Sámepolitihkka

14.1.1 Bargu riikkaidgaskasaš ja davviriikkalaš dásis

ON-konvenšuvdna biologalaš šláddjiivuođa birra (CBD) mii mearriduvvui jagi 1992, válddahallá (i) biologalaš šláddjiivuođa bisuheami, (ii) šláddjiivuođa osiid ceavzilis geavaheami ja (iii) daid ­ovdamuniid mat čuvvot genehtalaš resurssaid geavaheamis, govttolaš ja ovttadássásaš juogadeami. Konvenšuvnna gohčodit dávjá rámmakonvenšuv­dnan. Dat mearkkaša ahte konkrehta geatnegasvuođaid sisdoalu stuorra oassi aiddostahttojuvvo oasehasaid čoahkkimiid mearrádusain.

álgoálbmot- ja báikkálaš servodagaid dieđut, hutkosat ja geavadat seailluhit biologalaš šláddjiivuođa leat válddahallojuvvon artihkkaliin 8 (j) ja 10 (c). Dás daddjojuvvo ahte juohke šiehtadalli bealli galgá nu bures go lea vejolaš ja ulbmillaš

• vuhtiiválddidettiin iežas nationála lágaid, árvvus atnit, bisuhit ja doalahit daid álgoál­bmot- ja báikegottiid dieđuid, ođđahutkagiid ja geavadiid mat ovddastit dakkár árbevirolaš eallinvugiid mat leat dehálaččt biologalaš šláddjiivuođa bisuheapmái ja ceavzilis geavaheapmái, ja ovddidit dáid viidáset geavaheami dan láhkai ahte dat geain leat dát dieđut, ođđahutkagat ja geavadat, galget miehtat ja leat mielde váik­kuheamen dasa, ja vel ávžžuhit govttolaččat ­juogadit daid ovdamuniid mat čuvvot dakkár dieđuid, hutkagiid ja geavadiid geavaheamis (8j);

• suodjalit ja movtiidahttit virolaččat geavahit biologalaš resurssaid dakkár árbevirolaš kultuvrralaš vugiid vuođul, mat sohpet seailluheami ja ceavzilis geavaheami eavttuide (10c).

Stáhtat mat leat vuolláičállán konvenšuvnna, leat geatnegahttán iežaset seailluhit ja doalahit álgoál­bmogiid árbevirolaš dieđuid mat leat soahppevaččat suodjaleapmái ja ceavzilis geavaheapmái, nu ahte daid dieđuid lea vejolaš sirdit boahttevaš buolvvaide.

Konvešuvnna oktavuođas leat dál šiehtadallamin dakkár vuogádaga birra mii galgá sihkkarastit genaresurssaid fidnema ja daid vuoittu njuolggalaš juogadeami. árbedieđut mat čatnasit genaresurssaide, árvvoštallojuvvojit maiddái šiehtadallamiin. Ráđđehus deattuha ahte álgoálbmogat galget oažžut vejolašvuođa searvat šiehtadallamiidda, ja ahte daid vuoigatvuođat siskkáldahttojuvvojit dán bargui.

Konvenšuvnnas lea sierra bargoprográmma álgoálbmogiidda guoski áššiid várás mii čatnasa artihkkala 8(j) čuovvoleapmái. álgoálbmotáššiid bargoprográmma mearriduvvui viđat oasehasčoahkkimis Nairobis jagi 2000 (COP5). Sierra rabas bargojoavku lea ásahuvvon árvvoštallan dihtii bargoprográmma ovdáneami, ráhkkanahttin dihtii oasehasčoahkkimiid mearrádusaid. Dát lea dakkár arena mii lea nu organiserejuvvon ahte álgoálbmotovttastusat «bálddastahttojuvvojit» konvenšuvnna oasehasaiguin sátnevuoru oažžuma ja hállanáiggi dáfus. Dat ii dáhpáhuva konvenšuvnna eará forain. Riikkaidgaskasaččat lea álgoálbmotbargu konvenšuvnna olis konkretiserejuvvon go:

• Ovddidit sierra prográmma 8(j) birra ja sullasaš áššiid birra.

• ásahit sierra bargojoavkku mii galgá čuovvolit dán barggu.

• Ovttastit álgoálbmotdeastagiid buot áššáigulli bargoprográmmaide konvenšuvnna olis.

• Ovttas doibmet ONa Bistevaš álgoálbmotforumiin.

Bargu lea váikkuhan dasa ahte álgoálbmotdeastagat leat čalmmustuvvon konvenšuvnna oktavuođas. Konkrehta bohtosiin sáhttá namahit «Akwé: Kon Guidelines», mat leat eaktodáhtolaš njuolggadusat rávvagiiguin das mo váikkuhusat álgoálbmogiidda guoski bassi báikkiide, eatnamiid-da ja čáziide berrejit čielggaduvvot, nu ahte biraslaš, sosiála ja kultuvrralaš deastagat šaddet mielde.

Artihkkalis 8(j) lea ovddiduvvon raportaráidu mii gohčoduvvo «Composite Reports on the Status and Trends Regarding the Knowledge, Innovations and Practices of Indigenous and Local Communities». Dás válddahallojuvvojit sámi dilálašvuođat ge.

álgoálbmogiid bistevaš forum lea ONa álgoál­bmotáššiid rávvejeaddji ja oktiiordnejeaddji orgánan lágidan bargobájit ja áššedovdijoavkkuid čoahkkimiid Biologalaš šláddjiivuođa ja árbevirolaš álgoálbmotdieđuid gažaldagaid birra.

Máŋgga fora barget hástalusain ovddidit vuogádagaid mat galget kollektiiva struktuvrraid veagal sihkkarastit vuoigatvuođaid čohkkejuvvon dieđuide ja vásáhusaide. álgoálbmotjoavkkut ieža orrot buorrin atnimin searvadahtti bargovuogi mii lea šaddan dán fáttá konvenšuvnabargui.

árktalaš Ráđđi lea dohkkehan árbevirolaš dieđuid daid doaibmabijuid oktan deháleamos oassin, mat galget doarjut ceavzilis ovdáneami. árbevirolaš dieđut leat dehálaš diehtojuohkingáldu go olmmoš galgá árvvoštallat mo iešguđetlágan doaibmabijut váikkuhit álgoálbmogiid kultuvrii. Dákkár dieđut sihke ollistit diehtaga dieđuid, ja váikkuhit dagahit daid váikkuhusaid eambbo ein­nostahttin dan maid iešguđetlágan doaibmabijut sáhttet mielddisetbuktit. ACIA, árktalaš Ráđi dálkkádatraporta, lea dasa buorra ovdamearka. álgoálbmogiid árbedieđut leat duođaštuvvon ávkkálažžan dálkkádatrievdamiid ja iešguđelágan heivehanstrategiijaid bargui.

Ráđđehusa davviguovlostrategiijaid konkretiseren (gč. kap. 1.5.2) sáhttá maiddái sisttisdoallat árbedieđuid. Dan speadjalastá earret eará ulbmil:

• álggahit lagaš ovttasbarggu álgoálbmotovddasteaddjiiguin nationála strategiijaid ja davvi­guovlostrategiijaid ovddideami hárrái.

• Ovttasbargguin ovddidit diehto- ja gelbbolašvuođaovddideami davviguovlluin.

• Fuolahit ahte árbevirolaš álgoálbmotdieđuid suodjaleapmi sáhttá leat ollislaš resursahálddašeami oassin.

• Bargat dan ovdii ahte álgoálbmogiid dieđut ja áicamat šaddet guovdilin árktalaš Ráđi dálkkádatraportta, ACIA, čuovvoleamis.

Ruoŧa, Suoma ja Norgga ráđđehusat áigot viidá­seappot bargat davviriikkalaš sámekonvenšuvnnain. Dat čađahuvvo riikkalaš bargguin ja gulaskuddančuovvolemiin ja vejolaš váikkuhusiskkadallamiiguin. Davviriikkalaš sámekonvenšuvnna evttohusa artihkal 31 cealká árbedieđuid ja kulturdovddahemiid birra. Konvenšuvdnaevttohus cealká earret eará: «Stáhtat galget árvvus atnit sámi álbmoga vuoigatvuođa hálddašit iežas árbevirolaš dieđuid ja iežas kulturdovddahemiid, ja vel bargat dan ala ahte sámit sáhttet bisuhit, ovddidit ja gaskkustit daid boahttevaš buolvvaide.» Konvenšuvdnaevttohus dadjá ahte dán mearrádusa vuođul lea stáhtain ovddasvástádus das ahte sámi árbedieđut ja kulturdovddaheamit sáhttet seailluhuvvot ja ovddiduvvot, ja ahte dakkár geatnegas-vuohta soahpá ON-konvnšuvnnain biologalaš šláddjiivuođa birra. Konvenšuvdnaevttohus gieđahallá maiddái gávppálaš geavaheami gažaldaga ja dan vuoittu juogadeami mii boahtá sámi kultuvrra gávppálaš geavaheamis.