Sámepolitihkka

8.4.1 Čatnasanvuogit ja almmolaš hálddahusa organiseren

Čatnasanvuohki mearkkaša departemeantta/ráđđehusa ja dan vuollásaš orgána dahje doaimmahusa gaskavuođa. Čatnasanvuohki bidjá earret eará rámmaid stáhta stivrenvejolašvuođaide ja stáhtalaš doaimmahusaid doaibmanfriddjavuhtii. Doaimmahusat mat vuosttažettiin galget čađahit váldedoaimmaid, organiserejuvvojit dábálaččat hálddahussan. Juridihkalaš persovnna stáhtas leat máŋga orgána main lea sierralágan formála stáhtus nu mo Stuorradikkis, Gonagasas ja duopmostuoluin. Hálddahusvuogádagas departemeanttaid vuolde leat maiddái máŋga variántta, ovdamearkka dihtii Dáhtabearráigeahčču ja hálddahusorgánat main leat sierra fápmudusat jna. Hálddahusorgánat main leat sierra fápmudusat leat eanaš doaimmahusat mat leat nettobušehttejuvvon, dat mearkkaša ahte dat ožžot juolludusaset 50-poasttas ja sis lea friddja fágalaš sajádat, nu mo ovdamearkka dihtii universitehtat ja áittardeaddjit. Doaimmahusat gártet eanaš stáhta ekonomiijanjuolggadusčoahki vuollái. Maiddái bruttobušehttejuvvon stáhtalaš doaimmahusat sáhttet leat hui iehčanasat nu mo ovdamearkka dihtii Duopmostuollohálddahus, Dáhtabearráigeahčču ja Persovdnasuodjalannammagoddi. Buot dáid doaimmahusaid dovdo­mearka lea ahte dain lea alla autonomiijadássi, ja dain leat eatnašat ožžon fágalaš sorjjasmeahttunvuođa jogo njuolggadusain dahje lágas. Ráđđehusa dábálaš bagadanvejolašvuohta lea gáržžiduvvon, ovdamearkan stivre láhka, láhkaásahus dahje ­Stuorradikki plenáramearrádus Duopmostuolloháld­dahusa.

Go áigot árvvoštallat berre go stáhtalaš doaimmahus organiserejuvvot sierra riektesubjeaktan, de váldet vuhtii doaimmahusa šlája, rievttálaš ja ekonomalaš muddema dási, njuolgga politihkalaš stivrema ja bearráigeahču dárbbu. Dákkár iehčanas organiserenvuogit juhkkojuvvojit odne stáhtaoasussearvin, stáhtafitnodahkan, sierraláhkafitnodahkan, dearvvašvuođalágádussan ja vuođđudussan. Dáid fitnodagaid dovdomearka lea dávjá ahte dain lea dábálaš gávpedoaibma mii gilvala priváhta doaimmahusaiguin, dahje ahte dat stivrejuvvojit ja mihtiduvvojit rievddaldeaddji sisaboađuid vuođul ovdamearkka dihtii liseansaboađuid vuođul, geavaheaddjiiddivadiid vuođul jna. ággan organiseret muhtun stáhtalaš dioaimmahusaid sierra riektesubjeaktan, lea ahte dan mielde dat galget sáhttit doaibmat duohta dahje jurddašuvvon márkanis. Stáhta oamasta fitnodagaid ja stivre daid eaiggádin. Fitnodagat ruhtadit iežas doaimmahusa eanaš márkanboađuiguin, nuppáldasat stáhtalaš juolludemiiguin dego muhtunlágan buhtadussan geatnegahttojuvvon servodat­doaimmaid ovddas. Riikarevišuvdna goziha ahte eaig­gátvuohta fuolahuvvo dohkálaččat, ja dárkkista ahte vejolaš juolludeamit geavahuvvojit Stuorradik-ki eavttuid vuođul (vuođđolágalaš ovddasvástádus). Daid bargit eai leat stáhtabargit eai ge sidjiide dábálaččat guoskka stáhtalaš tariffašiehtadusat. Dearvvašvuođalágáduslágas leat máŋga sierra­mearrádusa mat leat heivehuvvon suorgái ja daidda sierra stivrendárbbuide mat leat, ovdamearkka dihtii hálddašanlága ektui, almmolašvuođalága ektui ja váiddameannudeami ektui.

Go máŋgga oktavuođas leat árvvoštallan Sámedikki sajádaga, de leat buohtastahttán Sámedikki gielddaiguin ja fylkkagielddaiguin. Sámediggi lea nu mo dat ge álbmotválljen orgána hálddašanbargamušaiguin, sihke čađahan dihtii iežas politihka ja čađahan dihtii stáhta politihka fápmuduvvon válddiin. Seammás leat Sámedikki ja gielddaid ja fylkkagielddaid gaskkas muhtun dehálaš erohusat. Nuppe láhkai go Sámediggi maid stáhta ruhtada, earret dan vejolašvuođa ahte Sámediggi sáhttá oažžut boađuid Finnmárkkuopmodaga vuoittus (gč. finnmárkkulága § 15), leat gielddain ja fylkkagielddain maiddái eará boahtogáldut. Sámedikki doaibma ii leat ráddjejuvvon gáržžiduvvon guvlui, muhto fuolaha álgoálbmoga, mii lea Norgga álbmoga oassi, beroštusaid ja dárbbuid, ja Sámedikki doaimma stuorámus oassi váikkuha daidda riikaosiide main sápmelaččat leat čielgasit ovddastuvvon.

Stáhtahálddahus, gielddat ja fylkkagielddat ovddastit Norgga golbma hálddahusdási. Dat leat gaskaneaset sierra ja sorjjasmeahttun almmolašrievttálaš riektesubjeavttat. Gielddat ja fylkkagielddat eai leat eará stáhtalaš orgánaid vuollásaččat go Stuorradikki láhkaaddin jus eará ii čuovo lágaid sierra mearrádusain. Ráđđehusas ii leat eaige departemeanttain leat miige oppalaš stivren- dahje bagadanváldi gielddaid ja fylkkagielddaid ektui. Gielddalaš iešstivren lea gitta dain mearrádusain maid Stuorradiggi lea mearridan láhkaaddin. Dat gelbbolašvuohta mii lea gielddain ja fylkkagielddain, lea dušše spiehkastahkan gitta stáhtalaš orgána fápmudusas. Gielddalágas leat oppalaš mearrádusat gielddaid ja fylkkagielddaid hálddahusapparáhta organiserema birra, iešguđet orgánaid gaskasaš gelbbolašvuođajuogu birra ja gielddaid ja fylkkagielddaid stáhtalaš bearráigeahču birra.