man muddui oahppit
eai oaččo
ollašuhttojuvvot iežaset
vuoigatvuođaid sámegiela
ollisllaš oahpahusfálaldagas,
ja mo dili livččii
vejolaš buoridit. Departemeanta áigu álggahit
oahppiidiskkadallama das mo sámi
oahppit vuođđooahpahusas,
sámi guovlluid olggobealde
ge, vásihit iežaset
oahpahusdili. Departemeanta áigu árvvoštallat
lea go vejolaš láhčit
diliid nu ahte eanebut guđet
háliidit oahpahallat sámegiela, sáhttet
oažžut
dakkár fálaldaga,
ovdamearkka dihtii gáiddusoahpahusain.
Máhttodepartemeanta áigu maiddái álggahit
prošeavtta sámi
eatnigiellaanalfabetismma birra, nannet gáiddusoahpahusa, ásahit
bargojoavkku ráhkadit
sámi oahpponeavvuid ovddidanplána, árvvoštallat álggahit ovdakurssa
sámegiela studeanttaide
ja árvvoštallat
stipeanddaid geasuhan dihtii nuoraid ohcat sámi
oahpaheaddjioahpuide.
Ráđđehus áigu árvvoštallat
nammadit juhkosa man doaibmamuš lea
geahčadit daid alit oahpu
ja dutkama hástalusaid mat
leat roavvát válddahallojuvvon maŋŋá Sd.dieđ.
nr. 34 (2001 – 2002) Kvalitehtaođastus – sámi
alit oahpu ja dutkama birra.
Kulturpolitihkas áigu ráđđehus
joatkit barggu guovtti váldolinnjá mielde
fuolahan dihtii stáhta ovddasvástádus
sámekultuvrras. Vuosttažettiin áigu ráđđehus
láhčit
diliid nu ahte Sámediggi
sáhttá doaimmahit iehčanas
kulturpolitihka, earret eará hálddašettiinis
máŋga
sámi ásahusa
ja or-tnega. Nuppádassii áigu
ráđđehus
doaimmahit oppalaš ja bajimus
kulturpolitihka mas sámekultuvrras
ge lea lunddolaš ja dehálaš sadji.
Evttohuvvo ahte Sámediggi
oažžu
buot ovddasvástádusa
vuoruhit guovdilis kulturvisteprošeavttaid
gaskkas ja ahte váldonjuolggadussan
váldojuvvo atnui visteláigoortnet
ođđa
kulturvisttiid stáhtalaš ruhtadeamis
maid Sámediggi vuoruha.
Ráđđehus
lea jagi 2008 várren ruđaid
lotnolasealáhusaid árvoháhkanprográmmii
masa sámi mátkeealáhusaid
ovddideapmi ge gullá. Ortnega
hálddaša Sámediggi.
Váldoulbmil lea ovddidit ceavzilis
doaimmahusaid, ja váikkuhit
ceavzilis ovdáneapmái
sámi servodagain. Ráđđehus
háliida dáid áŋgiruššamiid
oktavuođas digaštallat
Sámedikkiin strategiijaid
mo sáhtášii
ovddidit meahcceealáhusaid
sámi guovlluin ja buoridit duodjeealáhusa
rámmaeavttuid, earret eará oaččohit
eanebuid duddjot dinen dihtii.
Boazodoallopolitihkas vuoruhuvvo čavgadit
ođđa
boazodoallolága čađaheapmi
dás duohko. Dan oktavuođas
lea doallonjuolggadusaid hábmen dehálaš.
Sihkkarastin dihtii boahtteáigásaš nana
eallinnávccalaš boazodoalu
lea dárbu buorebut sihkkarastit
boazodollui eatnamiid. Dat guoská áinnas
ge areálaide mat leat dárbbašlaččat
bisuhan dihtii ceavzilis boazodoalu. Danne joatkašuvvá bargu
boazodollui guoski areálagažaldagaiguin.
Nannen dihtii dán áŋgiruššama
lea álggahuvvon departemeanttaid
gaskasaš ovttasbargu man áigumuš earret
eará lea oaččohit
ollisvuođa-jurddašeami areálahálddašeapmái.
Deháleamos sámepolitihkalaš ášši
mariidna suorggis lea čuovvolit
Riddoguolástanlávdegotti árvalusa
Finnmárkku várás. Guolástus-
ja riddodepartemeanta deattasta ahte Sámediggái
galgá sihkkarastojuvvot
vejolašvuohta ovddidit oaiviliid
ja árvalusaid mat gusket
guolástusa muddemii.
Sámediggi lea ožžon
dieđuid stuorradiggedieđáhusa
barggu ja sisdoalu birra. Daid doaimmaid mat dás
buktojit ovdan, konkretiseren ja čađaheapmi
galget ráđđádallojuvvot
konsultašuvnnain Sámedikkiin.
Tjoahkkájgæsos
Stuorradigge mierredij sámelága mærrádusá ak-tijvuodan
(Lov av 12. juni 1987 nr. 56 om Sametinget og
andre samiske rettsforhold) jut «Regjeringen framlegger
inntil videre for Stortinget årlig stortingsmelding om
Sametingets virksomhet. En gang i hver stortingsperiode fremlegges
melding om de tiltak som foretas for å sikre og utvikle
samenes språk, kultur og samfunnsliv.» Dát
le nælját dákkir diedádus.
Gålmmå åvdep diedádusá åvddån
biejaduvvin jagen 1993 (St.meld. nr. 52 (1992–93)),
jagen 1997 (St.meld. nr. 41 (1996–97)), ja duoddediedádus
dasi jagen 1998 (St.meld. nr. 18 (1997–98)). Jagen
2001 bådij St. meld. nr. 55 (2000 – 2001)
Om samepolitikken ja duoddediedádus
dasi bådij jagen 2002 (St. meld. nr. 33 (2001 – 2002)).
Ráddidusá sámepolitihkka
le tjanádum ráddidusá gájkbadjásasj árvojda – rievtesferdukvuohta
ja aktijvuohta, viesso álmmukstivrra,
guoddelis åvddånibme, sosiálalasj
ja sebrudakkritihkalasj berustibme ja humanistalasj árvo
ja ájádusá.
Soria-Moria-sárnnom aktan
rijkajgasskasasj sjiehtadusá vælggogisvuodaj,
nasjåvnålasj lága ja
dåjmalasj aktisasjbarggo Sámedikkijn
le ráddidusá vuodo
sáme kultuvrav Vuonan bisodit
ja åvddånahttet.
Maŋemus jagij sámepolitihkalasj åvddånibme
le dán stuorradiggediedádusá bargo
vuodon, aktan Sámedikke
mærrádusá,
rapporta ja vuojno. Stuorradiggediedádusá bargon
le ráddidus aj gæhttjalam
vuojnojt ja ájálvisájt
tjoahkkit organisasjåvnåjs, institusjåvnåjs,
skåvlåjs, suohkanijs ja priváhta ulmutjijs.
Stuorradiggediedádusán
li vihtta oajvveoase, ja sisadná ienemus
sebrudaksuorgijt. 1. oase sisadno le ráddidusá sámepolitihka
gájkbadjásasj
prinsihpa ja árvvovuodo,
nasjåvnålasj ja rijkajgasskasasj riektávuodo,
nuorttarijkaj ja rijkajgasskasasj aktisasjbarggo ja nuorttaguovllovuorodibme.
2. oasse Moattebelakvuohta sáme
sebrudagán sisadná dajt
måttijt sáme giellaguovlojt, æládushiebadimijt
ja årudagájt. ájn
de vijdábut li identitehtta,
badjelgæhttjam, homofilia ja avtadássásasjvuohta ássjen.
3. oasse Sáme berustime
almulasj háldadusán
ja dievnastusán bajet sáme giella-
ja kultuvrramáhtudagá dárbov
almulasj suorgen, ja sáme ássjij
rolla ja vásstedibme duon
dán háldadimdásien.
4. oasen le Sámedikke formálalasj
sadje ja fábmo ássjen,
aktan Sámedikke aktisasjbarggo, oassálasstem
ja fábmo ietjá háldadusá badjel.
5. oasse Sámepolitihkka
moatten sebrudaksuorgen le juogadam kapihttalijda varresvuodagatjálvisá, máná ja
nuora, mánájgárde,
vuodoåhpadus, alep åhpadus ja dutkam, árbbedábálasj máhtudahka,
kultuvrra, girkko, luojvojbarggo, media, giella ja luohkkoadno ja árvvobuktaga.
Luohkkoadno ja árvvobuktaga sisadná sáme
guovloj riektábargov, almulasj
njuolgadusá miehttseadnuj,
allosujtto, guolástus- ja
merraæládusá, ednambarggo,
miehttseæládusá,
duodje ja turissma, ja ållagasj æládus-
ja guovllopolitihkalasj dåjma.
Riektáåvddånibme,
institusjåvnnåtsieggim ja formaliserim ságastallamijs
oajválattjaj ja sámij
gaskan le læhkám guovdátjin
sámepolitihkan dálátjij.
Lága, njuolgadusá ja årniga
nannitjit sáme gielav, kultuvrav, æládus-
ja sebrudakiellemav li ásaduvvam.
Sierraláhkáj ájnas
le Finnmárkoláhka
ja rádádallamsjiehtadus
Sámedikke ja stáhtalasj oajválattjaj
gaskan. Ráddidus galggá gåtsedit åvdep
ja udnásj riektáguoradallamijt
ja-årnigijt, duola dagu áttjak ásadum Finnmárkokommisjåvnnå,
miehttseduobbmoståvllå, Sámeriektájuogos
II barggo ja Merragáddeguolástusnammadus,
ja tjuovvo barggo Nuorttarijkaj sámekonvensjåvnåjn.
Sámedikke ásadime
rájes le Sámedigge
ietjas sajev nannim, duola dagu aktisasjbargo baktu fylkkasuohkanij
ja iehtjádij. Moadda sáme
institusjåvnå li ásaduvvam,
aj kultuvrragoade ja giellaguovdátja
ma li ájnas sáme fábmoguovdátja.
Sáme institusjåvnåj tsieggim
bájkálasj
sebrudagájn le duodastam
ja vuojnnusij buktám sámevuodav.
Ienep ja ienep máná sjaddi bajás
diehttelis sáme identitehtajn. Sáme
kultuvrrabargge ja musihkkára
li dåbddusa iehtjama rijkan ja aj ålggorijkajn. Ållagasj dádjadus
ja diedulasjvuohta sámevuoda birra
Vuonan le lassánam. Sáme
kultuvrra le oassen sjaddam dábálasj
kultuvrragåvås Vuonan.
Sæmmi båttå le sáme
giela ja kultuvra dille moatten sajen viehka rassje. Aj sáme
giellaháldadimguovlon gånnå uddni
le gáktsa suohkana nieljen
fylkan, li hásstalusá návvgá tjanádum
sámelága giellanjuolgadusáj
tjadádime hárráj.
Ráddidus sihtá joarkket
daj institusjåvnålasj ja riektálasj
rámmaj sisbielen ma li mierreduvvam.
Sæmmi båttå sihtá ráddidus
dal vuorodit gåktu riektá ja
politihkka praktihkalattjat vuojnnusij boahtá. Ráddidus
sierraláhkáj
dættot «árggabiejvvepolitihkav»,
sáme vuorodimij praktihkalasj
integrerim gå politihkav hábbmi
ja dåjma juohkka sebrudakoasen ja háldadusdásen.
Ráddidus sihtá vuorodit
sáme addnij aktij-vuohta
almulasj orgánaj. Dát le ájnas
danen gå ássje
le ájnegis sáme
varresvuohta ja riektásihkarvuohta.
Guoradallama vuosedi sáme
giellamahtudahka almulasj orgánajn
vádnun. Ælla galles
gudi sámegielav låhki
alep dásen, ja gássjel
le gávnnat ulmutjijt sámegiela
máhtudagáj
priváhta ja almulasj suorggáj.
Sierraláhkáj alvos
le dát varresvuodasuorgen
danen gå dåppe soajtti boastogiehtadallama dáhpáduvvat
gå varresvuodabargge e gielav buvte. Máhtudagá sáme ássjij
birra ietjas suorge jali dåjma sisbielen le ækton
buorre ja sæmmiárvvusasj
almulasj dievnastusfálaldagájda
sáme álmmugij.
Ráddidus sihtá ienep berustimev
sáme vuojnojs ja ássjijs stáhtalasj
dåjmajn. Buojkulvissan le Barggo- ja álkkádusháldadus
juollodimgirjen jagen 2008 bagáduvvam
etáhta bargon sáme
addnij hárráj.
Barggo- ja sebradahttemdepartemennta sihtá návti
gæhttjalit gåktu buoremus láhkáj máhttá bærrájgæhttjat
stáhtalasj etáhta
sáme vuoj-nov vuorodi gå ietjaska
dåjmav plániji
ja praktihkalasj dåjmaj hábbmidime,
ja de návti joarkket ietjá etáhtajda.
Oajvváduvvá aj Sáme
allaskåvllå luluj ájn
vil ienep dåjmalattjat barggat máhtudaklåpptima hárráj
almulasj suorgen. Ráddidus galggá aj
aktan Sámedikkijn árvustallat
gåktu sáme álmmuga dålkkåmdievnastus
máhttá buorebun sjaddat.
Maŋemus jagijn li moadda
dåjma jåhtuj biejaduvvam moatten suorgen sáme
gielav nannitjit ja åvddånahtátjit.
Sæmmi båttå vuosedi rapporta birrusij
2300 oahppe vuodoskåvlån ja birrusij 500 oahppe
joarkkaskåvlån sámegielav
låhki. Vuoj-nunagá li
dá unna lågo jus
buohtastahttá man galles sámegielaga
gávnnuji. Jáhkedahtte sámegielagijs
gáhtu ienebuv gå ådå båhti. Danen
hæhttup ulmmelattjat barggát sámegielajn
gånnå gæhttjá udnásj sámegiela
bargo ållesvuodav. Ráddidus ájggu
gåhttjot Sámedikkev
aktisasjbargguj sámegiela
doajmmaplánav åvddånahtátjit.
Mærrádusá ja
politihkka suohkanlasj ja fylkkasuohkanlasj dásen
le viehka ájnas makta sáme
giella, kultuvrra, æládusá ja
sebrudakiellem åvddånahteduvvá buorre
láhkáj.
Suohkana li ájnnasamos álkkádusbuvtadiddje
ja ráddidus berus avtaárvvusasj álkkádusfálaldagás
sáme álmmuga
hárráj
gånnå gielalasj ja kultuvralasj dárbo ålliduvvi.
Dát guosská ierit
ietján mánájsuodjalussaj,
mánájgárddefálaldahkaj,
vuodoåhpadussaj, varres-vuoda- ja sosialdievnastusájda,
vuorrasijsujttuj ja kultursuorgen. Barggo- ja sebradahttemdepartemennta ájggu gåhttjot
KS:av ja Sámedikkev lagáp
aktisasjbargguj suohkanij sáme ássjij
bargo gáktuj. Duodden galggá fylkkamánne
roalla suohkanij gáktuj sáme ássjijn árvustaláduvvat.
Ráddidus sihtá sihkarasstet
almma fámov Sámediggáj
daj ássjijn ma li ájnnasa
sáme sebru-dahkaj, ja Sámedikke
friddja sajev tjielggat. Ráddidus
sihtá aj joarkket såbadallamij
Sámedikke ja stáhta
oajválattjaj gaskan buorre åtsådallamij
milta. Ráddidus sihtá åvddånahttet ådå budsjæhttabarggamvuogijt
maj baktu Sámedigge árabut,
ja ienebut, bæssá såbadallat
ráddidusájn
sáme sebrudagá budsjæhttadárboj
birra. Ráddidus oajvvát
vijdes láhkabarggo jåhtuj
biejaduvvá láhkarievddadusá oajvvadusáj
ma li dárbulattja Sámedikkev sierra
riektásubjæktan ásadittjat,
ja ietján lágav
hiebadit udnásj barggamvuoge
milta. árvustallap aj Sámediggáj
iehtja vaddet fámov ietjas
válgganjuolgadusájt
rievdatjit.
Ráddidus vuorot vijdábut åvddånahttet
rijkajgasskasasj aktisasjbargov nuorttarijkadásen
ja nuorttaguovlojn, duola dagu giellabargon, åhpadusán
ja oahppamnævoj hárráj,
dutkam ja alep åhpadus, máná ja
nuora, ja æládusåvddånahttem.
Ráddidus le rudájt
biedjam lullesáme/skoltasáme
gielav ja kultuvrav nannitjit. Dán
bargon le rijkajgasskasasj aktisasjbarggo Suomajn ja Ruossjajn ájnas.
Ráddidus oajvvát
sierra virgge biejaduvvá mij
galggá sáme
sebrudagá dásseárvvo-
ja badjelgæhttjamássjij
barggat. Mánáj-
ja dásseárvvodepartemennta
galggá jåhtuj biedjat
lesba ja homofijla sámij
iellemdilev guoradalátjit.
Ålles álmmugin
galggá avtaárvvusasj
fálaldah-ka mij guosská varresvuoda-
ja sosialdievnastusájda.
Sáme álmmuga
gáktuj galggá ráddidus
dáv tjoavddet buorep máhtudagáj
suohkanij barggij gaskan, ja tjiehpevarresvuodadievnastusáj æjgátstivrrima
baktu. Ierit ietján sihtá Varres-vuohta-
ja huksodepartemennta tjalmostahttet guovlulasj varresvuodadåjmadagá barggotjielgadusájn
sáme skihppij riektá ja
dárbbo hiebadum dievnastusájda
galggá vuojnnusij boahtet plánimin,
guoradallamin ja gå mærrádusá mierreduvvi.
Departemennta aj sihtá nannit
suohkanlasj ja fylkkasuohkanlasj dievnastusáj
bagádallamav.
Vuodoåhpadusán
galggá Máhttodepartemennta
guoradallat makta oahppe e ietjaska riektáv ållagasj åhpadusfálaldahkaj sámegielan
oattjo, ja gåktu dát
soajttá buoreduvvat. Departemennta
galggá guoradallat oahppij
gaskan gåktu sáme
oahppij dille vuodoåhpadusán,
aj sáme guovloj ålggolin,
le iehtjasis mielas. Departemennta galggá árvustallat
jus soajttá dilev máhttá láhtjet
váj ienep gudi sihti sámegiela åhpadusáv,
oadtju dav, duola dagu guhkásåhpadime
baktu. Máhttodepartemennta
galggá aj sáme
iednegiellaanalfabetisma prosjevtav jåhtuj biedjat, guhkásåhpadimev
nannit, ásadit barggojuohkusav
sáme oahppamnævoj åvddånahttemplánav
dagátjit, árvustallat
sáme åvddåkursav
studentajda álgadit, ja árvustallat
stipendav sáme åhpadiddjeåhpadusáj
studænntalågov lasedittjat.
Ráddidus árvustallá nammadusáv
nammadit mij galggá lagábut guoradallat
hásstalusájt
alep åhpadusán
ja dutkamin ma li gåvviduvvam Sd.died. nr 34 (2001 – 2002)
Kvalitetsreformen – om høyere samisk utdanning
og forskning.
Kultuvrrapolitihkan galggá ráddidus joarkket
bargostis guovte oajvvelinjaj milta mij guosská stáhta åvdåsvásstádussaj
sáme kultuvra gáktuj.
Vuostamuttjan galggá ráddidus
dilev láhtjet váj Sámedigge
bæssá iesjrádálasj kultuvrrapolitihkav
tjadádit, duola dagu moatte
sáme institusjåvnå ja årnigij
háldadusá baktu.
Nubben galggá ráddidusán
aj ållagasj ja gájkbadjásasj
kultuvrrapolitih-kav gånnå aj sáme
kultuvrraj le luondulasj ja ájnas
sadje. Oajvvaduvvá Sámedikken
galggá åvdåsvásstádus
vuorodit kultuvrraviessoprosjevtajt ja oajvvenjuolgadussan galggá lájggoårnik
stáhta ruhtadimen ådå kultuvrraviesojs
ma Sámedikkes vuoroduvvi.
Ráddidus le jagen 2008
juollodam rudájt árvoháhkuhimprográmmaj
sáme æláduskombinasjåvnåjda
gånnå aj sáme
turissmaåvddånibme le oassen. Sámedigge årnigav
háldat. Oajvveulmme le nanos
viddnudagájt åvdedit, ja
nannit guoddelis åvddånahttemav sáme sebrudagájn.
Dán aktijvuodan sihtá ráddidus
Sámedikkijn dagástit
strategijajt miehttseæládusáj åvddånahttemin
sáme guovlojn ja duodjeæládusá ævtojt
buoredit duola dagu ådå duodjárijt åttjudit.
Boatsojsujttopolitihkan le ådå boatsojsujt-toláhka ájnas
boahtteájggáj. Dan
aktijvuodan le ájnas adnonjuolgadusájt
dahkat. Jus boatsojsujton galggá boahtteájgge
de le dárbbo buorebut sihkarasstet
guohtomednamijt. Dát guosská sierraláhkáj
dajda ednamijda ma li dárbulattja
guoddelis boatsojsujttuj. Danen dåjmalattjat barggap ednamássjijn boatsojæládusájn.
Dán bargo nan-nima diehti
le departementajgasskasasj aktisasjbarggo jåhtuj boahtám
gånnå ulmme le ierit ietján
ienep ållesvuodav oadtjot ednamháldadusán.
ájnnasamos sámepolitihkalasj ássje
merra-suorgen le Finnmárko
merragáddeguolástusnammadusá bargov
joarkket. Guolástus- ja
merragáddedepartemennta
vuorot Sámedigge galggá bessat
ietjas vuojnojt ja oajvvadusájt åvddån buktet
mij guosská guolástusháldadussaj.
Sámedigge le diehtám
stuorradiggediedádusá bargo
ja sisano birra. Sámedikkijn
rádádallap
konkretiserima birra ja dåjmaj tjadádime
gáktuj ma dánna åvddån
buvteduvvi.
Veesmedahke
Stoerredigkie lea mieriedamme nænnoestimmesne saemielaaken
muhteste (Laake ruffien 12.b. 1987 nr. 56 mij dovne Saemiedigkien
jïh jeatjah saemien reaktatsiehkiej bïjre) ahte «Reerenasse
annje galka Stoerredægkan vuesiehtidh jaapetje stoerredigkiebïevnesem
saemiedigkien darjomesi bïjre. Ikth fierhten stoerredigkieboelhkesne
galka bïevnesem vedtedh mij buerkeste guktie lea barke-minie
saemiej gïele, kultuvre jïh siebredahkejieleme
tjïrkedh.» Daate lea njealjede aejkien dakgerem
bïevnesem vuesiehtamme. Dah golme uvtebe bïevnesh
vuesiehtovvin 1993:sne (Sd.bïevnese nr. 52 (1992 – 93)),
1997:sne (Sd.bïevnese nr. 41 (1996–97)),
jïh aaj lissiebïevnesem daase 1998:sne (Sd.bïevnese
nr. 18 (1997–98)). Jaepien 2001 vuesiehtovvi Sd.
bïevnese nr. 55 (2000 – 2001)
saemien-politihken bïjre, jïh lissiebïevnesem
daase jis bööti 2002:sne (Sd.bïevnese
nr. 33 (2001 – 2002)).
Reerenassen saemienpolitihke lea reerenassen bijjies vierhtide
veadtaldihkie – staeriesvoete jïh ektievoete,
jielije åålmehståvroe, jïjtseguedteldh eevtiedimmie,
sosijale jïh siebredahkegeevlies eadtjohkevoete jïh
humanistihke vierhtieh jïh soejkesjh. Soria Moria-bæjkoehtimmie,
nöörjen dïedte rijhkigaskemsh konvensjovni
muhteste, jïh nasjovnale laahkh jïh eadtjohkelaakan
Saemiedigkine ektesne barkedh lea reerenassen våarome gosse barkedh
saemien kultuvrem gorredidh jïh eevtie-didh Nöörjesne.
Minngemes jaepiej eevtiedimmie saemienpolitihkesne lea våaromisnie
gosse lea daejnie stoerredigkiebïevnesine barkeme, daesnie
aaj Saemiedigkien nænnoestimmieh, reektehtimmieh jïh jiehtesh.
Gosse lea stoerredigkiebïevnesine barkeme reerenasse lea
aaj fassedamme vuajnoeh jïh jiehtesh tjöönghkedistedh
organisasjovnijste, institusjovnijste, skovlijste, tjïeltijste
jïh private almetjijstie.
Stoerredigkiebïevnesen lea vïjhte åejvieboelhkh
jïh dah jis jïjnjemes siebredahkesektovride dïjpieh.
Boelhke 1 lea bijjies vierhti bïjre jïh vierhtievåaromem
reerenassen saemienpolitihkesne, buerkeste rektavåarome
nasjovnale jïh rijh-kigasken tsiehkesne, jïh aaj
ektiebarkoem noerhterijhki gaskemsh jïh rijhkigaskemsh
jïh noerhtedajvi-åvtemierie. Boelhke 2 Gellienbielienvoete
saemien siebredahkesne, soptseste ovmessie saemien gïeledajvi
bïjre, guktie jieliemassh leah sjïehtedamme jïh årromen
bïjre. Vijriebasse soptseste identiteten bïjre,
gepsemen, homofilijen jïh mïrrestallemen bïjre.
Boelhke 3 Saemien bueriemassh byjjehks reeremisnie jïh
dïenesjefaaleldahkine, gïehtjede man daerpies
lea saemien gïele- jïh kultuvremaahtoem byjjehks
sektovrine åadtjodh, jïh aaj gïehtjede
dåemiedimmiem jïh dïedtem saemien aamhtesi
muhteste joekehth reeremesuerkine. Boelhke 4 Saemiedigkie evtede
Saemiedigkien formelle posisjivnem jïh faamoem, jïh
aaj Saemiedigkien ektiebarkoe, laavenjosteme, jïh govleldehteme
byjjes reeremi muhteste. Boelhke 5 Sektovre-dajvide leah joekedisteme
jïjnjebh boelhkine, staarnevoeten tjoelmh, maanah jïh
noerh, maanagïerth, maadthööhpehtimmie,
jollebe ööhpehtimmie jïh dotkeme, aerpiemaahtoe,
kultuvre, gærhkoe, namhtabarkoe, medijah, gïele
jïh vierhtienuhtjeme jïh vierhtiesjïdteme.
Vierhtienuhtjeme jïh vierhtiesjïdteme gïehtjede
barkoem mij lea dorjeme rektatsiehkiej muhteste saemien dajvine,
byjjes tjoehpedistemh mah dïjpieh guktie maahta miehtjiesdajvh nuhtjedh,
dïjpieh båatsoem, gööleme- jïh
mearoejieliemasside, eatnemeburride, miehtjiesjieliemasside, duedtiem
jïh fealadimmiejieliemasside, jïh abpegïehtjeden
jieliemasse- jïh distriktepolitihken råajvarimmieh.
Reaktaeevtiedimmie, institusjovnetseegkeme jïh formalisereme
gaskestallemem reeremi jïh saemiej gaskemsh leah voernges
aamhtesh saemienpolitihkesne daan raajan. Joe lea tseegkeme laakh, njoelkedassh
jïh öörnegh guktie maahta saemien gïelh,
kultuvre, jieliemasse- jïh siebredahkejieleme nænnoestidh.
Joekoen vihkeles badth lea finnmarh-kenlaakem jïh konsultasjovnelatjkoem
Saemiedigkien jïh staaten reeremi gaskem. Reerenasse galka gïehtjedidh
uvtebe jïh daaletje reaktagoerehtimmieh jïh -öörnegh,
nov goh aadtjhtseegkeme finnmarhkenkommisjovne, miehtjiesdajvidåapmoje, soejkesjide
Saemiejreaktamoenehtse II jåerhkedh jïh mearoegaedtiegöölijimoenehtse,
jïh aaj vijriebasse barkoem Noerhtedajvi Saemienkonvensjovnem
nænnoestidh.
Mænngan Saemiedigkie tseegkesovvi dellie Saemiedigkie
lea altese posisjovnem nænnoestamme, nov aaj laavenjostemen
tjïrrh fylhketjïelti jïh jeatjabi ektesne.
Joe leah jïjnjh saemien institusjovnh tseegkesovveme, nov
goh kultuvregåetieh jïh gïelegoevtesh
mah leah vihkeles saemien iedt-jegoevtesh. Juktie lea saemien institusjovnh
tseegkeme lïhkesdajvine dellie lea saemien årromem nænnoestamme
jïh vååjnesasse beajeme. Jïjnjebe jïh
jïjnjebe maanah byjjenieh jearsoes saemien identitetine.
Saemien kultuvrebarkijh jïh musihkebarkijh leah byögkeles
sjædteme dovne Saepmesne jïh ålkoerijhkine.
Almetji guarkoe jïh vuerkie saemiej bïjre lea
nynnehkåbpoe sjædteme Nöörjesne.
Saemien kultuvre lea sjædteme iemie biehkiem Nöörjen
ellies kultuvreguvvesne.
Seammasienten hov lea nimhtie ahte gellien lehkesne saemien gïele
jïh kultuvre lea saajrohts. Dovne saemiengïelen
reeremedajvesne, mij daelie joe gaeksie tjïelth jïh
njieljie fylhkh dïjpie, annje hov lea tjoelmh mah guktie
saemielaaken gïelenjoelkedasside tjïrrehtidh.
Reerenasse galka vijriebasse barkedh dej institusjovnelle jïh
laaken mietie mieri gujmie mah leah nænnoestamme. Seammasienten
reerenasse galka gïehtjedidh guktie reaktah jïh
politihke lea praktihkesne seatadamme. Reerenasse joekoen gïehtjede «fierhtenbeajjetjepolitihkem»,
jïh guktie saemien aamhtesh leah praktihken mietie integrereme gosse
politihkem haemede jïh råajvarimmieh juhtehte
gaajhkine siebredahken suerkine jïh reeremedaltesine.
Reerenasse galka gïehtjedidh guktie saemie damta byjjesvoetine
gaskestalledh. Daate lea vihkeles ihke fiere guhte saemien bueriem
jïh reaktatjïrkesvoetem dijpie. Goerehtimmijste
vååjnoe saemien gïelemaahtoe byjjes organine
ij leah buerie nuekies. Ij leah gallesh skreejredovveme jollebe
saemiengïelen ööhpehtæmman,
jïh maaje lea geerve soptsestalledh almetjh gieh saemiengïeleldh
kompetansem utnieh aelkedh private jïh byjjes sektovrine
barkedh. Daate lea joekoen tjoeperem staarnevoetesektovresne ihke
desnie lea vaahra almetjh båajhtoelaakan gietedellieh ihke staarnebarkijh
eah gïelem maehtieh. Lea vihkeles maahtoem nænnoestidh
jïjtse sektovresne vij råaj-varimmesne guktie
saemien åålmege buerie jïh mïrrestallemen
mietie dïenesjefaaleldahkh åadtjoeh. Reerenasse
vaajtele evtiedidh ahte saemien vuajnoeh jïh bueriemassh
gelkieh seatadovvedh staaten råajvarimmine. Vuesiehtimmien
gaavhtan Barkoe- jïh jearsoesvoetenreereme lea beetnehprievesne
2008 tjuvtjedimmieh åådtjeme mah guktie etate
edtja saemiengïeleldh almetjh dåarjodh. Barkoe-
jïh ektiedimmiedepartemente sæjhta nimhtie gïehtjedidh
guktie maahta buerebe laakan tjïrkedh ahte staaten etatide
saemien perspektijvem seatadieh gosse leah soejkesjeminie altese
råajvarimmiem jïh praktihke bielieh haemiedeminie,
jïh dellie dam jeatjah staate-etatide aaj buektedh. Maaje uvtede
ahte Saemien jolleskovle maahta eadtjohke laakan viehkiehtidh kompetansem
tseegkedh byjjes sektovrine. Reerenasse aaj galka Saemiedigkine
ektesne gïehtjedidh guktie gåerede doelhkedïenesjem
bueriedidh saemien åålmegen gaavhtan.
Minngemes jaepine hov lea ovmessie råajvarimmieh juhtiehtovveme
ihke saemien gïelem nænnoestidh jïh eevtiedidh
jïjnjebine sektovrine. Seammasienten vuajna goerehtimmijste
ahte daelie lea medtie 2300 learohkh maadtskovlesne jïh medtie
500 learohkh jåerhkeskovlesne gieh leah saemien lohkeminie.
Daate vååjnoe smaave låhkoem jïs
mohtede dam ryökneme låhkose saemien gïeleguedtijh.
Suvmien lea jïjnjebe gïeleguedtijh jaameme goh
reakasovveme. Dannasinie hov lea daerpies veele barkedh saemien
gïelem tjïrkedh jïh dellie gïehtjedidh
dam abpem mij lea dorjesovveme saemien gïelen gaavhtan
daan raajan. Reerenasse galka Saemiedigkiem bööredh
laavenjostedh jïh barkoesoejkesjem darjodh saemien gïelen
gaavhtan.
Mieriedimmieh jïh politihke lea, tjïelti jïh
fylhketjïelti daltesisnie, sagki vihkeles jis fassede saemien
gïele, kultuvre, jieliemassh jïh siebredahke-jileme
edtja åadtjodh hijven laakan eevtiedidh. Tjïeltide
leah åvtemes jearsoesvoeteburride jïh reerenasse åtna
vihkeles gïehtjedidh ahte lea mïrrestallemem saemien åålmegen
vööste guktie faalel-dahkem åadtjoeh
jïjtsh gïelen jïh kultuvren mietie. Daate
jis dijpie dovne maanavaarjelimmie, maanagïertefaaleldahkh,
maadthlïerehtalleme, staarne- jïh sosijaledïenesjh,
voeresehåksoe jïh kultuvresektovrem. Barkoe- jïh
ektiedimmiedepartemente galka KS jïh Saemiedigkiem bööredh
gïetskebe laavenjostedh tjïelti barkoen bïjre
saemien bieliej muhteste. Nov aaj galka gïehtjedidh fylhkeålman
laavenjassem tjïelti muhteste gosse saemien bielieh goerehtimmesne.
Reerenasse åtna vihkeles tjïrkedh ahte Saemiedigkie
darhkan åådtje dïjpedh dagkarine bieline mah
leah vihkeles saemien siebredahkese, jïh aaj tjïelkebe
vååjnesasse bïejedh ahte saemiedigkie lea
jïjtjeraerehke. Reerenasse sæjhta vijriebasse bigkedh
dej positijve dååjrehtsi gujmie mah leah båeteme
gaskestallemelatjkoste Saemiedigkien jïh staaten reeremi
gaskem. Reerenasse sæjhta orre budsjedtevuekieh eevtiedidh
juktie tjïrkede ahte Saemiedigkie varkebe, jïh
buerebe, maahta gaskestallemem jaksedh reerenassine gosse lea budsjedtedaerpiesvoeth
saemien siebredahkesne. Reerenasse uvtede ahte ellies laakebarkoe juhtehte
gusnie ulmiem lea uvtielassh haemiedidh magkerh laakh leah daerpies
jeatjahdehtedh, guktie Saemiedigkie maahta sjïdtedh sjïere
laakesubjektine, jïh dellie aaj buektedh laakem daaletji
vuekiej raajan. Aaj galka gïehtjedidh dagke Saemiedigkien
faamoe vijriedidh, nov ahte åådtje nænnoestimmieh
saemiedigkieveeljemen bïjre darjodh.
Reerenasse åtna vihkeles rasti rastah ektiebarkoem vijriedidh
noerhterijhki gaskem jïh noerhtedajvine, nov goh gïelebarkoe, ööhpehtimmie
jïh learoevierhtieh, dotkeme jïh jollebe ööhpehtimmie,
maanah jïh noerh, jïh jieliemasse-eevtiedimmie.
Reerenasse lea beetnehvierhtieh aarjoehtamme luvliesaemien/koltansaemien
gïelem jïh kultuvrem nænnoestidh. Daennie
barkosne hov lea vihkeles rasti rastah barkedh Suemien jïh
Rassjan vööste.
Reerenasse uvtede sjïere barkoesuerkiem tseegkedh Mïrrestalleme-
jïh gepsemegeehtijen veadtaldihkie, mij edtja barkedh mïrrestalleme-
jïh gepsemetjoelmh tjoevtedh saemien siebredahkesne.
Maana- jïh mïrrestallemedepartemente galka kaarhtedimmiem
juhtiehtidh mah guktie lesbihke jïh homofijle saemiej jielemetsiehkieh.
Abpe åålmege galka mïrrestalleme faaleldahkem
staarne- jïh sosijaledïenesjijstie åadtjodh. Reerenasse
sæjhta dam illedh saemien åålmegen gaavhtan,
jïh vierhtiem dam jaksedh lea maahtoevåaromem
bueriedidh tjïelti dïenesjesuerkine, jïh aaj
altese aajhterestuvreme sjïerestaarnedïenesji tjïrrh.
Nov badth galka Staarne- jïh håksoedepartemente
tjïertestidh barkoepaehperine regiovnale staarneråajvarimmide,
ahte saemien pasienti reaktah jïh daerpiesvoeth sjïehtesjamme
dïenesjh åadtjodh galka goerehtovvedh jïh
vååjnedidh soejkesjimmesne, tjïelkestimmesne
jïh gosse mieriedieh. Departemente aaj galka veelebe buerkiestidh
tjïelti jïh fylhketjïelti dïenesjidie.
Maadthööhpehtimmesne nov galka Maahtoedepartemente
kaarhtedidh mennie tsiehkesne learohkh eah åadtjoeh sijjen
reaktaj mietie ellies ööhpehtimmiefaaleldahkem
saemiengïelesne, jïh guktie jis gåerede
daam bueriedidh. Departemente galka learohkegïehtjedimmiem
juhtiehtidh, mah guktie saemien maadthskovlelearohkh damtieh jïjtsh
lïerehtimmietsiehkie lea, nov aaj saemien dajvi ålkoebielien.
Departemente galka gïehtjedidh mejtie gåerede öörnedh
guktie jïjnjebh gieh vaajtelieh saemien lïeredh,
maehtieh faaleldahkem åadtjodh, v.g. maajeööhpehtimmien
tjïrrh. Maahtoedepartemente aaj galka provsjektem juhtiehtidh
saemien ietniengïele-analfabetismen bïjre, maajeööhpehtimmiem
nænnoestidh, barkoedåehkiem tseegkedh mij galka
eevtiedimmiesoejkesjem darjodh saemien learoevierhtiej muhteste, gïehtjedidh åvtekuvsjh
saemien studentide, jïh aaj gïehtjedidh mejtie
stipendh lea nuhtjegs vierhtiem guktie jïjnjebh almetjh
skreejreduvvieh lohkehtæjjine sjïdtedh.
Reerenasse galka gïehtjedidh mejtie lea måne moenehtsem
nïmmehtidh mij galka gïetskebe vuartasjidh jollebe ööhpehtimmiem
jïh dotkemem jïh dejtie tjoelmide mah leah bæjjese
båateme Sd.bïevnesisnie nr. 34 (2001 – 2002)
Kvalitetereforme – jollebe saemien ööhpehtimmien
jïh dotkemen bïjre.
Kultuvrepolitihkesne reerenasse galka vijriebasse barkedh göökte åejviesuerkiej
mietie juktie seahkaridh staaten dïedte saemien kultuvren gaavhtan.Voestegh
reerenasse galka laatjodh guktie Saemiedigkie maahta jïjtjeraerehke
kultuvrepolitihkem tjïrrehtidh, n.g. ovmessie saemien institusjovnh
jïh öörnegh reeredh. Dellie mubpelen, reerenasse
galka generelle jïh bijjies kultuvrepolitihkem juhtiehtidh,
jïh saemien kultuvre lea iemie jïh vihkeles biehkiem
dennie politihkesne. Nov uvtede ahte Saemiedigkien lea abpe dïedtem
kultuvretseegkemi gaskem prioriteredh, jïh ahte åejvienjoelkedassem
lea ahte nuhtjede gåetieluhpieöörnegem
staaten dåarjemen gietjesne.
Reerenasse lea jaepien 2008 beetnegh aarjoehtamme vierhtiesjïdtemeprovgrammese
jielijemasseburride mah aaj saemien fealadimmieburrie-eevtiedimmiem
dijpieh. Öörnege lea Saemiedigkien nuelesne. Åejvieulmiem
lea jïjtseguedteldh råajvarimmieh evtiedidh, jïh
jïjtseguedteldh eevtiedimmiem dåarjodh saemien
siebredahkine. Reerenasse vaajtele daej råajvarimmi muhteste
Saemiedigkine strategijh dïerhkesjidh, mah guktie mïehtjiesjieliemassh
eevtiedidh saemien dajvine, jïh aaj guktie duedtiejieliemassen
mieride bueriedidh, n.g. skreejrehtimmien tjïrrh.
Båatsoepolitihkesne lea vihkeles båetije biejjine
gïehtjedidh guktie orre båatsoelaakem tjïrrehtidh.
Dehtie muhteste aaj vihkeles sjædta nuhtjemenjoelkedassh
haemiedidh. Guktie stynkehke båatsoem båetije
biejjine tjïrkedh dellie lea daerpies båatsoen
laantide buerebe tjïrkedh. Daate jis joekoen dijpie dah
dajvide mah leah daerpies juktie jïjtseguedteldh båatsoem
gorredidh. Dannasinie galka eadtjohke laakan barkedh arealetjoelmi
gujmie båatsoeburrien muhteste. Guktie barkoem nænnoestidh
hov lea departementigaskemsh ektiebarkoem juhtiehtamme mij galka
n.a. buerebe abpe guvviem vueptiestidh arealereeremisnie.
Vihkielommes saemiepolitihke bieliem mearoen sektovresne lea
badth Finnmarhken mearoegaedtiemoenehtsen raerieh gïehtjedidh.
Gööleme- jïh mearoegaedtiedepartemente åtna
vihkeles tjïrkedh ahte Saemiedigkien lea nuepieh sov vuajnoeh jïh
uvtielassh govlehtehtedh gosse göölemem tjoehpedistedh.
Saemiedigkie lea vuaptan orreme daan barkoen bïjre jïh
stoerredigkiebïevnesen sisvegem daajra. Galka Saemiedigkine
soptsestalledh konkretiseremen jïh tjïrrehtimmien
bïjre daejtie raåjvarimmi muhteste.