Sámepolitihkka

8.7.1 Sámi kulturmuitohálddašeami dálá organiseren

Jagi 1994 biddjojuvvui sámi kulturmuittuid hálddašeapmi Sámi kulturmuitoráđđái, mii lei sámi kulturmuittuid regionála hálddašaneiseváldi ja dasa fápmuduvvui seamma hálddašanváldi go dat mii lei fylkkagielddas. Dát ortnet bisttii geahččalanáigodaga. Sámediggi ásahii Sámi kulturmuitoráđi man gaskavuohta Sámediggái lei ahte Sámi kulturmuitoráđđi sáddii jahkedieđáhusaid, doaibmaplánaid Sámediggái mii fas doaimmai bargoaddin ja bušeahttaovddasvástideaddjin, muhto Sámi kulturmuitoráđđi gulai Birasgáhttendepartemeantta bagadanvejolašvuođa vuollái kulturmuitolága hálddašeamis. Ráđđi lei organiserejuvvon nu ahte dan guovddášhálddahus lei Vuonnabađas Finnmárkkus mii doaimmai čanastahkan gaskal ráđi ja regionála hálddašankontuvrraid Romssa fylkkas (Romssa gávpogis), Nordlándda fylkkas (áiluovttas) ja Trøndelágas (Snoasas).

Sámediggi mearridii ahte Sámi kulturmuitoráđđi galgá heaitit doaibmamis jagi 2001 rájes. Sámi kulturmuitoráđi hálddahus ovttastuvvui Sámedikki hálddahusain. Regionála juohku bisui nu mo dat lei ovdal. Romssa gávpoga kontuvra fárrehuvvui maŋŋil Gáivutnii.

Birasgáhttendepartemeanta mearridii geahččalit dán ortnega, vuos eanemusat golbma jagi, dan boddii go vurde Sámedikki rolla prinsihpalaš čielggademiid. Dárbu lei árvvoštallat málle ja vásáhusaid politihkalaš, juridihkalaš ja vuođđolágalaš čuolbmačilgemiid ektui. Norsk institutt for by- og regionforskning árvvoštalai ortnega jagi 2003. Hálddašeapmi lea juovlamánu 20. beaivvi 2004-mannosaš reivves fápmuduvvon Sámediggái gaskaboddasaččat ain ovddosguvlui, dasságo ođđa hálddašanortnet lea čielggaduvvon.

Kulturmuitolága § 28 vuođul, gč. guovvamánu 9. b. 1097-mannosaš gonagaslaš resolušuvnna § 19, lea Birasgáhttendepartemeanta ožžon válddi mearridit gii lea rivttes váldi ja addit dárkilet njuolggadusaid lága čađaheami birra. Departemeanta lea láhkaásahusain addán válddi kulturmuitolága vuođul Riikaantikvárii, Sámediggái, fylkkagildii ja riikaoassedávvirvuorkkáide/NIKUi. Sámedikki váldi kulturmuitolága vuođul čuovvu Fágalaš ovddasvástádusjuogu jd. láhkaásahusas, maid Birasgáhttendepartemeanta mearridii 29.5.2000.

Sámediggi lea fágalaččat biddjojuvvon Birasgáhttendepartemeantta ja Riikaantikvára vuollásažžan. Mearrádusaid maid Sámediggi dahká, sáhttá guoddalit Riikaantikvárii. Brasgáhttendepartemeanta sáhttá addit oppalaš njuolggadusaid fápmuduvvon válddi geavaheapmái.

Formála mearrádusgelbbolašvuođa maid lea ožžon kulturmuitolága vuođul, lea Sámedikki ovddasvástádus fuolahit sámi kulturmuittuid vuhtiiváldima plána- ja huksenlága áššiin plána- ja huksenlága vuođul. Sámediggi sáhttá ovddidit vuosteákkaid go plána gártá vuostálagaid riikkalaš ja dehálaš regionála kulturmuitoberoštumiiguin. Nu mo fylkkagielddas ge lea de lea Sámedikkis oktiiordnenovddasvástádus ja galgá mieldásahttit hálddašandávvirvuorkkáid ja Riikaantikvára bargui dárbbu mielde. Riikaantikvára lea ásahan bargovugiid dakkár dáhpáhusaid várás main Sámediggi ii ovddit vuosteákkastallama vaikke vel riikkaárvosaš kulturmuittut ja kulturbirrasat leat áitojuvvon. Dakkár dáhpáhusainn galgá dieđihit Riikaantikvárii nu ahte direktoráhta sáhttá árvvoštallat váldit badjelasas plána ja vejolaččat ovddidit vuosteákkaid.

Sámi hálddašanguovlu kulturmuitolága vuođul lea oppa riika, muhto lea ráddjejuvvon gustot sámi kulturmuittuide. Dát mielddisbuktá ahte leat guokte bálddalas hálddašanvuogádaga sámi guovl­luin, ja dat mearkkaša ahte doaibmaálggaheaddji ferte vuhtiiváldit guokte eiseválddi seamma váldeguovllus. Dát mielddisbuktá maiddái sierra hástalusa hálddašaneiseváldái ja gáibida viiddis ovttasdoaibmama ja buori ovttasbarggu. Sihke jagi 1998 ja jagi 2003 1 árvvoštallamat čájehit ahte dat lea bures doaibman.

Sámediggi lea vuolláičállán ovttasbargosoahpamuša guđain fylkkagielddain (gč. kap. 7.3.1). Kulturmmuitohálddašeapmi lea okta dain čuoggáin mat váldojuvvojit ovdan, ja dilálašvuođat láhččojuvvojit dakkár ovttasbargui gaskal Sáme­dikki ja fylkkagielddaid mii lea viiddit go dat mii lea mearriduvvon kulturmuitolága láhkaásahusain. áigumuš lea oaččohit fágalaš lonohallama ja buori gulahallama. Finnmárkkus leat bealit ovttaoaivilis ovttasráđiid ovddidit oktasaš plána das mo buoremusat suodjalit ja hálddašit fylkka kulturmuittuid ja kulturbirrasiid. Romssa fylkkas leat bealit ovttamielas nannet ja ovddidit hálddašanmáhtu ja kulturhistorjjálaš dieđu oktasaš prošeaktabargguin. Oarjelsámi guovllus leat bealit soahpan ovttas bargat areálahálddašanáššiiguin areálaplánaforuma bokte.

Geahča maiddái Sámedikki 2007 jahkedieđáhusa čuoggá 4.9.