8.4.1 Čatnasanvuogit ja almmolaš hálddahusa
organiseren
Čatnasanvuohki mearkkaša
departemeantta/ráđđehusa
ja dan vuollásaš orgána
dahje doaimmahusa gaskavuođa. Čatnasanvuohki bidjá earret
eará rámmaid stáhta
stivrenvejolašvuođaide
ja stáhtalaš doaimmahusaid
doaibmanfriddjavuhtii. Doaimmahusat mat vuosttažettiin
galget čađahit
váldedoaimmaid, organiserejuvvojit
dábálaččat hálddahussan.
Juridihkalaš persovnna stáhtas
leat máŋga
orgána main lea sierralágan
formála stáhtus
nu mo Stuorradikkis, Gonagasas ja duopmostuoluin. Hálddahusvuogádagas
departemeanttaid vuolde leat maiddái
máŋga variántta,
ovdamearkka dihtii Dáhtabearráigeahčču
ja hálddahusorgánat
main leat sierra fápmudusat jna.
Hálddahusorgánat
main leat sierra fápmudusat
leat eanaš doaimmahusat mat
leat nettobušehttejuvvon,
dat mearkkaša ahte dat ožžot
juolludusaset 50-poasttas ja sis lea friddja fágalaš sajádat,
nu mo ovdamearkka dihtii universitehtat ja áittardeaddjit.
Doaimmahusat gártet eanaš stáhta
ekonomiijanjuolggadusčoahki
vuollái. Maiddái bruttobušehttejuvvon
stáhtalaš doaimmahusat
sáhttet leat hui iehčanasat nu
mo ovdamearkka dihtii Duopmostuollohálddahus,
Dáhtabearráigeahčču
ja Persovdnasuodjalannammagoddi. Buot dáid
doaimmahusaid dovdomearka lea ahte dain lea alla autonomiijadássi,
ja dain leat eatnašat ožžon
fágalaš sorjjasmeahttunvuođa
jogo njuolggadusain dahje lágas. Ráđđehusa
dábálaš bagadanvejolašvuohta
lea gáržžiduvvon,
ovdamearkan stivre láhka,
láhkaásahus
dahje Stuorradikki plenáramearrádus Duopmostuollohálddahusa.
Go áigot árvvoštallat
berre go stáhtalaš doaimmahus
organiserejuvvot sierra riektesubjeaktan, de váldet
vuhtii doaimmahusa šlája,
rievttálaš ja ekonomalaš muddema
dási, njuolgga politihkalaš stivrema
ja bearráigeahču
dárbbu. Dákkár
iehčanas organiserenvuogit juhkkojuvvojit
odne stáhtaoasussearvin, stáhtafitnodahkan,
sierraláhkafitnodahkan,
dearvvašvuođalágádussan ja
vuođđudussan.
Dáid fitnodagaid dovdomearka
lea dávjá ahte
dain lea dábálaš gávpedoaibma
mii gilvala priváhta doaimmahusaiguin,
dahje ahte dat stivrejuvvojit ja mihtiduvvojit rievddaldeaddji sisaboađuid
vuođul ovdamearkka dihtii liseansaboađuid
vuođul, geavaheaddjiiddivadiid
vuođul jna. ággan
organiseret muhtun stáhtalaš dioaimmahusaid
sierra riektesubjeaktan, lea ahte dan mielde dat galget sáhttit
doaibmat duohta dahje jurddašuvvon
márkanis. Stáhta oamasta
fitnodagaid ja stivre daid eaiggádin. Fitnodagat
ruhtadit iežas doaimmahusa eanaš márkanboađuiguin, nuppáldasat
stáhtalaš juolludemiiguin
dego muhtunlágan buhtadussan
geatnegahttojuvvon servodatdoaimmaid ovddas. Riikarevišuvdna
goziha ahte eaiggátvuohta
fuolahuvvo dohkálaččat,
ja dárkkista ahte vejolaš juolludeamit
geavahuvvojit Stuorradik-ki eavttuid vuođul (vuođđolágalaš ovddasvástádus).
Daid bargit eai leat stáhtabargit
eai ge sidjiide dábálaččat
guoskka stáhtalaš tariffašiehtadusat. Dearvvašvuođalágáduslágas
leat máŋga
sierramearrádusa
mat leat heivehuvvon suorgái
ja daidda sierra stivrendárbbuide
mat leat, ovdamearkka dihtii hálddašanlága
ektui, almmolašvuođalága
ektui ja váiddameannudeami
ektui.
Go máŋgga
oktavuođas leat árvvoštallan
Sámedikki sajádaga,
de leat buohtastahttán Sámedikki
gielddaiguin ja fylkkagielddaiguin. Sámediggi
lea nu mo dat ge álbmotválljen
orgána hálddašanbargamušaiguin,
sihke čađahan
dihtii iežas politihka ja čađahan
dihtii stáhta politihka fápmuduvvon
válddiin. Seammás leat
Sámedikki ja gielddaid ja
fylkkagielddaid gaskkas muhtun dehálaš erohusat. Nuppe
láhkai go Sámediggi
maid stáhta ruhtada, earret
dan vejolašvuođa
ahte Sámediggi sáhttá oažžut
boađuid Finnmárkkuopmodaga
vuoittus (gč. finnmárkkulága § 15),
leat gielddain ja fylkkagielddain maiddái
eará boahtogáldut.
Sámedikki doaibma ii leat ráddjejuvvon
gáržžiduvvon
guvlui, muhto fuolaha álgoálbmoga,
mii lea Norgga álbmoga oassi,
beroštusaid ja dárbbuid,
ja Sámedikki doaimma stuorámus
oassi váikkuha daidda riikaosiide
main sápmelaččat
leat čielgasit ovddastuvvon.
Stáhtahálddahus,
gielddat ja fylkkagielddat ovddastit Norgga golbma hálddahusdási.
Dat leat gaskaneaset sierra ja sorjjasmeahttun almmolašrievttálaš riektesubjeavttat.
Gielddat ja fylkkagielddat eai leat eará stáhtalaš orgánaid vuollásaččat
go Stuorradikki láhkaaddin
jus eará ii čuovo lágaid
sierra mearrádusain. Ráđđehusas
ii leat eaige departemeanttain leat miige oppalaš stivren-
dahje bagadanváldi gielddaid
ja fylkkagielddaid ektui. Gielddalaš iešstivren
lea gitta dain mearrádusain
maid Stuorradiggi lea mearridan láhkaaddin.
Dat gelbbolašvuohta mii
lea gielddain ja fylkkagielddain, lea dušše
spiehkastahkan gitta stáhtalaš orgána
fápmudusas. Gielddalágas
leat oppalaš mearrádusat
gielddaid ja fylkkagielddaid hálddahusapparáhta
organiserema birra, iešguđet
orgánaid gaskasaš gelbbolašvuođajuogu
birra ja gielddaid ja fylkkagielddaid stáhtalaš bearráigeahču
birra.