Sámepolitihkka

13.1 Sámi allaskuvla

Sámi allaskuvla lea ásahuvvon áimmahuššat ja nannet sámi servodaga ovdáneami ja dárbbu hukset gelbbolašvuođa. Allaskuvllas lea našunála ovddasvástádus áimma- huššat ja ovdánahttit boazodoalu, duoji ja sámegiela dieđafágan. Oktiiorganiseren Sámi instituhtain ja instituhta fágabirrasiin sámegielas vurdojuvvo addit synergiijaváikkuhusaid nu ahte fága sámegiella sáhttá ásahuvvot alit dássái. Allaskuvla lea sámi guovddášguovllus ja lea áidna alit oahppoásahus Norggas mii lea áibbas sámegielat. Oahpahus dáhpáhuvvá eanaš sámegillii, ja sámegiella lea maiddái ásahusa hálddahuslaš giella. ásahusa oahpus lea buotsámi- ja álgoálbmotperspektiiva.

Allaskuvllas lea ásaheami rájes leamaš váldoovddasvástádus sámi oahpaheaddjeoahpus. Dasa lassin lea allaskuvllas sámi earenoamášpedagogalaš doarjjaguovddáš. Journalistoahppu ásahuvvui jagi 2000. Dasa lassin leat allaskuvllas oahppofálaldagat earret eará sámegielas, pedagogihkas, servodatfágas, boazodoalus, biebmokultuvrras ja sámi giehtadáidagis/duojis. Nugo eará stáhta allaskuvllain lea Sámi allaskuvllas váldi ieš ásahit ja heaittihit vuolit gráda dási oahppofálaldagaid ja lea ásahan ollu lassi-/joatkkaoahppofálaladagaid, earret eará eamiálbmotjournalistihka ja álgoálbmotmediaid, sámi dulkaoahpu, oahpponeavvopedagogihka, sámi oahppojođiheami ja guovttegielat/ máŋggakultuvrras pedagogihka. Alit dási oahppofálaldagaid ferte ásahus ohcat lobi ásahit njuolggadusaid mielde mat gustojit.

Sámi allaskuvllas lea deaŧalaš rolla gaskkustit sámi giela ja kultuvrra. Ráđđehus atná deaŧalažžan ahte Sámi allaskuvla sáhttá oassálastit árjjaleappot gelbbolašvuođahuksemis almmolaš suorggi iešguđet osiin; dearvvašvuođas, skuvlalágádusas, polkitiijas/giddagaslágádusas jna. Ráđđehus atná dárbbašlažžan ahte earenoamážit fuolahus- ja dearvvašvuođabargiin lea doarvái máhttu sámi diliid ja kultuvrra birra vai sáhttet deaivvadit sámi geavaheddjiiguin, buhcciiguin ja oapmahaččaiguin buori vuogi mielde. Lea dárbu ahte sosiala- ja dearvvašvuođafágalaš oahppu šaddeŧ árjjaleappot addit studeanttaide doarvái máhtu sámi diliid ja kultuvrra birra. Geačha muđui kapihttala 8.1 Sámi álbmoga vástesaš dearvvašvuođapolitihkalaš doaimmaid vuođđu ja kapihttala 5.2 Sámegielmáhttu ja sámi kulturmáhttu almmolaš suorggis.

13.1.1 Studeantaháhkan

Allaskuvla geahččala oažžut studeanttaid oppa sámis, eará davviriikkain ja Ruoššas ge. Sisaváldin dábálaš- ja ovdaskuvlaoahpaheaddjeohppui dahkko dabálaččat juohke nuppi jagi, muhto lea spiehkastanvejolašvuohta ohciidlogu geažil. Allaskuvllas lea leamaš negatiivva ovdáneapmi das mii guoská ohcciidlohkui dáidda oahpuide.

Ođđa oahppofálaldagaide mat ásahuvvojit, lea leamaš veahá buoret ohcan, ea.ea. joatkkaoahppofálaldagaide mat gusket báikkálaš ealáhusaide nugo servodatfágii boazodoaluin. Sámi biebmokultuvra lea ásahuvvon ođđa oahppofálaldahkan. Allaskuvllas lea maiddái dakkár oahppofálaldat mas oahppit ohppet iskkadallat daid váikkuhusaid maid sisabahkkemat álgoálbmoteatnamiidda dagahit, mas Ruošša iešguđet regiovnnaid eamiálbmotnuorat leat leamaš fárus. Allaskuvllas leat almmatge ain stuorra hástalusat das mii guoská eambbo studeanttaid háhkamii. Plánejuvvo dál oahppofálaldat mii guoská eamiálbmogiidda ja dálkkádatrievdamiidda.

Sámi allaskuvlla ohcciidlogu ovdáneapmi lea oppaččat leamaš negatiivva maŋimus jagiid. Jagi 2003 ledje allaskuvllas 354 ohcci, ja jagi 2007 lohku lei fas 281. Oahppiidháhkan orru ovdáneame rivttes guvlui go mihtida dán buot registarastojuvvon studeanttaid logu ovdánemiin. Allaskuvlla studeantalohku lea lassánan birrasiid 30 proseanttain jagi 2003 rájesjagi 2007 rádjái, ja jagi 2007 ledje 187 registarastojuvvon studeantta 1.

Allaskuvlla budšeahttarámma lasihuvvui 0,4 milj. ruvnnuin jagi 2004 studeantaháhkanbarggu várás, Sd.dieđ. nr. 34 (2001 – 2002) čuovvoleapmin. Allaskuvla geahččala áŋgirit háhkat studeanttaid buot sámi guovlluin, ja jagi 2007 lei earenoamážit háhkan oahpaheaddjeohppui guovddážis. Allaskuvla lea dieđihan ahte beroštupmi oahpaheaddjeohppui orru leame positiivva.

Máhttodepartemeanta áigu hástalit Sámi allaskuvlla fállat eanet lávdaduvvon oahpuid, earenoamážit daidda oahpuide maidda eai nagat hahkát lasi studeanttaid.

13.1.2 Oahpaheaddjeoahppu

Allaskuvllas lea našunála ovddasvástádus sámi dábálašoahpaheaddje- ja ovdaskuvlaoapheaddjeoahpus. Ođđa, molssaevttolaš modealla oahpaheaddjeoahpu várás lea ovdánahtton ja váldui atnui sisaváldimis jagi 2005 čavčča. Modealla lea ráhkaduvvon našunála rámmaplánaid vuođul, muhto sierra profiillain sihkkarastin dihte guoskevašvuođa sámi servodahkii. Lea deattuhuvvon ahte juohke oahppojagis galgá leat sierra fágalaš profiila mas leat iešguđelágán fáttát guovddážis. Vuosttaš oahppojahki lea oktasaš sihke dábálaš ja ovdaskuvlaoahpaheaddjestudeanttaide, ja lea maiddái vejolašvuohta oktiiorganiseret fágaid goalmmát oahppojagi. Ođđa modealla lasiha studeanttaid vejolašvuođaid čiekŋudit iežaset oassái mii lea válljenfriddja oahpus ja seammás dahkat ásahusa resursageavaheami beaktileabbon.

Allaskuvllas lea sisaváldin dábálašoahpaheaddjeohppui ja ovdaskuvlaoahpaheaddjeohppui juohke nuppi jagi. Jagi 2007 ledje registarastojuvvon 14 studeantta dábálašoahpaheaddjeoahpus. Registrerejuvvon studeanttaid lohku lea niedjan áigodagas 2003 – 2007, seamma guoská ohcciidlohkui. Jagi 2007 ledje 18 ohcci sámi dábálašoahpaheaddjeohppui, ja jagi 2005 ledje fas 23 ohcci. Ovdaskuvlaoahpaheaddjeoahpus ledje jagi 2007 registrerejuvvon 7 studeantta. Registrerejuvvon studeanttaid lohku čájehuvvo maiddái dás leame niedjan. Sámi ovdaskuvlaoahpaheaddjeohppui ledje 2007 21 ohcci, ja 2006 ledje fas 10 ohcci. Maiddái ovdaskuvlaoahpaheaddjeoahpu ohcciid lohku lea niedjan.

Sámediggi mearrida sámegielfága rámmaplána oahpaheaddjeoahpus. Oahppu lea dohkálaš virggiide maiddái dárogielat mánáidgárddiin ja vuođđoskuvllain. Sámi allaskuvla oahpaheaddjeoahppu addá maiddái oahpahangelbbolašvuođa oahpaheaddjin Ruoŧas ja Suomas. ásahusa našunála ovddasvástádus sisttisdoallá maiddái oktiiordnenovddasvástádusa lullisámegiela ja julevsámegiela hárrái Davvi-Trøndelága ja Budeaju allaskuvllain.

Sámi allaskuvla lea ollu jagiid ovddidan ođđa, molssaevttolaš oahppanvugiid ja -metodaid mat leat vuođđuduvvon fievrridahtti studeanta-PCaide ja árppohis kommunikašuvdnii. Teknihkalaš ja pedagogalaš IKT-geaveaheapmi ovttasbargguin praktihkalaš surggiin lea okta deaŧaleamos gelbbolašvuođasurggiin allaskuvllas oahpaheaddjeoahpu siskkobealde. Oinnolaš boađusin dán ovdáneamis oaččui Sámi allaskuvla Oahpahus- ja dutkandepartemeantta oahppokvalitehtabálkkašumi jagi 2005.

Allaskuvla lea áŋgiruššan ovdánahttit joatkkaoahppofálaldagaid sihke dábálaš oahppofálaldahkan ja gáiddusoahpahussan vuođđoskuvlla ja mánáigárddiid oahpahed- djiide sámi guovlluin. Sámi allaskuvlii lea maiddái addon ovddasvástádus ja resurssat oktiiordnet sámi fágaid fierpmádaga Máhttoloktemis. Sámi allaskuvlla oahppofálaldagat leat danne guovddáš váikkuhangaskaoamit sihkkarastin dihte bures oahppan bargiid mánáidgárddiide ja skuvladoibmii sámi guovlluin. Sámi allaskuvllas lea maiddái gelbbolašvuohta ja vejolašvuohta fállat joatkkaoahppokurssaid sámi kultuvrra ja sámi diliid birra skuvlaeaiggádiidda olggobealde sámi guovllu.

Dan oktavuođas go dalá dábálašoahpaheaddjeoahppu galgá geahčaduvvot, áigu Máhttodepartemeanta árvvoštallat guđe ládje sáhttá nannet sámi historjá- ja kultur- ipmárdusa oahpu ođđa rámmaplánas.

Ráđđehus áigu árvvoštallat man ávkkálaččat stipeandaortnegat leat váikkuhan- gaskaoapmin oaččohit eanebuid álgit sámi oahpaheaddjeohppui.

13.1.3 Sámegiella

Lea stuora dárbu bargiide main lea nanu sámegielmáhttu. Danne váilot ain sámegielalaš ovdaskuvlaoahpaheaddjit ja oahpaheaddjit mánáidgárddiin ja vuođđoskuvllain, ja alit oahpu ásasahusain lea váttisvuohta oažžut olbmuid virggiide maidda gáibiduvvo dieđalaš gelbbolašvuohta. Iešguđet servodatsurggiin lea maiddái dárbu bargiide geat máhttet sihke sámegiela ja dárogiela.

Sámi allaskuvlii lea biddjon našunála ovddasvástádus áimmahuššat, nannet ja ovdánahttit sámegiela dieđafágan, gč. Sd.dieđ. nr. 34 (2001 – 2002). Dát ovddas- vástádus fátmmasta buot giellajoavkkuid, sihke davvisámegiela, lullisámegiela ja julevsámegiela ja eaktuda lagaš ovttasbarggu fágabirrasiiguin alit oahpu eará áigeguovdilis ásahusaiguin. Allaskuvla lea bidjan ollu barggu fágaterminologiija ovdánahttimii iešguđet fágasurggiin. Sámegiela ovdánahttin dieđagiellan lea almmatge guhkes áiggi bargu mii gáibida bisánkeahtes áŋgiruššama.

Sámi allaskuvla lea leamaš fárus Sámedikki prošeavttas ealáskahttime lullisámegiela Elgås Engerdála gielddas, prošeakta mii lea bistán badjel 5 jagi, 2001 rájes 2006 rádjái (gč. boksa 11.1). Allaskuvlla fágabargit leat searvan sihke prošeavtta stivrenjovkui ja fágalaš bagadallamii prošeaktaáigodagas.

Sámegiella lea odne ásahuvvon vuolit gráda dásis ja oassin Sámi allaskuvlla oahpaheaddjeoahpus. Namuhuvvon stuorradiggedieđáhusas doahttalii ráđđehus ahte allaskuvla galgá nannejuvvot dainna áigumušain ahte sámegiella galgá ásahuvvot alit dásis. Eaktun ásahit oahpu alit dásis lea ahte Našunála oahppokvalitehta orgána (NOKUT) dohkkeha oaphuid. Guovvamánus 2008 oaččui Sámi allaskuvla dohkkehuvvot masteroahpu sámegielas. Nannen dihte sámegiela lea allaskuvla ožžon juolluduvvot stipendiáhtavirggi.

Allaskuvlla budšeahtta lasihuvvui jagi 2005 500 000 ruvnnuin nannen dihte oahppo- girjjiid almmustahttima sámegillii.

Lea hástalus háhkat studeanttaid sámegielohppui ja sámi oahpaheaddje- ja ovda- skuvlaoahpaheaddjeohppui. Sivvan lea muhtun muddui ahte heittot sámegielmáhttu sámi guovlluin ráddje studeantaháhkama. Ovdakursa studeanttaide geain lea heittot dahje váilevaš máhttu sámegielas, sáhttá leat doaibma mii sáhttá leat veahkkin lassánahttime háhkama. Ráđđehus áigu árvvoštallat juolludit lassiruđa ovdakursii sámegielas.

13.1.4 Duodji

Sámi allaskuvllas lea guhkes árbevierru addit oahpu sámi dáiddaduojis/duojis. Allaskuvllas lea sierragelbbolašvuohta dán fágasuorggis ja oaččui Sd.dieđ. nr. 34:s (2001 – 2002) našunála ovddasvástádusa ovdánahttit fága viidáseappot. Allaskuvla pláne ohcat dohkkeheami masterohppui duojis.

13.1.5 Sámi allaskuvlla ja Sámi Instituhta oktiiorganiseren

Sámi instituhtta ásahuvvui jagi 1973 ásahussan Dávviriikkalaš ministtarráđi vuollai. 1.1.2005 rájes lea instituhta fágalaš doaibma organiserejuvvon Sámi allaskuvlla ovttadahkan. Leat mearriduvvon ođđa njuolggadusat instituhttii main instituhta fágalaš iehčanasvuohta deattuhuvvo. Sámi allaskuvla nammada golbmasa stivrra viđa miellahtus Suoma, Norgga ja Ruoŧa sámedikkiid evttohusaid vuođul. Instituhta jođiheaddji lea seammás Sámi allaskuvla dutkandirektevra. Instituhta vuođđojuolludus maid Davviriikkalaš ministtarráđđi addá lea dađistaga unniduvvon dassážii go dat jagi 2007 gokčá 25 proseantta. Vuođđoruhtadeami muđui gokčá Norga 50 proseanttain, Ruoŧŧa 15 proseanttain ja Suopma 10 proseanttain. Juolludusat addojit Sámi allaskuvlii merkejuvvon instituhta doibmii. Instituhtas leat dasa lassin viehka stuorra oassi doaibmasisaboađut.

Instituhta ulbmil lea dutkamiin nannet ja ovdánahttit sámi giela, kultuvrra ja servodateallima gehččojuvvon buotsámi perspektiivvas. Instituhtta vuoruha golbma fágalaš áŋgiruššansuorggi: Servodatdutkama, sámegieldutkama ja riektehistorjjálaš dutkama. Leat sullii 20 dutki biddjon virgái mearreáigái geain lea gelbbolašvuohta dáid iešguđet fágasurggiin.

13.1.6 Fágalaš dási ovdánahttin

Sd.dieđ. nr. 34:s (2001 – 2002) sámi alit oahpu ja dutkama birra deattuhuvvui nannet sámi oahpahus- ja dutkansuorggi dainna lágiin ahte Sámi allaskuvla áiggi vuollái sáhttá dohkkehuvvot dieđalaš allaskuvlan. Guovddáš áššit dán oktavuođas ledje sámegiela ja duoji nannen dainna áigumušain ahte fágat galge sáhttit ásahuvvot alit dásis. Allaskuvllas leat odne vihtta doavttergrádavirggi mat ruhtaduvvojit vuođđobušeahtas.

Boksa 13.1 Sámi dieđavisti Guovdageidnui

Govus 13.1 Guovdageainnu suohkan Finnmárkkus

Vurdojuvvo ahte máŋga sámi ásahusa Guovdageainnus bargagohtet fágalaččat lagabut go oktasaš dieđavisti mii dál lea huksejuvvomin, gárvána. Sámi allaskuvla ja Sámi Instituhtta galget guovdduštuvvot seamma vistái nu mo earret eará Sámedikki oahpahusa, giela ja kultuvrra ossodat, Sámi arkiiva, Sia-Finnmárkku sámi erenoamášpedagogalaš doarjalus, Gáldu – álgoálbmotvuoigatvuođaid gelbbolaš­vuođa-guovd­dáš, Boazodoalu riikkaidgaskasaš fága- ja gaskkustanguovddáš ja Sis-Finnmárkku Studeanttaid Ovttastus. Dáid ásahusaid ja doaimmaid čohkken láhčet dilálašvuođaid šattolaš ovttasbargui ja das vulget dehálaš synergiijaváikkuhusat sámi gillii, kultuvrii, dutkamii ja oahpahussii. Sámi arkiivva, diehtojuohkin- ja duođaštanguovddáža oktiiordnen dagaha maiddái dieđuid eambbo olahahttin dutkamii ja oahppamii ja buoret ovttastuvvon fálaldaga geavaheaddjiide. Visti galgá plána mielde leat gárvvis jagi 2009.

Dán guokte sámi ásahusa, Sámi allaskuvlla ja Sámi instituhta oktiiorganiseren, nanne sámi akademalaš birrasa hirpmosit. Dan guovtti ásahusas lea viehka muddui ollisteaddji fágačoakkáldat, ja vurdojuvvo ahte oktiiorganiseren buvttiha fágalaš synergiijaváikkuhusaid. Lea mearriduvvon oktasaš strategalaš plána mii guoská jagiide 2006 – 2011. Plánas deattuhuvvo ovdánahttit ja nannet Sámi allaskuvlla ja Sámi instituhta oktasaš doaimmaid ovttasdoaibmi ásahussan. Okta váldoulbmil strategiijaplánas lea ahte dakkár oktasaš ásahus dohkkehuvvo dieđalaš allaskuvlan dán áigodagas. Ráđđehus lea dorjon ulbmila ahte dieđalaš gelbbolaš- vuohta galgá huksejuvvot nu ahte allaskuvla deavdá gáibádusaid dohkkehuvvot dieđalaš allaskuvlan. Dán barggu oassin lea Sámi allaskuvla bargan oažžut ásahuvvot masteroahpu sámegielas. Našunála oahppokvalitehta orgána dohkkehii oahpu guovvamánus 2008.