1 Sámedikki jahkedieđáhus
2006
1.1 Sámediggi
Sámediggi lea sámiid álbmotválljen
orgána Norggas ja dasa válljejit
sámit sámiid. Sámedikkis
lea dál viđát válgaáigodat.
Dán áigodagas leat
Sámedikkis ovtta mađe
nissonolbmot ja almmáiolbmot.
Sámi parlameantan galgá Sámediggi
bargat oktasaš sámi
identitehta suodjalemiin ja ovddidit ja hukset sámi
servodaga.
Sámi álbmogii
alccesis galgá addot vuoigatvuohta
ja vejolašvuohta láhčit
eavttuid ja meroštallat boahtteáiggi
dárbbuid. Dát mearkkaša
dan ahte stáhta Norga ollásit
dohkkeha sámiid vuođđo iešmearridanvuoigatvuođa álbmogin
ja eamiálbmogin
Norggas.
Norgga stáhta lea vuođđuduvvon guovtti ál-bmoga
eatnamiidda, sápmelaččaid
ja norgalaččaid.
Dát bidjá sámi álbmoga
erenoamáš dillái Norgga
eamiálbmogin. Min vuoigatvuođat
go leat sápmelaččat, álbmot
ja eamiálbmot mas lea sierra
kultuvra, leat min bajimuš dási
politihka ja min višuvnna
guoddit sámi servodaga dáfus.
1.1.1 Dásseárvu
Sámediggi lea 2006s bargan
aktiivvalaččat
dásseárvvuin. Sámediggeráđđi
ovddidii guovvamánus 2006
dásseárvopolitihkalaš čilgehusa
Sámediggái. Čilgehusas
biddjojedje guovddážii muhtun áŋgiruššansuorggit dásseárvvu
siskkobealde. Dat ledje earret eará suorggit
nugo válgaovddastus, dárbu
dutkat ja ráhkadit statistihkaid, nissonolbmuid
searvadahttin resursahálddašeamis,
iešmearridanvuoigatvuohta
maiddái iežas
goruda badjel, veahkaválde-
ja vearredahkoproblematihkka, ealáhusovddideapmi
ja sohkabealit.
Sámediggi lea bargan
aktiivvalaččat
gulahallama buoridemiin sámi
organisašuvnnaiguin ja lea
doallan čoahkkimiid guvttiin
nissonorganisašuvnnain ja
dievdoservviin Dievddut. Čoahkkimiid
ul-bmilin lea leamaš oažžut árvalusaid
organisašuvnnain hástalusaide
mat leat dásseárvvu
siskkobealde ja ovttas gávnnahit
prošeavttaid mat sáhtášedje
ovdánahttit dásseárvvu
sámi servodagas.
Sámediggi lea 2006s šiehttan
ovttasbarggu Sámi NissonForumiin
go guoská davviriikkalaš sámi
dásseárvokonferánssa čađaheapmái.
Konferánsa dollo cuoŋománus
2007. Stivrenjoavkkus leat Sámi
NissonForuma, Sáráhká,
Dievddut searvvi, Sámedikki
nuoraidpolitihkalaš lávdegotti
ja Sámedikki ovddasteaddjit
. Sámediggi lea maid dán
oktavuođas ovttasbargamin
Mánáid-
ja dásseárvodepartemeanttain
vai ráhkaduvvošii
strategiijadokumeantta konferánsii.
Danne vai buorebut sihkkarastojuvvošii
konferánssa čuovvoleapmi.
Sámediggi lea 2006s álggahan
barggu heivehit dásseárvvu áššemeannudeamis.
Guokte seminára leat dollon
fáttá birra.
1.1 Sámediggi
Sámediggi lea sámiid álbmotválljen
orgána Norggas ja dasa válljejit
sámit sámiid. Sámedikkis
lea dál viđát válgaáigodat.
Dán áigodagas leat
Sámedikkis ovtta mađe
nissonolbmot ja almmáiolbmot.
Sámi parlameantan galgá Sámediggi
bargat oktasaš sámi
identitehta suodjalemiin ja ovddidit ja hukset sámi
servodaga.
Sámi álbmogii
alccesis galgá addot vuoigatvuohta
ja vejolašvuohta láhčit
eavttuid ja meroštallat boahtteáiggi
dárbbuid. Dát mearkkaša
dan ahte stáhta Norga ollásit
dohkkeha sámiid vuođđo iešmearridanvuoigatvuođa álbmogin
ja eamiálbmogin
Norggas.
Norgga stáhta lea vuođđuduvvon guovtti ál-bmoga
eatnamiidda, sápmelaččaid
ja norgalaččaid.
Dát bidjá sámi álbmoga
erenoamáš dillái Norgga
eamiálbmogin. Min vuoigatvuođat
go leat sápmelaččat, álbmot
ja eamiálbmot mas lea sierra
kultuvra, leat min bajimuš dási
politihka ja min višuvnna
guoddit sámi servodaga dáfus.
1.1.1 Dásseárvu
Sámediggi lea 2006s bargan
aktiivvalaččat
dásseárvvuin. Sámediggeráđđi
ovddidii guovvamánus 2006
dásseárvopolitihkalaš čilgehusa
Sámediggái. Čilgehusas
biddjojedje guovddážii muhtun áŋgiruššansuorggit dásseárvvu
siskkobealde. Dat ledje earret eará suorggit
nugo válgaovddastus, dárbu
dutkat ja ráhkadit statistihkaid, nissonolbmuid
searvadahttin resursahálddašeamis,
iešmearridanvuoigatvuohta
maiddái iežas
goruda badjel, veahkaválde-
ja vearredahkoproblematihkka, ealáhusovddideapmi
ja sohkabealit.
Sámediggi lea bargan
aktiivvalaččat
gulahallama buoridemiin sámi
organisašuvnnaiguin ja lea
doallan čoahkkimiid guvttiin
nissonorganisašuvnnain ja
dievdoservviin Dievddut. Čoahkkimiid
ul-bmilin lea leamaš oažžut árvalusaid
organisašuvnnain hástalusaide
mat leat dásseárvvu
siskkobealde ja ovttas gávnnahit
prošeavttaid mat sáhtášedje
ovdánahttit dásseárvvu
sámi servodagas.
Sámediggi lea 2006s šiehttan
ovttasbarggu Sámi NissonForumiin
go guoská davviriikkalaš sámi
dásseárvokonferánssa čađaheapmái.
Konferánsa dollo cuoŋománus
2007. Stivrenjoavkkus leat Sámi
NissonForuma, Sáráhká,
Dievddut searvvi, Sámedikki
nuoraidpolitihkalaš lávdegotti
ja Sámedikki ovddasteaddjit
. Sámediggi lea maid dán
oktavuođas ovttasbargamin
Mánáid-
ja dásseárvodepartemeanttain
vai ráhkaduvvošii
strategiijadokumeantta konferánsii.
Danne vai buorebut sihkkarastojuvvošii
konferánssa čuovvoleapmi.
Sámediggi lea 2006s álggahan
barggu heivehit dásseárvvu áššemeannudeamis.
Guokte seminára leat dollon
fáttá birra.
1.2 Ovttasbargu
Sámedikki guovdilis bargun
lea ovddidit eamiálbmotáššiid
sihke nášuvnnalaččat
ja riikkaidgaskasaččat.
Aktiivvalaš ovttasbarggu bokte
báikkálaččat,
guovllulaččat
ja riikkaidgaskasaččat sáhttá Sámediggi
leat mielde váikkuheamen
ahte eamiálbmotdimenšuvdna
gozihuvvošii.
Báikkálaš dásis
lágida Sámediggi
juohke jagi gieldakonferánssa.
Fáddán
2006 konferánssas gielddaiguin
ja fylkkagielddaiguin lei dat dieđihuvvon hálddašanođastus.
Dán konferánssas
ledje guovddáš áššin
dat vejolaš váikkuhusat
mat ođastusas sáhttet šaddat Sámediggái
ja sámi guovlluid
fylkkagielddaide ja gielddaide. Jos šaddet ođđa
ja stuorra regiovnnat, de lea das dehálaš oktiiheivehandoaibma
gielddaid, stáhta ja ealáhusaid
dáfus. Dát eaktuda
ahte sihke váldi, gelbbolašvuohta
ja váikkuhangaskaoamit addojit
geavahussii čoavdit daid
suorgedoaimmaid mat galget sirdojuvvot.
1.2.1 Guovllulaš ovttasbargu
Sámedikki guovllupolitihka
bajimuš mihttomearri lea
doalahit ássanminstara váldodovdomearkkaid
ja sihkkarastit ovddidanvejolašvuođaid
ja dássásaš eallineavttuid
sámi álbmogii.
Go dán mihttomeari galgá juksat,
de lea dárbu ahte gávdnojit
stabiila ja einnostahtti rámmaeavttut
sámi guovlluin. Ovttasbargošiehtadusat
fylkkagielddaiguin leat gaskaoapmin sihkkarastit eanet
stabiila ja einnostahtti rámmaeavttuid.
2006s lea Sámediggi bargan
daid ovttasbargošiehtadusaid čuovvolemiin
maid Sámediggi lea dahkan
ovdal go jahki álggii. Dasto
lea bargu gárvvistit ovttasbargošiehtadusa
Nordlándda fylkkagielddain
leamaš guovddážis.
Dát šiehtadus
mearriduvvui Sámedikkis čakčamánus
2006 ja Nordlándda fylkkadikkis
golggotmánus 2006. Buot
fylkkagielddaiguin leat dollojuvvon čuovvolančoahkkimat
2006s ja oktilaččat
bargojuvvo buot šiehtadusaid čuovvolemiin.
Ovttasbargu Sámedikki ja
fylkkagielddaid gaskka lea dađistaga ovddiduvvon
ja Sámedikki oainnu mielde
lea dát ovttasbargu hui
deaŧalaš. Sámediggi
lei 2006s ráddjen sierra ruđaid
daid prošeavttaid čuovvoleapmái
mat čatnasit ovttasbargošiehtadusaide.
Ovddidanprográmma sámiid
diliid birra joatkkaskuvllain, lea okta áŋgiruššansuorgi
mas Sámedikkis
leat buorit vásihusat. Prošeakta «Sámi
kulturmáhtolašvuohta
Romssa joatkkaskuvllain» lea ovttasbargoprošeakta
Sámedikki ja Romssa fylkkagieldda
gaskka. Prošeakta ruhtaduvvui
ovttasbargošiehtadusaid
ruđaiguin ja loahpahuvvui
guovvamánus 2006. Prošeakta
lea buvttihan dan ahte eanet joatkkaskuvllat Romssas barget máhtolašvuođa
vuođul sámi ávdnasiiguin.
Sámediggi attii golggotmánus
2006 ruđaid dakkár prošeavttaid
joatkimii main maiddái fidnofágalaš skuvllat
leat ulbmiljoavku.
Ráđđehus
lea 2006s bargan stuorradiggedieđáhusain
ođđa regiovnnaid
doaimmaid birra, ja dat ovddiduvvui juovlamánus
2006. Sámediggeráđđi
lea hálddašanođastusa
oktavuođas leamaš mielde
proseassas ráđđehusain
hálddašano-đastusa
sisdoalu birra. Sámediggi meannudii
prinsihpalaš vuođuin hálddašanođastusa
dievasčoahkkimis čakčamánus
ja dan ovddabealde dollui miniseminára Sámedikki áirasiidda hálddašanođastusa
birra. Mearrádus biddjui
vuođđun vuosttaš konsultašuvnnain
gieldaministariin golggotmánus.
Sámediggi lea ádden
nu ahte áššeoasálaččaid gaskka
lea ovttaoaivilvuohta das ahte Sámedikki
sajádat ii galgga láivuduvvot.
Dat galgá sihkkarastojuvvot
lága bokte dahje gonagaslaš resolušuvnna
rievdadusa bokte vai dat váldi
mii Sámedikkis dál
lea konsultašuvdnašiehtadusa bokte
guoská maid regiovnnaide.
Go konkrehta doaibmasirdinevttohusat leat ovddiduvvon, de galget čađahuvvot
duohta konsultašuvnnat.
Dasto galget sihke regiovnnat ja Sámediggi
doaibmasirdimiin oažžut ollislaš buhtadusa
doaimmaid ovddas maid váldet
badjelasaset. Sámediggi vuordá ahte
Stuorradiggi barggu čuovvoleamis
hálddašanođastusain váldá vuhtii
daid mearkkašumiid mat ovdanbohtet
bajábealde.
Sámediggi oaivvilda ahte
konsultašuvdnaprosedyrat
eai leat čuvvojuvvon proseassas
nugo lea čállon
stuorradiggedieđáhusas.
Danne go eavttut ollislaš diehtojuohkima
ja prinsihpaid hárrái
ahte áššeoasálaččat
konsultašuvnnain galget
ráhčat
dan badjelii ahte boahtit ovttaoaivilii, eai leat čuvvojuvvon.
Sámediggi ii leat duođas ožžon
dieđuid áššiid sisdoalus
ii ge leat ožžon vástádusa
buot daid árvalusaide maid
Sámediggi lea addán stáhtaráđđái.
1.2.2 Sámi ovttasbargu
Sápmelaččaide,
njealji riikka álbmogin,
lea ovttasbargu riikkarájiid rastá deaŧalaš.
Sámi parlamentáralaš ráđđi
(SPR) lea deaŧalaš gaskaoapmin
ovddideamis Suoma, Ruoŧa
ja Norgga sámedikkiid ovttasdoaibmama
dakkár áššiin mat
gusket sápmelaččaide máŋgga
stáhtas dahje sápmelaččaide
oktan álbmogin. Ruošša
beale sápmelaččat leat
bistevaš oassálastin.
Sámi parlamentáralaš ráđđi
lea deaŧalaš orgánan
davviriikalaš ovttasbarggus,
ja das lea deaŧalaš doaibma
riikkaidgaskasaččat.
Jagis 2006 lea Suoma beale Sámedikkis
leamaš presideantadoaibma,
ja nu maiddái čállingoddedoaibma.
2007 guovvamánus váldá Norgga
beale sámediggepresideanta
badjelasas presideantadoaimma. Norgga beale Sámedikkis
lea dalle čállingoddedoaibma.
Sámi parlamentáralaš ráđđi
lea jagis 2006 earret eará bargan
Davviriikkalaš sámekonvenšuvnnain,
dásseárvvuin
sohkabeliid gaskka, ONa eamiálbmotjulggaštusain,
ja maiddái nannemin ovttasbarggu
EUin.
1.2.2.1 Davviriikkalaš sámekonvenšuvdna
Davviriikkalaš sámekonvenšuvnna evttohus
geigejuvvui sámeministariidda
ja sámediggepresideanttaide
golggotmánus 2005. Dan rájes
lea evttohus seamma áiggis
leamaš gulaskuddamis sihke
Suomas, Norggas ja Ruoŧas.
Gulaskuddancealkámušaid čoahkkáigeassu
ovddiduvvui Davviriikkaid ámmátolbmoorgánii čakčamánus
2006. Sámediggi lea meannudan ášši
ja dohkkehan áššedovdijoavkku
evttohusa. Sámeministarat
ja sámediggepresideanttat
leat dovddahan ovttamielalašvuođa das
ahte joatkit Davviriikkalaš sámekonvenšuvnna
barggu, álggos vuos gulaskuddančuovvolemiin
nášuvnnalaččat
ja vejolaš váikkuhussuokkardemiiguin.
Lotnolas raporteren, dieđuid
lonohallan ja oktiiordnen dáhpáhuvvá sámeáššiid
davviriikkalaš ovttasbarggu
rámmaid siskkobealde.
Ministariid ja presideanttaid áigumuš lea
ahte riikkat boahtte oktasaš čoahkkimii
2007 čavčča
leat čielggadan oainnuideaset.
Konvenšuvdna lea vuođđogaskaoapmi
mii dohkkeha sápmelaččaid oktan álbmogin
ja sápmelaččaid ovttadássásaš vuoigatvuođaid, Davviriikkaid
rájiid rastá.
Danne lea deaŧalaš ahte
buot golbma stáhta Norga,
Ruoŧa ja Suopma ratifiserejit
konvenšuvnna, ja ahte dat
dán láhkai
leat mielde sihkkarastimin sápmelaččaide
positiivva servodatovdáneami,
mas birgenláhki suodjaluvvo ja
mas iešmearrideampmi iežas ovdáneamis
dohkkehuvvo.
1.2.3 Riikkaidgaskasaš ovttasbargu
Sámedikki prinsihpalaš oaivil
ja beroštusat ovddiduvvojit
ja bealuštuvvojit riikkaidgaskasaš arenas.
Dan dahká Sámediggi
okto, oassálastima bokte Norgga
sáttagottiin ja ovttasbarggu
bokte eará eamilálbmogiiguin.
Norgga ja davviriikkalaš sámepolitihkka
hábmejuvvo dakkár šiehtadusaiguin
ja konvenšuvnnaiguin, mat
geatnegahttet ovttaskas stáhtaid.
Sámediggi galgá ain árjjalaččat
váikkuhit eamiálbmogiid
riikkaidgaskasaš riekteovddideami.
Sámediggái
lea riikkaidgaskasaš ovttasbargu
hui deaŧalaš. Sámedikkis
lea deaŧalaš máhttu ja
gelbbolašvuohta mainna váikkuha sáme-
ja eamiálbmotpolitihka hábmema
nášuvnnalaččat ja
riikkaidgaskasaččat.
Dattetge lea Sámediggái stuorra
hástalus háhkat
ekonomalaš resurssaid dán bargui,
juoga mii dagaha min barggu einnosmeahttumin. Sámedikki
mielaš livččii vuogas
jus juolludeamit dán áššesuorgái boađášedje
stáhta-bušeahta
bokte, seamma láhkai go eará juolludeamit
ge.
2006s lea Sámediggeráđđi čállán
dieđáhusa
riikkaidgaskasaš áŋgiruššansurggiid
birra; Eamiálbmogiid boahtteáiggi ovddideapmi.
Go sámedikki riikkaidgaskasaš áŋgiruššansuorggit galget
hábmejuvvot, de dat dahkko árvvoštaladettiin
mo dat váikkuhivččii
Norgga beale sápmelaččaide, sápmelaččaide
eamiálbmogin, dahje eamiálbmogin
oppalaččat. Sámediggi áigu
uhccán resurssaid geažil
vuoruhit barggu daid surggiiguin main lea buoremus beaktu. Sámedikki
rolla iehčanas aktevran
ovttas earáiguin lea okta
dan golmma bajimus strategiijas, mat deattuhuvvojit riikkaidgaskasaš áŋgiruššansurggiid
ektui. Dat eará bajimus
strategiijat čatnasit doahpagiidda
gulahallan ja ruhtadeapmi. Sámediggeráđi
mielas leat vel golbma áibbas deaŧalaš váldoáŋgiruššan-suorggi riikkaidgaskasaš barggustis.
Dát leat:
eamiálbmogiid olmmošvuoigatvuođaid
nannen,
dakkár ceavzilis ovddideapmi
mii sihkkarastá sámi
ja eará eamiálbmogiid
kultuvrra ávnnaslaš vuđđosa,
ja
dakkár davviguovlluid
ovddideapmi mii nanne sámi
ja eará eamiálbmogiid kulturvrra
ja servodaga.
1.2.3.1 Davviguovllut
Politihkalaš beroštupmi
davviguovlluide lea lassánan
mealgadit. Sivvan lea vuosttažettiin
Snøhvit-guovllu gássabohkan,
oljo- ja gássaohcan davvin,
ja ahte davi mearraguovllut leat stuorra guollemáddodagaid
gođđo-
ja bajásšaddanguovlun.
Dattetge váikkuhit stuorraválddiid beroštumit
ollu dasa mii dáhpáhuvvá davvin,
ja maiddái ovttaskasstáhtaid
ja stuorra riikkaidgaskasaš fitnodagaid
oktavuođat. Dakkár
dilis lea váttis Sámediggái
ja árktisa eamiálbmogiidda čuoččuhit beroštusaideaset
ja vuoigatvuođaideaset. Sámediggi
oaidná iežas
bargun ovddastit sámi álbmoga
ja ovddidit sámi álbmoga
beroštusaid ja vuoigatvuođaid,
ja maiddái váikkuhit
dasa ahte árktisa eamiálbmogiid
dárbbut ja beroštusat
fuolahuvvojit industriálalaš ovddideamis
ja davviguovlluid resurssaid bohkama ja fievrrideami oktavuođas
boahtteáiggis.
Sámediggi lea 2006s oassálastán máŋgga čoahkkimii
main davviguovlopolitihkka lea leamaš guovddážis;
gulahallančoahkkimiidda
juohke jahkebeali Olgoriikadepartemeantta ja Sámedikki
gaskka, Olgoriikadepartemeantta ja davvinorgalaš eiseválddiid
gaskasaš gulahallanForumi,
Norgga sáttágoddái árktalaš ráđi
ministtarčoahkkimiin. Deaŧalaš áššin
leat leamaš Sámediggeráđi
riikkaidgaskasaš áŋgiruššansuorggit,
Barentsovttasbargu, Davviriikkalaš Sámekonvenšuvdna,
Norgga ovdagoddi árktalaš ráđis, dálkkádatrievdamat,
EU ja ONa eamiálbmotjulggaštus.
Norga lea váldán
badjelasaš árktalaš ráđi
ovdagoddedoaimma 2008 rádjai.
Gaskaboddasaš čállingoddi
galgá ásahuvvot Romsii árktalaš ráđi várás
davviriikkalaš ovdagoddeáigodahkii
2006 – 2012. Sámediggái
lea hui deaŧalaš ahte
eamiálbmotgelbbolašvuohta, dás
maiddái erenoamáš gelbbolašvuohta
sámi diliid birra, lea nanus
ja oidnosis čállingottis.
Dát guorrasa maiddái
St.dieđáhussii
30(2004 – 2005) ja Stuorradiggedieđáhusa
evttohussii. Norgga ovdaolbmosadji árktalaš ráđis
ferte geavahuvot gaskaoapmin oažžut
eará riikkaid guorrasit
riikkaidgaskasaš konvenšuvnnaide.
árktalaš ovttasbargui
gullá maiddái árktalaš stáhtaid
parlamentáralaš čoahkkanemiid
ovttasbargu. Juohke nuppi jagi lágiduvvo árktalaš parlamentarihkarkonferánsa,
mas maiddái Sámi
Parlamentáralaš Ráđi áirasat oassálastet.
7. árktalaš parlamentarihkarkonferánsa
lágiduvvui Gironis 2006 borgemánus.
Sámi parlamentáralaš ráđđi
ja Norgga, Ruoŧa ja Suoma
beale sámedikkit raporterejedje
konferánsii earret eará Davviriikkalaš sámekonvešuvdnaevttohusa,
ONa eamiálbmotjulggaštusevttohusa,
Norgga eiseválddiid ja Norgga
beale Sámedikki gaskasaš konsultašuvdnašiehtadusa,
ja maiddái Finnmárkkulága.
Konferánsa mearridii 50 čuoggásaš Conference
statement, julggaštus mas
eamiálbmotdimenšuvdna
lea oidnosis. Sámi parlamentáralaš ráđđi oassálastá bistevaš oassálastin árktalaš parlamentáralaš lávdegottis,
the Standing Committee of Parliamentarians of the Arctic Region
(SCPAR), mii lea parlamentarihkkariid ovttasbargoorgána árktalaš parlamentarihkarkonferánssaid
gaskkas.
Barentsovttasbargu lágiduvvo Barentsráđis
(ministtardásis), regiovdnaráđis
ja regiovdnalávdegottis (13
regiovnna ja oktasaš eamiálbmotáirras),
ja Eamiálbmogiid bargojoavkkus
mii lea regiovdnaráđi ja
Barentsráđi
ráđđeaddi orgána.
Barentsguovllu eamiálbmogiid regiovnnalaš bargojoavkku
lea Regiovdnaráđđi
nammadan. Bargojoavkku Sámediggelahttu
lea eamiálbmogiid bargojoavkku
jođiheaddji ođđajagimánu
2006 rájes. Jođiheaddji oassálastá Barentsráđi čoahkkimiidda.
Dollo maiddái čoahkkin
oktii jahkái ámmátolbmolávdegotti
(CSO) ja Bargojoavkku gaskka.
Eamiálbmogiid bargojoavku
lea ráhkadan Eamiálbmogiid doaibmaplána áigodahkii
2005 – 2008. Doaibmaplána
doaibmabijut leat vuost-tažettiin
njenecalaš, vepsalaš ja sámi
guovlluid várás
Barentsguovllu Ruošša
bealde áŋgiruššan-surggiin dearvvašvuohta,
biras ja luonddudoallu, oahpahus ja gelbbolašvuođaovddideapmi, árbevirolaš ealáhusat
ja gávppašandoaimmat,
kultuvra, vuođđostruktuvra
ja diehtojuohkin ja mediadoaimmat. Sámediggi šálloša
go eai leat várrejuvvon sierra
ekonomalaš resurssat doaibmabijuid čuovvoleapmái.
Barents Youth Conference 2006 lágiduvvui Romssas.
Bajimus fáddán
lei «Youth in the High North and identity to the area».
Barents Regiovnnalaš Nuoraidráđđi, mas
Sámedikki nuoraidpolitihkalaš lávdegoddi
lei eamiálbmogiid ovddasteaddjin
2006s, lea leamaš mielde plánemin
konferánssa.
Ođđa
regiovnnalaš Barents nuoraidprográmma
doaibmá áigodahkii
2007 – 2010. Sámedikki
nuoraidpolitihkalaš lávdegoddi
lea buktán evttohusaid ođđa
prográmmii. Barents regiovdnaráđđi
dohkkehii prográmma skábmamánus
2006.
Sámediggi juolluda jahkásaččat
doarjaga Barents eamiálbmotkantuvrra
doaimmaheapmái Murmánskkas.
Doarjja juolluduvvo Barentsčállingoddái,
mas ovttas eamiálbmogiid
bargojovkkuin lea ovddasvástádus
kantuvrra doaimmaheamis. Sámediggi
oaivvilda ahte kantuvra nanne eamiálbmogiid
oassálastima Barentsregiuvdnii.
Danne lea šállošahtti
go Sámediggi Norggas okto
ruhtada kantuvrra doaimma. Ferte ásahuvvot šiehtadus
davviriikkaid gaskka ahte dat ovttas ruhtadit Barentsguovllu eamiálbmotbarggu.
Sámediggeráđđi
lea dorjon jurdaga ásahit
riikkaidgaskasaš Barentsčállingotti.
Ráđđi lea čujuhan
ahte eamiálbmotdimenšuvdna
ferte leat čielgasit mearriduvvon
dakkár čállingottis,
ja ferte sihkkarastojuvvot viidáset
proseassas.
1.2.3.2 EU
Sámedikki bargu eurohpapolitihkalaš gažaldagaiguin
dahkko SPRa bokte, ja Sámedikki
oktavuođa bokte Norgga guovddáš,
regiovnnalaš eiseválddiiguin.
Sámediggi lea mielde «Guovddáš,
regiovnnalaš ja báikkálaš eiseválddiid
eurohpapolitihkalaš Forumis».
Sámediggi lea maid mielde
hálddahuslaš gulahallanjoavkkus.
Sámediggi lea oassálastán
EUa rádjeregiovnnalaš ovttasbargoprográmmii
Interreg III A (2000 – 2006) guovtti
prográmmas Interreg Sápmi
ja Interreg Åarjelsamien dajve. Oassálastima ulbmil
lea leamaš rádjeregiovnnaid ealáhusekonomalaš ja
sosiála ovddideami eavttuid
buorideapmi, áŋgiruššansurggiid
bokte mat čatnasit sámi
servodatovddideapmái, máhttui
ja gelbbolašvuođaloktemii. Prográmmaáigodagas
lea Sámediggi oassálastán
30 prošeavtta doarjumiin.
Prošeavttat leat buvttihan mávssolaš oktavuođaid, fierpmádagaid
ja gelbbolašvuođa. Ollu
prošeavttat loahpalaš prográmmaáigodagas
jotkojuvvojit 2007 lohppii.
1.2.3.3 ON
ONa eamiálbmotáššiid Bistevaš Forum
ONa eamiálbmotáššiid Bistevaš Forum
doalai viđát sešuvnnas
New Yorkas. Sámediggi oassálasttii Norgga
sáttagoddái,
ja guovddáš beroštus
lei daidda eamiálbmothástalusaide
mat čatnasit ONa duhátjagiulbmilii
ja Davviriikkalaš sámekonvenšuvdnaevttohussii. Sámedikki
mielas lea ONa Bistevaš Forum
bargu hui deaŧalaš,
ja danne lea Sámediggi moadde
jagi dorjon jođiheaddji
ekonomalaččat.
Biologalaš šláddjivuođa konvenšuvdna
2006s lea Sámediggi oassálastán riikkaidgaskasaš bargui
biologalaš šláddjiivuođa
konvenšuvnnnain, sihke gávccát osolaščoahkkimis
Curitibas, Brasiillas, ja bargojoavkočoahkkimis
mii gieđahalai ar-tihkkala
8 (j) eamiálbmotáššiid. Sámediggi
lei mielde Norgga sáttagottis dáin čoahkkimiin.
Sámedikki ja Norgga sáttagotti
gaskasaš ovttasbargu lei
buorre. Osolaškonferánssas
ledje sápmelaččat
maiddái ovddastuvvon Ruoŧa
sáttagottis, ja Sámiráđis.
Sámi áirasat čuovvoledje
erenoamážit eamiálbmotáššiid,
ovdduid oažžun
ja juogadeapmi genaresurssaid geavaheami oktavuođas,
suodjalanguovlluid, vieris sisaboahtán šlájaid, biošláddjiivuođa
ja dálkkádatrievdamiid,
ja mariidna- ja rittuid biošláddjiivuođa. Sámediggi
oassálasttii maiddái árjjalaččat
nissoniid ja biošláddjiivuođa
fierpmádahkii, ja
bijai ovdan dálkkádatrievdamiid árktisas.
ON-julggaštus eamiálbmotvuoigatvuođaid
birra
Sámediggi lea ovddastuvvon
Norgga sáttagottis Olmmošvuoigatvuođakomišuvnna
bargojoavkku čoahkkimiin
ON-julggaštusa eamiálbmotvuoigatvuođaid
evttohusa oktavuođas. Julggaštusteakstaevttohus dohkkeha
eamiálbmogiid iešmearridanvuoigatvuođa
ja eanavuoigatvuođaid.
Sámediggi oaidná ja
diehtá ahte ollu stáhtat
eai leat vel dohkkehan eamiálbmogiid
vuoigatvuođaid. Amerihká Ovttastuvvan
Stáhtat, Austrália,
Ođđa
Selánda, Kanada ja Ruošša
leat dovddahan vuostemiela julggaštustekstii.
Kanada ja Ruošša
jienasteigga goappašagat vuostá julggaštusresolušuvnna
ONa olmmošvuoigatvuođaráđis.
ONa Váldočoahkkima goalmmátlávdegoddi
mearridii juovlamánus 2006
maŋidit eamiálbmotjulggaštusa
meannudeami 2007 čakčii.
Mearrádus dahkkojuvvui Namibia,
Botswána ja Nigeria evttohusaid vuođul,
gos eamiálbmotvuoigatvuođat
leat garrasit deddojuvvon idustriálalaš ávkkástallamii ovdun,
erenoamážit minerálaberoštusaid
ja turismaindustriija bealis. Váldočoahkkima
mearrádus sáhttá vuolggahit
ođđa šiehtadallamiid
sisdoalu dáfus, muhto dán
vuoru nu ahte eamiálbmogat
eai beasa searvat prosessii. Mii ballat ahte boađusin
sáhttá šaddat
ahte eanet eamiálbmogat
eai lohkkojuvvo šat eamiálbmogin,
ahte bajimus rievttálaš prinsihpat
nu go iešmearridanvuoigatvuohta
ja mielváikkuheapmi massojuvvo
ja ahte eamiálbmogiid vuoigatvuođat
resurssaide sin árbevirolaš guovlluin
duoguštuvvojit sahte nášuvnnalaš lágaiguin.
Sámediggi bargá árjjalaččat
dan julggaštusteavstta
bealuštemiin maid Olmmošvuoigatvuođaráđđi
dohkkehii, ja ávžžuha
ovttas eará eamiálbmotorganisašuvnnaiguin
ja -ásahusaiguin oažžut
doarjaga erenoamážit
davviriikkain ja eará stáhtain
mat buorebut árvvusatnet olmmošvuoigatvuođaid
ja atnet daid eanet vuoiggalažžan,
nu ahte máŋgga čuohte
jahkásaš ja seavdjadis
eamiálbmogiid vuđolaš vuoigatvuođaid
deaddin ja biehttaleapmi oččošii
positiivva loahpa. Sámediggi
lea fuolas go Ovttastuvvon Našuvnnat
maŋŋá 20
jagi barggu máilmmeviidosaš julggaštusain
eamiálbmotvuoigatvuođaid
hárrái
ii vel leat soahpan teavstta mii ilbmadivččii
máilmmeviidosaš unnimusstandárddaid eamiálbmot
vuoigatvuođaide.
Sámediggi bivdá Norgga
ain bargat árjjalaččat
dan ala ahte ON-julggaštus
eamiálbmotvuoigatvuođaid
birra fargga dohkkehuvvo.
1.2 Ovttasbargu
Sámedikki guovdilis bargun
lea ovddidit eamiálbmotáššiid
sihke nášuvnnalaččat
ja riikkaidgaskasaččat.
Aktiivvalaš ovttasbarggu bokte
báikkálaččat,
guovllulaččat
ja riikkaidgaskasaččat sáhttá Sámediggi
leat mielde váikkuheamen
ahte eamiálbmotdimenšuvdna
gozihuvvošii.
Báikkálaš dásis
lágida Sámediggi
juohke jagi gieldakonferánssa.
Fáddán
2006 konferánssas gielddaiguin
ja fylkkagielddaiguin lei dat dieđihuvvon hálddašanođastus.
Dán konferánssas
ledje guovddáš áššin
dat vejolaš váikkuhusat
mat ođastusas sáhttet šaddat Sámediggái
ja sámi guovlluid
fylkkagielddaide ja gielddaide. Jos šaddet ođđa
ja stuorra regiovnnat, de lea das dehálaš oktiiheivehandoaibma
gielddaid, stáhta ja ealáhusaid
dáfus. Dát eaktuda
ahte sihke váldi, gelbbolašvuohta
ja váikkuhangaskaoamit addojit
geavahussii čoavdit daid
suorgedoaimmaid mat galget sirdojuvvot.
1.2.1 Guovllulaš ovttasbargu
Sámedikki guovllupolitihka
bajimuš mihttomearri lea
doalahit ássanminstara váldodovdomearkkaid
ja sihkkarastit ovddidanvejolašvuođaid
ja dássásaš eallineavttuid
sámi álbmogii.
Go dán mihttomeari galgá juksat,
de lea dárbu ahte gávdnojit
stabiila ja einnostahtti rámmaeavttut
sámi guovlluin. Ovttasbargošiehtadusat
fylkkagielddaiguin leat gaskaoapmin sihkkarastit eanet
stabiila ja einnostahtti rámmaeavttuid.
2006s lea Sámediggi bargan
daid ovttasbargošiehtadusaid čuovvolemiin
maid Sámediggi lea dahkan
ovdal go jahki álggii. Dasto
lea bargu gárvvistit ovttasbargošiehtadusa
Nordlándda fylkkagielddain
leamaš guovddážis.
Dát šiehtadus
mearriduvvui Sámedikkis čakčamánus
2006 ja Nordlándda fylkkadikkis
golggotmánus 2006. Buot
fylkkagielddaiguin leat dollojuvvon čuovvolančoahkkimat
2006s ja oktilaččat
bargojuvvo buot šiehtadusaid čuovvolemiin.
Ovttasbargu Sámedikki ja
fylkkagielddaid gaskka lea dađistaga ovddiduvvon
ja Sámedikki oainnu mielde
lea dát ovttasbargu hui
deaŧalaš. Sámediggi
lei 2006s ráddjen sierra ruđaid
daid prošeavttaid čuovvoleapmái
mat čatnasit ovttasbargošiehtadusaide.
Ovddidanprográmma sámiid
diliid birra joatkkaskuvllain, lea okta áŋgiruššansuorgi
mas Sámedikkis
leat buorit vásihusat. Prošeakta «Sámi
kulturmáhtolašvuohta
Romssa joatkkaskuvllain» lea ovttasbargoprošeakta
Sámedikki ja Romssa fylkkagieldda
gaskka. Prošeakta ruhtaduvvui
ovttasbargošiehtadusaid
ruđaiguin ja loahpahuvvui
guovvamánus 2006. Prošeakta
lea buvttihan dan ahte eanet joatkkaskuvllat Romssas barget máhtolašvuođa
vuođul sámi ávdnasiiguin.
Sámediggi attii golggotmánus
2006 ruđaid dakkár prošeavttaid
joatkimii main maiddái fidnofágalaš skuvllat
leat ulbmiljoavku.
Ráđđehus
lea 2006s bargan stuorradiggedieđáhusain
ođđa regiovnnaid
doaimmaid birra, ja dat ovddiduvvui juovlamánus
2006. Sámediggeráđđi
lea hálddašanođastusa
oktavuođas leamaš mielde
proseassas ráđđehusain
hálddašano-đastusa
sisdoalu birra. Sámediggi meannudii
prinsihpalaš vuođuin hálddašanođastusa
dievasčoahkkimis čakčamánus
ja dan ovddabealde dollui miniseminára Sámedikki áirasiidda hálddašanođastusa
birra. Mearrádus biddjui
vuođđun vuosttaš konsultašuvnnain
gieldaministariin golggotmánus.
Sámediggi lea ádden
nu ahte áššeoasálaččaid gaskka
lea ovttaoaivilvuohta das ahte Sámedikki
sajádat ii galgga láivuduvvot.
Dat galgá sihkkarastojuvvot
lága bokte dahje gonagaslaš resolušuvnna
rievdadusa bokte vai dat váldi
mii Sámedikkis dál
lea konsultašuvdnašiehtadusa bokte
guoská maid regiovnnaide.
Go konkrehta doaibmasirdinevttohusat leat ovddiduvvon, de galget čađahuvvot
duohta konsultašuvnnat.
Dasto galget sihke regiovnnat ja Sámediggi
doaibmasirdimiin oažžut ollislaš buhtadusa
doaimmaid ovddas maid váldet
badjelasaset. Sámediggi vuordá ahte
Stuorradiggi barggu čuovvoleamis
hálddašanođastusain váldá vuhtii
daid mearkkašumiid mat ovdanbohtet
bajábealde.
Sámediggi oaivvilda ahte
konsultašuvdnaprosedyrat
eai leat čuvvojuvvon proseassas
nugo lea čállon
stuorradiggedieđáhusas.
Danne go eavttut ollislaš diehtojuohkima
ja prinsihpaid hárrái
ahte áššeoasálaččat
konsultašuvnnain galget
ráhčat
dan badjelii ahte boahtit ovttaoaivilii, eai leat čuvvojuvvon.
Sámediggi ii leat duođas ožžon
dieđuid áššiid sisdoalus
ii ge leat ožžon vástádusa
buot daid árvalusaide maid
Sámediggi lea addán stáhtaráđđái.
1.2.2 Sámi ovttasbargu
Sápmelaččaide,
njealji riikka álbmogin,
lea ovttasbargu riikkarájiid rastá deaŧalaš.
Sámi parlamentáralaš ráđđi
(SPR) lea deaŧalaš gaskaoapmin
ovddideamis Suoma, Ruoŧa
ja Norgga sámedikkiid ovttasdoaibmama
dakkár áššiin mat
gusket sápmelaččaide máŋgga
stáhtas dahje sápmelaččaide
oktan álbmogin. Ruošša
beale sápmelaččat leat
bistevaš oassálastin.
Sámi parlamentáralaš ráđđi
lea deaŧalaš orgánan
davviriikalaš ovttasbarggus,
ja das lea deaŧalaš doaibma
riikkaidgaskasaččat.
Jagis 2006 lea Suoma beale Sámedikkis
leamaš presideantadoaibma,
ja nu maiddái čállingoddedoaibma.
2007 guovvamánus váldá Norgga
beale sámediggepresideanta
badjelasas presideantadoaimma. Norgga beale Sámedikkis
lea dalle čállingoddedoaibma.
Sámi parlamentáralaš ráđđi
lea jagis 2006 earret eará bargan
Davviriikkalaš sámekonvenšuvnnain,
dásseárvvuin
sohkabeliid gaskka, ONa eamiálbmotjulggaštusain,
ja maiddái nannemin ovttasbarggu
EUin.
1.2.2.1 Davviriikkalaš sámekonvenšuvdna
Davviriikkalaš sámekonvenšuvnna evttohus
geigejuvvui sámeministariidda
ja sámediggepresideanttaide
golggotmánus 2005. Dan rájes
lea evttohus seamma áiggis
leamaš gulaskuddamis sihke
Suomas, Norggas ja Ruoŧas.
Gulaskuddancealkámušaid čoahkkáigeassu
ovddiduvvui Davviriikkaid ámmátolbmoorgánii čakčamánus
2006. Sámediggi lea meannudan ášši
ja dohkkehan áššedovdijoavkku
evttohusa. Sámeministarat
ja sámediggepresideanttat
leat dovddahan ovttamielalašvuođa das
ahte joatkit Davviriikkalaš sámekonvenšuvnna
barggu, álggos vuos gulaskuddančuovvolemiin
nášuvnnalaččat
ja vejolaš váikkuhussuokkardemiiguin.
Lotnolas raporteren, dieđuid
lonohallan ja oktiiordnen dáhpáhuvvá sámeáššiid
davviriikkalaš ovttasbarggu
rámmaid siskkobealde.
Ministariid ja presideanttaid áigumuš lea
ahte riikkat boahtte oktasaš čoahkkimii
2007 čavčča
leat čielggadan oainnuideaset.
Konvenšuvdna lea vuođđogaskaoapmi
mii dohkkeha sápmelaččaid oktan álbmogin
ja sápmelaččaid ovttadássásaš vuoigatvuođaid, Davviriikkaid
rájiid rastá.
Danne lea deaŧalaš ahte
buot golbma stáhta Norga,
Ruoŧa ja Suopma ratifiserejit
konvenšuvnna, ja ahte dat
dán láhkai
leat mielde sihkkarastimin sápmelaččaide
positiivva servodatovdáneami,
mas birgenláhki suodjaluvvo ja
mas iešmearrideampmi iežas ovdáneamis
dohkkehuvvo.
1.2.3 Riikkaidgaskasaš ovttasbargu
Sámedikki prinsihpalaš oaivil
ja beroštusat ovddiduvvojit
ja bealuštuvvojit riikkaidgaskasaš arenas.
Dan dahká Sámediggi
okto, oassálastima bokte Norgga
sáttagottiin ja ovttasbarggu
bokte eará eamilálbmogiiguin.
Norgga ja davviriikkalaš sámepolitihkka
hábmejuvvo dakkár šiehtadusaiguin
ja konvenšuvnnaiguin, mat
geatnegahttet ovttaskas stáhtaid.
Sámediggi galgá ain árjjalaččat
váikkuhit eamiálbmogiid
riikkaidgaskasaš riekteovddideami.
Sámediggái
lea riikkaidgaskasaš ovttasbargu
hui deaŧalaš. Sámedikkis
lea deaŧalaš máhttu ja
gelbbolašvuohta mainna váikkuha sáme-
ja eamiálbmotpolitihka hábmema
nášuvnnalaččat ja
riikkaidgaskasaččat.
Dattetge lea Sámediggái stuorra
hástalus háhkat
ekonomalaš resurssaid dán bargui,
juoga mii dagaha min barggu einnosmeahttumin. Sámedikki
mielaš livččii vuogas
jus juolludeamit dán áššesuorgái boađášedje
stáhta-bušeahta
bokte, seamma láhkai go eará juolludeamit
ge.
2006s lea Sámediggeráđđi čállán
dieđáhusa
riikkaidgaskasaš áŋgiruššansurggiid
birra; Eamiálbmogiid boahtteáiggi ovddideapmi.
Go sámedikki riikkaidgaskasaš áŋgiruššansuorggit galget
hábmejuvvot, de dat dahkko árvvoštaladettiin
mo dat váikkuhivččii
Norgga beale sápmelaččaide, sápmelaččaide
eamiálbmogin, dahje eamiálbmogin
oppalaččat. Sámediggi áigu
uhccán resurssaid geažil
vuoruhit barggu daid surggiiguin main lea buoremus beaktu. Sámedikki
rolla iehčanas aktevran
ovttas earáiguin lea okta
dan golmma bajimus strategiijas, mat deattuhuvvojit riikkaidgaskasaš áŋgiruššansurggiid
ektui. Dat eará bajimus
strategiijat čatnasit doahpagiidda
gulahallan ja ruhtadeapmi. Sámediggeráđi
mielas leat vel golbma áibbas deaŧalaš váldoáŋgiruššan-suorggi riikkaidgaskasaš barggustis.
Dát leat:
eamiálbmogiid olmmošvuoigatvuođaid
nannen,
dakkár ceavzilis ovddideapmi
mii sihkkarastá sámi
ja eará eamiálbmogiid
kultuvrra ávnnaslaš vuđđosa,
ja
dakkár davviguovlluid
ovddideapmi mii nanne sámi
ja eará eamiálbmogiid kulturvrra
ja servodaga.
1.2.3.1 Davviguovllut
Politihkalaš beroštupmi
davviguovlluide lea lassánan
mealgadit. Sivvan lea vuosttažettiin
Snøhvit-guovllu gássabohkan,
oljo- ja gássaohcan davvin,
ja ahte davi mearraguovllut leat stuorra guollemáddodagaid
gođđo-
ja bajásšaddanguovlun.
Dattetge váikkuhit stuorraválddiid beroštumit
ollu dasa mii dáhpáhuvvá davvin,
ja maiddái ovttaskasstáhtaid
ja stuorra riikkaidgaskasaš fitnodagaid
oktavuođat. Dakkár
dilis lea váttis Sámediggái
ja árktisa eamiálbmogiidda čuoččuhit beroštusaideaset
ja vuoigatvuođaideaset. Sámediggi
oaidná iežas
bargun ovddastit sámi álbmoga
ja ovddidit sámi álbmoga
beroštusaid ja vuoigatvuođaid,
ja maiddái váikkuhit
dasa ahte árktisa eamiálbmogiid
dárbbut ja beroštusat
fuolahuvvojit industriálalaš ovddideamis
ja davviguovlluid resurssaid bohkama ja fievrrideami oktavuođas
boahtteáiggis.
Sámediggi lea 2006s oassálastán máŋgga čoahkkimii
main davviguovlopolitihkka lea leamaš guovddážis;
gulahallančoahkkimiidda
juohke jahkebeali Olgoriikadepartemeantta ja Sámedikki
gaskka, Olgoriikadepartemeantta ja davvinorgalaš eiseválddiid
gaskasaš gulahallanForumi,
Norgga sáttágoddái árktalaš ráđi
ministtarčoahkkimiin. Deaŧalaš áššin
leat leamaš Sámediggeráđi
riikkaidgaskasaš áŋgiruššansuorggit,
Barentsovttasbargu, Davviriikkalaš Sámekonvenšuvdna,
Norgga ovdagoddi árktalaš ráđis, dálkkádatrievdamat,
EU ja ONa eamiálbmotjulggaštus.
Norga lea váldán
badjelasaš árktalaš ráđi
ovdagoddedoaimma 2008 rádjai.
Gaskaboddasaš čállingoddi
galgá ásahuvvot Romsii árktalaš ráđi várás
davviriikkalaš ovdagoddeáigodahkii
2006 – 2012. Sámediggái
lea hui deaŧalaš ahte
eamiálbmotgelbbolašvuohta, dás
maiddái erenoamáš gelbbolašvuohta
sámi diliid birra, lea nanus
ja oidnosis čállingottis.
Dát guorrasa maiddái
St.dieđáhussii
30(2004 – 2005) ja Stuorradiggedieđáhusa
evttohussii. Norgga ovdaolbmosadji árktalaš ráđis
ferte geavahuvot gaskaoapmin oažžut
eará riikkaid guorrasit
riikkaidgaskasaš konvenšuvnnaide.
árktalaš ovttasbargui
gullá maiddái árktalaš stáhtaid
parlamentáralaš čoahkkanemiid
ovttasbargu. Juohke nuppi jagi lágiduvvo árktalaš parlamentarihkarkonferánsa,
mas maiddái Sámi
Parlamentáralaš Ráđi áirasat oassálastet.
7. árktalaš parlamentarihkarkonferánsa
lágiduvvui Gironis 2006 borgemánus.
Sámi parlamentáralaš ráđđi
ja Norgga, Ruoŧa ja Suoma
beale sámedikkit raporterejedje
konferánsii earret eará Davviriikkalaš sámekonvešuvdnaevttohusa,
ONa eamiálbmotjulggaštusevttohusa,
Norgga eiseválddiid ja Norgga
beale Sámedikki gaskasaš konsultašuvdnašiehtadusa,
ja maiddái Finnmárkkulága.
Konferánsa mearridii 50 čuoggásaš Conference
statement, julggaštus mas
eamiálbmotdimenšuvdna
lea oidnosis. Sámi parlamentáralaš ráđđi oassálastá bistevaš oassálastin árktalaš parlamentáralaš lávdegottis,
the Standing Committee of Parliamentarians of the Arctic Region
(SCPAR), mii lea parlamentarihkkariid ovttasbargoorgána árktalaš parlamentarihkarkonferánssaid
gaskkas.
Barentsovttasbargu lágiduvvo Barentsráđis
(ministtardásis), regiovdnaráđis
ja regiovdnalávdegottis (13
regiovnna ja oktasaš eamiálbmotáirras),
ja Eamiálbmogiid bargojoavkkus
mii lea regiovdnaráđi ja
Barentsráđi
ráđđeaddi orgána.
Barentsguovllu eamiálbmogiid regiovnnalaš bargojoavkku
lea Regiovdnaráđđi
nammadan. Bargojoavkku Sámediggelahttu
lea eamiálbmogiid bargojoavkku
jođiheaddji ođđajagimánu
2006 rájes. Jođiheaddji oassálastá Barentsráđi čoahkkimiidda.
Dollo maiddái čoahkkin
oktii jahkái ámmátolbmolávdegotti
(CSO) ja Bargojoavkku gaskka.
Eamiálbmogiid bargojoavku
lea ráhkadan Eamiálbmogiid doaibmaplána áigodahkii
2005 – 2008. Doaibmaplána
doaibmabijut leat vuost-tažettiin
njenecalaš, vepsalaš ja sámi
guovlluid várás
Barentsguovllu Ruošša
bealde áŋgiruššan-surggiin dearvvašvuohta,
biras ja luonddudoallu, oahpahus ja gelbbolašvuođaovddideapmi, árbevirolaš ealáhusat
ja gávppašandoaimmat,
kultuvra, vuođđostruktuvra
ja diehtojuohkin ja mediadoaimmat. Sámediggi šálloša
go eai leat várrejuvvon sierra
ekonomalaš resurssat doaibmabijuid čuovvoleapmái.
Barents Youth Conference 2006 lágiduvvui Romssas.
Bajimus fáddán
lei «Youth in the High North and identity to the area».
Barents Regiovnnalaš Nuoraidráđđi, mas
Sámedikki nuoraidpolitihkalaš lávdegoddi
lei eamiálbmogiid ovddasteaddjin
2006s, lea leamaš mielde plánemin
konferánssa.
Ođđa
regiovnnalaš Barents nuoraidprográmma
doaibmá áigodahkii
2007 – 2010. Sámedikki
nuoraidpolitihkalaš lávdegoddi
lea buktán evttohusaid ođđa
prográmmii. Barents regiovdnaráđđi
dohkkehii prográmma skábmamánus
2006.
Sámediggi juolluda jahkásaččat
doarjaga Barents eamiálbmotkantuvrra
doaimmaheapmái Murmánskkas.
Doarjja juolluduvvo Barentsčállingoddái,
mas ovttas eamiálbmogiid
bargojovkkuin lea ovddasvástádus
kantuvrra doaimmaheamis. Sámediggi
oaivvilda ahte kantuvra nanne eamiálbmogiid
oassálastima Barentsregiuvdnii.
Danne lea šállošahtti
go Sámediggi Norggas okto
ruhtada kantuvrra doaimma. Ferte ásahuvvot šiehtadus
davviriikkaid gaskka ahte dat ovttas ruhtadit Barentsguovllu eamiálbmotbarggu.
Sámediggeráđđi
lea dorjon jurdaga ásahit
riikkaidgaskasaš Barentsčállingotti.
Ráđđi lea čujuhan
ahte eamiálbmotdimenšuvdna
ferte leat čielgasit mearriduvvon
dakkár čállingottis,
ja ferte sihkkarastojuvvot viidáset
proseassas.
1.2.3.2 EU
Sámedikki bargu eurohpapolitihkalaš gažaldagaiguin
dahkko SPRa bokte, ja Sámedikki
oktavuođa bokte Norgga guovddáš,
regiovnnalaš eiseválddiiguin.
Sámediggi lea mielde «Guovddáš,
regiovnnalaš ja báikkálaš eiseválddiid
eurohpapolitihkalaš Forumis».
Sámediggi lea maid mielde
hálddahuslaš gulahallanjoavkkus.
Sámediggi lea oassálastán
EUa rádjeregiovnnalaš ovttasbargoprográmmii
Interreg III A (2000 – 2006) guovtti
prográmmas Interreg Sápmi
ja Interreg Åarjelsamien dajve. Oassálastima ulbmil
lea leamaš rádjeregiovnnaid ealáhusekonomalaš ja
sosiála ovddideami eavttuid
buorideapmi, áŋgiruššansurggiid
bokte mat čatnasit sámi
servodatovddideapmái, máhttui
ja gelbbolašvuođaloktemii. Prográmmaáigodagas
lea Sámediggi oassálastán
30 prošeavtta doarjumiin.
Prošeavttat leat buvttihan mávssolaš oktavuođaid, fierpmádagaid
ja gelbbolašvuođa. Ollu
prošeavttat loahpalaš prográmmaáigodagas
jotkojuvvojit 2007 lohppii.
1.2.3.3 ON
ONa eamiálbmotáššiid Bistevaš Forum
ONa eamiálbmotáššiid Bistevaš Forum
doalai viđát sešuvnnas
New Yorkas. Sámediggi oassálasttii Norgga
sáttagoddái,
ja guovddáš beroštus
lei daidda eamiálbmothástalusaide
mat čatnasit ONa duhátjagiulbmilii
ja Davviriikkalaš sámekonvenšuvdnaevttohussii. Sámedikki
mielas lea ONa Bistevaš Forum
bargu hui deaŧalaš,
ja danne lea Sámediggi moadde
jagi dorjon jođiheaddji
ekonomalaččat.
Biologalaš šláddjivuođa konvenšuvdna
2006s lea Sámediggi oassálastán riikkaidgaskasaš bargui
biologalaš šláddjiivuođa
konvenšuvnnnain, sihke gávccát osolaščoahkkimis
Curitibas, Brasiillas, ja bargojoavkočoahkkimis
mii gieđahalai ar-tihkkala
8 (j) eamiálbmotáššiid. Sámediggi
lei mielde Norgga sáttagottis dáin čoahkkimiin.
Sámedikki ja Norgga sáttagotti
gaskasaš ovttasbargu lei
buorre. Osolaškonferánssas
ledje sápmelaččat
maiddái ovddastuvvon Ruoŧa
sáttagottis, ja Sámiráđis.
Sámi áirasat čuovvoledje
erenoamážit eamiálbmotáššiid,
ovdduid oažžun
ja juogadeapmi genaresurssaid geavaheami oktavuođas,
suodjalanguovlluid, vieris sisaboahtán šlájaid, biošláddjiivuođa
ja dálkkádatrievdamiid,
ja mariidna- ja rittuid biošláddjiivuođa. Sámediggi
oassálasttii maiddái árjjalaččat
nissoniid ja biošláddjiivuođa
fierpmádahkii, ja
bijai ovdan dálkkádatrievdamiid árktisas.
ON-julggaštus eamiálbmotvuoigatvuođaid
birra
Sámediggi lea ovddastuvvon
Norgga sáttagottis Olmmošvuoigatvuođakomišuvnna
bargojoavkku čoahkkimiin
ON-julggaštusa eamiálbmotvuoigatvuođaid
evttohusa oktavuođas. Julggaštusteakstaevttohus dohkkeha
eamiálbmogiid iešmearridanvuoigatvuođa
ja eanavuoigatvuođaid.
Sámediggi oaidná ja
diehtá ahte ollu stáhtat
eai leat vel dohkkehan eamiálbmogiid
vuoigatvuođaid. Amerihká Ovttastuvvan
Stáhtat, Austrália,
Ođđa
Selánda, Kanada ja Ruošša
leat dovddahan vuostemiela julggaštustekstii.
Kanada ja Ruošša
jienasteigga goappašagat vuostá julggaštusresolušuvnna
ONa olmmošvuoigatvuođaráđis.
ONa Váldočoahkkima goalmmátlávdegoddi
mearridii juovlamánus 2006
maŋidit eamiálbmotjulggaštusa
meannudeami 2007 čakčii.
Mearrádus dahkkojuvvui Namibia,
Botswána ja Nigeria evttohusaid vuođul,
gos eamiálbmotvuoigatvuođat
leat garrasit deddojuvvon idustriálalaš ávkkástallamii ovdun,
erenoamážit minerálaberoštusaid
ja turismaindustriija bealis. Váldočoahkkima
mearrádus sáhttá vuolggahit
ođđa šiehtadallamiid
sisdoalu dáfus, muhto dán
vuoru nu ahte eamiálbmogat
eai beasa searvat prosessii. Mii ballat ahte boađusin
sáhttá šaddat
ahte eanet eamiálbmogat
eai lohkkojuvvo šat eamiálbmogin,
ahte bajimus rievttálaš prinsihpat
nu go iešmearridanvuoigatvuohta
ja mielváikkuheapmi massojuvvo
ja ahte eamiálbmogiid vuoigatvuođat
resurssaide sin árbevirolaš guovlluin
duoguštuvvojit sahte nášuvnnalaš lágaiguin.
Sámediggi bargá árjjalaččat
dan julggaštusteavstta
bealuštemiin maid Olmmošvuoigatvuođaráđđi
dohkkehii, ja ávžžuha
ovttas eará eamiálbmotorganisašuvnnaiguin
ja -ásahusaiguin oažžut
doarjaga erenoamážit
davviriikkain ja eará stáhtain
mat buorebut árvvusatnet olmmošvuoigatvuođaid
ja atnet daid eanet vuoiggalažžan,
nu ahte máŋgga čuohte
jahkásaš ja seavdjadis
eamiálbmogiid vuđolaš vuoigatvuođaid
deaddin ja biehttaleapmi oččošii
positiivva loahpa. Sámediggi
lea fuolas go Ovttastuvvon Našuvnnat
maŋŋá 20
jagi barggu máilmmeviidosaš julggaštusain
eamiálbmotvuoigatvuođaid
hárrái
ii vel leat soahpan teavstta mii ilbmadivččii
máilmmeviidosaš unnimusstandárddaid eamiálbmot
vuoigatvuođaide.
Sámediggi bivdá Norgga
ain bargat árjjalaččat
dan ala ahte ON-julggaštus
eamiálbmotvuoigatvuođaid
birra fargga dohkkehuvvo.
1.3 Vuoigatvuođat
Sámedikki bajimus dási
doaimmas lea sáhka vuoigatvuođain
buot politihkkasurggiin. Sámiin
leat vuoigatvuođat individan,
sierra álbmogin, sierra
kultuvran ja eamiálbmogin.
Sámiin lea vuoigatvuohta eatnamiidda
ja čáziide
ja vuoigatvuohta daidda resurssaide mat leat vuođđun oktasaš ávnnaslaš kultuvrii.
Vuoigatvuođat leat maid čadnon
ollu eará surggiide nu go
ovdamearkka dihtii gillii, kultuvrii, ohppui, dearvvašvuhtii
ja kulturmuittui-de. Riektevuođđu
boahtá ovdan riikkaidgaskasaš álbmotrievttálaččat
geatnegahtti konvenšuvnnain
ja nášuvnnalaš rievttis.
Sámiid álbmotválljen orgánan
Norggas lea Sámedikki ulbmil oažžut
sámiid vuoigatvuođa dohkkehuvvot
vuođđun
sámi kultuvrra, giela ja
servodateallima áimmahuššamii
ja nannemii. Sámediggi áigu
vuoruhit barggu ahte sámi
vuoigatvuođaproseassain
mat leat jođus sihkkarastojuvvojit
johtilit dakkár konklušuvnnat
ja čovdosat mat dávistit
historjjálaš sámi
vuoigatvuođaide ja álbmotriektái.
Loahpalaš konklušuvnnat
ja mearrádusat eai galgga
dahkkot ovdalgo sámit leat
guorrasan daidda.
1.3.1 Konsultašuvnnat
Eamiálbmogin lea sámiin
vuoigatvuohta konsultašuvnnaide
dain áššiin, main
sáhttá leat
njuolgga mearkkašupmi sidjiide.
Dát vuoigatvuohta
boahtá ovdan ILO-konvenšuvnnas nr.
169 eamiálbmogiid ja čearddalaš álbmogiid
hárrái
iešmearrideaddji riikkain,
guđát
kapihttalis. Geassemánu
1. b. 2005 dohkkehii Sámediggi prosedyraid
stáhta eiseválddiid
ja Sámedikki gaskasaš konsultašuvnnaid
várás
(konsultašuvdnašiehtadus)
ja stáhtaráđđi
mearridii daid suoidnemánu
1. b. 2005. Konsultašuvdnašiehtadus
lea deaŧalaš lávki čalmmustuhttimis
Sámedikki saji riikka stivrenvuogádagas.
Konsultašuvdnageatnegasvuohta čalmmustuhttá ahte
stáhta eiseválddit
duođaid galget oččodit
ovttamielalašvuođa Sámedikkiin. Šiehtadus
lea deaŧalaš reaidu
mii lea mielde sihkkarastimin ahte mearrádusain
lea lobálašvuohta
sámi ál-bmogis dan álbmotválljen
orgána bokte.
Sámediggi lea 2006 čađahan
konsultašuvnnaid stáhtaeiseváldiiguin ollu áššiin.
Konsultašuvdnašiehtadus
lea vuođđuduvvon
Sámedikki ja stáhta
eiseválddiid gaskasaš searvevuođaperspektiivii.
Jus Sámediggi duođaid
galgá doaibmat dássásaš guoibmin
konsultašuvnnain, de dat
ferte oažžut eanet
resurssaid. Sámedikki resurssat
eai leat nannejuvvon konsultašuvdnašiehtadusa geažil,
juoga mii ferte dáhpáhuvvat guhkit áiggi
vuollái.
Sámedikki sajádat
lea oppalaččat
nannejuvvon dakko bokte ahte máŋga
departemeantta leat šaddan
dihtomielaleabbun searvadahttit Sámedikki
deaŧalaš proseassaide. Sámedikkis
leat leamaš máŋga buori
konsultašuvdnaproseassa
ja máŋga
departemeantta leat maŋŋá konsultašuvdnašiehtadusa
dovddastan ahte ferte konsultašuvnnaid
bokte Sámedikkiin juksat
ovttamielalašvuođa.
Dattetge dát ii leat ollásit čađahuvvon
ja Sámediggi lea mannan
jagi vásihan máŋgii
ahte stáhta eiseválddit leat
rihkkon sihke konsultašuvdnašiehtadusa
ja konsultašuvdnageatnegasvuođa ILO
bokte. Sámediggi mihttii
maiddái ahte eai dollon
konsultašuvnnat earret eará nášuvnnalaš dearvvašvuođaplána
ja Barentsábi hálddašanplána birra.
Viidáseappot lea dáhpáhuvvan ahte
ráđđehus
ovttabeallásaččat
lea rievdadan juoidá mas
lea leamaš ovttamielalašvuohta,
ja máŋgii
leat stáhta bealis gohčodan čielga
diehtojuohkinčoahkkimiid
konsultašuvdnan.
Konsultašuvdnaprosedyraide
ii gula bušeahttamearrideapmi. Ráđđehusas
ja Sámedikkis lea dat oktasaš áddejupmi
ahte bušeahttamearrideapmi
Sámediggái
galgá čielggaduvvot
sierra proseassas. 2006 nammaduvvui departemeanttaid gaskasaš bargojoavku
máŋggain
sámediggelahtuiguin mii
galgá árvvoštallat Sámedikki
formálalaš rolla
ja buktit bušeahttaprosedyraevttohusa.
Bargojoavku áigu buktit
evttohusas njukčamánus 2007.
Konsultašuvdnašiehtadus
lea Sámedikki mielas lunddolaš vuođđun
Sámedikki ja stáhta eiseválddiid
gaskasaš bušeahttaprosedyraid
ráhkadealpmái.
1.3.2 Resursalágat/vuoigatvuođat
Sámediggi lea 2006 joatkán
barggu oččodit
ođđa
lágaid mat sihkkarastet
luondduresurssaid. Sámediggi oaivvilda
ahte resursalágaid bajimus
prinsihpat galget dávistit
daid álbmotrievttálaš geatnegasvuođaide,
mat Norggas leat sámiide
eamiálbmogin. Sámedikki
oaidnu lea ahte Norga ferte ollašuhttit
dáid geatnegasvuođaid dakko
bokte ahte ovttastahttit njuolggadusaid mat sihkkarastet ahte sámit
besset ávkkástallat
resurssaiguin, njuolggadusaid mat sihkkaraset duohta oassálastima
ja mielmearrideami resursahálddašeamis, ja áššemeannudannjuolggadusaid mat
sihkkarastet ahte sámi doahttalusat
fuolahuvvojit ja deattuhuvvojit lágaid
mearridanproseassas. Dan lassin ferte resursahálddašeapmi
vuođđuduvvot lagašvuođa-
ja sorjjasvuođaprinsihppii
nu ahte dat sihkkarastá sámi ávnnaslaš kulturvuđđosa.
Go vuoigatvuođaid sáhttá oastit ja
vuovdit gávpemárkanis,
de dat buktá váttisvuođaid
sámi ealáhusaide
ja servodateallimii. Dakkár vuoigatvuođat
leat ovdamearkka dihtii mielkeeriid vuovdin, bivdofatnasiid vuovdin
oktan eriiguin ja geavahanvuoigatvuođaid
vuovdin guohtuneatnamiin ovdamearkka dihtii bieggomillopárkkaide.
Sámediggi bivdá ahte
vuhtiiválddidettiin boahtteáiggi
servodatovddideami, čielggaduvvojit vejolašvuođat
gáržžidit dán
vuoigatvuođamárkana
nu ahte sihkkarastá ekonomalaččat
ja kultuvrralaččat
dohkálaš ovddideami
sámi servodagain.
1.3.3 Finnmárkkuláhka
Finnmárkkulága
stuorra oasit bohte fápmui
2006. Historjjálaččat dát
buvttii stuorra earu Finnmárkku
eatnamiid ja resurssaid oamastanvuoigatvuođas ja
hálddašeamis. Finnmárkkulága
vuođđooaidnu lea
ahte Finnmárkku eatnamiid
ja resurssaid hálddašeapmi
galgá erenoamážit
sihkkarastit sámi kultuvrra,
boazodoalu, meahcásteami, ealáhusdoaibmama
ja servodateallima. Dát
sámi vuoigatvuođaid vuođđooaidnu
ja prinsihpalaš dohkkeheapmi
lea Finnmárkkulága geađgejuolgin.
Ráđđehus
lea nammadan lávdegotti
mii galgá čielggadit sámiid
ja earáid guolástanvuoigatvuođaid
mearas Finnmárkku olggobealde. Čielggadus
galgá leat gárvvis ovdal
2007 loahpa. Sámediggi lea
hui duhtavaš dainna ahte
sámi vuoigatvuođat
merrii Finnmmárkku olggobealde dál
galget sihkkarastojuvvot boahtteáigái.
Seammás lea deaŧalaš deattuhit
ahte Sámediggi ii háliit
hálddašeami
mii lea vuođđuduvvon čearddalašvuhtii,
muhto hálddašeami
mii lea vuođđuduvvon
guovlluide ja ássamii.
Ráđđehusa
Finnmárkkukommišuvnna
nammadeapmi lea maŋiduvvon
2007 giđđii. Sámediggi
galgá searvat konsultašuvnnaide
komišuvnna mandáhta
ja čoahkádusa
birra. Bargu Meahcceduopmostuoluin álggahuvvo go
Finnmárkkukommišuvdna álggaha
barggus. Sámediggi mearridii juovlamánus
2005 evttohit Deanu Finnmárkkukommišuvnna
ja Meahcceduopmostuolu hálddahusbáikin.
Sámedikkis leat leamaš konsutašuvnnat
Birasgáhttendepartemeanttain
dan lávdegotti mandáhta
ja čoahkádusa
birra, mii galgá evttohit mo čuovvolit
Finnmárkkulága
4. kapihttala Deanu- ja Njávdánčázádagaid
birra. áššis
ii leat ovttamielalašvuohta ja
dat lea sáddejuvvon gulaskuddamii.
Konsultašuvnnat jotkojuvvojit
go gulaskuddanáigemearri
loahppá.
Finnmárkkulága
4. paragráfa vuođul
lea Sámediggi jagis 2006
mearridan gaskaboddasaš njuolggadusaid
das mo galgá árvvoštallat
rievdaduvvon meahccegeavaheami váikkuhusaid
sámi kultuvrii, boazodollui,
meahcásteapmái, ealáhusdoaibmamii
ja servodateallimii. Njuolggadusaid galget almmolaš eiseválddit
ja Finnmárkkuopmodat geavahit
go sii dahket mearrádusaid.
Njuolggadusat gustojit dassážiigo
loahpalaš njuolggadusat
mearriduvvojit, dattetge ii fal guhkkelebbui go suoidnemánu
1. b. 2007 rádjai. Njuolggadusat
leat sáddejuvvon gulaskuddamii,
ja Sámediggeráđđi čađaha
viiddes gulaskuddanproseassa. Earret eará leat lágiduvvon álbmotčoahkkimat
loahpalaš njuolggadusaid
hábmema oktavuođas.
1.3.4 Finnmárkkuopmodat
Sámediggi nammadii juovlamánus
2005 lahtuid Finnmárkkuopmodaga
stivrii ja Finnmárkkuopmodaga bearráigeahččanlávdegoddái.
Sámediggi evttohii seammás Porsáŋggu
Finnmárkkuopmodaga váldohálddáhusbáikin.
Sámediggi háliida
buori gulahallama Finnmárkkuopmodagain
ja jeavddalaš čoahkkimat
dollojuvvojit Finnmárkkuopmodaga
stivrrain.
1.3.5 Olju ja gássa
Oljo- ja gássadoaimmat
davvin lei okta váldofáttáin
Oljo- ja energiijadepartemeantta ja Sámediggeráđi
gaskasaš čoahkkimis
borgemánus. Sámiid
eamiálbmotvuoigatvuođat fertejit
boahtit ovdan go Barentsábi
oljo- ja gássaresurssaiguin
plánejuvvo ávkkástallat,
go doaimmat čađahuvvojit
ja go riggodagat juogaduvvojit. Dán
oktavuođas čujuha Sámediggi
dasa ahte árbevirolaš riddoássan
lea deaŧaleamos ággan sorjjasmeahttunvuhtii
ja mearraresursavuoigatvuođaide – dát
gusto dieđusge maiddái
sámiide sierra álbmogin. álbmot-rievtti
vuođul lea sámiin eamiálbmogin
maiddái vuoigatvuođat
oljui ja gássii iežaset árbevirolaš resursaguovlluin.
Dás deattuhuvvo ahte Sámediggi
ii čuoččut
ahte dát vuoigatvuođat
gullet dušše
sámiide. Ráđđehus
biehttala ahte livčče ál-bmotrievttálaš geatnegasvuođat
sámiid ektui oljo- ja gássaresursavuoigatvuođaid
oktavuođas. Dáid
ruovttoluottadieđuid vuođul áigu
Sámediggi álggahit proseassaid
nu ahte dát gažaldagat árvvoštallojuvvojit
sorjjasmeahttumit álbmotrievttálaččat. Sámediggi
atná petroleumadoaimma lagaš mearraguovlluin
davvin dakkár doaibman mii čađahuvvo
sámiid historjjálaš mearraguovlluin.
Danne čuoččuha
Sámediggi vuoigatvuođaid
dán doaimmas. Sámediggi áigu
bargat dan badjelii ahte ásahuvvošii
sierra eamiálbmotfoanda
mii ruhtaduvvo eamiálbmotguovlluid minearála-
ja petroleadoaimmain.
1.3.6 Boazodoallolága ođasmahttin
Sámediggái
lea boazodoalloláhka leamaš okta
deaŧaleamos áššiin
jagis 2006 ja dan čuovvoleapmi
vuoruhuvvo hui bajás. Dan rájes
go Boazodoallolávdegoddi
jagis 2002 geigii evttohusas (NAČ 2001:35
Boazodoalloláhkalávdegotti
evttohus), lea Sámediggi
máŋgga
oktavuođas ávžžuhan
Eanadoallo- ja biebmodepartemeantta vuoruhit boazodoalloláhkabarggu.
Sámedikki mielas lea hui
buorre go Eanadoallo- ja biebmodepartemeanta álggaha konsultašuvnnaid
boazodoalu birra 2005 čavčča.
Sámediggi lea meannudan
Eanadoallo- ja biebmodepartemeantta boazodoalloláhkaevttohusa
2006 čakčamánu
dievasčoahkkimis. Láhkaevttohusa vuođđun
leat eanaš NAČ 2001:35,
ja Eanadoallo- ja biebmodepartemeantta, Norgga Boazosápmelaččaid
Riikkasearvvi ja Sámedikki
gaskasaš konsultašuvnnat.
Konsultašuvdnabeliid gaskkas
lei árrat proseassas ovttamielalašvuohta
das ahte dán ođasmahttimii
ii galgga boazodoalu hálddašanmodealla
gullat. Sámediggi eaktuda
ahte álggahuvvo proseassa
mii geahčada boazodoallohálddašeami
organiserema boahtteáiggi
ja ahte odeldiggeproposišuvnnas
geatnegahttojuvvo dakkár čuovvoleapmi.
Ulbmil ferte leat dakkár hálddašeapmi
mii čielgasit guorrasa álbmotrievtti
gáibádusaide
earret eará ieš-
ja mielmearrideami hárrái.
Láhkaevttohusa meannudettiin
ii leat Sámediggi beassan
geahčadit buot mearkkašumiid
láhkaevttohussii. Go láhkaáddejupmi
dávjá lea áibbas
sorjavaš mearkkašumiin,
de ii leat vejolaš Sámediggái oažžut
dohkálaš oppalašgeahčastaga
Eanadoallo- ja biebmodepartemeantta láhkaevttohusa
váikkuhusain. Sámediggi
oaivvilda ahte go ii beasa geahčadit
buot dokumeanttaid sisdoalu, de dat ii dávis
ILO-konvenšuvdnii ja konsultašuvdnašiehtadussii.
Sámediggi lea nuppát
gearddi bivdán oažžut
sáddejuvvot láhkaevttohusa
mearkkašumiid.
Mearrádusastis Sámediggi
ballá ahte Eanadoallo-
ja biebmodepartemeantta láhkaevttohus
hedjonahttá dan riektesuodjalusa
mii boazodoalus lea riikkaidgaskasaš lágaid
bokte, erenoamážit
ILO-konvenšuvnna nr. 169
bokte. Danne lea áibbas čielga
eaktu Sámedikki bealis ahte čuovvovaš hámuheapmi
ferte váldojuvvot mielde § 1
vuosttaš lađđasii
vai sihkkarastojuvvo ahte álbmotrievttálaš bealli
ii hedjonahttojuvvo Finnmárkkulága
sisdoalu ektui:
«Láhka gusto
daid ráddjehusaiguin mat čuvvot
ILO-konvenšuvnnas nr. 169 eamiálbmogiid
ja čearddaid birra iehčanas
stáhtain. Láhka
galgá adnojuvvot álbmotrievtti
njuolggadusaid mielde álgoálbmogiid
ja veahádagaid birra.»
Sámediggi vuordá ahte bajábealde
eavttut čuovvoluvvojit,
ja dat eará eavttut ja mearkkašumit
Sámedikki mearrádusas
boazodoallolága ođasmahttima
oktavuođas.
1.3 Vuoigatvuođat
Sámedikki bajimus dási
doaimmas lea sáhka vuoigatvuođain
buot politihkkasurggiin. Sámiin
leat vuoigatvuođat individan,
sierra álbmogin, sierra
kultuvran ja eamiálbmogin.
Sámiin lea vuoigatvuohta eatnamiidda
ja čáziide
ja vuoigatvuohta daidda resurssaide mat leat vuođđun oktasaš ávnnaslaš kultuvrii.
Vuoigatvuođat leat maid čadnon
ollu eará surggiide nu go
ovdamearkka dihtii gillii, kultuvrii, ohppui, dearvvašvuhtii
ja kulturmuittui-de. Riektevuođđu
boahtá ovdan riikkaidgaskasaš álbmotrievttálaččat
geatnegahtti konvenšuvnnain
ja nášuvnnalaš rievttis.
Sámiid álbmotválljen orgánan
Norggas lea Sámedikki ulbmil oažžut
sámiid vuoigatvuođa dohkkehuvvot
vuođđun
sámi kultuvrra, giela ja
servodateallima áimmahuššamii
ja nannemii. Sámediggi áigu
vuoruhit barggu ahte sámi
vuoigatvuođaproseassain
mat leat jođus sihkkarastojuvvojit
johtilit dakkár konklušuvnnat
ja čovdosat mat dávistit
historjjálaš sámi
vuoigatvuođaide ja álbmotriektái.
Loahpalaš konklušuvnnat
ja mearrádusat eai galgga
dahkkot ovdalgo sámit leat
guorrasan daidda.
1.3.1 Konsultašuvnnat
Eamiálbmogin lea sámiin
vuoigatvuohta konsultašuvnnaide
dain áššiin, main
sáhttá leat
njuolgga mearkkašupmi sidjiide.
Dát vuoigatvuohta
boahtá ovdan ILO-konvenšuvnnas nr.
169 eamiálbmogiid ja čearddalaš álbmogiid
hárrái
iešmearrideaddji riikkain,
guđát
kapihttalis. Geassemánu
1. b. 2005 dohkkehii Sámediggi prosedyraid
stáhta eiseválddiid
ja Sámedikki gaskasaš konsultašuvnnaid
várás
(konsultašuvdnašiehtadus)
ja stáhtaráđđi
mearridii daid suoidnemánu
1. b. 2005. Konsultašuvdnašiehtadus
lea deaŧalaš lávki čalmmustuhttimis
Sámedikki saji riikka stivrenvuogádagas.
Konsultašuvdnageatnegasvuohta čalmmustuhttá ahte
stáhta eiseválddit
duođaid galget oččodit
ovttamielalašvuođa Sámedikkiin. Šiehtadus
lea deaŧalaš reaidu
mii lea mielde sihkkarastimin ahte mearrádusain
lea lobálašvuohta
sámi ál-bmogis dan álbmotválljen
orgána bokte.
Sámediggi lea 2006 čađahan
konsultašuvnnaid stáhtaeiseváldiiguin ollu áššiin.
Konsultašuvdnašiehtadus
lea vuođđuduvvon
Sámedikki ja stáhta
eiseválddiid gaskasaš searvevuođaperspektiivii.
Jus Sámediggi duođaid
galgá doaibmat dássásaš guoibmin
konsultašuvnnain, de dat
ferte oažžut eanet
resurssaid. Sámedikki resurssat
eai leat nannejuvvon konsultašuvdnašiehtadusa geažil,
juoga mii ferte dáhpáhuvvat guhkit áiggi
vuollái.
Sámedikki sajádat
lea oppalaččat
nannejuvvon dakko bokte ahte máŋga
departemeantta leat šaddan
dihtomielaleabbun searvadahttit Sámedikki
deaŧalaš proseassaide. Sámedikkis
leat leamaš máŋga buori
konsultašuvdnaproseassa
ja máŋga
departemeantta leat maŋŋá konsultašuvdnašiehtadusa
dovddastan ahte ferte konsultašuvnnaid
bokte Sámedikkiin juksat
ovttamielalašvuođa.
Dattetge dát ii leat ollásit čađahuvvon
ja Sámediggi lea mannan
jagi vásihan máŋgii
ahte stáhta eiseválddit leat
rihkkon sihke konsultašuvdnašiehtadusa
ja konsultašuvdnageatnegasvuođa ILO
bokte. Sámediggi mihttii
maiddái ahte eai dollon
konsultašuvnnat earret eará nášuvnnalaš dearvvašvuođaplána
ja Barentsábi hálddašanplána birra.
Viidáseappot lea dáhpáhuvvan ahte
ráđđehus
ovttabeallásaččat
lea rievdadan juoidá mas
lea leamaš ovttamielalašvuohta,
ja máŋgii
leat stáhta bealis gohčodan čielga
diehtojuohkinčoahkkimiid
konsultašuvdnan.
Konsultašuvdnaprosedyraide
ii gula bušeahttamearrideapmi. Ráđđehusas
ja Sámedikkis lea dat oktasaš áddejupmi
ahte bušeahttamearrideapmi
Sámediggái
galgá čielggaduvvot
sierra proseassas. 2006 nammaduvvui departemeanttaid gaskasaš bargojoavku
máŋggain
sámediggelahtuiguin mii
galgá árvvoštallat Sámedikki
formálalaš rolla
ja buktit bušeahttaprosedyraevttohusa.
Bargojoavku áigu buktit
evttohusas njukčamánus 2007.
Konsultašuvdnašiehtadus
lea Sámedikki mielas lunddolaš vuođđun
Sámedikki ja stáhta eiseválddiid
gaskasaš bušeahttaprosedyraid
ráhkadealpmái.
1.3.2 Resursalágat/vuoigatvuođat
Sámediggi lea 2006 joatkán
barggu oččodit
ođđa
lágaid mat sihkkarastet
luondduresurssaid. Sámediggi oaivvilda
ahte resursalágaid bajimus
prinsihpat galget dávistit
daid álbmotrievttálaš geatnegasvuođaide,
mat Norggas leat sámiide
eamiálbmogin. Sámedikki
oaidnu lea ahte Norga ferte ollašuhttit
dáid geatnegasvuođaid dakko
bokte ahte ovttastahttit njuolggadusaid mat sihkkarastet ahte sámit
besset ávkkástallat
resurssaiguin, njuolggadusaid mat sihkkaraset duohta oassálastima
ja mielmearrideami resursahálddašeamis, ja áššemeannudannjuolggadusaid mat
sihkkarastet ahte sámi doahttalusat
fuolahuvvojit ja deattuhuvvojit lágaid
mearridanproseassas. Dan lassin ferte resursahálddašeapmi
vuođđuduvvot lagašvuođa-
ja sorjjasvuođaprinsihppii
nu ahte dat sihkkarastá sámi ávnnaslaš kulturvuđđosa.
Go vuoigatvuođaid sáhttá oastit ja
vuovdit gávpemárkanis,
de dat buktá váttisvuođaid
sámi ealáhusaide
ja servodateallimii. Dakkár vuoigatvuođat
leat ovdamearkka dihtii mielkeeriid vuovdin, bivdofatnasiid vuovdin
oktan eriiguin ja geavahanvuoigatvuođaid
vuovdin guohtuneatnamiin ovdamearkka dihtii bieggomillopárkkaide.
Sámediggi bivdá ahte
vuhtiiválddidettiin boahtteáiggi
servodatovddideami, čielggaduvvojit vejolašvuođat
gáržžidit dán
vuoigatvuođamárkana
nu ahte sihkkarastá ekonomalaččat
ja kultuvrralaččat
dohkálaš ovddideami
sámi servodagain.
1.3.3 Finnmárkkuláhka
Finnmárkkulága
stuorra oasit bohte fápmui
2006. Historjjálaččat dát
buvttii stuorra earu Finnmárkku
eatnamiid ja resurssaid oamastanvuoigatvuođas ja
hálddašeamis. Finnmárkkulága
vuođđooaidnu lea
ahte Finnmárkku eatnamiid
ja resurssaid hálddašeapmi
galgá erenoamážit
sihkkarastit sámi kultuvrra,
boazodoalu, meahcásteami, ealáhusdoaibmama
ja servodateallima. Dát
sámi vuoigatvuođaid vuođđooaidnu
ja prinsihpalaš dohkkeheapmi
lea Finnmárkkulága geađgejuolgin.
Ráđđehus
lea nammadan lávdegotti
mii galgá čielggadit sámiid
ja earáid guolástanvuoigatvuođaid
mearas Finnmárkku olggobealde. Čielggadus
galgá leat gárvvis ovdal
2007 loahpa. Sámediggi lea
hui duhtavaš dainna ahte
sámi vuoigatvuođat
merrii Finnmmárkku olggobealde dál
galget sihkkarastojuvvot boahtteáigái.
Seammás lea deaŧalaš deattuhit
ahte Sámediggi ii háliit
hálddašeami
mii lea vuođđuduvvon čearddalašvuhtii,
muhto hálddašeami
mii lea vuođđuduvvon
guovlluide ja ássamii.
Ráđđehusa
Finnmárkkukommišuvnna
nammadeapmi lea maŋiduvvon
2007 giđđii. Sámediggi
galgá searvat konsultašuvnnaide
komišuvnna mandáhta
ja čoahkádusa
birra. Bargu Meahcceduopmostuoluin álggahuvvo go
Finnmárkkukommišuvdna álggaha
barggus. Sámediggi mearridii juovlamánus
2005 evttohit Deanu Finnmárkkukommišuvnna
ja Meahcceduopmostuolu hálddahusbáikin.
Sámedikkis leat leamaš konsutašuvnnat
Birasgáhttendepartemeanttain
dan lávdegotti mandáhta
ja čoahkádusa
birra, mii galgá evttohit mo čuovvolit
Finnmárkkulága
4. kapihttala Deanu- ja Njávdánčázádagaid
birra. áššis
ii leat ovttamielalašvuohta ja
dat lea sáddejuvvon gulaskuddamii.
Konsultašuvnnat jotkojuvvojit
go gulaskuddanáigemearri
loahppá.
Finnmárkkulága
4. paragráfa vuođul
lea Sámediggi jagis 2006
mearridan gaskaboddasaš njuolggadusaid
das mo galgá árvvoštallat
rievdaduvvon meahccegeavaheami váikkuhusaid
sámi kultuvrii, boazodollui,
meahcásteapmái, ealáhusdoaibmamii
ja servodateallimii. Njuolggadusaid galget almmolaš eiseválddit
ja Finnmárkkuopmodat geavahit
go sii dahket mearrádusaid.
Njuolggadusat gustojit dassážiigo
loahpalaš njuolggadusat
mearriduvvojit, dattetge ii fal guhkkelebbui go suoidnemánu
1. b. 2007 rádjai. Njuolggadusat
leat sáddejuvvon gulaskuddamii,
ja Sámediggeráđđi čađaha
viiddes gulaskuddanproseassa. Earret eará leat lágiduvvon álbmotčoahkkimat
loahpalaš njuolggadusaid
hábmema oktavuođas.
1.3.4 Finnmárkkuopmodat
Sámediggi nammadii juovlamánus
2005 lahtuid Finnmárkkuopmodaga
stivrii ja Finnmárkkuopmodaga bearráigeahččanlávdegoddái.
Sámediggi evttohii seammás Porsáŋggu
Finnmárkkuopmodaga váldohálddáhusbáikin.
Sámediggi háliida
buori gulahallama Finnmárkkuopmodagain
ja jeavddalaš čoahkkimat
dollojuvvojit Finnmárkkuopmodaga
stivrrain.
1.3.5 Olju ja gássa
Oljo- ja gássadoaimmat
davvin lei okta váldofáttáin
Oljo- ja energiijadepartemeantta ja Sámediggeráđi
gaskasaš čoahkkimis
borgemánus. Sámiid
eamiálbmotvuoigatvuođat fertejit
boahtit ovdan go Barentsábi
oljo- ja gássaresurssaiguin
plánejuvvo ávkkástallat,
go doaimmat čađahuvvojit
ja go riggodagat juogaduvvojit. Dán
oktavuođas čujuha Sámediggi
dasa ahte árbevirolaš riddoássan
lea deaŧaleamos ággan sorjjasmeahttunvuhtii
ja mearraresursavuoigatvuođaide – dát
gusto dieđusge maiddái
sámiide sierra álbmogin. álbmot-rievtti
vuođul lea sámiin eamiálbmogin
maiddái vuoigatvuođat
oljui ja gássii iežaset árbevirolaš resursaguovlluin.
Dás deattuhuvvo ahte Sámediggi
ii čuoččut
ahte dát vuoigatvuođat
gullet dušše
sámiide. Ráđđehus
biehttala ahte livčče ál-bmotrievttálaš geatnegasvuođat
sámiid ektui oljo- ja gássaresursavuoigatvuođaid
oktavuođas. Dáid
ruovttoluottadieđuid vuođul áigu
Sámediggi álggahit proseassaid
nu ahte dát gažaldagat árvvoštallojuvvojit
sorjjasmeahttumit álbmotrievttálaččat. Sámediggi
atná petroleumadoaimma lagaš mearraguovlluin
davvin dakkár doaibman mii čađahuvvo
sámiid historjjálaš mearraguovlluin.
Danne čuoččuha
Sámediggi vuoigatvuođaid
dán doaimmas. Sámediggi áigu
bargat dan badjelii ahte ásahuvvošii
sierra eamiálbmotfoanda
mii ruhtaduvvo eamiálbmotguovlluid minearála-
ja petroleadoaimmain.
1.3.6 Boazodoallolága ođasmahttin
Sámediggái
lea boazodoalloláhka leamaš okta
deaŧaleamos áššiin
jagis 2006 ja dan čuovvoleapmi
vuoruhuvvo hui bajás. Dan rájes
go Boazodoallolávdegoddi
jagis 2002 geigii evttohusas (NAČ 2001:35
Boazodoalloláhkalávdegotti
evttohus), lea Sámediggi
máŋgga
oktavuođas ávžžuhan
Eanadoallo- ja biebmodepartemeantta vuoruhit boazodoalloláhkabarggu.
Sámedikki mielas lea hui
buorre go Eanadoallo- ja biebmodepartemeanta álggaha konsultašuvnnaid
boazodoalu birra 2005 čavčča.
Sámediggi lea meannudan
Eanadoallo- ja biebmodepartemeantta boazodoalloláhkaevttohusa
2006 čakčamánu
dievasčoahkkimis. Láhkaevttohusa vuođđun
leat eanaš NAČ 2001:35,
ja Eanadoallo- ja biebmodepartemeantta, Norgga Boazosápmelaččaid
Riikkasearvvi ja Sámedikki
gaskasaš konsultašuvnnat.
Konsultašuvdnabeliid gaskkas
lei árrat proseassas ovttamielalašvuohta
das ahte dán ođasmahttimii
ii galgga boazodoalu hálddašanmodealla
gullat. Sámediggi eaktuda
ahte álggahuvvo proseassa
mii geahčada boazodoallohálddašeami
organiserema boahtteáiggi
ja ahte odeldiggeproposišuvnnas
geatnegahttojuvvo dakkár čuovvoleapmi.
Ulbmil ferte leat dakkár hálddašeapmi
mii čielgasit guorrasa álbmotrievtti
gáibádusaide
earret eará ieš-
ja mielmearrideami hárrái.
Láhkaevttohusa meannudettiin
ii leat Sámediggi beassan
geahčadit buot mearkkašumiid
láhkaevttohussii. Go láhkaáddejupmi
dávjá lea áibbas
sorjavaš mearkkašumiin,
de ii leat vejolaš Sámediggái oažžut
dohkálaš oppalašgeahčastaga
Eanadoallo- ja biebmodepartemeantta láhkaevttohusa
váikkuhusain. Sámediggi
oaivvilda ahte go ii beasa geahčadit
buot dokumeanttaid sisdoalu, de dat ii dávis
ILO-konvenšuvdnii ja konsultašuvdnašiehtadussii.
Sámediggi lea nuppát
gearddi bivdán oažžut
sáddejuvvot láhkaevttohusa
mearkkašumiid.
Mearrádusastis Sámediggi
ballá ahte Eanadoallo-
ja biebmodepartemeantta láhkaevttohus
hedjonahttá dan riektesuodjalusa
mii boazodoalus lea riikkaidgaskasaš lágaid
bokte, erenoamážit
ILO-konvenšuvnna nr. 169
bokte. Danne lea áibbas čielga
eaktu Sámedikki bealis ahte čuovvovaš hámuheapmi
ferte váldojuvvot mielde § 1
vuosttaš lađđasii
vai sihkkarastojuvvo ahte álbmotrievttálaš bealli
ii hedjonahttojuvvo Finnmárkkulága
sisdoalu ektui:
«Láhka gusto
daid ráddjehusaiguin mat čuvvot
ILO-konvenšuvnnas nr. 169 eamiálbmogiid
ja čearddaid birra iehčanas
stáhtain. Láhka
galgá adnojuvvot álbmotrievtti
njuolggadusaid mielde álgoálbmogiid
ja veahádagaid birra.»
Sámediggi vuordá ahte bajábealde
eavttut čuovvoluvvojit,
ja dat eará eavttut ja mearkkašumit
Sámedikki mearrádusas
boazodoallolága ođasmahttima
oktavuođas.
1.4 Ceavzilis birashálddašeapmi
Sámi servodagain leat
hástalusat mat gáibidit
dakkár máškidis
ja sektoriidrasttideaddji politihka ja hálddašeami,
mii sihkkarastá min kultuvrra
luondduvuđđosa.
Dás ferte eamiálbmovuoigatvuođaid,
kultursuodjaleami ja luondduhálddašeami geahčadit
oktan. Dát lea deaŧalaš danne
go sámi kultuvrras lea lagaš oktavuohta
lundui, ja biras- ja dálkkádatrievdamat čuhcet ovddimuččat
eamiálbmogiidda.
Danne riikkaidgaskasaš biraskonvenšuvnnaid
ferte geahčadit oktan eamiálbmotvuoigatvuođaiguin.
Riikkaidgaskasaš birasbargu
lea maid áidna vuohki mo
dustet daid hástalusaid
maid dálkkádatrievdamat
ja guhkesgaskkaid nuoskkideapmi mielddisbuktá.
1.4.1 Areálasuodjaleapmi
ja suodjalanplánat
Sámediggi lea jagis 2006 čađahan konsultašuvnnaid
Birasgáhttendepartemeanttain
suodjalannjuolggadusaid birra sámi
guovlluin. Buot áššit
eai leat vel čielgas, gč.
Sámedikki jagi 2005 suodjalannjuolggadusaid
evttohusa, muhto konsultašuvdnabeliin
lea áigumuš loahpahit ášši
maŋŋá ođđajagi
2007. Bealit leat maid ovttamielalaččat
das ahte ođđa
suodjalanproseassat luonddulága
vuođul sámi guovlluin
eai galgga álggahuvvot ovdalgo
konsultašuvnnaid njuolggadusat
leat válbmejuvvon.
Sámediggi lea loahpageahčen
2006 álggahan konsultašuvnnaid ođđa
plána- ja huksenlága
birra Birasgáhttendepartemeanttain.
Sámedikkis lea doaivva ahte
ođđa
láhka galgá sáhttit
fuolahit sámi beroštusaid
sakka buorebut. Dálá plána-
ja huksenláhka ii leat doarvái ahte
sihkkarastit sámi beroštusaid
jus gievrras huksejeaddjit gáibidit
ahte eará deaŧalaš servodatberoštusaid
ferte vuhtiiváldit.
Boazodoallolágas, nu
mo dat lea dál ja nu mo
departemeanta lea evttohan ođasmahttojuvvot,
váilu boazodoalu várás duohta
ja sektoriidrasttideaddji areálasuodjalus.
Dása gullá maiddái
ahte ollu guovlluin eai leat sámi
vuoigatvuođat identifiserejuvvon,
mii maiddái ferte čielggaduvvot
ovdalgo duohtadeamit sáhttet čađahuvvot. Finnmárkku
hárrái
leat kommišuvdna ja sierraduopmostuollu
mat áigot identifiseret
geavahan- ja oamastanvuoigatvuođaid.
Guovlluid hárrái máttabealde
Finnmárkku vuordá Sámediggi
Sámi vuoigatvuođalávdegotti
cealkámuša. Danne
vuordá ge Sámediggi
ahte eai čađahuvvo
stuorra duohtadeamit dain sámi
guovlluin, gos sámi vuoigatvuođat leat čielggaduvvomin.
Leat maid čađahuvvon
konsultašuvnnat Sievjju
ja Várnjárgga álbmotmehciid
evttohusaid birra Finnmárkku
fylkkas. Sámediggi deattuha ahte
konsultašuvnnat Birasgáhttendepartemeanttain
leat veahkehan juksat ovttamielalašvuođa.
Meannudeapmi lea leamaš viehka čorgat
ja konstruktiiva ja beliin lea leamaš dáhttu
gávdnat čovdosiid
buot konsultašuvdnačoahkkimiin,
ja eará gulahallamiin proseassas.
Sámediggi lea sihke áššiid
proseassa ja sisdoalu vuođul
miehtan Sievjju ja Várnjárgga álbmotmehciid
suodjaleapmái. Sámediggi
eaktuda dattetge ahte galget čađahuvvot
ođđa
proseassat jus, maŋŋá dálá geavahan-
ja oamastanvuoigatvuođaid
kárten gávnnahuvvo
ahte leat earát go Finnmárkkuopmodat
geat oamastit eanaš oasi
dain eatnamiin, gosa suodjalanguovllut leat ásahuvvon.
Viidáseappot eaktuduvvo ahte
Luondduhálddašandirektoráhta
konsultašuvnnain Sámedikkiin
mearrida gii dat galgá leat
suodjalanguovlluid hálddašaneiseváldi,
ja ahte sámi beroštusat
sihkkarastojuvvojit dan hálddašanortnegis
mii ásahuvvo. Sámediggi
deattuha viidáseappot ahte
dat čovdosat, maid konsultašuvdnabealit gávnnahit
maŋit áiggis,
oktiiordnejuvvojit ja čađahuvvojit
Sievjju ja Várnjárgga álbmotmehciid viidáset
hálddašanmodealla-
ja hálddašanplánabarggus.
Sámediggi ja Suodjalusdepartemeanta
leat jagis 2006 čađahan
konsultašuvnnaid Meavkki
ja Arvenjárgga báhčinšiljuid
ovttastahttima oktavuođas
Romssa fylkkas. Oktanaga konsultašuvnnaiguin
lea oččoduvvon eaktodáhtolaš šiehtadus
Meavkki boazoorohaga Oskal Siidda bokte, Forsvarsbygg ja Hærens
styrker gaskkas ásahit molssaeaktosaš feaskára
mii ovttastahttá Meavkki
ja Arvenjárgga báhčin-
ja hárjehallanšiljuid.
Dáid beliid gaskasaš šiehtadus
dahkkojuvvui 2006 čavčča.
Konsultašuvnnat leat
buvttihan ovttamielalašvuođa
Sámedikki ja Suodjalusdepartemeantta
gaskkas das ahte jus suodjalusa dárbu
guvlui nohká, de galgá guovlu fas
váldojuvvot sámi
geavaheapmái. Nappo eaktuda
ge dát ahte suodjalus ii sáhte
hálddašit
guovllu dakkár vugiin mii
dagaha geavatlaččat
dahje formálalaččat
váttisin dahje veadjemeahttumin čađahit
dakkár ruovttoluottafievrrideami.
Sámediggi diehtá ahte
dál leat máŋga
bieggafápmohuksenplána
sámi guovlluin, ja ahte
sihke eaŋkil huksenáššit
ja buot dieđihuvvon duohtademiid
lohku oktiibuot mielddisetbuktet issoras stuorra areáladuohtademiid
main leat stuorra váikkuhusat sámi
ealáhusaide ja kultuvrii. Sámediggi
lea fuolastuvvan dán ovdáneami
geažil ja ballá ahte sámi
beroštusat buohkanassii
eai fuolahuvvo doarvái bures
jus buot plánejuvvon huksemat čađahuvvojit.
Dát guoská sihke
sámi ealáhusaide
ja sámi kulturmuittuide
ja kulturbirrasiidda. Daid váikkuhusaid
maid buot bieggafápmohuksemat
guovllus mielddisetbuktet, ferte ollislaččat čielggadit beroškeahttá das
galle huksejeaddji dat leat seamma guovllus. Regiovnnalaš bieggafápmoplánaid
ráhkadeapmi sáhtášii
maiddái leat mielde stivremin
huksemiid buori ja einnosteaddji vugiin. Sámediggi
vuordá konsulterejuvvot ovdalgo
stuorra huksenplánat čađahuvvojit.
Sámediggi lea jagis 2006
váldá ovdan
bieggafápmohuksemiid čoahkkimiin
sihke Oljo- ja energiijadepartemeantta stáhtaráđiin
ja Birasgáhttendepartemeantta stáhtaráđiin.
Sámediggi dovddaha maiddái
ahte lea fuolastuvvan daid šiehtadusaid
dáfus maid energiijafitnodagat/doaibmaeaiggádat dahket
guoskevaš boazodoallojoavkkuiguin. Duogáš manne
boazodoallu dahká dákkár šiehtadusaid
lea ahte sis dávjá eai
leat eará vejolašvuođat.
Jus ášši mearriduvvo árvvoštallama
vuođul, de sáhttá boazodoallu
massit eanet go jus eai dagašii
dakkár šiehtadusa,
ovdamearkka dihtii jus áitet
bággolonistemiin. Sáhttá jearrat
sáhttá go
boazodoallu šiehtadit eret
dakkár guohtuneatnamiid,
maid sii hálddašit
oktasaš sámi
rievtti vuođul. Dása
gullá maiddái
boahttevaš buolvvaid vuoigatvuohta
doaimmahit boazodoalu ja dat vieruiduvvan vuoigatvuohta, mii maiddái
eará orohagain/siidaosiin
lea. Dilálašvuođat fertejit
láhččojuvvot
nu ahte boazodoallu ain sáhttá šiehtadallat vejolaš doaibmabijuid
eavttuid. Seammás ferte
láhčit
dilálašvuođaid nu
ahte sámiid ál-bmotválljenorgána
galgá konsulterejuvvot dakkár
proseassain.
1.4.2 Boraspiret
Maŋŋá go
Stuorradiggi meannudii boraspirepolitih-ka 2004s, de leat boraspirelávdegottit
ovttas eará hálddašemiin čađahišgoahtán
ođđa boraspirepolitihka.
Dál lea menddo árrat oaidnit
movt dat mearriduvvon nállemihtidanlogut
geavahusas doibmet guđege
regiovnnas. Stuorradikki mihttomearit, earret eará unnit
vuostálašvuođaid,
buoret einnostahttivuođa,
buoret elliidčálggu, vahágiid
dagaheaddji elliid váldima
jna. hárrái,
leat iešalddis buorit vuolggasajit
boahtteáiggi hálddašeapmái.
Dattetge čájehit
dat gieskat loahpahuvvon mihtideamit čielgasit
ahte massimat ja vahágat eai
unno. Dat leat seamma ollu go ovdal, dahje stuorábut.
Guovllulaš hálddašeamis váilot
ollu dárbbašlaš gaskaoamit
maid dárbbašit
doaimmaideaset čoavdimis.
Boazodoalus leat stuorra erohusat elliid logus maid ovddas lea ohccon
buhtadus maid boraspiret leat goddán
ja elliid logus maid ovddas duođai
mákso buhtadus. Dát boahtá earret
eará das go fylkkamánni
buhtadusmihtideamis deattuha duođaštuvvon
vahágiid, ja dávjá lea
váttis duođaštit ahte
boraspiret leat goddán elliid.
Dat guoská erenoamážit
boazodollui, go eallit leat olgun birra jagi. Finmárkkus
lei duođaštuvvon
boazovahát 0,9 % dieđihuvvon
vahágiin, ja dušše 13 % dieđihuvvon
boazovahágiin buhtaduvvui.
Davvi-Trøndelágas
lei duođaštuvvon
boazovahát 3,1 % ohccon
vahágiin, ja 62 % dieđihuvvon
boazovahágis buhtaduvvui.
Hástalussan lea buoridit
duođaštanvuođu
ja gávdnat ortnegiid maid
lea vejolaš geavahit almmá diekkáraš erohusaid bohcciideami
haga.
Sámediggi oaivvilda ahte
fertejit addot dárbbašlaš resurssat,
ja guovllulaš bivdoservviide
láhččojuvvot
dilli nu ahte dat šaddet hálddašeami
gaskaoapmin bivdolobiid čađaheames.
Eanaš bivdolobiin dál
ii leat leamaš ávki.
Okta ovdamearka dasa lea dat go áiggis skábmamánu
20. b. 2006 rájes guovvamánu
15. b. 2007 rádjai leat
oppa áiggi leamaš 2 – 3
lobálaš gumpebivdolobi
Guovdageainnus, Kárášjogas
ja Porsáŋggus Finnmárkkus,
muhto liikká eai leat nagodan
goddit ovttage gumppe. Berre maid álggahuvvot
geahččalandoaibma
dainna lágiin ahte hálddašanovddasvástádus
earret eará getkkiin ja
albasiin biddjo orohagaide dahje siiddaide, ja báikkálaš sávza-
ja gáicadoalliid servviide.
Sámediggi konstatere
ahte olles hálddašeapmi
lea vuođđuduvvon čivgamiid
duođašteapmái. Jos
ii leat vejolaš oažžut vuogádaga
ollislažžan,
mii nagoda háhkat dárkilis
ollesgova boraspirenáliin,
de gahččá čoahkkái
olles hálddašeapmi,
ja mearrádusat dahkkojit
boasttu vuođu alde. Sámediggi
gáibida ahte Stáhta Luonddubearráigeahčus
ja Nášuvnnalaš bearráigeahččaprográmmain fertejit
leat buot dárbbašlaš resurssat čađahit
dan barggu boahtteáiggis.
Sámediggi ferte oažžut
duohta váikkuhanfámu
bajimuš dási boraspirepolitihkkii
sámi guovlluin. Nugo ortnet
lea dál, de dat ii dávis
stáhta geatnegasvuođaide ráđđádallat
eamiálbmogiiguin áššiin
mat gusket sidjiide, geahča
ILO-konvenšuvnna 169 eamiálbmogiid
ja čearddalaš álbmogiid
hárrái
iešmearrideaddji riikkain,
iige dat dávis konsultašuvdnašiehtadussii.
1.4.3 Kulturmuitosuodjaleapmi
Sámi kulturmuittut leat
sámi historjjá ja
ovdahistorj-já deaŧalaš duođaštusávdnasat.
Kulturmuittut duođaštit
movt olbmot leat bargan eatnadaga ja luonddu ektui ja movt daid
leat geavahan áiggiid čađa,
ja maid sihke eatnadat ja luondu leat mearkkašan
ekonomalaš, sosiálalaš ja
oskkoldat beliide. Dáinna
lágiin leat kulturmuittut
mielde maiddái sámi
dálááigeoktavuođas
nu ahte dat lassin dasa go addet hisjorjjálaš máhtolašvuođa maiddái
váikkuhit kultuvrralaš gullevašvuođa
ja dihtomielalašvuođa
vásiheami dan ektui movt galgá geavahit
luonddu ja movt doppe johtit dán áigge.
Kulturmuittuid ja kulturmuitošlájaid sáhttá máŋgga
láhkái meroštallat
leat go dat sámi. Daid sáhttá gohčodit
sámi kulturmuitun dalle
go ealli dahje čállojuvvon sámi árbevierru čatnasa
daidda ja go báikkálaš sámi máhtolašvuohta čatnasa
daidda sámi kulturoktavuođas.
Sámi kulturmuit-tuid lea
maid vejolaš identifiseret
jos dutkanbohtosa vuođul
lea vejolaš čájehit
ahte dat duođaštit sámi
historjjá ja ovdahistorjjá.
Kulturmuitošlájaid
sáhttá maid meroštallat
ahte dain lea oktavuohta sámi ovdahistorjái;
jos dat leat proseassaid fysálaš manifestašuvnnat
mat láidejit historjálaččat
dovddus sámi kulturdovdomearkkaid ásaheapmái.
Dás lea maid dat dovddastus
ahte kulturmuitošlájat
ovddit ovdahistorjjás sáhttet áddejuvvot
eaktun sihke sámi ja ii-sámi
kultuvrii. Doppe gos dat leat oassin sámi
kultureatnadagas, lea dattetge lunddolaš meannudit
daid dego dat gulašedje
sámi kulturárbái.
Sámediggái
lea fápmuduvvon váldi
kulturmuitolága mielde hálddašit
sámi kulturmuittuid. Sámedikkis
lea ovddasvástádus
stuorra geográfalaš guovllus
masa gullet guhtta fylkkagieldda ja oasit guovlluin Oppland ja Møre
og Romsdal.
Dat váldi mii Sámediggái
lea fápmuduvvon kulturmuitolága
mielde, lea gaskaboddosaš ja
maid Birasgáhttendepartemeanta
lea 2004s guhkedan doaisttážii.
Oažžun
dihte sadjái bissovaš hálddašanortnega, ásahuvvui
2005s bargojoavku mii galgá čielggadit
boahtteáiggi organiserema
ja váldejuohkima sámi
kulturmuitohálddašeami
siskkobealde. Joavkkus leat mielde Sámediggi,
Birasgáhttendepartemeanta
(BD), Bargo- ja searvadahttindepartemeanta (BSD) ja Riikaantikvára. Sámediggi
háliida dakkár hálddašanmálle
man bokte hui guhkás sáhttá lojála čuovvolit
riikkaidgaskasaš konvenšuvnnaid, gozihit
prinsihpa Sámedikki iešheanalisvuođa
ja integritehta hárrái,
sihkkarastit mekanismmaid ollislaš ja čoahkes kulturmuitopolitihka
goziheami váste (mihttomeriid
ja bušeahtaid bokte), sihkkarastit mekanismmaid
movt dahkat mearrádusaid
go lea sierramielalašvuohta
ja/dahje eahpečielggasvuohta ovddasvástádussuorggi
oktavuođas ja vai ovttaskas
ol-bmuid riektesihkarvuohta gozihuvvošii.
Vuordit ahte bargojoavkku raporta gárvvistuvvo
oanehis áiggis.
Sámediggi lea 2006s ain
joatkán bargguin čuovvolit
Stuorradiggedieđáhusa
nr. 16 (2004 – 2005)
Leve
med kulturminner. Dieđáhusas
meannuduvvojit earret eará fáttát
nugo báktedáidda,
sámi huksensuodjalus ja árvobuvttadanprográmma
kulturmuitosuorggi váste.
Vel ge eai leat juogaduvvon dat ruđat
sámi huksensuodjalussii
mat leat lohpiduvvon dieđáhusas,
muhto Riikaantikvára vehkiin
lea Sámedikkis liikká leamaš vejolašvuohta álggahit
huksensuodjalusprošeavtta Deanu
gielddas. Guovddáš eiseválddit
leat garrasit bargan árvobuvttadeami
láhčimin
kulturmuitosuorggis. Sámi
prošeavttat eai dattetge
leat ožžon
pilohttaprošeavttaid juolludusa
dán suorggis. Sámedikkis
lea leamaš ságastallan
Riikaantikvárain stuorradiggedieđáhusa čuovvoleami hárrái
ja áigu joatkit bargat guovddáš eiseválddiid
ektui oažžun
dihte johtui daid doaibmabijuid mat dieđáhusas
leat positiivvalaččat
sámi kulturmuitosuodjalussii.
Cuoŋománu
1. b. 2005 mannosaš ođđa
láhkaásahus
váikkuhančielggadusa
hárrái
lea bidjan muhtun čanastusaid
areálaplánemii. Dás
gáibiduvvo earret eará ahte guovllulaš kulturmuitohálddašeapmi
bargá eanet aktiivvalaččat
gielddaid ektui gieldaplánaid
areálaoasi reviderema oktavuođas.
2006s lea Sámediggi meannudan guokte
gieldaplána, Evenášši
ja Hemnes, láhkaásahusa
ektui, mas viiddis guovlluin leat čilgejuvvon
sámi kulturmuittut. Mihttomearrin
go bidjat stuorát
resurssaid plánaproseassa
dán muttus, lea ahte šattašii
eanet ollislaš hálddašanbargu
ja áiggi mielde šattašedje
unnánot eaŋkiláššit
meannudeapmái.
Sámediggi lea 2006s buktán árvalusaid
sihke Romssa musea guhkesáigeplánii
mii guoská báktedáidaga
seailluheapmái ja sihkkarastimii
2006s ja jagiin ovddosguvlui, ja dasto Norlándda
Báktedáiddaplánii. Váldokonklušuvdna
lea ahte Sámediggi vuosttáš vuorus sávvá lagat
formaliserejuvvon ovttasbarggu sihke Romssa museain ja Norlándda fylkkagielddain
báktedáidaga láhčima,
seailluheami ja gaskkusteami hárrái.
Dasto lea Sámediggi hábmen
seailluhanprošeavtta báktesárgumiidda
Aldonis Unjárgga gielddas.
Lea hui sakka vejolaš ahte
dát leat ođđaset áiggi
sárgumat maid sáhttá čatnat
gálduide mat muitalit oaffaruššama
birra dán várrečohkas.
Sáhttá maid
leat áigeguovdil čađahit
eará seailluhandoaibmabijuid,
ja dasto dárkut fealtta ovdáneami.
Prošeakta geahččaluvvo čađahuvvot 2007s.
Sámediggi lea evttohan
Ceavccageađggi/Mortensnes máilbmeárbeguovlun. Dát
evttohus lea beassan listui mas leat dat prošeavttat
mat galget čielggaduvvot viidáseappot.
2006s lea álggahuvvon
GIS-verktøy (geografalaš diehtojuohkinvuogádaga)
geavaheapmi áššemeannudeami
ja gieddebarggu oktavuođas.
Dáinna bargguin jotkojuvvo
ain 2007s. Sámedikki bargit
kulturmuitosuodjaleamis leat 2006s čađahan GIS-kuršša
mii addá 10 oahppočuoggá,
Finnmárkku fylkagieldda
ovttasbargošiehtadusa ektui.
1.4 Ceavzilis birashálddašeapmi
Sámi servodagain leat
hástalusat mat gáibidit
dakkár máškidis
ja sektoriidrasttideaddji politihka ja hálddašeami,
mii sihkkarastá min kultuvrra
luondduvuđđosa.
Dás ferte eamiálbmovuoigatvuođaid,
kultursuodjaleami ja luondduhálddašeami geahčadit
oktan. Dát lea deaŧalaš danne
go sámi kultuvrras lea lagaš oktavuohta
lundui, ja biras- ja dálkkádatrievdamat čuhcet ovddimuččat
eamiálbmogiidda.
Danne riikkaidgaskasaš biraskonvenšuvnnaid
ferte geahčadit oktan eamiálbmotvuoigatvuođaiguin.
Riikkaidgaskasaš birasbargu
lea maid áidna vuohki mo
dustet daid hástalusaid
maid dálkkádatrievdamat
ja guhkesgaskkaid nuoskkideapmi mielddisbuktá.
1.4.1 Areálasuodjaleapmi
ja suodjalanplánat
Sámediggi lea jagis 2006 čađahan konsultašuvnnaid
Birasgáhttendepartemeanttain
suodjalannjuolggadusaid birra sámi
guovlluin. Buot áššit
eai leat vel čielgas, gč.
Sámedikki jagi 2005 suodjalannjuolggadusaid
evttohusa, muhto konsultašuvdnabeliin
lea áigumuš loahpahit ášši
maŋŋá ođđajagi
2007. Bealit leat maid ovttamielalaččat
das ahte ođđa
suodjalanproseassat luonddulága
vuođul sámi guovlluin
eai galgga álggahuvvot ovdalgo
konsultašuvnnaid njuolggadusat
leat válbmejuvvon.
Sámediggi lea loahpageahčen
2006 álggahan konsultašuvnnaid ođđa
plána- ja huksenlága
birra Birasgáhttendepartemeanttain.
Sámedikkis lea doaivva ahte
ođđa
láhka galgá sáhttit
fuolahit sámi beroštusaid
sakka buorebut. Dálá plána-
ja huksenláhka ii leat doarvái ahte
sihkkarastit sámi beroštusaid
jus gievrras huksejeaddjit gáibidit
ahte eará deaŧalaš servodatberoštusaid
ferte vuhtiiváldit.
Boazodoallolágas, nu
mo dat lea dál ja nu mo
departemeanta lea evttohan ođasmahttojuvvot,
váilu boazodoalu várás duohta
ja sektoriidrasttideaddji areálasuodjalus.
Dása gullá maiddái
ahte ollu guovlluin eai leat sámi
vuoigatvuođat identifiserejuvvon,
mii maiddái ferte čielggaduvvot
ovdalgo duohtadeamit sáhttet čađahuvvot. Finnmárkku
hárrái
leat kommišuvdna ja sierraduopmostuollu
mat áigot identifiseret
geavahan- ja oamastanvuoigatvuođaid.
Guovlluid hárrái máttabealde
Finnmárkku vuordá Sámediggi
Sámi vuoigatvuođalávdegotti
cealkámuša. Danne
vuordá ge Sámediggi
ahte eai čađahuvvo
stuorra duohtadeamit dain sámi
guovlluin, gos sámi vuoigatvuođat leat čielggaduvvomin.
Leat maid čađahuvvon
konsultašuvnnat Sievjju
ja Várnjárgga álbmotmehciid
evttohusaid birra Finnmárkku
fylkkas. Sámediggi deattuha ahte
konsultašuvnnat Birasgáhttendepartemeanttain
leat veahkehan juksat ovttamielalašvuođa.
Meannudeapmi lea leamaš viehka čorgat
ja konstruktiiva ja beliin lea leamaš dáhttu
gávdnat čovdosiid
buot konsultašuvdnačoahkkimiin,
ja eará gulahallamiin proseassas.
Sámediggi lea sihke áššiid
proseassa ja sisdoalu vuođul
miehtan Sievjju ja Várnjárgga álbmotmehciid
suodjaleapmái. Sámediggi
eaktuda dattetge ahte galget čađahuvvot
ođđa
proseassat jus, maŋŋá dálá geavahan-
ja oamastanvuoigatvuođaid
kárten gávnnahuvvo
ahte leat earát go Finnmárkkuopmodat
geat oamastit eanaš oasi
dain eatnamiin, gosa suodjalanguovllut leat ásahuvvon.
Viidáseappot eaktuduvvo ahte
Luondduhálddašandirektoráhta
konsultašuvnnain Sámedikkiin
mearrida gii dat galgá leat
suodjalanguovlluid hálddašaneiseváldi,
ja ahte sámi beroštusat
sihkkarastojuvvojit dan hálddašanortnegis
mii ásahuvvo. Sámediggi
deattuha viidáseappot ahte
dat čovdosat, maid konsultašuvdnabealit gávnnahit
maŋit áiggis,
oktiiordnejuvvojit ja čađahuvvojit
Sievjju ja Várnjárgga álbmotmehciid viidáset
hálddašanmodealla-
ja hálddašanplánabarggus.
Sámediggi ja Suodjalusdepartemeanta
leat jagis 2006 čađahan
konsultašuvnnaid Meavkki
ja Arvenjárgga báhčinšiljuid
ovttastahttima oktavuođas
Romssa fylkkas. Oktanaga konsultašuvnnaiguin
lea oččoduvvon eaktodáhtolaš šiehtadus
Meavkki boazoorohaga Oskal Siidda bokte, Forsvarsbygg ja Hærens
styrker gaskkas ásahit molssaeaktosaš feaskára
mii ovttastahttá Meavkki
ja Arvenjárgga báhčin-
ja hárjehallanšiljuid.
Dáid beliid gaskasaš šiehtadus
dahkkojuvvui 2006 čavčča.
Konsultašuvnnat leat
buvttihan ovttamielalašvuođa
Sámedikki ja Suodjalusdepartemeantta
gaskkas das ahte jus suodjalusa dárbu
guvlui nohká, de galgá guovlu fas
váldojuvvot sámi
geavaheapmái. Nappo eaktuda
ge dát ahte suodjalus ii sáhte
hálddašit
guovllu dakkár vugiin mii
dagaha geavatlaččat
dahje formálalaččat
váttisin dahje veadjemeahttumin čađahit
dakkár ruovttoluottafievrrideami.
Sámediggi diehtá ahte
dál leat máŋga
bieggafápmohuksenplána
sámi guovlluin, ja ahte
sihke eaŋkil huksenáššit
ja buot dieđihuvvon duohtademiid
lohku oktiibuot mielddisetbuktet issoras stuorra areáladuohtademiid
main leat stuorra váikkuhusat sámi
ealáhusaide ja kultuvrii. Sámediggi
lea fuolastuvvan dán ovdáneami
geažil ja ballá ahte sámi
beroštusat buohkanassii
eai fuolahuvvo doarvái bures
jus buot plánejuvvon huksemat čađahuvvojit.
Dát guoská sihke
sámi ealáhusaide
ja sámi kulturmuittuide
ja kulturbirrasiidda. Daid váikkuhusaid
maid buot bieggafápmohuksemat
guovllus mielddisetbuktet, ferte ollislaččat čielggadit beroškeahttá das
galle huksejeaddji dat leat seamma guovllus. Regiovnnalaš bieggafápmoplánaid
ráhkadeapmi sáhtášii
maiddái leat mielde stivremin
huksemiid buori ja einnosteaddji vugiin. Sámediggi
vuordá konsulterejuvvot ovdalgo
stuorra huksenplánat čađahuvvojit.
Sámediggi lea jagis 2006
váldá ovdan
bieggafápmohuksemiid čoahkkimiin
sihke Oljo- ja energiijadepartemeantta stáhtaráđiin
ja Birasgáhttendepartemeantta stáhtaráđiin.
Sámediggi dovddaha maiddái
ahte lea fuolastuvvan daid šiehtadusaid
dáfus maid energiijafitnodagat/doaibmaeaiggádat dahket
guoskevaš boazodoallojoavkkuiguin. Duogáš manne
boazodoallu dahká dákkár šiehtadusaid
lea ahte sis dávjá eai
leat eará vejolašvuođat.
Jus ášši mearriduvvo árvvoštallama
vuođul, de sáhttá boazodoallu
massit eanet go jus eai dagašii
dakkár šiehtadusa,
ovdamearkka dihtii jus áitet
bággolonistemiin. Sáhttá jearrat
sáhttá go
boazodoallu šiehtadit eret
dakkár guohtuneatnamiid,
maid sii hálddašit
oktasaš sámi
rievtti vuođul. Dása
gullá maiddái
boahttevaš buolvvaid vuoigatvuohta
doaimmahit boazodoalu ja dat vieruiduvvan vuoigatvuohta, mii maiddái
eará orohagain/siidaosiin
lea. Dilálašvuođat fertejit
láhččojuvvot
nu ahte boazodoallu ain sáhttá šiehtadallat vejolaš doaibmabijuid
eavttuid. Seammás ferte
láhčit
dilálašvuođaid nu
ahte sámiid ál-bmotválljenorgána
galgá konsulterejuvvot dakkár
proseassain.
1.4.2 Boraspiret
Maŋŋá go
Stuorradiggi meannudii boraspirepolitih-ka 2004s, de leat boraspirelávdegottit
ovttas eará hálddašemiin čađahišgoahtán
ođđa boraspirepolitihka.
Dál lea menddo árrat oaidnit
movt dat mearriduvvon nállemihtidanlogut
geavahusas doibmet guđege
regiovnnas. Stuorradikki mihttomearit, earret eará unnit
vuostálašvuođaid,
buoret einnostahttivuođa,
buoret elliidčálggu, vahágiid
dagaheaddji elliid váldima
jna. hárrái,
leat iešalddis buorit vuolggasajit
boahtteáiggi hálddašeapmái.
Dattetge čájehit
dat gieskat loahpahuvvon mihtideamit čielgasit
ahte massimat ja vahágat eai
unno. Dat leat seamma ollu go ovdal, dahje stuorábut.
Guovllulaš hálddašeamis váilot
ollu dárbbašlaš gaskaoamit
maid dárbbašit
doaimmaideaset čoavdimis.
Boazodoalus leat stuorra erohusat elliid logus maid ovddas lea ohccon
buhtadus maid boraspiret leat goddán
ja elliid logus maid ovddas duođai
mákso buhtadus. Dát boahtá earret
eará das go fylkkamánni
buhtadusmihtideamis deattuha duođaštuvvon
vahágiid, ja dávjá lea
váttis duođaštit ahte
boraspiret leat goddán elliid.
Dat guoská erenoamážit
boazodollui, go eallit leat olgun birra jagi. Finmárkkus
lei duođaštuvvon
boazovahát 0,9 % dieđihuvvon
vahágiin, ja dušše 13 % dieđihuvvon
boazovahágiin buhtaduvvui.
Davvi-Trøndelágas
lei duođaštuvvon
boazovahát 3,1 % ohccon
vahágiin, ja 62 % dieđihuvvon
boazovahágis buhtaduvvui.
Hástalussan lea buoridit
duođaštanvuođu
ja gávdnat ortnegiid maid
lea vejolaš geavahit almmá diekkáraš erohusaid bohcciideami
haga.
Sámediggi oaivvilda ahte
fertejit addot dárbbašlaš resurssat,
ja guovllulaš bivdoservviide
láhččojuvvot
dilli nu ahte dat šaddet hálddašeami
gaskaoapmin bivdolobiid čađaheames.
Eanaš bivdolobiin dál
ii leat leamaš ávki.
Okta ovdamearka dasa lea dat go áiggis skábmamánu
20. b. 2006 rájes guovvamánu
15. b. 2007 rádjai leat
oppa áiggi leamaš 2 – 3
lobálaš gumpebivdolobi
Guovdageainnus, Kárášjogas
ja Porsáŋggus Finnmárkkus,
muhto liikká eai leat nagodan
goddit ovttage gumppe. Berre maid álggahuvvot
geahččalandoaibma
dainna lágiin ahte hálddašanovddasvástádus
earret eará getkkiin ja
albasiin biddjo orohagaide dahje siiddaide, ja báikkálaš sávza-
ja gáicadoalliid servviide.
Sámediggi konstatere
ahte olles hálddašeapmi
lea vuođđuduvvon čivgamiid
duođašteapmái. Jos
ii leat vejolaš oažžut vuogádaga
ollislažžan,
mii nagoda háhkat dárkilis
ollesgova boraspirenáliin,
de gahččá čoahkkái
olles hálddašeapmi,
ja mearrádusat dahkkojit
boasttu vuođu alde. Sámediggi
gáibida ahte Stáhta Luonddubearráigeahčus
ja Nášuvnnalaš bearráigeahččaprográmmain fertejit
leat buot dárbbašlaš resurssat čađahit
dan barggu boahtteáiggis.
Sámediggi ferte oažžut
duohta váikkuhanfámu
bajimuš dási boraspirepolitihkkii
sámi guovlluin. Nugo ortnet
lea dál, de dat ii dávis
stáhta geatnegasvuođaide ráđđádallat
eamiálbmogiiguin áššiin
mat gusket sidjiide, geahča
ILO-konvenšuvnna 169 eamiálbmogiid
ja čearddalaš álbmogiid
hárrái
iešmearrideaddji riikkain,
iige dat dávis konsultašuvdnašiehtadussii.
1.4.3 Kulturmuitosuodjaleapmi
Sámi kulturmuittut leat
sámi historjjá ja
ovdahistorj-já deaŧalaš duođaštusávdnasat.
Kulturmuittut duođaštit
movt olbmot leat bargan eatnadaga ja luonddu ektui ja movt daid
leat geavahan áiggiid čađa,
ja maid sihke eatnadat ja luondu leat mearkkašan
ekonomalaš, sosiálalaš ja
oskkoldat beliide. Dáinna
lágiin leat kulturmuittut
mielde maiddái sámi
dálááigeoktavuođas
nu ahte dat lassin dasa go addet hisjorjjálaš máhtolašvuođa maiddái
váikkuhit kultuvrralaš gullevašvuođa
ja dihtomielalašvuođa
vásiheami dan ektui movt galgá geavahit
luonddu ja movt doppe johtit dán áigge.
Kulturmuittuid ja kulturmuitošlájaid sáhttá máŋgga
láhkái meroštallat
leat go dat sámi. Daid sáhttá gohčodit
sámi kulturmuitun dalle
go ealli dahje čállojuvvon sámi árbevierru čatnasa
daidda ja go báikkálaš sámi máhtolašvuohta čatnasa
daidda sámi kulturoktavuođas.
Sámi kulturmuit-tuid lea
maid vejolaš identifiseret
jos dutkanbohtosa vuođul
lea vejolaš čájehit
ahte dat duođaštit sámi
historjjá ja ovdahistorjjá.
Kulturmuitošlájaid
sáhttá maid meroštallat
ahte dain lea oktavuohta sámi ovdahistorjái;
jos dat leat proseassaid fysálaš manifestašuvnnat
mat láidejit historjálaččat
dovddus sámi kulturdovdomearkkaid ásaheapmái.
Dás lea maid dat dovddastus
ahte kulturmuitošlájat
ovddit ovdahistorjjás sáhttet áddejuvvot
eaktun sihke sámi ja ii-sámi
kultuvrii. Doppe gos dat leat oassin sámi
kultureatnadagas, lea dattetge lunddolaš meannudit
daid dego dat gulašedje
sámi kulturárbái.
Sámediggái
lea fápmuduvvon váldi
kulturmuitolága mielde hálddašit
sámi kulturmuittuid. Sámedikkis
lea ovddasvástádus
stuorra geográfalaš guovllus
masa gullet guhtta fylkkagieldda ja oasit guovlluin Oppland ja Møre
og Romsdal.
Dat váldi mii Sámediggái
lea fápmuduvvon kulturmuitolága
mielde, lea gaskaboddosaš ja
maid Birasgáhttendepartemeanta
lea 2004s guhkedan doaisttážii.
Oažžun
dihte sadjái bissovaš hálddašanortnega, ásahuvvui
2005s bargojoavku mii galgá čielggadit
boahtteáiggi organiserema
ja váldejuohkima sámi
kulturmuitohálddašeami
siskkobealde. Joavkkus leat mielde Sámediggi,
Birasgáhttendepartemeanta
(BD), Bargo- ja searvadahttindepartemeanta (BSD) ja Riikaantikvára. Sámediggi
háliida dakkár hálddašanmálle
man bokte hui guhkás sáhttá lojála čuovvolit
riikkaidgaskasaš konvenšuvnnaid, gozihit
prinsihpa Sámedikki iešheanalisvuođa
ja integritehta hárrái,
sihkkarastit mekanismmaid ollislaš ja čoahkes kulturmuitopolitihka
goziheami váste (mihttomeriid
ja bušeahtaid bokte), sihkkarastit mekanismmaid
movt dahkat mearrádusaid
go lea sierramielalašvuohta
ja/dahje eahpečielggasvuohta ovddasvástádussuorggi
oktavuođas ja vai ovttaskas
ol-bmuid riektesihkarvuohta gozihuvvošii.
Vuordit ahte bargojoavkku raporta gárvvistuvvo
oanehis áiggis.
Sámediggi lea 2006s ain
joatkán bargguin čuovvolit
Stuorradiggedieđáhusa
nr. 16 (2004 – 2005)
Leve
med kulturminner. Dieđáhusas
meannuduvvojit earret eará fáttát
nugo báktedáidda,
sámi huksensuodjalus ja árvobuvttadanprográmma
kulturmuitosuorggi váste.
Vel ge eai leat juogaduvvon dat ruđat
sámi huksensuodjalussii
mat leat lohpiduvvon dieđáhusas,
muhto Riikaantikvára vehkiin
lea Sámedikkis liikká leamaš vejolašvuohta álggahit
huksensuodjalusprošeavtta Deanu
gielddas. Guovddáš eiseválddit
leat garrasit bargan árvobuvttadeami
láhčimin
kulturmuitosuorggis. Sámi
prošeavttat eai dattetge
leat ožžon
pilohttaprošeavttaid juolludusa
dán suorggis. Sámedikkis
lea leamaš ságastallan
Riikaantikvárain stuorradiggedieđáhusa čuovvoleami hárrái
ja áigu joatkit bargat guovddáš eiseválddiid
ektui oažžun
dihte johtui daid doaibmabijuid mat dieđáhusas
leat positiivvalaččat
sámi kulturmuitosuodjalussii.
Cuoŋománu
1. b. 2005 mannosaš ođđa
láhkaásahus
váikkuhančielggadusa
hárrái
lea bidjan muhtun čanastusaid
areálaplánemii. Dás
gáibiduvvo earret eará ahte guovllulaš kulturmuitohálddašeapmi
bargá eanet aktiivvalaččat
gielddaid ektui gieldaplánaid
areálaoasi reviderema oktavuođas.
2006s lea Sámediggi meannudan guokte
gieldaplána, Evenášši
ja Hemnes, láhkaásahusa
ektui, mas viiddis guovlluin leat čilgejuvvon
sámi kulturmuittut. Mihttomearrin
go bidjat stuorát
resurssaid plánaproseassa
dán muttus, lea ahte šattašii
eanet ollislaš hálddašanbargu
ja áiggi mielde šattašedje
unnánot eaŋkiláššit
meannudeapmái.
Sámediggi lea 2006s buktán árvalusaid
sihke Romssa musea guhkesáigeplánii
mii guoská báktedáidaga
seailluheapmái ja sihkkarastimii
2006s ja jagiin ovddosguvlui, ja dasto Norlándda
Báktedáiddaplánii. Váldokonklušuvdna
lea ahte Sámediggi vuosttáš vuorus sávvá lagat
formaliserejuvvon ovttasbarggu sihke Romssa museain ja Norlándda fylkkagielddain
báktedáidaga láhčima,
seailluheami ja gaskkusteami hárrái.
Dasto lea Sámediggi hábmen
seailluhanprošeavtta báktesárgumiidda
Aldonis Unjárgga gielddas.
Lea hui sakka vejolaš ahte
dát leat ođđaset áiggi
sárgumat maid sáhttá čatnat
gálduide mat muitalit oaffaruššama
birra dán várrečohkas.
Sáhttá maid
leat áigeguovdil čađahit
eará seailluhandoaibmabijuid,
ja dasto dárkut fealtta ovdáneami.
Prošeakta geahččaluvvo čađahuvvot 2007s.
Sámediggi lea evttohan
Ceavccageađggi/Mortensnes máilbmeárbeguovlun. Dát
evttohus lea beassan listui mas leat dat prošeavttat
mat galget čielggaduvvot viidáseappot.
2006s lea álggahuvvon
GIS-verktøy (geografalaš diehtojuohkinvuogádaga)
geavaheapmi áššemeannudeami
ja gieddebarggu oktavuođas.
Dáinna bargguin jotkojuvvo
ain 2007s. Sámedikki bargit
kulturmuitosuodjaleamis leat 2006s čađahan GIS-kuršša
mii addá 10 oahppočuoggá,
Finnmárkku fylkagieldda
ovttasbargošiehtadusa ektui.
1.5 Kultuvra
Kultuvra lea árvvut,
norpmat, kodat ja symbolat maid olbmot váldet
atnui ja gaskkustit viidáseappot
buolvvas bulvii. Danne bidjá sámi
kultuvra vuođu eanaš bargguide
maiguin Sámediggi bargá.
Kultuvra buktojuvvo čielgaseamosit
albmosii iešguđet
dáiddahámiid
bokte nugo girjjálašvuođa, lávdedáidaga,
govvadáidaga/duoji
ja musihka bokte. Kultuvra lea maid dat arenat ja deaivvadanbáikkit
gos dáidda gaskkustuvvo,
nugo kulturviesut ja festiválat.
Kultuvra siskkilda dasa lassin viidáset áddejumis valáštallama,
museaid, mediaid ja girku.
Sámi kultuvrra johtui
bidjan ja ovddideapmi viidáset
lea nášuvnnalaš ovddasvástádus.
Norgga stáhta lea iešguđet
lágaid, láhkaásahusaid
ja konvenšuvnnaid bokte
geatnegahttojuvvon váldit ovddasvástádusa
sámi gielas, kultuvrras,
historjjás ja servodateallimis. Dán
ovddasvástádusa
ferte Norgga stáhta hálddašit
gulahallama bokte Sámedikkiin,
ja Sámedikki čanastusat
dat fertejit biddjojuvvot vuođđun
barggus.
Sámediggi addá doarjaga
Sámi kulturfoanddas hálddahusmearrádusaiguin
ja Doarjjastivrra mearrádusaiguin. Maŋimuš jagiid
leat registreren hui ollu doarjjaohcamiid Sámi
kulturfoanddas, ja doarjjaohcamiid earenoamážit girjjálašvuhtii
ja musihkkii. Stáhta ekonomalaš juolludusaid
sámi kultuvrii ja otnáš sámi
servodaga duohta dárbbuid
gaskavuohta lea hui skužil.
1.5.1 Kulturovdanbuktimat
Okta doaibmabijuin máŋgga
ovttasbargošiehtadusas Sámedikki
ja guoskevaš fylkkagielddaid
gaskka lea láhčit
sámi musihkkagaskkusteami. Finnmárkkus
lea Norgga kulturráđđi
lea juolludan 1,5 miljon ruvnno prošektii
Musikk i Finnmark, ja Sámediggi
ja fylkkagielda addet guovllulaš oasi.
Sámediggeráđi
ja guoskevaš sámi
dáiddárorganisašuvnnaid
ovddasteaddjiid gaskka leat dollojuvvon čoahkkimat
geahčadan dihte movt sámi
dáiddárorganisašuvnnat
buoremus lági mielde sáhttet
searvat bargui prošeavttain. Sámediggi
háliida nannet sámi
musihka gaskkusteami vel eanet ja áigu
bargat dan badjelii ahte ásahuvvošii
etnomusihkkaguovddáš.
Sámediggi lea registreren
ahte sámi filbmadoaimmat
leat lassánan oalle ollu maŋimuš jagiid,
man oktavuođas earenoamážit
nuorra sámi filbmadahkkit
leat beaggigoahtán sihke nášuvnnalaš ja
riikkaidgaskasaš dásis.
Lagašvuohta birrasii ja
sámi giela, kultuvrra ja
servodaga dovdan váikkuha positiivvalaččat
filbmaprošeavttaid sisdollui
ja hápmái.
Sámediggi registrere ahte
sámi filmmaid lassánan
aktivitehta ii leat čuovvoluvvon dohkálaččat
rámmaeavttuid láhčimiin
sámi filmmaid buvttadeami
várás.
Sámedikkis lea beroštupmi
buoridit dán dili, ja dien
oktavuođas áigu
Sámediggi geahčadit
livččii
go vejolašvuohta ásahit
sierra davviriikkalaš sámi
filbmaguovddáža.
Ollu jagiid lea leamaš nu
ahte rámmaeavttut sámi čáppagirjjálašvuođa
almmuheapmái eai leat leamaš nu
dohkálaččat. Sámediggi
lea duhtavaš go 2006s lea leamaš vejolaš loktet
juolludusaid mealgat čáppagirjjálašvuođa buvttadeapmái
ja lasihit doaibmadoarjaga sámi
girjelágádusaide.
Liikká lea dárbu
ain vuoruhit veahkkeváriid dán
suorgái ovdal go sáhttá dadjat
ahte dat leat dohkálaččat.
Sámi teáhterat
leat deaŧalaččat
sámi dáiddá-
ja kulturovdanbuktimiid vásiheapmái
ja sámegiela geavaheapmái.
Sámedikkis lea leamaš mihttomearrin
sihkkarastit ahte sámi teáhterdoaimmas
lea dohkálaš ekonomalaš vuođđu
doaimma várás,
maiddái ahte Beaivváš Sámi
Teáhterii sihkkarastojuvvo
dohkálaš ekonomalaš vuođđu
doibmii sámi nášuvnnalašteáhterin.
Danne lea Sámediggi 2006s
vuoruhan lasihit doaibmadoarjaga teáhterii.
Sámediggi lea maid čoahkkimis
Girko- ja kulturdeparemeanttain váldán
ovdan ášši
ahte huksejuvvošii ođđa
teáhterviessu Beaivváš Sámi
Teáhterii.
Åarjelhsaemien Teatere/Lullisámi teáhter
lea deaŧalaš lullisámi kultuvrra,
giela, identitehta ja iešdovddu nanosmahttimii.
Teáhter lea 2006 rájes ožžon
fásta doaibmadoarjaga Sámedikki
bušeahtas.
Geahččalit
maid sihkkarastit teáhtera
doibmii eanet doarjaga ovttasbargošiehtadusa
bokte mii Sámedikkis lea
lullisámi guovllu fylkkagielddaiguin.
Teáhteroktavuođas
lea Sámediggi deattuhan
addit doarjaga mánáid
ja nuoraid amatorateáhterdoibmii
Sámi kulturfoandda bokte.
1.5.2 Dáiddáršiehtadus
Dáiddáršiehtadusa
ektui leat Sámediggi ja
Sámi dáiddárráđđi
dahkan šiehtadua jahkái
2007. Čuovvovaš vihtta
sámi dáiddársearvvi
leat lahttun Sámi Dáiddárrádis
(SDR): Sámi Girječálliid
Searvi (SGS), Sámi Dáiddačehpiid
Searvi (SDS), Juoigiid Searvi (JS), Sámi
Teáhtersearvi (STS), Foreningen
Samiske Komponister (FSK).
Sámi dáiddárráđđi juohká ekonomalaš rámma
ovttaskas organisašuvdnii
ja SDRii. Sámi dáiddárráđđi
dat 2007s ollásit administrere
dáiddárstipeandda.
Sámediggeráđđi dohkkeha
njuolggadusaid dáiddafoandda ruđaid
geavaheapmái dan maŋŋá go
bealit leat ráđđádallan
gaskaneaset.
Sámediggi lea miessemánus
dán jagi šiehtadallan šiehtadusa
mii gusto jagi 2007 ja rámma
dan ulbmilii lea 4 350 000 ruvnno. Dása
lea lasihuvvon 350 000 ruvnno šiehtadusa
ektui 2006s. Sámediggi áigu
dáinna buoridit sámi dáiddáriid
bargoeavttuid, ja dieinna lágiin
ovdánahttit sámi
dáidaga.
1.5.3 Kultuvrralaš arenat
ja deaivvadanbáikkit
1.5.3.1 Kulturviesut
Sámi kulturviesut leat
sámi servodaga dea��alaš ovddidanarenat.
Dat doibmet sámi kulturbarggu
arenan, ja dat leat deaivvadanbáikkit
main lea stuorra mearkkašupmi
sámi giela ja kultuvrra suodjaleapmái
ja nannemii.
Sámediggi juolluda doaibmadoarjaga sámi
kulturviesuide bušeahtas
bokte. Eanet sámi kulturviesuin
lea dattetge dárbu maiddái
hukset go galget sáhttit
gozihit doaimmaset. Sámediggi lea
duhtavaš go Nuortasámi
musea ruhtadeapmi dál lea
sihkkarastojuvvon, ja go leat ožžon
signálaid ahte ája sámi
guovddáš,
Saemien Sijte ja Sámi dáiddamusea
leat vuoruhuvvon maiddái
Ráđđehusa
ja Stuorradikki beales.
Sámediggi deattuha ahte
sámi servodagas lea dárbu
eanet kulturviesuide. Várdobáiki
sámi guovddáš Evenáššis/Skániin
lea bures boahtán johtui
ođđavistti plánemiin.
Dán prošeavtta háliida
Sámediggi čuovvolit
ovddosguvlui.
1.5.3.2 Festiválat
Sámi festiválain
lea deaŧalaš rolla
sámi identitehta, giela
ja kultuvrra suodjaleames ja ovddideames. Dat leat deaivvadanbáikkit
gos sohkabuolvvat deaivvadit rastá riikkarájáid,
ja dat leat sámi mu-sihka,
dáidaga, kultuvrra ja filmmaid
gaskkustanarenat.
Sámediggi addá bissovaš vuođđodoarjaga
máŋgga sámi
festiválii. Daid gaskkas
lea Sámi Musihkkafestivála
Guovdageainnus, mii lea šaddan
daid deaŧaleamos kulturásahusaid
gaskii. Sámediggi lea ovttasráđiid
Romssa ja Norlándda fylkkagielddaiguin
veahkehan ahte Márkomeannu
dál lea ožžon
lávdehuksehusa.
Sámediggeráđđi
lea árvalan Kultur- ja Girkodepartementii
ahte Riddu Riđđu
festivála Gáivuonas šattašii guovddášásahussan.
Dát lea Sámedikki
2005 jahkedieđáhusa čuovvoleapmi.
Stáhtus guovddášfestiválan mearkkašivččii
dan ahte festivála oažžugoađášii fásta
doaibmadoarjaga stáhtabušeahtas.
Festivála ii ožžon
stáhtusa guovddášfestiválan
2007 stáhtabušeahtas.
Sámediggi šállosa
dán ja vuordá ahte
dat boahtá stáhtabušehttii
2008s.
1.5.4 Mediat
Mediaid rolla servodagas lea buktit dieđuid
ja čuoččaldahttit
oktasaš ipmárdusa.
Lassin dasa lea mediaid rolla ovddidit ja oidnosii buktit sámegiela
sihke njálmmálaččat
ja čálalaččat,
ja dainn lágiin doaibmat
giellamállen.
Dárbu lea oažžut beaivválaš ođđasiid sámegillii
maiddái áviisahámis vai
sihkkarastojuvvo govdadet ođasgaskkusteapmi
ja buoret vuođđu
sámi ja sámegielat
servodatdigáštallamii. Dasto
oaidná Sámediggi
ahte lea stuorra dárbu ovddidit
ja ásahit sierra fálaladagaid
julev- ja máttasámegillii,
ja oažžut
buori ja dohkálaš tv-fálaldaga
sámi mánáide
ja nuoraide.
Riikkaviidosaš dárogielalaš mediat
leat konsešuvdnaeavttuideaset geažil
geatnegasat addit fálaldaga sámi
veahkadahkii, sihke sámegielalaš prográmmaid
ja dahje prográmmaid main
lea sámi sisdoallu. Sámediggi
lea 2006s registreren ahte máŋga
konsešuvdnaeavttu leat rihkkojuvvon,
ja oaivvilda ahte dákkár
rihkkosiid berre moaitit garrasit.
1.5.5 Valáštallan
Sámi valáštallamis
lea nana identitehtahábmejeaddji
beaktu ja das lea deaŧalaš atnit
fuola ja ovddidit viidáseappot.
Ferte vuoruhit barggu ahte oažžut
sadjái rámmaeavttuid
vai sámi valáštallanjođiheaddjiin
ja valáštalliin
lea vejolaš bargat valáštallamiin
sihke amatora- ja njunušvaláštallandásis. Dán
geažil dárbbašuvvojit
mealgat eanet speallanruđat
sámi valáštallamii.
Sámiid Valáštallanlihttu/Samenes
idrettsforbund (SVL) ja Sámi Spábbačiekčanlihttu/Samisk
fotballforbund (SSL) organiserejit valáštallandoaimmaid
sámi álbmoga
váste dain guovlluin gos
sámit ásset, rájárastá perspektiivvain.
Go dát searvvit organiserejit
sámi meašttirgilvvuid
ja sámi riikkajoavkkuid,
de leat dat mielde nannemin ja ovddideamen gullevašvuođa
mii lea sámiid gaskka riikkarájáid
rastá. Dát
lea Sámedikki oainnu mielde
hui mávssolaš sámi álbmogii,
ja lea deaŧalaš láhčit
diliid nu ahte dán doaimma
sáhttá bisuhit
ja ovddidit. Deaŧalaš lea
oažžut sámi
valáštallamii
einnostahtti davviriikkalaš ruhtadeami.
Sápmi searvvai valáštalliiguin
ja kulturbargiiguin Arctic Winter Games (AWG) nammasaš doaluide
mat lágiduvvojedje Alaskas
njukčamánus
dán jagi. AWG lea valáštallandoalut
ja kulturdoalut árktalaš guovlluid
nuoraid váste ja dat lágiduvvojit
juohke nuppi jagi. Sámediggi
ruhtadii mealgat Sámi searvama
AWGs. Sámi oasseváldit,
sihke valáštallit
ja kulturbargit ovddastedje sámi ál-bmoga
dakkár vugiin maid Sámediggi
atná árvvus.
Sámedikki mihttomearrin
lea láhčit
diliid nu ahte sámi nuorat
maiddái boahtteáiggis
ožžot vejolašvuođa
leat mielde dáin árktalaš dálvevalaštallamiin. Valáštallandoaimmat
leat buorrin ovdamearkan ovttasbargui ii dušše sámiid
gaskka, muhto maiddái eará eamiálbmogiid
gaskka, ja dat lea geavatlaš davveguovlopolitihkka.
Sápmi searvvai ja vuittii
2006 VIVA World Cupa, mii lágiduvvui
Occitanias Frankriikkas. Dát
leat máilmmemeašttirgilvvut spábbačiekčamis
daid guovlluid ja našuvnnaid
váste mat eai leat ožžon
lahttovuođa FIFAs. Searvan ruhtaduvvui
earret eará Bargo- ja searvadahttindepartemeantta,
Sámedikki ja soames fylkkagieldda
doarjagiin. Sámedikki mielas dát
lea positiivvalaš doaibmabidju,
vaikko meašttirgilvvuide
serve ge unnán.
Sámediggi doarju Romssa
ohcama lágidit dálve-OG
2018s. Sámediggi oaivvilda
ahte dálve-OG davvin sáhttá mearkkašit
ollu sámi servodat- ja identitehtahuksemii.
Jos Romsa čujuhuvvo ohcangávpogin,
de áigu Sámediggi
searvat riikkaidgaskasaš kampánjai
vai Romsa vuoittášii
gilvvu beassat lágidit dálve-OG
2018s. Sámediggái
lea mearrideaddji deaŧalaš ahte
OG-prošeakta goziha sámi
beroštumiid. Sámediggi
oaivvilda ahte dán sáhttá gozihit
dainna lágiin go ohccisearvvi
hálddahusas ja iešguđet
mearrádusjoavkkuin lea áššáiguoski
sámi gelbbolašvuohta,
ja ahte dasa vuoruhuvvojit siskkáldas
resurssat prošeavtta buot muttuin.
1.5.6 Girku
Girkoeallimis lea ja lea leamaš guovddáš sadji
ollu sámiid gaskkas. Dasa
lassin go girku lea oskuservodat, de leat dat maiddái
kultuvrralaš ja oskkoldatlaš árbevieruid
deaŧalaš guoddi,
mii lea čohkken olbmuid
iešguđet
eallinmuttuin. Stuorra oassi sámi álbmogis gullá Norgga
girkui, ja gažaldagat nugo stáhtagirkoortnega
boahtteáigi ja eará guovddáš girkoáššit
leat danne deaŧalaččat
sámi servodahkii. Dalle
go Sámediggi meannudii NOU
2006:2 Staten og Den norske kirke, de doarjjui stuorra eanet-lohku
Sámedikkis dan ahte stáhtagirkoortnet
galgá bisuhuvvot.
Beroškeahttá das
makkár oktavuohtahápmi
stáhta ja girku gaskka galgá leat
boahtteáiggis, de lea Sámedikkis
beroštupmi fuolahit ahte sámi
dimenšuvdna gozihuvvo. Sámi dimenšuvnna
goziheapmái fertejit ovddiduvvot
earret eará girkolaš ávdnasat, ovdamearkka
dihte sálbmágirjjit
ja biibbalat, buot golmma sámegillii
Norggas, ja fertet oažžut
eanet sámegielat báhpaid
ja earáid geat barget girkolaš áššiiguin.
1.5.7 Museat
Sámediggi lea dan rájes
go válddii badjelasas sámi
museaid hálddašanovddasvástádusa
ja go museaođastus álggahuvvui, álggahan
sámi museaid gaskkas stuorát
nannenproseassa. 2006 lea dát bargu čájehan
bohtosiid, earret eará go
leat ásahuvvon vuođđudusat
Saemien Sijte lullisámi
guovllus ja Davveoarjesámi
museasiida davvesámi guovllus.
Davveoarjesámi museasiida
lea maiddái ožžon ovddasvástádusa
nášuvnnalaš sámi
museafierpmádaga fierpmádatoktiiordnejeaddjin.
Ođđa-sis
organiserema geažil lea
Sámediggi nannen doaibmadoarjaga
dien guovtti museasiidii.
Romssa ja Davvi-Norlándda
sámi museadoaimma
oassečielggadus lea maid musea-ođastusa
oassi. Čielggadus galgá maid
guorahallat beliid čielggadusguovllus
ja evttohit strategiijaid museadoaimma huksemii ja fierpmádatásaheapmái. Sámediggi
lea bargan dainna 2006s lávga ovttasbargguin
fágalaš referánsajoavkkuin
maid Sámediggi, Romssa fylkkasuohkan
ja Norlándda fylkkasuohkan
leat nammadan. Čielggadus
galgá meannuduvvot Sámedikki
dievasčoahkkimis guovvamánus
2007.
Boahtteáiggi sámi
museapolitihka vuođđun
lea ahte sámi museaid ekonomalaš dilli
nannejuvvo mealgat dálá dili
ektui, ja ahte sámi museat searvadahttojuvvojit
nášuvnnalaš museaođastussii.
Sámediggi lea 2006s bargan
hui ollu sámi museaid organisatuvralaš hástalusaiguin.
Fágalaš hástalusat
leat ollu, muhto lea váttis álggahit
doaibmabijuid mat eaktudit čuovvoleami
ekonomalaččat. Dát
orru leamen hástalussan maiddái
2007s. Sámedikkis leat leamaš 12 483 000
ruvnno juolludusat sámi
museaide 2006s. Sámediggi
lea ođastusa álggaheami
rájes cealkán
ahte ovdal go ođastus loahpahuvvo,
de berre ollislaš stáhtadoarjja sámi
museaide leat unnimusat 20 miljon ruvnno. Nugo 2006 doarjja čájeha,
de lea guhkki dassážii
go dát mihttomearri juksojuvvo.
2006 stáhtabušeahta
bokte juolluduvvui 1 miljon ruvnno Sámediggái ásahit
rádjaofelaččaid
dutkan- ja duođaštandoaimma
Divdasvuonas. ášši
meannuduvvui Sámedikki čakčamánu
2006 dievasčoahkkimis. Dán
oktavuođas lea árran julevsámij
guovdásj ožžon ovddasvástádusa ásaheamis,
mii galgá dáhpáhuvvat
Sámedikkiin gulahallamiin.
Vuolggasadji galgá váldojuvvot
rádjaofelaččaid
barggus Divdasvuonas ja guovlluin dan birra, dasto galgá viidáset
leat fokusis oppalaš rádjaofelašbargu
eai ge ovttaskas olbmot galgga seaguhuvvot dasa.
Sámediggi lea bargan
Recalling Ancestral Voices – Repatriation of Sámi
Cultural Heritage Interreg-prošeavtta
ollásit ruhtademiin. Prošeavtta
ul-bmilin lea kártet sámi
kulturárbbi mii gávdno ásahusain
Davviriikkain ja Eurohpas. Dát lea
ovttasbargoprošeakta Várjjaga Sámi
museain, Anára Siida-museain Suoma
bealde ja ájttein Ruoŧa
bealde, ja mii álggahuvvui
giđđat
2006. Sámediggi lea prošeavtta
stivrenjoavkkus, go dat lea deaŧalaš prošeakta mii
guoská gažaldahkii
mainna Sámediggi lea bargamin.
Buot riikkat leat ollásit
ruhtadan prošeavtta, ja
Norgga bealde dan leat dorjon ABM-utvikling, Norgga kulturráđđi,
Sámediggi ja EU-ruđat.
Sámediggi sávvá fásta jahkásaš čoahkkimiid
ABM-utvikling nammasaš ásahusain,
sihke ovttasbarggu, dieđuidlonohallama
oktavuođas ja vai oččošeimmet
buoret áddejumi daid erenoamáš dárbbuide
mat gávdnojit sámi
servodagas. Ovttasbargu galgá bidjat
vuođu dasa ahte sámi museat
searvadahttojuvvojit eanet nášuvnnalaš museaođastusas. Dien
oktavuođas dollojuvvui čoahkkin hálddahusa
dásis Sámedikki
ja ABM-utvikling gaskka juovlamánus
2006. ABM-utvikling lea maid bovdejuvvon Sámediggái
guovvamánu 2007 dievasčoahkkima
oktavuođas.
1.5 Kultuvra
Kultuvra lea árvvut,
norpmat, kodat ja symbolat maid olbmot váldet
atnui ja gaskkustit viidáseappot
buolvvas bulvii. Danne bidjá sámi
kultuvra vuođu eanaš bargguide
maiguin Sámediggi bargá.
Kultuvra buktojuvvo čielgaseamosit
albmosii iešguđet
dáiddahámiid
bokte nugo girjjálašvuođa, lávdedáidaga,
govvadáidaga/duoji
ja musihka bokte. Kultuvra lea maid dat arenat ja deaivvadanbáikkit
gos dáidda gaskkustuvvo,
nugo kulturviesut ja festiválat.
Kultuvra siskkilda dasa lassin viidáset áddejumis valáštallama,
museaid, mediaid ja girku.
Sámi kultuvrra johtui
bidjan ja ovddideapmi viidáset
lea nášuvnnalaš ovddasvástádus.
Norgga stáhta lea iešguđet
lágaid, láhkaásahusaid
ja konvenšuvnnaid bokte
geatnegahttojuvvon váldit ovddasvástádusa
sámi gielas, kultuvrras,
historjjás ja servodateallimis. Dán
ovddasvástádusa
ferte Norgga stáhta hálddašit
gulahallama bokte Sámedikkiin,
ja Sámedikki čanastusat
dat fertejit biddjojuvvot vuođđun
barggus.
Sámediggi addá doarjaga
Sámi kulturfoanddas hálddahusmearrádusaiguin
ja Doarjjastivrra mearrádusaiguin. Maŋimuš jagiid
leat registreren hui ollu doarjjaohcamiid Sámi
kulturfoanddas, ja doarjjaohcamiid earenoamážit girjjálašvuhtii
ja musihkkii. Stáhta ekonomalaš juolludusaid
sámi kultuvrii ja otnáš sámi
servodaga duohta dárbbuid
gaskavuohta lea hui skužil.
1.5.1 Kulturovdanbuktimat
Okta doaibmabijuin máŋgga
ovttasbargošiehtadusas Sámedikki
ja guoskevaš fylkkagielddaid
gaskka lea láhčit
sámi musihkkagaskkusteami. Finnmárkkus
lea Norgga kulturráđđi
lea juolludan 1,5 miljon ruvnno prošektii
Musikk i Finnmark, ja Sámediggi
ja fylkkagielda addet guovllulaš oasi.
Sámediggeráđi
ja guoskevaš sámi
dáiddárorganisašuvnnaid
ovddasteaddjiid gaskka leat dollojuvvon čoahkkimat
geahčadan dihte movt sámi
dáiddárorganisašuvnnat
buoremus lági mielde sáhttet
searvat bargui prošeavttain. Sámediggi
háliida nannet sámi
musihka gaskkusteami vel eanet ja áigu
bargat dan badjelii ahte ásahuvvošii
etnomusihkkaguovddáš.
Sámediggi lea registreren
ahte sámi filbmadoaimmat
leat lassánan oalle ollu maŋimuš jagiid,
man oktavuođas earenoamážit
nuorra sámi filbmadahkkit
leat beaggigoahtán sihke nášuvnnalaš ja
riikkaidgaskasaš dásis.
Lagašvuohta birrasii ja
sámi giela, kultuvrra ja
servodaga dovdan váikkuha positiivvalaččat
filbmaprošeavttaid sisdollui
ja hápmái.
Sámediggi registrere ahte
sámi filmmaid lassánan
aktivitehta ii leat čuovvoluvvon dohkálaččat
rámmaeavttuid láhčimiin
sámi filmmaid buvttadeami
várás.
Sámedikkis lea beroštupmi
buoridit dán dili, ja dien
oktavuođas áigu
Sámediggi geahčadit
livččii
go vejolašvuohta ásahit
sierra davviriikkalaš sámi
filbmaguovddáža.
Ollu jagiid lea leamaš nu
ahte rámmaeavttut sámi čáppagirjjálašvuođa
almmuheapmái eai leat leamaš nu
dohkálaččat. Sámediggi
lea duhtavaš go 2006s lea leamaš vejolaš loktet
juolludusaid mealgat čáppagirjjálašvuođa buvttadeapmái
ja lasihit doaibmadoarjaga sámi
girjelágádusaide.
Liikká lea dárbu
ain vuoruhit veahkkeváriid dán
suorgái ovdal go sáhttá dadjat
ahte dat leat dohkálaččat.
Sámi teáhterat
leat deaŧalaččat
sámi dáiddá-
ja kulturovdanbuktimiid vásiheapmái
ja sámegiela geavaheapmái.
Sámedikkis lea leamaš mihttomearrin
sihkkarastit ahte sámi teáhterdoaimmas
lea dohkálaš ekonomalaš vuođđu
doaimma várás,
maiddái ahte Beaivváš Sámi
Teáhterii sihkkarastojuvvo
dohkálaš ekonomalaš vuođđu
doibmii sámi nášuvnnalašteáhterin.
Danne lea Sámediggi 2006s
vuoruhan lasihit doaibmadoarjaga teáhterii.
Sámediggi lea maid čoahkkimis
Girko- ja kulturdeparemeanttain váldán
ovdan ášši
ahte huksejuvvošii ođđa
teáhterviessu Beaivváš Sámi
Teáhterii.
Åarjelhsaemien Teatere/Lullisámi teáhter
lea deaŧalaš lullisámi kultuvrra,
giela, identitehta ja iešdovddu nanosmahttimii.
Teáhter lea 2006 rájes ožžon
fásta doaibmadoarjaga Sámedikki
bušeahtas.
Geahččalit
maid sihkkarastit teáhtera
doibmii eanet doarjaga ovttasbargošiehtadusa
bokte mii Sámedikkis lea
lullisámi guovllu fylkkagielddaiguin.
Teáhteroktavuođas
lea Sámediggi deattuhan
addit doarjaga mánáid
ja nuoraid amatorateáhterdoibmii
Sámi kulturfoandda bokte.
1.5.2 Dáiddáršiehtadus
Dáiddáršiehtadusa
ektui leat Sámediggi ja
Sámi dáiddárráđđi
dahkan šiehtadua jahkái
2007. Čuovvovaš vihtta
sámi dáiddársearvvi
leat lahttun Sámi Dáiddárrádis
(SDR): Sámi Girječálliid
Searvi (SGS), Sámi Dáiddačehpiid
Searvi (SDS), Juoigiid Searvi (JS), Sámi
Teáhtersearvi (STS), Foreningen
Samiske Komponister (FSK).
Sámi dáiddárráđđi juohká ekonomalaš rámma
ovttaskas organisašuvdnii
ja SDRii. Sámi dáiddárráđđi
dat 2007s ollásit administrere
dáiddárstipeandda.
Sámediggeráđđi dohkkeha
njuolggadusaid dáiddafoandda ruđaid
geavaheapmái dan maŋŋá go
bealit leat ráđđádallan
gaskaneaset.
Sámediggi lea miessemánus
dán jagi šiehtadallan šiehtadusa
mii gusto jagi 2007 ja rámma
dan ulbmilii lea 4 350 000 ruvnno. Dása
lea lasihuvvon 350 000 ruvnno šiehtadusa
ektui 2006s. Sámediggi áigu
dáinna buoridit sámi dáiddáriid
bargoeavttuid, ja dieinna lágiin
ovdánahttit sámi
dáidaga.
1.5.3 Kultuvrralaš arenat
ja deaivvadanbáikkit
1.5.3.1 Kulturviesut
Sámi kulturviesut leat
sámi servodaga deaŧalaš ovddidanarenat.
Dat doibmet sámi kulturbarggu
arenan, ja dat leat deaivvadanbáikkit
main lea stuorra mearkkašupmi
sámi giela ja kultuvrra suodjaleapmái
ja nannemii.
Sámediggi juolluda doaibmadoarjaga sámi
kulturviesuide bušeahtas
bokte. Eanet sámi kulturviesuin
lea dattetge dárbu maiddái
hukset go galget sáhttit
gozihit doaimmaset. Sámediggi lea
duhtavaš go Nuortasámi
musea ruhtadeapmi dál lea
sihkkarastojuvvon, ja go leat ožžon
signálaid ahte ája sámi
guovddáš,
Saemien Sijte ja Sámi dáiddamusea
leat vuoruhuvvon maiddái
Ráđđehusa
ja Stuorradikki beales.
Sámediggi deattuha ahte
sámi servodagas lea dárbu
eanet kulturviesuide. Várdobáiki
sámi guovddáš Evenáššis/Skániin
lea bures boahtán johtui
ođđavistti plánemiin.
Dán prošeavtta háliida
Sámediggi čuovvolit
ovddosguvlui.
1.5.3.2 Festiválat
Sámi festiválain
lea deaŧalaš rolla
sámi identitehta, giela
ja kultuvrra suodjaleames ja ovddideames. Dat leat deaivvadanbáikkit
gos sohkabuolvvat deaivvadit rastá riikkarájáid,
ja dat leat sámi mu-sihka,
dáidaga, kultuvrra ja filmmaid
gaskkustanarenat.
Sámediggi addá bissovaš vuođđodoarjaga
máŋgga sámi
festiválii. Daid gaskkas
lea Sámi Musihkkafestivála
Guovdageainnus, mii lea šaddan
daid deaŧaleamos kulturásahusaid
gaskii. Sámediggi lea ovttasráđiid
Romssa ja Norlándda fylkkagielddaiguin
veahkehan ahte Márkomeannu
dál lea ožžon
lávdehuksehusa.
Sámediggeráđđi
lea árvalan Kultur- ja Girkodepartementii
ahte Riddu Riđđu
festivála Gáivuonas šattašii guovddášásahussan.
Dát lea Sámedikki
2005 jahkedieđáhusa čuovvoleapmi.
Stáhtus guovddášfestiválan mearkkašivččii
dan ahte festivála oažžugoađášii fásta
doaibmadoarjaga stáhtabušeahtas.
Festivála ii ožžon
stáhtusa guovddášfestiválan
2007 stáhtabušeahtas.
Sámediggi šállosa
dán ja vuordá ahte
dat boahtá stáhtabušehttii
2008s.
1.5.4 Mediat
Mediaid rolla servodagas lea buktit dieđuid
ja čuoččaldahttit
oktasaš ipmárdusa.
Lassin dasa lea mediaid rolla ovddidit ja oidnosii buktit sámegiela
sihke njálmmálaččat
ja čálalaččat,
ja dainn lágiin doaibmat
giellamállen.
Dárbu lea oažžut beaivválaš ođđasiid sámegillii
maiddái áviisahámis vai
sihkkarastojuvvo govdadet ođasgaskkusteapmi
ja buoret vuođđu
sámi ja sámegielat
servodatdigáštallamii. Dasto
oaidná Sámediggi
ahte lea stuorra dárbu ovddidit
ja ásahit sierra fálaladagaid
julev- ja máttasámegillii,
ja oažžut
buori ja dohkálaš tv-fálaldaga
sámi mánáide
ja nuoraide.
Riikkaviidosaš dárogielalaš mediat
leat konsešuvdnaeavttuideaset geažil
geatnegasat addit fálaldaga sámi
veahkadahkii, sihke sámegielalaš prográmmaid
ja dahje prográmmaid main
lea sámi sisdoallu. Sámediggi
lea 2006s registreren ahte máŋga
konsešuvdnaeavttu leat rihkkojuvvon,
ja oaivvilda ahte dákkár
rihkkosiid berre moaitit garrasit.
1.5.5 Valáštallan
Sámi valáštallamis
lea nana identitehtahábmejeaddji
beaktu ja das lea deaŧalaš atnit
fuola ja ovddidit viidáseappot.
Ferte vuoruhit barggu ahte oažžut
sadjái rámmaeavttuid
vai sámi valáštallanjođiheaddjiin
ja valáštalliin
lea vejolaš bargat valáštallamiin
sihke amatora- ja njunušvaláštallandásis. Dán
geažil dárbbašuvvojit
mealgat eanet speallanruđat
sámi valáštallamii.
Sámiid Valáštallanlihttu/Samenes
idrettsforbund (SVL) ja Sámi Spábbačiekčanlihttu/Samisk
fotballforbund (SSL) organiserejit valáštallandoaimmaid
sámi álbmoga
váste dain guovlluin gos
sámit ásset, rájárastá perspektiivvain.
Go dát searvvit organiserejit
sámi meašttirgilvvuid
ja sámi riikkajoavkkuid,
de leat dat mielde nannemin ja ovddideamen gullevašvuođa
mii lea sámiid gaskka riikkarájáid
rastá. Dát
lea Sámedikki oainnu mielde
hui mávssolaš sámi álbmogii,
ja lea deaŧalaš láhčit
diliid nu ahte dán doaimma
sáhttá bisuhit
ja ovddidit. Deaŧalaš lea
oažžut sámi
valáštallamii
einnostahtti davviriikkalaš ruhtadeami.
Sápmi searvvai valáštalliiguin
ja kulturbargiiguin Arctic Winter Games (AWG) nammasaš doaluide
mat lágiduvvojedje Alaskas
njukčamánus
dán jagi. AWG lea valáštallandoalut
ja kulturdoalut árktalaš guovlluid
nuoraid váste ja dat lágiduvvojit
juohke nuppi jagi. Sámediggi
ruhtadii mealgat Sámi searvama
AWGs. Sámi oasseváldit,
sihke valáštallit
ja kulturbargit ovddastedje sámi ál-bmoga
dakkár vugiin maid Sámediggi
atná árvvus.
Sámedikki mihttomearrin
lea láhčit
diliid nu ahte sámi nuorat
maiddái boahtteáiggis
ožžot vejolašvuođa
leat mielde dáin árktalaš dálvevalaštallamiin. Valáštallandoaimmat
leat buorrin ovdamearkan ovttasbargui ii dušše sámiid
gaskka, muhto maiddái eará eamiálbmogiid
gaskka, ja dat lea geavatlaš davveguovlopolitihkka.
Sápmi searvvai ja vuittii
2006 VIVA World Cupa, mii lágiduvvui
Occitanias Frankriikkas. Dát
leat máilmmemeašttirgilvvut spábbačiekčamis
daid guovlluid ja našuvnnaid
váste mat eai leat ožžon
lahttovuođa FIFAs. Searvan ruhtaduvvui
earret eará Bargo- ja searvadahttindepartemeantta,
Sámedikki ja soames fylkkagieldda
doarjagiin. Sámedikki mielas dát
lea positiivvalaš doaibmabidju,
vaikko meašttirgilvvuide
serve ge unnán.
Sámediggi doarju Romssa
ohcama lágidit dálve-OG
2018s. Sámediggi oaivvilda
ahte dálve-OG davvin sáhttá mearkkašit
ollu sámi servodat- ja identitehtahuksemii.
Jos Romsa čujuhuvvo ohcangávpogin,
de áigu Sámediggi
searvat riikkaidgaskasaš kampánjai
vai Romsa vuoittášii
gilvvu beassat lágidit dálve-OG
2018s. Sámediggái
lea mearrideaddji deaŧalaš ahte
OG-prošeakta goziha sámi
beroštumiid. Sámediggi
oaivvilda ahte dán sáhttá gozihit
dainna lágiin go ohccisearvvi
hálddahusas ja iešguđet
mearrádusjoavkkuin lea áššáiguoski
sámi gelbbolašvuohta,
ja ahte dasa vuoruhuvvojit siskkáldas
resurssat prošeavtta buot muttuin.
1.5.6 Girku
Girkoeallimis lea ja lea leamaš guovddáš sadji
ollu sámiid gaskkas. Dasa
lassin go girku lea oskuservodat, de leat dat maiddái
kultuvrralaš ja oskkoldatlaš árbevieruid
deaŧalaš guoddi,
mii lea čohkken olbmuid
iešguđet
eallinmuttuin. Stuorra oassi sámi álbmogis gullá Norgga
girkui, ja gažaldagat nugo stáhtagirkoortnega
boahtteáigi ja eará guovddáš girkoáššit
leat danne deaŧalaččat
sámi servodahkii. Dalle
go Sámediggi meannudii NOU
2006:2 Staten og Den norske kirke, de doarjjui stuorra eanet-lohku
Sámedikkis dan ahte stáhtagirkoortnet
galgá bisuhuvvot.
Beroškeahttá das
makkár oktavuohtahápmi
stáhta ja girku gaskka galgá leat
boahtteáiggis, de lea Sámedikkis
beroštupmi fuolahit ahte sámi
dimenšuvdna gozihuvvo. Sámi dimenšuvnna
goziheapmái fertejit ovddiduvvot
earret eará girkolaš ávdnasat, ovdamearkka
dihte sálbmágirjjit
ja biibbalat, buot golmma sámegillii
Norggas, ja fertet oažžut
eanet sámegielat báhpaid
ja earáid geat barget girkolaš áššiiguin.
1.5.7 Museat
Sámediggi lea dan rájes
go válddii badjelasas sámi
museaid hálddašanovddasvástádusa
ja go museaođastus álggahuvvui, álggahan
sámi museaid gaskkas stuorát
nannenproseassa. 2006 lea dát bargu čájehan
bohtosiid, earret eará go
leat ásahuvvon vuođđudusat
Saemien Sijte lullisámi
guovllus ja Davveoarjesámi
museasiida davvesámi guovllus.
Davveoarjesámi museasiida
lea maiddái ožžon ovddasvástádusa
nášuvnnalaš sámi
museafierpmádaga fierpmádatoktiiordnejeaddjin.
Ođđa-sis
organiserema geažil lea
Sámediggi nannen doaibmadoarjaga
dien guovtti museasiidii.
Romssa ja Davvi-Norlándda
sámi museadoaimma
oassečielggadus lea maid musea-ođastusa
oassi. Čielggadus galgá maid
guorahallat beliid čielggadusguovllus
ja evttohit strategiijaid museadoaimma huksemii ja fierpmádatásaheapmái. Sámediggi
lea bargan dainna 2006s lávga ovttasbargguin
fágalaš referánsajoavkkuin
maid Sámediggi, Romssa fylkkasuohkan
ja Norlándda fylkkasuohkan
leat nammadan. Čielggadus
galgá meannuduvvot Sámedikki
dievasčoahkkimis guovvamánus
2007.
Boahtteáiggi sámi
museapolitihka vuođđun
lea ahte sámi museaid ekonomalaš dilli
nannejuvvo mealgat dálá dili
ektui, ja ahte sámi museat searvadahttojuvvojit
nášuvnnalaš museaođastussii.
Sámediggi lea 2006s bargan
hui ollu sámi museaid organisatuvralaš hástalusaiguin.
Fágalaš hástalusat
leat ollu, muhto lea váttis álggahit
doaibmabijuid mat eaktudit čuovvoleami
ekonomalaččat. Dát
orru leamen hástalussan maiddái
2007s. Sámedikkis leat leamaš 12 483 000
ruvnno juolludusat sámi
museaide 2006s. Sámediggi
lea ođastusa álggaheami
rájes cealkán
ahte ovdal go ođastus loahpahuvvo,
de berre ollislaš stáhtadoarjja sámi
museaide leat unnimusat 20 miljon ruvnno. Nugo 2006 doarjja čájeha,
de lea guhkki dassážii
go dát mihttomearri juksojuvvo.
2006 stáhtabušeahta
bokte juolluduvvui 1 miljon ruvnno Sámediggái ásahit
rádjaofelaččaid
dutkan- ja duođaštandoaimma
Divdasvuonas. ášši
meannuduvvui Sámedikki čakčamánu
2006 dievasčoahkkimis. Dán
oktavuođas lea árran julevsámij
guovdásj ožžon ovddasvástádusa ásaheamis,
mii galgá dáhpáhuvvat
Sámedikkiin gulahallamiin.
Vuolggasadji galgá váldojuvvot
rádjaofelaččaid
barggus Divdasvuonas ja guovlluin dan birra, dasto galgá viidáset
leat fokusis oppalaš rádjaofelašbargu
eai ge ovttaskas olbmot galgga seaguhuvvot dasa.
Sámediggi lea bargan
Recalling Ancestral Voices – Repatriation of Sámi
Cultural Heritage Interreg-prošeavtta
ollásit ruhtademiin. Prošeavtta
ul-bmilin lea kártet sámi
kulturárbbi mii gávdno ásahusain
Davviriikkain ja Eurohpas. Dát lea
ovttasbargoprošeakta Várjjaga Sámi
museain, Anára Siida-museain Suoma
bealde ja ájttein Ruoŧa
bealde, ja mii álggahuvvui
giđđat
2006. Sámediggi lea prošeavtta
stivrenjoavkkus, go dat lea deaŧalaš prošeakta mii
guoská gažaldahkii
mainna Sámediggi lea bargamin.
Buot riikkat leat ollásit
ruhtadan prošeavtta, ja
Norgga bealde dan leat dorjon ABM-utvikling, Norgga kulturráđđi,
Sámediggi ja EU-ruđat.
Sámediggi sávvá fásta jahkásaš čoahkkimiid
ABM-utvikling nammasaš ásahusain,
sihke ovttasbarggu, dieđuidlonohallama
oktavuođas ja vai oččošeimmet
buoret áddejumi daid erenoamáš dárbbuide
mat gávdnojit sámi
servodagas. Ovttasbargu galgá bidjat
vuođu dasa ahte sámi museat
searvadahttojuvvojit eanet nášuvnnalaš museaođastusas. Dien
oktavuođas dollojuvvui čoahkkin hálddahusa
dásis Sámedikki
ja ABM-utvikling gaskka juovlamánus
2006. ABM-utvikling lea maid bovdejuvvon Sámediggái
guovvamánu 2007 dievasčoahkkima
oktavuođas.
1.6 Giella
Ealli giella eaktuda ahte dat lea aktiivvalaččat
geavahusas, sihke priváhta ja
almmolaš oktavuođain. Maŋimuš jagiin
lea sámegiela geavaheapmi
almmolaččat
ovdánan eanet positiivvalaččat.
Sámegielas leat viehka nana
rámmaeavttut almmolaččat
lágaid ja láhkaásahusaid
bokte. Sámediggái
lea deaŧalaš ahte sámegiela
geavaheapmi siviila sámi
servodagas nannejuvvo. Deaŧalaš lea
ahte sámegiella
gullo, oidno ja geavahuvvo beaivválaš oktavuođain
ja priváhta arenain.
Sámediggi lea loahpahan viđajagáš giellamovttidahttinprošeavtta
máttasámegielas
Elgå bajásšaddanguovddážis. Dán
prošeavttas leat ožžon buriid
bohtosiid ja dat lea mielddisbuktán
dan ahte sámegiella fas
lea ealáskan dien guovllus.
Prošeavtta joatkima oktavuođas lea
deaŧalaš ahte
Elgå bajásšaddanguovddáš sáhttá joatkit
bargguinis, ja ahte prošeakta
ovddiduvvo bissovaš ortnegin. Sámediggi
lea ságastallan Máhttodepartemeanttain
ja Hedmárkku fylkkagielddain
dan birra ahte doibmii sihkkarastojuvvošii
ain ruhtadeapmi. Deaŧalaš lea
ahte máhtolašvuohta
mii boahtá dán
prošeavttas, fievrriduvvo
eará sámi
guovlluide.
Sámediggi lei 2006s várren
badjel 3,7 miljon ruvnno giellaprošeavttaide
giellahálddašanguovllu
siskkobealde ja olggobealde. Prošeaktaruđaid
juolludemiid oktavuođas
lea Sámediggi vuoruhan dakkár
doaibmabijuid mat váikkuhit tearpmaid čohkkema,
ovddideami ja registrerema lassáneami,
sámi báikenamaid čohkkema,
sámegielat arenaid ovddideami
mánáide
ja nuoraide ja sámegiela
geavaheami eanet njálmmálaččat.
1.6.1 Sámegiela hálddašanguovlu
Norggas lea Sámelága
giellanjuolggadusaid bokte sihkkarastojuvvon sámegielagiid vuođđo
vuoigatvuohta geavahit sámegiela.
2006s laktojuvvui Divdasvuona suohkan ja Norlándda
fylkkasuohkan sámegiela hálddašanguvlui.
Dalle gullet ge čieža
gieldda ja golbma fylkkagieldda dán
hálddašanguvlui.
Divdasvuona suohkana laktin hálddašanguvlui
lea mielddisbuktán ahte
julevsámegiela geavaheaddjiide
leat sihkkarastojuvvon vuođđo
vuoigatvuođat Sámelága
giellanjuolggadusaid ektui. Dainna lea Sámediggi
duhtavaš. Sámediggi
oaivvilda ahte gielddat mat leat hálddašanguovllus,
fertejit leat dihtomielalaččat
ovddasvástádusaset ektui
Sámelága
giellanjuolggadusaid ulbmila ollašuhttima
oktavuođas.
Sámedikkis lea mihttomearrin oažžut
eanet gielddaid sámegiela hálddašanguvlui.
Sámediggi lea doallan čoahkkimiid
Storfjord, álttá ja
Snåase suohkaniiguin dainna áigumušain
ahte laktit daid maid áiggi
mielde hálddašanguvlui. Boahtteáiggis
lea erenoamáš deaŧalaš ahte
gielddat maid lullisámi guovllus
laktojuvvojit sámegiela hálddašanguvlui.
Dát sáhttá leat
mielde nannemin ja ovddideamen lullisámegiela
geavaheami. Danne lea hui buorre go Snåase suohkan juovlamánus 2006
lea mearridan ahte ohcet laktojuvvot hálddašanguvlui.
Sámedikkis leat leamaš diehtojuohkinčoahkkimat máŋggain
gielddain dan birra makkár
vuoigatvuođat ja geatnegasvuođat álbmogis
ja gielddain leat dalle go gielda gullá hálddašanguvlui.
Sámediggái
lea deaŧalaš doallat
lávga oktavuođa
daid gielddaiguin ja fylkkagielddaiguin mat gullet sámegiela hálddašanguvlui
ja čilget makkár
oktasaš hástalusat
dain leat go guoská sámegiela
geavaheami ovdánahttimii.
Dien oktavuođas dollojuvvui čoahkkin
ođđajagimánus masa
Sámediggi lei bovden sámegiela hálddašanguovllu
gielddaid ja fylkkagielddaid. Dasto lei Snåase suohkan
ja Davvi-Trøndelága
fylkkasuohkan bovdejuvvon čoahkkimii. Čoahkkimis
ovddidedje gielddat ja fylkkagielddat plánaideaset
ja áigumušaid
ja hástalusaid mat leat ovddabealde
sámegiela geavaheami ektui. Sámediggi čilgii čoahkkimis guovttegielalašvuođa
ruđaid geavaheami raporterema,
njuolggadusaid evaluerema ja vejolaš geahččoortnega ásaheami
birra sámegiela váste.
1.6.2 Sámi giellaguovddážat
Sámi giellaguovddážat
leat deaŧalaš arenat
ja dat barget ollu sámegiela
ovdánahttimiin ja suodjalemiin.
Sámediggi sávvá ahte ásahuvvoše
eanet giellaguovddážat,
ja ahte ain ovdánahttit dálá giellaguovddážiid.
2006s ásahuvvui sámi
giellaguovddáš áltái,
ja lea mielde ortnegis mas Sámediggi
addá bissovaš doarjaga sámi
giellaguovddážiidda.
Dál ožžot
ovcci giellaguovddáža bissovaš doarjaga
Sámedikkis, daid gaskkas
leat njeallje giellaguovddáža
olggobealde sámegiela hálddašanguovl-lu.
1.6.3 Sámedikki giellastivra
Sámediggi lea 2006s nammadan ođđa
giellastivrra. Sámediggeráđis
lea leamaš čoahkkin giellastivrrain
ja dat lea ságastallan stivrra boahtteáiggi
strategiijaid birra.
1.6.4 Terminologiijabargu
Bargu sámegiela terminologiijain
lea lassánan mealgat danne
go eanet ásahusat ja earát
leat aktiivvalaččat
geavahišgoahtán
sámegiela. Sámedikki
sátnevuorkkás
Risten.no leat muhtun dihtorteknihkalaš hástalusat maiguin
leat bargamin, vuorká lea
sámi álbmogii
veahkkin go geavahit sámegiela.
Dan geažil vai oččošeimmet
oktasaš terminologiija iešguđet
sámegielaid váste
riikkarájiid rastá,
lea Sámediggi 2006s searvan
oktasaš davviriikkalaš tearbmajoavkkuid
nammadeapmái. Tearbmajoavkkut čoahkkanit dárbbu
mielde geahčadit tearbmalisttuid maid
iešguđet
oasálaččat mat
geavahit sámegiela iežaset
doaimmas ráhkadit. Tearbmalisttut
maid joavkkut dohkkehit almmuhuvvojit ja biddjojuvvojit sátnevuorkái
Risten.no.
1.6.5 Sámi báikenamat
Bargu sámi báikenamaiguin
Sámedikki nammanevvohagas
báikenammalága ektui
lea almmolašvuođa
ja earáid várás
geat dárbbašit
rávvagiid movt čállit
báikenamaid. Dát
ráđđeaddin
lassána juohke jagi, mii čájeha
ahte sámegiella dađistaga
váldojuvvo eanet ja eanet almmolaš geavahussii. Ráđđeaddima
várás adnošii
maid sámi báikenammaarkiiva
vuođđun
nammahámiid duogášdieđuide, čilgehussan movt
namat daddjojuvvojit jna., muhto bargu báikenammaarkiivvain
ii leat biddjojuvvon johtui resursa váilivuođa
geažil. 2006s lea leamaš hui
viiddis bargu báikenammalága
láhkaásahusaiguin
ja dát bargu ii leat vel
loahpahuvvon.
1.6 Giella
Ealli giella eaktuda ahte dat lea aktiivvalaččat
geavahusas, sihke priváhta ja
almmolaš oktavuođain. Maŋimuš jagiin
lea sámegiela geavaheapmi
almmolaččat
ovdánan eanet positiivvalaččat.
Sámegielas leat viehka nana
rámmaeavttut almmolaččat
lágaid ja láhkaásahusaid
bokte. Sámediggái
lea deaŧalaš ahte sámegiela
geavaheapmi siviila sámi
servodagas nannejuvvo. Deaŧalaš lea
ahte sámegiella
gullo, oidno ja geavahuvvo beaivválaš oktavuođain
ja priváhta arenain.
Sámediggi lea loahpahan viđajagáš giellamovttidahttinprošeavtta
máttasámegielas
Elgå bajásšaddanguovddážis. Dán
prošeavttas leat ožžon buriid
bohtosiid ja dat lea mielddisbuktán
dan ahte sámegiella fas
lea ealáskan dien guovllus.
Prošeavtta joatkima oktavuođas lea
deaŧalaš ahte
Elgå bajásšaddanguovddáš sáhttá joatkit
bargguinis, ja ahte prošeakta
ovddiduvvo bissovaš ortnegin. Sámediggi
lea ságastallan Máhttodepartemeanttain
ja Hedmárkku fylkkagielddain
dan birra ahte doibmii sihkkarastojuvvošii
ain ruhtadeapmi. Deaŧalaš lea
ahte máhtolašvuohta
mii boahtá dán
prošeavttas, fievrriduvvo
eará sámi
guovlluide.
Sámediggi lei 2006s várren
badjel 3,7 miljon ruvnno giellaprošeavttaide
giellahálddašanguovllu
siskkobealde ja olggobealde. Prošeaktaruđaid
juolludemiid oktavuođas
lea Sámediggi vuoruhan dakkár
doaibmabijuid mat váikkuhit tearpmaid čohkkema,
ovddideami ja registrerema lassáneami,
sámi báikenamaid čohkkema,
sámegielat arenaid ovddideami
mánáide
ja nuoraide ja sámegiela
geavaheami eanet njálmmálaččat.
1.6.1 Sámegiela hálddašanguovlu
Norggas lea Sámelága
giellanjuolggadusaid bokte sihkkarastojuvvon sámegielagiid vuođđo
vuoigatvuohta geavahit sámegiela.
2006s laktojuvvui Divdasvuona suohkan ja Norlándda
fylkkasuohkan sámegiela hálddašanguvlui.
Dalle gullet ge čieža
gieldda ja golbma fylkkagieldda dán
hálddašanguvlui.
Divdasvuona suohkana laktin hálddašanguvlui
lea mielddisbuktán ahte
julevsámegiela geavaheaddjiide
leat sihkkarastojuvvon vuođđo
vuoigatvuođat Sámelága
giellanjuolggadusaid ektui. Dainna lea Sámediggi
duhtavaš. Sámediggi
oaivvilda ahte gielddat mat leat hálddašanguovllus,
fertejit leat dihtomielalaččat
ovddasvástádusaset ektui
Sámelága
giellanjuolggadusaid ulbmila ollašuhttima
oktavuođas.
Sámedikkis lea mihttomearrin oažžut
eanet gielddaid sámegiela hálddašanguvlui.
Sámediggi lea doallan čoahkkimiid
Storfjord, álttá ja
Snåase suohkaniiguin dainna áigumušain
ahte laktit daid maid áiggi
mielde hálddašanguvlui. Boahtteáiggis
lea erenoamáš deaŧalaš ahte
gielddat maid lullisámi guovllus
laktojuvvojit sámegiela hálddašanguvlui.
Dát sáhttá leat
mielde nannemin ja ovddideamen lullisámegiela
geavaheami. Danne lea hui buorre go Snåase suohkan juovlamánus 2006
lea mearridan ahte ohcet laktojuvvot hálddašanguvlui.
Sámedikkis leat leamaš diehtojuohkinčoahkkimat máŋggain
gielddain dan birra makkár
vuoigatvuođat ja geatnegasvuođat álbmogis
ja gielddain leat dalle go gielda gullá hálddašanguvlui.
Sámediggái
lea deaŧalaš doallat
lávga oktavuođa
daid gielddaiguin ja fylkkagielddaiguin mat gullet sámegiela hálddašanguvlui
ja čilget makkár
oktasaš hástalusat
dain leat go guoská sámegiela
geavaheami ovdánahttimii.
Dien oktavuođas dollojuvvui čoahkkin
ođđajagimánus masa
Sámediggi lei bovden sámegiela hálddašanguovllu
gielddaid ja fylkkagielddaid. Dasto lei Snåase suohkan
ja Davvi-Trøndelága
fylkkasuohkan bovdejuvvon čoahkkimii. Čoahkkimis
ovddidedje gielddat ja fylkkagielddat plánaideaset
ja áigumušaid
ja hástalusaid mat leat ovddabealde
sámegiela geavaheami ektui. Sámediggi čilgii čoahkkimis guovttegielalašvuođa
ruđaid geavaheami raporterema,
njuolggadusaid evaluerema ja vejolaš geahččoortnega ásaheami
birra sámegiela váste.
1.6.2 Sámi giellaguovddážat
Sámi giellaguovddážat
leat deaŧalaš arenat
ja dat barget ollu sámegiela
ovdánahttimiin ja suodjalemiin.
Sámediggi sávvá ahte ásahuvvoše
eanet giellaguovddážat,
ja ahte ain ovdánahttit dálá giellaguovddážiid.
2006s ásahuvvui sámi
giellaguovddáš áltái,
ja lea mielde ortnegis mas Sámediggi
addá bissovaš doarjaga sámi
giellaguovddážiidda.
Dál ožžot
ovcci giellaguovddáža bissovaš doarjaga
Sámedikkis, daid gaskkas
leat njeallje giellaguovddáža
olggobealde sámegiela hálddašanguovl-lu.
1.6.3 Sámedikki giellastivra
Sámediggi lea 2006s nammadan ođđa
giellastivrra. Sámediggeráđis
lea leamaš čoahkkin giellastivrrain
ja dat lea ságastallan stivrra boahtteáiggi
strategiijaid birra.
1.6.4 Terminologiijabargu
Bargu sámegiela terminologiijain
lea lassánan mealgat danne
go eanet ásahusat ja earát
leat aktiivvalaččat
geavahišgoahtán
sámegiela. Sámedikki
sátnevuorkkás
Risten.no leat muhtun dihtorteknihkalaš hástalusat maiguin
leat bargamin, vuorká lea
sámi álbmogii
veahkkin go geavahit sámegiela.
Dan geažil vai oččošeimmet
oktasaš terminologiija iešguđet
sámegielaid váste
riikkarájiid rastá,
lea Sámediggi 2006s searvan
oktasaš davviriikkalaš tearbmajoavkkuid
nammadeapmái. Tearbmajoavkkut čoahkkanit dárbbu
mielde geahčadit tearbmalisttuid maid
iešguđet
oasálaččat mat
geavahit sámegiela iežaset
doaimmas ráhkadit. Tearbmalisttut
maid joavkkut dohkkehit almmuhuvvojit ja biddjojuvvojit sátnevuorkái
Risten.no.
1.6.5 Sámi báikenamat
Bargu sámi báikenamaiguin
Sámedikki nammanevvohagas
báikenammalága ektui
lea almmolašvuođa
ja earáid várás
geat dárbbašit
rávvagiid movt čállit
báikenamaid. Dát
ráđđeaddin
lassána juohke jagi, mii čájeha
ahte sámegiella dađistaga
váldojuvvo eanet ja eanet almmolaš geavahussii. Ráđđeaddima
várás adnošii
maid sámi báikenammaarkiiva
vuođđun
nammahámiid duogášdieđuide, čilgehussan movt
namat daddjojuvvojit jna., muhto bargu báikenammaarkiivvain
ii leat biddjojuvvon johtui resursa váilivuođa
geažil. 2006s lea leamaš hui
viiddis bargu báikenammalága
láhkaásahusaiguin
ja dát bargu ii leat vel
loahpahuvvon.
1.7 Mánát
ja nuorat
Sámediggi lea geahččaleamen ásahahttit
sámi mánáide
ja nuoraide buriid ja stáđis bajásšaddaneavttuid.
Sámi mánát
ja nuorat leat deatalaš resurssat
sámi servodaga ovdánahttimii,
ja sii han dovdet iežaset árgabeaivvi
buoremusat. Jus galgat nagodit oažžut
nuoraid mielde servodatáŋgiruššamii,
de fertejit sii oažžut
dakkár dovddu ahte sii sáhttet
váikkuhit ja ahte leat mielde
mearrideamen. Sámediggái
lea hui deatalaš ovddidit
dáláš ja ođđa
kanálaid mánáid
ja nuoraid gulahallamii.
Sámediggi vuoruha doarjagiid mánáide
ja nuoraide. Earret eará ožžo
sámi festiválat
main mánát
ja nuorat ledje mielde, dahje main ledje oasit oaivvilduvvon mánáide
ja nuoraide, doarjaga Sámi
kulturfoanddas. Maiddái
teáhterdoaimmat mánáide
ja nuoraide ožžo
doarjaga kulturfoanddas, ja sámi
nuoraid diehtojuohkinkantuvra – Infonuorra.
Dál eai gávdno
makkárge njuolggadusat sámi
kulturskuvllaide. Sámediggi
oaivvilda ahte lea dárbu
formaliseret dahje struktureret barggu kulturskuvllaiguin nu ahte
dat sáhttet leat kultuvrralaš arenan
sámi mánáide
ja nuoraide.
Sámediggi lea maiddái
juolludan ollu ruđa prošeavttaide
mat geahččalit
eastadit veahkaválddálašvuođa
ja seksuálalaš vearredaguid.
Earret eará lea Guovdageainnu
Dievdduid searvi ožžon
doarjaga čađahit prošeavtta
guottuidduddjonbarggu birra. Dievddut barget deatalaš barggu
go oččodit
dievdoolbmuid váldit ovddasvástádusa
vearredaguid eastadanbarggus.
Sámediggeráđi dásseárvopolitihkalaš čielggadusas
deattuhuvvo man deatalaččat
dievdoovdagovat leat bártnážiidda. Sámediggi
lea geahččalan váikkuhit
eanet dievdoolbmuid váldit bargguid
mánáidgárddiin.
Sámediggi šálloša
go ii Sámediggi eaige earáge
sámi ásahusat
lean gulaskuddanásahussan Mánáid
Viesu ásaheami oktavuođas.
Sámediggi vuordá ráđđehusa čuovvolit
dán viidaset barggus ja
gozihit sámi mánáid
beroštumiid.
1.7.1 Sámedikki nuoraidpolitihkalaš lávdegoddi
Sámediggeráđđi
lea nammadan ođđa
lahtuid ja várrelahtuid Sámedikki
nuoraidpolitihkalaš lávdegoddái
(SNPL) 2006 – 2007 áigodahkii.
SNPL lea dea-ŧalaš oassi Sámedikki
barggus oččodit
nuoraid sámepolitihkalaš bargui,
ja lávdegotti doaibma lea
deatalaš Sámedikki
bargui iešguđetlágan áššiiguin
mat Sámedikkis leat. Sámediggeráđđi
háliida lagáš oktavuođa
nuoraidpolitihkalaš lávdegottiin
ja doallá jeavddalaččat čoahkkimiid lávdegottiin.
Sámedikki viđát
nuoraidkonferánsa «Funky
business. Sámi ealáhusat
boares ja ođđa gávttis» lágiduvvui
Svanhovd birasguovddážis
lahka Girkonjárgga golggotmánus
2006. Konferánsa fáddá lei
sámi ealáhusat
ja fitnodeapmi. Nuoraidkonferánsa
ovddidii guokte cealkámuša,
nubbi guoskkahii dan ahte movt láhčit
dili sámi nuoraide geat háliidit
bargagoahtit sámi árbevirolaš ealáhusas,
ja nubbi lei fas foandda/doarjagiid birra sámi
nuoraid váste. Goappašat
cealkámušat
leat čuovvoluvvon Sámedikki
2007 bušeahtas.
1.7.2 Mánáidáittardeaddji
Sámedikkis lea leamaš jahkásaš čoahkkin
mánáidáittardeddjiin Reidar
Hjermann Guovdageainnus, masa maiddái
Sámedikki nuoraidpolitihkalaš lávdegoddi
(SNPL) searvvai. Fáddán
ledje sámi mánáid bajásšaddaneavttut.
Sámediggi muitalii ahte
buot dásit mánáidsuodjalanbálvalusas
dárbbašit máhtolašvuođa
ja gelbbolašvođa
sámegiela ja kultuvrra birra,
ja ahte sámi mánáin
ja nuorain lea vuoigatvuohta ja dárbu
fálaldagaide main sin giella
ja kultuvra lea vuolggasadjin. áššit
maid birra maiddái digáštallojuvvui
ledje sámi mánáid
dilli mánáidgárddis ja
skuvllas, oahpponeavvodilli ja ovttasbargu davviriikkalaš mánáidáittardeddjiid gaskkas
sámi áššid
birra. Sámediggi ohcalii
maiddái sámi giella-
kulturgelbbolašvuođa Mánáidáittardeaddjis,
ja dainna leat dál ovttaoaivilis
ahte bargat viidáseabbo. SNPL
ovddidii maiddái áššiid sámi
nuoraidovddasteaddji birra Mánáidáittardeaddji nuoraidráđis,
ja Sámedikki nuoraidkonferánsa
2005 cealkámušat sámegiela
birra válljenfágan
buot ohppiide Norggas, ja Oahpahuslága § 6 – 2, sámegiel
oahpahus vuođđoskuvllas, rievdadeami
birra.
1.7.3 Mánáidgárddit
Ráđđehusa mánáidgárdelokten
guoská maid sámi
mánáide.
Reviderejuvvon mánáidgárddiid rámmaplána
gustogođii 2006s. Sámediggi
lea mihtten ahte ollu mánát
dattetge eai oažžo mánáidgárdefálaldaga
mii livččii
heivehuvvon sin duogážii,
gillii ja kultuvrii, vaikko ođđa mánáidgárdeláhka
bidjá čanastusaid
dasa. Reviderejuvvon rámmaplána
ii bija detáljadási čanastusaid
bargui sámi mánáidgárddiiguin.
Danne lea Sámedikkis leamaš oktavuohta Máhttodepartemeanttain
go guoská muhtun prinsihpalaš áššiid dárkilastimii
rámmaplánas,
maid Sámediggi bivdá departemeantta čilget
dárkilet. Sámediggi
lea ráhkadan guokte dain
fáddágihppagiin
maid Máhttodepartemeanta
juohká reviderejuvvon rámmaplána
oktavuođas.
Sámediggi lea almmuhan
guokte «Stullán» mánáidgárdeáigečállaga
dan jagi. áigečála
lea fágaáigečála mánáidgárddiid
váste gos leat sámi
mánát,
dat lea nuvttá ja dat sáddejuvvo
mánáidgárddiide gos
leat sámi mánát,
ja eará berošteddjii-de.
Sámediggi lea doallan jahkásaš sámi mánáidgárdekonferánssa
ja fierpmádatčoahkkimiid
sámi mánáidgárddiid
bargiide. 2006s leat maid juolluduvvon sihke prošeaktaruđat ja
ruđat sámi mánáidgárddiid
oahpponeavvoprošeavttaide.
1.7 Mánát
ja nuorat
Sámediggi lea geahččaleamen ásahahttit
sámi mánáide
ja nuoraide buriid ja stáđis bajásšaddaneavttuid.
Sámi mánát
ja nuorat leat deatalaš resurssat
sámi servodaga ovdánahttimii,
ja sii han dovdet iežaset árgabeaivvi
buoremusat. Jus galgat nagodit oažžut
nuoraid mielde servodatáŋgiruššamii,
de fertejit sii oažžut
dakkár dovddu ahte sii sáhttet
váikkuhit ja ahte leat mielde
mearrideamen. Sámediggái
lea hui deatalaš ovddidit
dáláš ja ođđa
kanálaid mánáid
ja nuoraid gulahallamii.
Sámediggi vuoruha doarjagiid mánáide
ja nuoraide. Earret eará ožžo
sámi festiválat
main mánát
ja nuorat ledje mielde, dahje main ledje oasit oaivvilduvvon mánáide
ja nuoraide, doarjaga Sámi
kulturfoanddas. Maiddái
teáhterdoaimmat mánáide
ja nuoraide ožžo
doarjaga kulturfoanddas, ja sámi
nuoraid diehtojuohkinkantuvra – Infonuorra.
Dál eai gávdno
makkárge njuolggadusat sámi
kulturskuvllaide. Sámediggi
oaivvilda ahte lea dárbu
formaliseret dahje struktureret barggu kulturskuvllaiguin nu ahte
dat sáhttet leat kultuvrralaš arenan
sámi mánáide
ja nuoraide.
Sámediggi lea maiddái
juolludan ollu ruđa prošeavttaide
mat geahččalit
eastadit veahkaválddálašvuođa
ja seksuálalaš vearredaguid.
Earret eará lea Guovdageainnu
Dievdduid searvi ožžon
doarjaga čađahit prošeavtta
guottuidduddjonbarggu birra. Dievddut barget deatalaš barggu
go oččodit
dievdoolbmuid váldit ovddasvástádusa
vearredaguid eastadanbarggus.
Sámediggeráđi dásseárvopolitihkalaš čielggadusas
deattuhuvvo man deatalaččat
dievdoovdagovat leat bártnážiidda. Sámediggi
lea geahččalan váikkuhit
eanet dievdoolbmuid váldit bargguid
mánáidgárddiin.
Sámediggi šálloša
go ii Sámediggi eaige earáge
sámi ásahusat
lean gulaskuddanásahussan Mánáid
Viesu ásaheami oktavuođas.
Sámediggi vuordá ráđđehusa čuovvolit
dán viidaset barggus ja
gozihit sámi mánáid
beroštumiid.
1.7.1 Sámedikki nuoraidpolitihkalaš lávdegoddi
Sámediggeráđđi
lea nammadan ođđa
lahtuid ja várrelahtuid Sámedikki
nuoraidpolitihkalaš lávdegoddái
(SNPL) 2006 – 2007 áigodahkii.
SNPL lea dea-ŧalaš oassi Sámedikki
barggus oččodit
nuoraid sámepolitihkalaš bargui,
ja lávdegotti doaibma lea
deatalaš Sámedikki
bargui iešguđetlágan áššiiguin
mat Sámedikkis leat. Sámediggeráđđi
háliida lagáš oktavuođa
nuoraidpolitihkalaš lávdegottiin
ja doallá jeavddalaččat čoahkkimiid lávdegottiin.
Sámedikki viđát
nuoraidkonferánsa «Funky
business. Sámi ealáhusat
boares ja ođđa gávttis» lágiduvvui
Svanhovd birasguovddážis
lahka Girkonjárgga golggotmánus
2006. Konferánsa fáddá lei
sámi ealáhusat
ja fitnodeapmi. Nuoraidkonferánsa
ovddidii guokte cealkámuša,
nubbi guoskkahii dan ahte movt láhčit
dili sámi nuoraide geat háliidit
bargagoahtit sámi árbevirolaš ealáhusas,
ja nubbi lei fas foandda/doarjagiid birra sámi
nuoraid váste. Goappašat
cealkámušat
leat čuovvoluvvon Sámedikki
2007 bušeahtas.
1.7.2 Mánáidáittardeaddji
Sámedikkis lea leamaš jahkásaš čoahkkin
mánáidáittardeddjiin Reidar
Hjermann Guovdageainnus, masa maiddái
Sámedikki nuoraidpolitihkalaš lávdegoddi
(SNPL) searvvai. Fáddán
ledje sámi mánáid bajásšaddaneavttut.
Sámediggi muitalii ahte
buot dásit mánáidsuodjalanbálvalusas
dárbbašit máhtolašvuođa
ja gelbbolašvođa
sámegiela ja kultuvrra birra,
ja ahte sámi mánáin
ja nuorain lea vuoigatvuohta ja dárbu
fálaldagaide main sin giella
ja kultuvra lea vuolggasadjin. áššit
maid birra maiddái digáštallojuvvui
ledje sámi mánáid
dilli mánáidgárddis ja
skuvllas, oahpponeavvodilli ja ovttasbargu davviriikkalaš mánáidáittardeddjiid gaskkas
sámi áššid
birra. Sámediggi ohcalii
maiddái sámi giella-
kulturgelbbolašvuođa Mánáidáittardeaddjis,
ja dainna leat dál ovttaoaivilis
ahte bargat viidáseabbo. SNPL
ovddidii maiddái áššiid sámi
nuoraidovddasteaddji birra Mánáidáittardeaddji nuoraidráđis,
ja Sámedikki nuoraidkonferánsa
2005 cealkámušat sámegiela
birra válljenfágan
buot ohppiide Norggas, ja Oahpahuslága § 6 – 2, sámegiel
oahpahus vuođđoskuvllas, rievdadeami
birra.
1.7.3 Mánáidgárddit
Ráđđehusa mánáidgárdelokten
guoská maid sámi
mánáide.
Reviderejuvvon mánáidgárddiid rámmaplána
gustogođii 2006s. Sámediggi
lea mihtten ahte ollu mánát
dattetge eai oažžo mánáidgárdefálaldaga
mii livččii
heivehuvvon sin duogážii,
gillii ja kultuvrii, vaikko ođđa mánáidgárdeláhka
bidjá čanastusaid
dasa. Reviderejuvvon rámmaplána
ii bija detáljadási čanastusaid
bargui sámi mánáidgárddiiguin.
Danne lea Sámedikkis leamaš oktavuohta Máhttodepartemeanttain
go guoská muhtun prinsihpalaš áššiid dárkilastimii
rámmaplánas,
maid Sámediggi bivdá departemeantta čilget
dárkilet. Sámediggi
lea ráhkadan guokte dain
fáddágihppagiin
maid Máhttodepartemeanta
juohká reviderejuvvon rámmaplána
oktavuođas.
Sámediggi lea almmuhan
guokte «Stullán» mánáidgárdeáigečállaga
dan jagi. áigečála
lea fágaáigečála mánáidgárddiid
váste gos leat sámi
mánát,
dat lea nuvttá ja dat sáddejuvvo
mánáidgárddiide gos
leat sámi mánát,
ja eará berošteddjii-de.
Sámediggi lea doallan jahkásaš sámi mánáidgárdekonferánssa
ja fierpmádatčoahkkimiid
sámi mánáidgárddiid
bargiide. 2006s leat maid juolluduvvon sihke prošeaktaruđat ja
ruđat sámi mánáidgárddiid
oahpponeavvoprošeavttaide.
1.8 Oahpahus
Skuvla lea okta dain deataleamos arenain mánáide
ja nuoraide, ja buorre skuvla lea okta dain deaŧa-leamos
arenain go mánát
galget oažžut
buori bajásšaddama
ja oadjebas identitehta. Sámediggi
oaivvilda ahte ieš beassat mearridit
oahpahusa sisdoalu ja hámi
buot oahppodásiin, lea vuođđun
sámi servodaga hábmemii.
Sámediggi lea ovttas
skuvlaeaiggádiiguin ja skuvlaeiseváldiiguin geahččalan
juohkit dieđuid sámi
oahpahusa birra oahpahuslága mielde,
geavaheddjiide. Sámediggi
lea maiddái máŋgga
geardde lokten oahpahuslága
rievdadanášši eiseváldiide,
vai oahppit oččošedje
individuála rievtti sámegieloahpahussii,
vaikko gos orošet. Dat bargu
ii leat dássážii
lihkostuvvan, ja Sámediggi
vuordá ahte áššii čovdojuvvošii
fargga.
1.8.1 Máhttolokten – Sámi
Máhttolokten lea ođđa
ođastus olles vuođđooahpahusa
várás. Ođastus
mielddisbuktá olu rievdadusaid skuvlla
sisdoalus, hámis ja organiseremis vuosttaš ceahkis
vuođđoskuvllas gitta
maŋemus ceahkkái
joatkkaoahpahusas. Ođastus álggahuvvui
borgemánus 2006 1.-9. ceahki
ohppiide vuođđoskuvllas,
ja vuosttaš ceahki ohppiide
joatkkaoahpahusas.
Máhttolokten – Sámi
lea leamaš hirbmat viiddis
bargu Sámedikkis. Dát lea
stuorámus oahpahusođastus
maid Sámediggi lea hábmen
ovttas guovddáš eiseváldiiguin
nugo Oahpahusdirektoráhtain
ja Máhttodepartemeanttain.
Sámedikki rolla ja ovddasvástádusa
ovddideapmi ja digaštallan
skuvlaođastusa ovddideami
ja johtuibidjama oktavuođas,
lea leamaš hástaleaddji
bargu sihke Sámediggái ja
guovddáš eiseváldiide.
2006s barggai Sámediggi
ovttas Máhttodepartemeanttain
eanaš gulaskuddamiiguin
ja oahppoplánabuktosa iešguđet
osiid gárvvistemiin.
1.8.1.1 Sámi sisdoallu nášuvnnalaš oahppoplánain
Máhttoloktema Oahppoplánabuktosis
Oahpahusdirektoráhtta
ráhkada nášuvnnalaš oahppoplánaid,
ja Máhttodepartemeantta
dohkkeha daid, muhto oktasaš prográmmafágaid
ja válljenprográmmafágaid
dohkkeha Oahpahusdirektoráhtta.
Oahpahuslága § 6 – 4
mielde galget oahppoplánat
geatnegahttit ahte juohke fágasuorggi
oktavuođas oahpahuvvo sámi álbmoga
birra, sin giela, kultuvrra ja servodaga birra. Departemeanttat
sáhttet maiddái
buktit láhkaásahusaid
eará earenoamáš oahppoplánaide
oahpahusa várás
mii lea sámi báikkiin
ja ohppiide olggobealde sámi
báikkiid geat ožžot
sámegieloahpahusa. Dat oahppoplánat
gohčoduvvojit dasto nášuvnnalaš oahppoplánan
ja paralealla ovttaárvosaš sámi
oahppoplánan.
Sámediggeráđđi
lea dohkkehan nášuvnnalaš oahppoplánaid
sámi sisdoalu. Sámi
sisdoallu lea lasihuvvon buot oahppoplánaide ovttasbargguin
direktoráhtain.
1.8.1.2 Máhttolokten – Sámi ođđa
Oahppoplánabuktosa ovddideapmi
Sámedikki bargu Máhttolokten – Sámi
Oahppoplánabuktosiin lea
2006s guoskkahan buot osiid oahppoplánabuktosis earret
Oppalaš oasi. Oppalaš oasis
deattuhit árvovuođu
ja álbmotoainnu mii lea
oahpahusa vuođđun.
O97S oppalaš oassi fievrriduvvo
viidásit Sámi
Máhttoloktemii.
Oahpahusa prinsihpat
Sámediggi mearridii áššis
19/06 sámi oahppoplakáhtta,
ahte galgá ráhkaduvvot
sierra sámi prinsihppaoassi. Prinsihppaoassi,
Oahpahusa prinsihpat ja rámmat
sámi skuvllas ja oahppofitnodagas
(Prinsipper og rammer for opplæringen i samisk skole og
lærebedrift), lea oassi Máhttolokten – Sámi
Oahppoplánabuktosis. Prinsihpat
galget čielggadit skuvlaeaiggáda ovddasvástádusa
ollislaš oahpahussii njuolggadusaid
vuođul, ja galget leat heivehuvvon
báikkálaš ja
individuála eavttuide ja
dárbbuide.
Oahppoplakáhtta lea oassi
prinsihpain ja čoahkkáigeassá skuvlla
ja oahppobáikki vuođđogeatnegasvuođaid.
Sámi oahppoplakáhtas
leat 12 čuoggá;
daid gaskkas lea sierra sámi čuokkis
mas čuožžu:
Sámi
skuvla ja oahppofitnodat galgá láhčit
dili nu ahte oahppit ja fidnooahppit ožžot
kvalitehtalaš buori oahpahusa
mas vuođđun
lea sámegiella, sámi kultuvra ja servodateallin.
Muđui leat dat eará 11 čuoggá seamma
go Máhttoloktema Oahppoplánabuktosa
nášuvnnalaš oahppoplakáhtas.
Sámediggi álggahii
barggu sámi oahpahusa prinsihpaiguin
Máhttolokten – Sámi
Oahppoplánabuktosii čakčat
2006, ja dalle sáddejuvvui maiddái
gulaskuddamii. Sámedikki
dievasčoahkkin galgá meannudit
prinsihpaid 2007 giđa mielde,
ovdalgo Máhttodepartemeanta
mearrida Sámi oahpahusa
prinsihpaid.
Fága- ja diibmojuohku
Ohppiide geain lea sámegieloahpahus
lea mearriduvvon sierra fága-
ja diibmojuohku, ja dat guoská buot
ohppiide Norggas geain lea sámegieloahpahus
juogo vuosttaš- dahje nubbingiellan
vuođđoskuvllas,
dahje joatkkaoahpahusas. Deaŧa-leamos ášši
dás lea ahte vuosttašgiela
(sámegielas/dárogielas)
ja nuppigiela diibmolohku lea lassánan O97S
ektui.
Oahppit geain lea sámegielaoahpahus
eai dárbbaš váldit
bákkolaš oahpahusa
amasgielas dahje gielalaš čiekŋudeami.
Dat lea danne go dain ohppiin lea juo oahpahus golmma gielas vuođđoskuvllas.
Muhto sis lea vuoigatvuohta oažžut
oahpahusa amasgielas/gielalaš čiekŋudeamis
jus dan háliidit.
Goalmmát váldoášši
lea ahte ohppiin geain lea sámegieloahpahus
leat eanet diimmut oktiibuot go ohppiin geat čuvvot
dábálaš fága-
ja diibmojuogu. Nu leat šaddan
dahkat vai vuosttašgiela
ja nubbigiela oahpahus nannejuvvošii,
ja vai eará fágaid
oahpahus ii fuoniduvvošii.
Dat lea spiehkastatmearrádus
mii guoská ohppiide geain
lea sámegieloahpahus ja
geat orrot olggobealde sámegielguovllu
oahpahuslága mielde. Muhto
dat oahppit sáhttet dattetge
beassat eará fága
oahpahusas gitta 76 diibmui mánáidskuvladásis,
vai diibmolohku ii šatta
nu hirbmat olu stuorát go eará ohppiin
geain ii leat sámegieloahpahus.
Lea hirbmat deaŧalaš organiseret sámegieloahpahusa
nu ahte doarju ja nanne oahppi movtta válljet
sámegiela.
Fágaoahppoplánat
Oassin Máhttoloktema – Sámi
Oahppoplánabuktosis leat
mearriduvvon ođđa
oahppoplánat eanaš fágaide
vuođđoskuvllas,
ja vuođđoskuvlla
ja joatkkaoahpahusa čađamanni
fágaide.
Sámediggi lea dohkkehan
sámegiela vuosttašgiela
ja nuppigiela oahppoplánaid.
Dat leat čađamanni
oahppoplánat sámegieloahpahusa várás
vuođđoskuvlii
ja joatkkaoahpahussii. Oahppoplánat
leat davvisámegillii ja
dárogillii, ja leat dál jorgaluvvome
julevsámegillii ja lullisámegillii.
Oahppoplánat addet ollislaš ja ča��amanni
oahpahusgearddi sámegielas
olles vuođđooahpahussii,
ja dat nanne sámegiela. Sámegiela
nuppigiela oahppoplánas
lea earenoamáš hápmi
eará oahppoplánaid
ektui Máhttolokten – Sámis.
Plánas leat iešguđetlágan
dásit, ja das leat guokte
ovdánanvuogi vai lea buorebut
heivehuvvon ohppiide geain lea, ja geain ii leat ovdamáhttu
sámegiela birra, ja das
lea ulbmil movttiidahttit ohppiid oahppat sámegiela.
Máhttodepartemeanta lea
dohkkehan vuođđoskuvlla
paralealla ovttaárvosaš sámi
oahppoplánaid čuovvovaš fágain: biebmu
ja dearvvašvuohta, musihkka,
servodatfága, duodji, ja
risttalašvuođa-, osku-
ja eallinoainnumáhttu. Departemeanta lea
maiddái dohkkehan čađamanni paralealla
ovttaárvosaš oahppoplánaid
vuođđo-
ja joatkkaoahpahussii luonddufágas
ja dárogielas ohppiide geain
lea sámegiella vuosttašgiellan. Ovdal
go dat plánat dohkkehuvvojedje,
de čađahii
Sámediggi 2006s gulaskuddama
dain oahppoplánain.
Sámediggi lea álggahan
barggu ráhkadit oahppoplána
sámegiela čiekŋudeamis
vuođđoskuvlla nuoraidceahki
váste. Sámediggi ráhkadii
ovttas Oahpahusdirektoráhtain evttohusa
paralealla sámi oahppoplánaide
joatkkaoahpahusa čuovvovaš oktasašfágaide;
servodatfága, historjá,
osku ja etihkka, ja geografiija. Sámediggi
lea dasto ráhkadan oahppoplánaevttohusaid
studerenráhkkanahtti prográmmafágaid váste čuovvovaš sámi fágain:
Sámi historjá ja
servodat, sámi musihkka
ja lávdi ja sámi visuála
kultuvra. Buot dát leat
oassin Máhttolokten – Sámi
Oahppoplánabuktosis ja gárvejuvvojit
2007 giđa mielde.
1.8.1.3 Diehtojuohkinbargu Máhttolokten – Sámi
johtuibidjama oktavuođas
Sámediggi čađahii
2006:s vuđolaš diehtojuohkinbarggu Máhttoloktema
birra, ja deattuhii earenoamážit
Máhttolokten – Sámi Oahppoplánabuktosa.
Sámediggi lea doallan
diehtojuohkinčoahkkimiid
Máhttolokten – Sámi
birra čuovvovaš suohkaniid vuođđoskuvllaide:
Guovdageainnu, Divdasvuona, Porsáŋggu,
Deanu ja Unjárgga. Sámediggi
lea maiddái searvan máŋgga čoahkkimii
ja konferánsii ja juohkán
dieđuid skuvlaođastusa
birra, earret eará skuvlakonferánsas
Kárášjogas, Finnmárkku
joatkkaoahpahusa sámegiel- ja
suomagielfágaid ovttasbargoForumis,
7-suohkana ja ravdasuohkaniid čoahkkimiin
ja Oahppolihtuin. Diehtojuohkin Máhttolokten – Sámi
birra biddjui maiddái Sámedikki
neahttasiidduide ja Sámi oahpponehttii.
Lassin lea Sámediggi
ovttas Finnmárkku ja Romssa
fylkamánniiguin ráhkadan
diehtojuohkingihppaga sámi oahpahusa
birra mii lea jurddašuvvon váhnemiidda
olggobealde sámi hálddašanguovllu.
1.8.2 Vuođđoskuvla
ja joatkkaoahpahus
Ulbmilin lea ahte galget gávdnot
doarvái sámi
oahpponeavvut vai sámi oahppit besset
oažžut
oahpahusa gustovaš lágaid
ja plánaid mielde. Máhttolokten – Sámi
ođđa
oahppoplánaid vuođul
lea Sámediggi juolludan ruđaid
sámi dábálaš-
ja digitála oahpponeavvuid
ráhkadeapmái
ja buvttadeapmái, sihke
lulli-, julev- ja davvisámegillii.
Maiddái earenoamáš heivehuvvon
oahpponeavvuide leat juolluduvvon doarjagat, dan dárbbu vuođul
maid fágabirrasat ieža
leat dieđihan.
Sámediggi lea ollislaččat geahčadeamen
sámi oahpponeavvuid doarjjaortnega,
buvttadeami ja Sámedikki ovddasvástádusa,
rolla ja válddi. Ulbmil
dainna lea kártet sámi
oahpponeavvoráhkadeami beavttu,
leat go olahan sámi oahpponeavvobuvttadeami
mihttomeriid strategalaš plánas
ja lea go dárbu rievdadit
doarjjaortnega. Dasto lea dárbbašlaš ahte
evaluerenraporta ovdanbuktá evttohusaid
movt viidásit galggašii
bargat oahpponeavvuiguin, ja rávve
movt sáhtášii
nannet oahpponeavvobuvttadeami.
Sámi mánáin
geain leat earenoamáš dárbbut,
galgá buorre earenoamášpedagogalaš fálaldat,
dat lea mihttomearri. Mánáid,
ja doarjjaolbmuid fálaldat
ferte buoriduvvot, earenoamážit
lulli- ja julevsámi guovlluin.
Doarjjaolbmot geaiguin váhnemat
deaivvadit váttis dilálašvuođas,
fertejit vuhtiiváldit sámi
mánáid
ja sin duogáža
ja dárbbu. Dain ferte doarvái
ja buorre gelbbolašvuohta
go galget deaivvadit sámi
mánáiguin
ja váhnemiiguin.
Sámediggi hálddaša
ruđa dutkan- ja ovddidanprošeavttaide
ja stipendii dan fágasuorggis.
Prošeavttaid vuoruhuvvon
suorggit leat leamaš čuolmmat sámi
mánáid čállingielalaš váttisvuođaid
ektui, sámi mánáid
giellaovddideapmi ja máŋggagielat
mánáid
giella- ja gulahallanváttisvuođat
máŋggakultuvrralaš dilálašvuođas.
Stipeanddaid vuoruhansuorggit leat leamaš audiopedagogihkka,
oaidnopedagogihkka, logopediija, láhttenváttisvuođat,
giella ja gulahallan.
Julev- ja lullisámi guovllut,
ja lulli-Romsa ja davit Nordlánda
leat leamaš vuoruhuvvon
báikkit, nugo čuožžu Sámedikki
earenoamášpedogihkalaš gelbbolašvuođaloktenplánas
2004 – 2006.
«Astta lohkat» lea doaibma- ja strategiijaplána
mii galgá movttiidahttit mánáid
ja nuoraid lohkanmovtta ja lohkanmáhtu.
Finnmárkku fylkkamánii, Sámi
allaskuvla ja Sámediggi
leat ovttas ráhkadan sierra
sámi doaibmaplána «Astta
lohkat», mii leat vuolgán «Gi
rom for lesing»doaimmas. Okta doaibma mii čađahuvvui
2006:s lei sámi lohkanleaira
nuoraide mii lágiduvvui
Badje-Sohpparis Ruoŧas.
Maiddái ovdánahttinprošektii «Lohkanhállu
ja lohkanmokta» leat almmuhuvvon ja juolluduvvon ruđat
skuvllaide gos leat sámi
oahppit.
Sámediggi ovttasbargá Finnmárkku
fylkkamánniin máŋgga
suorggis. «Gutter i Finnmark» (Finnmárkku
bártnit) lea 3- jagi prošeakta,
ja Finnmárkku fylkkamánnis
lea bajit prošeaktaovddasvástádus.
Prošeavtta váldoulbmil
lea geahččalit
loktet Finnmárkku bártnážiid
skuvlamovtta ja bohtosiid, ja oččodit
systemáhtalaš barggu
skuvlii vai oahpahus šaddá seammalágan bártnážiidda
ja nieiddažiidda sin
eavttuid vuođul.
Sámegiela hálddašanguovllu olggobealde
váilot oahpaheaddjit geat
oahpahit sámegillii ja sámegielas.
Danne lea gáiddusoahpahus šaddan
molssaeaktun miehtá riikka.
Dakkár oahpahusvuohki lea
ođas ja gáibida
olu resurssaid, ja dasa dárbbašuvvojit
ođđa
oahpahusávdnasat ja buorit
teknihkalaš čovdosat
ja reaiddut. Oahpahusdirektoráhtta
lea addán muhtun bargojovkui barggu
ráhkadit raporterenplána sámi
gáiddusoahpahussii bistevaš ortnegin.
Sámediggi searvá dan
bargojovkui.
Sámi oahpponeahtta lea
Sámedikki neahttasii-du
skuvllaid ja mánáidgárddiid
váste. Dat lea oassin Skolenettetis,
ja ovttasbargu Oahpahusdirektoráhtain.
Neahttasiidu válddii 2006s atnui
ođđa
almmuhanreaiddu ja oaččui
ođđa
hámi.
Sámediggi lea ovttasbargan vuođđoskuvlla
vánhenlávdegottiin
ja sámi váhnenfierpmádagain. Earret
eará lei Sámediggi
mielde lágideame sámi váhnenfierpmádatkonferánsa
dan jagi.
1.8.3 Alit oahppu ja dutkan
1.8.3.1 Stipeanda alit ohppui
Movttiidahttindihte gelbbolašvuođaloktemii
dakkár surggiin gos lea
dárbu, lea Sámediggi
juolludan stipeandda alit ohppui. Vuoruhuvvon suorgi lea leamaš sámegiella,
earenoamážit
lulli- ja julevsámegiella.
Alit oahpu kvalitehtaođastus
mielddisbuvttii ahte alit oahpu ruhtadanvuogádat
rievddai eanet boađusvuođđudeaddjin. Allaskuvllat
ja universitehtat ožžot
doarjagiid ee. kandidáhttabuvttadeami
vuođul. Sámediggi
ballá ahte allaskuvllat
ja universitehtat válljejit
eret sámegiel oahppofálaldagaid,
danne go dain lea dávjá vuollegis
rekruterenvuođđu,
dahje gáibidit eanet iešruhtadeami
studeanttain. Dat lea ovdamearkka dihte dáhpáhuvvan
lullisámegiela fálaldagain.
Sámediggi deattuha ahte
Máhttodepartemeanttas lea ovddasvástádus
sihkkarastit dakkár bargovuogi
ja ovddasvástádusvuogádaga
alit oahpus mii sihkkarastá maiddái
smávit sámi
fágain fálaldaga
ja fágalaš ovdáneami.
Sámediggi lea duhtavaš go
Sámi dieđaviesu
huksen Guovdageainnus dál lea álggahuvvon.
Dieđavissui galget máŋga
máhttoásahusa fárret,
ja dat galgá čohkket
sámi ja sámegielat
fágabirrasa. Sámediggi sávvá ahte
dat fysalaš oktiibidjan šaddá doarjjan
Sámi allaskuvlla ja Sámi
Instituhta áigumušaide ovdánahttit
dieđalaš allaskuvlla
ja sámi universitehta.
1.8.3.2 Dutkan ja máhttoovdánahttin
Sámi servodaga máhtolašvuođa dárbu
lea stuoris. Dasa gullet olu servodatsuorggit, nugo riektedilálašvuođat, resursahálddašeapmi
ja ealáhusovdáneapmi,
giella, historjá ja kulturdoaimmat,
dearvvašvuohta, sosiála
oktavuođat ja skuvlaoktavuohta/pedagogihkka.
Seammás go sámi
dutkan ráhkada mávssolaš máhttovuođu
politihkkaovddideapmái ja hálddašanmearrádusaide,
de lea dat maid vuolggasadjin dutkanvuođđuduvvon
oahpahussii universietehtain ja allaskuvllain, ja sámegiela
ovdáneapmái dieđagiellan.
Sámediggeráđđi
lea bures gulahallan Norgga dutkanráđiin
(NFR). Sámediggi ja dutkanráđđi
leat šiehttan doallat čoahkkimiid
juohke jahkebeale dahje jagi. Sámediggeráđđi
lea duhtavaš go profesora
Ole Henrik Magga lea nammaduvvon dutkanráđi
váldostivrii, ja vuordá ahte
dát čuovvoluvvo
nu ahte maiddái divišun-ja
prográmmastivrii nammaduvvo
sámi ovddasteaddji.
Sámedikkis lea leamaš áirras ođđa
sámi dutkanprográmma prográmmaplánalávdegottis.
Lassin deatalaš máhtolašvuođadárbbuide
maid dat prográmma deattuha,
lea dárbu ahte maiddái
eará Norgga dutkanráđi
prográmmat fátmmastit sámi
váttisvuođaid
ja máhtolašvuođahástalusaid.
Sámediggi jáhkká ahte
Norgga dutkanráđi
birasdutkanprográmma čuovvola
Ráđđehusa
davviguovlostrategiija ja Norgga dutkanráđi davviguovlovuoruheami máhtolašvuođamihttomeriid. Birashástalusat
lea dakkárat go dálkkádatrievdamat
ja dat váikkuhusat maid
dat sáhttet dagahit eamiálbmogiid
resursaávkkástallamii, ođđa
industriála ovdáneami biras-
ja servodatváikkuhusat Barentsábi lassánan
doaimmaid geažil, boazodoalloeatnamiid
gáržžideapmi,
ja mátkkoštusealáhusa ovdáneami
váikkuhusat luonddubirrasii ja
kulturmuittuide.
Sámediggi lea bidjan
johtui prošeavtta Sámi
Instituhtas sámi statistihka
birra Norggas. Prošeakta čađahuvvo ovttasbargguin
gaskal Instituhta ja Statistisk sentralbyrå. Sámi
dálá servodatdilálašvuođa
birra váilot ollu lohkodieđut,
ja lea deatalaš ahte statistihkkaprošeakta
ovdánahttojuvvo ain viidásit
ja ahte dasa sihkkarastojuvvo ruhtadeapmi.
Julev- ja lullisámiguovlluin
leat sámi dutkanásahusat
smávvát. Sámediggi áigu
garraseabbo vuoruhit julev- ja lullisámi
dutkama, ja strategalaš ásahushuksema
dain guovlluin. Lea leamaš oktavuohta árran
julevsámi guovddážiin
julev- ja lullisámi dutkanfierpmádaga
birra ásahandihte ovttasdoaibmabeavttuid,
ja ášši
lea maiddái ovddiduvvon
Máhttoministarii.
Sámediggi oaivvilda ahte
lea eambbo dárbu máhtolašvuhtii dearvvašvuođafálaldagaid
ja dearvvašvuođaveahki
birra. Lea hirbmat deatalaš ahte dearvvašvuođabálvalusas
lea nu buorre máhttovuođđu
go vejolaš ovdal go doaimmat
biddjojit johtui. Muhtun gulaskuddancealkámušas norgga
pasieantaregistara birra lea Sámediggi mearkkašan
ahte okta váldovuođustus
ráhkadit dakkár
pasieantaregisttara mas sáhttá identifiseret
olbmuid, lea ahte dat addá nu
buriid vejolašvuođaid dearvvašvuođapolitihka
dutkamii, plánemii ja hábmemii.
Sámediggi čatná dán
daidda vejolašvuođaide
maid dat sáhttá mielddisbuktit
sámi pasieanttaide.
Dutkanprošeavttaid lassin
lea dárbu duođaštusprošeavttaide,
nugo kulturárbbi ja árbevirolaš máhtu birra.
Sámediggi lea máŋgga
oktavuođas cuiggodan ahte
biologalaš šláddjiivuođa
Konvenšuvnna, Artihkal 8j,
geatnegasvuođaid árbevirolaš máhtu
seailluheami birra, ferte čuovvolit
duođaštusprošeavttain.
1.8 Oahpahus
Skuvla lea okta dain deataleamos arenain mánáide
ja nuoraide, ja buorre skuvla lea okta dain deaŧa-leamos
arenain go mánát
galget oažžut
buori bajásšaddama
ja oadjebas identitehta. Sámediggi
oaivvilda ahte ieš beassat mearridit
oahpahusa sisdoalu ja hámi
buot oahppodásiin, lea vuođđun
sámi servodaga hábmemii.
Sámediggi lea ovttas
skuvlaeaiggádiiguin ja skuvlaeiseváldiiguin geahččalan
juohkit dieđuid sámi
oahpahusa birra oahpahuslága mielde,
geavaheddjiide. Sámediggi
lea maiddái máŋgga
geardde lokten oahpahuslága
rievdadanášši eiseváldiide,
vai oahppit oččošedje
individuála rievtti sámegieloahpahussii,
vaikko gos orošet. Dat bargu
ii leat dássážii
lihkostuvvan, ja Sámediggi
vuordá ahte áššii čovdojuvvošii
fargga.
1.8.1 Máhttolokten – Sámi
Máhttolokten lea ođđa
ođastus olles vuođđooahpahusa
várás. Ođastus
mielddisbuktá olu rievdadusaid skuvlla
sisdoalus, hámis ja organiseremis vuosttaš ceahkis
vuođđoskuvllas gitta
maŋemus ceahkkái
joatkkaoahpahusas. Ođastus álggahuvvui
borgemánus 2006 1.-9. ceahki
ohppiide vuođđoskuvllas,
ja vuosttaš ceahki ohppiide
joatkkaoahpahusas.
Máhttolokten – Sámi
lea leamaš hirbmat viiddis
bargu Sámedikkis. Dát lea
stuorámus oahpahusođastus
maid Sámediggi lea hábmen
ovttas guovddáš eiseváldiiguin
nugo Oahpahusdirektoráhtain
ja Máhttodepartemeanttain.
Sámedikki rolla ja ovddasvástádusa
ovddideapmi ja digaštallan
skuvlaođastusa ovddideami
ja johtuibidjama oktavuođas,
lea leamaš hástaleaddji
bargu sihke Sámediggái ja
guovddáš eiseváldiide.
2006s barggai Sámediggi
ovttas Máhttodepartemeanttain
eanaš gulaskuddamiiguin
ja oahppoplánabuktosa iešguđet
osiid gárvvistemiin.
1.8.1.1 Sámi sisdoallu nášuvnnalaš oahppoplánain
Máhttoloktema Oahppoplánabuktosis
Oahpahusdirektoráhtta
ráhkada nášuvnnalaš oahppoplánaid,
ja Máhttodepartemeantta
dohkkeha daid, muhto oktasaš prográmmafágaid
ja válljenprográmmafágaid
dohkkeha Oahpahusdirektoráhtta.
Oahpahuslága § 6 – 4
mielde galget oahppoplánat
geatnegahttit ahte juohke fágasuorggi
oktavuođas oahpahuvvo sámi álbmoga
birra, sin giela, kultuvrra ja servodaga birra. Departemeanttat
sáhttet maiddái
buktit láhkaásahusaid
eará earenoamáš oahppoplánaide
oahpahusa várás
mii lea sámi báikkiin
ja ohppiide olggobealde sámi
báikkiid geat ožžot
sámegieloahpahusa. Dat oahppoplánat
gohčoduvvojit dasto nášuvnnalaš oahppoplánan
ja paralealla ovttaárvosaš sámi
oahppoplánan.
Sámediggeráđđi
lea dohkkehan nášuvnnalaš oahppoplánaid
sámi sisdoalu. Sámi
sisdoallu lea lasihuvvon buot oahppoplánaide ovttasbargguin
direktoráhtain.
1.8.1.2 Máhttolokten – Sámi ođđa
Oahppoplánabuktosa ovddideapmi
Sámedikki bargu Máhttolokten – Sámi
Oahppoplánabuktosiin lea
2006s guoskkahan buot osiid oahppoplánabuktosis earret
Oppalaš oasi. Oppalaš oasis
deattuhit árvovuođu
ja álbmotoainnu mii lea
oahpahusa vuođđun.
O97S oppalaš oassi fievrriduvvo
viidásit Sámi
Máhttoloktemii.
Oahpahusa prinsihpat
Sámediggi mearridii áššis
19/06 sámi oahppoplakáhtta,
ahte galgá ráhkaduvvot
sierra sámi prinsihppaoassi. Prinsihppaoassi,
Oahpahusa prinsihpat ja rámmat
sámi skuvllas ja oahppofitnodagas
(Prinsipper og rammer for opplæringen i samisk skole og
lærebedrift), lea oassi Máhttolokten – Sámi
Oahppoplánabuktosis. Prinsihpat
galget čielggadit skuvlaeaiggáda ovddasvástádusa
ollislaš oahpahussii njuolggadusaid
vuođul, ja galget leat heivehuvvon
báikkálaš ja
individuála eavttuide ja
dárbbuide.
Oahppoplakáhtta lea oassi
prinsihpain ja čoahkkáigeassá skuvlla
ja oahppobáikki vuođđogeatnegasvuođaid.
Sámi oahppoplakáhtas
leat 12 čuoggá;
daid gaskkas lea sierra sámi čuokkis
mas čuožžu:
Sámi
skuvla ja oahppofitnodat galgá láhčit
dili nu ahte oahppit ja fidnooahppit ožžot
kvalitehtalaš buori oahpahusa
mas vuođđun
lea sámegiella, sámi kultuvra ja servodateallin.
Muđui leat dat eará 11 čuoggá seamma
go Máhttoloktema Oahppoplánabuktosa
nášuvnnalaš oahppoplakáhtas.
Sámediggi álggahii
barggu sámi oahpahusa prinsihpaiguin
Máhttolokten – Sámi
Oahppoplánabuktosii čakčat
2006, ja dalle sáddejuvvui maiddái
gulaskuddamii. Sámedikki
dievasčoahkkin galgá meannudit
prinsihpaid 2007 giđa mielde,
ovdalgo Máhttodepartemeanta
mearrida Sámi oahpahusa
prinsihpaid.
Fága- ja diibmojuohku
Ohppiide geain lea sámegieloahpahus
lea mearriduvvon sierra fága-
ja diibmojuohku, ja dat guoská buot
ohppiide Norggas geain lea sámegieloahpahus
juogo vuosttaš- dahje nubbingiellan
vuođđoskuvllas,
dahje joatkkaoahpahusas. Deaŧa-leamos ášši
dás lea ahte vuosttašgiela
(sámegielas/dárogielas)
ja nuppigiela diibmolohku lea lassánan O97S
ektui.
Oahppit geain lea sámegielaoahpahus
eai dárbbaš váldit
bákkolaš oahpahusa
amasgielas dahje gielalaš čiekŋudeami.
Dat lea danne go dain ohppiin lea juo oahpahus golmma gielas vuođđoskuvllas.
Muhto sis lea vuoigatvuohta oažžut
oahpahusa amasgielas/gielalaš čiekŋudeamis
jus dan háliidit.
Goalmmát váldoášši
lea ahte ohppiin geain lea sámegieloahpahus
leat eanet diimmut oktiibuot go ohppiin geat čuvvot
dábálaš fága-
ja diibmojuogu. Nu leat šaddan
dahkat vai vuosttašgiela
ja nubbigiela oahpahus nannejuvvošii,
ja vai eará fágaid
oahpahus ii fuoniduvvošii.
Dat lea spiehkastatmearrádus
mii guoská ohppiide geain
lea sámegieloahpahus ja
geat orrot olggobealde sámegielguovllu
oahpahuslága mielde. Muhto
dat oahppit sáhttet dattetge
beassat eará fága
oahpahusas gitta 76 diibmui mánáidskuvladásis,
vai diibmolohku ii šatta
nu hirbmat olu stuorát go eará ohppiin
geain ii leat sámegieloahpahus.
Lea hirbmat deaŧalaš organiseret sámegieloahpahusa
nu ahte doarju ja nanne oahppi movtta válljet
sámegiela.
Fágaoahppoplánat
Oassin Máhttoloktema – Sámi
Oahppoplánabuktosis leat
mearriduvvon ođđa
oahppoplánat eanaš fágaide
vuođđoskuvllas,
ja vuođđoskuvlla
ja joatkkaoahpahusa čađamanni
fágaide.
Sámediggi lea dohkkehan
sámegiela vuosttašgiela
ja nuppigiela oahppoplánaid.
Dat leat čađamanni
oahppoplánat sámegieloahpahusa várás
vuođđoskuvlii
ja joatkkaoahpahussii. Oahppoplánat
leat davvisámegillii ja
dárogillii, ja leat dál jorgaluvvome
julevsámegillii ja lullisámegillii.
Oahppoplánat addet ollislaš ja čađamanni
oahpahusgearddi sámegielas
olles vuođđooahpahussii,
ja dat nanne sámegiela. Sámegiela
nuppigiela oahppoplánas
lea earenoamáš hápmi
eará oahppoplánaid
ektui Máhttolokten – Sámis.
Plánas leat iešguđetlágan
dásit, ja das leat guokte
ovdánanvuogi vai lea buorebut
heivehuvvon ohppiide geain lea, ja geain ii leat ovdamáhttu
sámegiela birra, ja das
lea ulbmil movttiidahttit ohppiid oahppat sámegiela.
Máhttodepartemeanta lea
dohkkehan vuođđoskuvlla
paralealla ovttaárvosaš sámi
oahppoplánaid čuovvovaš fágain: biebmu
ja dearvvašvuohta, musihkka,
servodatfága, duodji, ja
risttalašvuođa-, osku-
ja eallinoainnumáhttu. Departemeanta lea
maiddái dohkkehan čađamanni paralealla
ovttaárvosaš oahppoplánaid
vuođđo-
ja joatkkaoahpahussii luonddufágas
ja dárogielas ohppiide geain
lea sámegiella vuosttašgiellan. Ovdal
go dat plánat dohkkehuvvojedje,
de čađahii
Sámediggi 2006s gulaskuddama
dain oahppoplánain.
Sámediggi lea álggahan
barggu ráhkadit oahppoplána
sámegiela čiekŋudeamis
vuođđoskuvlla nuoraidceahki
váste. Sámediggi ráhkadii
ovttas Oahpahusdirektoráhtain evttohusa
paralealla sámi oahppoplánaide
joatkkaoahpahusa čuovvovaš oktasašfágaide;
servodatfága, historjá,
osku ja etihkka, ja geografiija. Sámediggi
lea dasto ráhkadan oahppoplánaevttohusaid
studerenráhkkanahtti prográmmafágaid váste čuovvovaš sámi fágain:
Sámi historjá ja
servodat, sámi musihkka
ja lávdi ja sámi visuála
kultuvra. Buot dát leat
oassin Máhttolokten – Sámi
Oahppoplánabuktosis ja gárvejuvvojit
2007 giđa mielde.
1.8.1.3 Diehtojuohkinbargu Máhttolokten – Sámi
johtuibidjama oktavuođas
Sámediggi čađahii
2006:s vuđolaš diehtojuohkinbarggu Máhttoloktema
birra, ja deattuhii earenoamážit
Máhttolokten – Sámi Oahppoplánabuktosa.
Sámediggi lea doallan
diehtojuohkinčoahkkimiid
Máhttolokten – Sámi
birra čuovvovaš suohkaniid vuođđoskuvllaide:
Guovdageainnu, Divdasvuona, Porsáŋggu,
Deanu ja Unjárgga. Sámediggi
lea maiddái searvan máŋgga čoahkkimii
ja konferánsii ja juohkán
dieđuid skuvlaođastusa
birra, earret eará skuvlakonferánsas
Kárášjogas, Finnmárkku
joatkkaoahpahusa sámegiel- ja
suomagielfágaid ovttasbargoForumis,
7-suohkana ja ravdasuohkaniid čoahkkimiin
ja Oahppolihtuin. Diehtojuohkin Máhttolokten – Sámi
birra biddjui maiddái Sámedikki
neahttasiidduide ja Sámi oahpponehttii.
Lassin lea Sámediggi
ovttas Finnmárkku ja Romssa
fylkamánniiguin ráhkadan
diehtojuohkingihppaga sámi oahpahusa
birra mii lea jurddašuvvon váhnemiidda
olggobealde sámi hálddašanguovllu.
1.8.2 Vuođđoskuvla
ja joatkkaoahpahus
Ulbmilin lea ahte galget gávdnot
doarvái sámi
oahpponeavvut vai sámi oahppit besset
oažžut
oahpahusa gustovaš lágaid
ja plánaid mielde. Máhttolokten – Sámi
ođđa
oahppoplánaid vuođul
lea Sámediggi juolludan ruđaid
sámi dábálaš-
ja digitála oahpponeavvuid
ráhkadeapmái
ja buvttadeapmái, sihke
lulli-, julev- ja davvisámegillii.
Maiddái earenoamáš heivehuvvon
oahpponeavvuide leat juolluduvvon doarjagat, dan dárbbu vuođul
maid fágabirrasat ieža
leat dieđihan.
Sámediggi lea ollislaččat geahčadeamen
sámi oahpponeavvuid doarjjaortnega,
buvttadeami ja Sámedikki ovddasvástádusa,
rolla ja válddi. Ulbmil
dainna lea kártet sámi
oahpponeavvoráhkadeami beavttu,
leat go olahan sámi oahpponeavvobuvttadeami
mihttomeriid strategalaš plánas
ja lea go dárbu rievdadit
doarjjaortnega. Dasto lea dárbbašlaš ahte
evaluerenraporta ovdanbuktá evttohusaid
movt viidásit galggašii
bargat oahpponeavvuiguin, ja rávve
movt sáhtášii
nannet oahpponeavvobuvttadeami.
Sámi mánáin
geain leat earenoamáš dárbbut,
galgá buorre earenoamášpedagogalaš fálaldat,
dat lea mihttomearri. Mánáid,
ja doarjjaolbmuid fálaldat
ferte buoriduvvot, earenoamážit
lulli- ja julevsámi guovlluin.
Doarjjaolbmot geaiguin váhnemat
deaivvadit váttis dilálašvuođas,
fertejit vuhtiiváldit sámi
mánáid
ja sin duogáža
ja dárbbu. Dain ferte doarvái
ja buorre gelbbolašvuohta
go galget deaivvadit sámi
mánáiguin
ja váhnemiiguin.
Sámediggi hálddaša
ruđa dutkan- ja ovddidanprošeavttaide
ja stipendii dan fágasuorggis.
Prošeavttaid vuoruhuvvon
suorggit leat leamaš čuolmmat sámi
mánáid čállingielalaš váttisvuođaid
ektui, sámi mánáid
giellaovddideapmi ja máŋggagielat
mánáid
giella- ja gulahallanváttisvuođat
máŋggakultuvrralaš dilálašvuođas.
Stipeanddaid vuoruhansuorggit leat leamaš audiopedagogihkka,
oaidnopedagogihkka, logopediija, láhttenváttisvuođat,
giella ja gulahallan.
Julev- ja lullisámi guovllut,
ja lulli-Romsa ja davit Nordlánda
leat leamaš vuoruhuvvon
báikkit, nugo čuožžu Sámedikki
earenoamášpedogihkalaš gelbbolašvuođaloktenplánas
2004 – 2006.
«Astta lohkat» lea doaibma- ja strategiijaplána
mii galgá movttiidahttit mánáid
ja nuoraid lohkanmovtta ja lohkanmáhtu.
Finnmárkku fylkkamánii, Sámi
allaskuvla ja Sámediggi
leat ovttas ráhkadan sierra
sámi doaibmaplána «Astta
lohkat», mii leat vuolgán «Gi
rom for lesing»doaimmas. Okta doaibma mii čađahuvvui
2006:s lei sámi lohkanleaira
nuoraide mii lágiduvvui
Badje-Sohpparis Ruoŧas.
Maiddái ovdánahttinprošektii «Lohkanhállu
ja lohkanmokta» leat almmuhuvvon ja juolluduvvon ruđat
skuvllaide gos leat sámi
oahppit.
Sámediggi ovttasbargá Finnmárkku
fylkkamánniin máŋgga
suorggis. «Gutter i Finnmark» (Finnmárkku
bártnit) lea 3- jagi prošeakta,
ja Finnmárkku fylkkamánnis
lea bajit prošeaktaovddasvástádus.
Prošeavtta váldoulbmil
lea geahččalit
loktet Finnmárkku bártnážiid
skuvlamovtta ja bohtosiid, ja oččodit
systemáhtalaš barggu
skuvlii vai oahpahus šaddá seammalágan bártnážiidda
ja nieiddažiidda sin
eavttuid vuođul.
Sámegiela hálddašanguovllu olggobealde
váilot oahpaheaddjit geat
oahpahit sámegillii ja sámegielas.
Danne lea gáiddusoahpahus šaddan
molssaeaktun miehtá riikka.
Dakkár oahpahusvuohki lea
ođas ja gáibida
olu resurssaid, ja dasa dárbbašuvvojit
ođđa
oahpahusávdnasat ja buorit
teknihkalaš čovdosat
ja reaiddut. Oahpahusdirektoráhtta
lea addán muhtun bargojovkui barggu
ráhkadit raporterenplána sámi
gáiddusoahpahussii bistevaš ortnegin.
Sámediggi searvá dan
bargojovkui.
Sámi oahpponeahtta lea
Sámedikki neahttasii-du
skuvllaid ja mánáidgárddiid
váste. Dat lea oassin Skolenettetis,
ja ovttasbargu Oahpahusdirektoráhtain.
Neahttasiidu válddii 2006s atnui
ođđa
almmuhanreaiddu ja oaččui
ođđa
hámi.
Sámediggi lea ovttasbargan vuođđoskuvlla
vánhenlávdegottiin
ja sámi váhnenfierpmádagain. Earret
eará lei Sámediggi
mielde lágideame sámi váhnenfierpmádatkonferánsa
dan jagi.
1.8.3 Alit oahppu ja dutkan
1.8.3.1 Stipeanda alit ohppui
Movttiidahttindihte gelbbolašvuođaloktemii
dakkár surggiin gos lea
dárbu, lea Sámediggi
juolludan stipeandda alit ohppui. Vuoruhuvvon suorgi lea leamaš sámegiella,
earenoamážit
lulli- ja julevsámegiella.
Alit oahpu kvalitehtaođastus
mielddisbuvttii ahte alit oahpu ruhtadanvuogádat
rievddai eanet boađusvuođđudeaddjin. Allaskuvllat
ja universitehtat ožžot
doarjagiid ee. kandidáhttabuvttadeami
vuođul. Sámediggi
ballá ahte allaskuvllat
ja universitehtat válljejit
eret sámegiel oahppofálaldagaid,
danne go dain lea dávjá vuollegis
rekruterenvuođđu,
dahje gáibidit eanet iešruhtadeami
studeanttain. Dat lea ovdamearkka dihte dáhpáhuvvan
lullisámegiela fálaldagain.
Sámediggi deattuha ahte
Máhttodepartemeanttas lea ovddasvástádus
sihkkarastit dakkár bargovuogi
ja ovddasvástádusvuogádaga
alit oahpus mii sihkkarastá maiddái
smávit sámi
fágain fálaldaga
ja fágalaš ovdáneami.
Sámediggi lea duhtavaš go
Sámi dieđaviesu
huksen Guovdageainnus dál lea álggahuvvon.
Dieđavissui galget máŋga
máhttoásahusa fárret,
ja dat galgá čohkket
sámi ja sámegielat
fágabirrasa. Sámediggi sávvá ahte
dat fysalaš oktiibidjan šaddá doarjjan
Sámi allaskuvlla ja Sámi
Instituhta áigumušaide ovdánahttit
dieđalaš allaskuvlla
ja sámi universitehta.
1.8.3.2 Dutkan ja máhttoovdánahttin
Sámi servodaga máhtolašvuođa dárbu
lea stuoris. Dasa gullet olu servodatsuorggit, nugo riektedilálašvuođat, resursahálddašeapmi
ja ealáhusovdáneapmi,
giella, historjá ja kulturdoaimmat,
dearvvašvuohta, sosiála
oktavuođat ja skuvlaoktavuohta/pedagogihkka.
Seammás go sámi
dutkan ráhkada mávssolaš máhttovuođu
politihkkaovddideapmái ja hálddašanmearrádusaide,
de lea dat maid vuolggasadjin dutkanvuođđuduvvon
oahpahussii universietehtain ja allaskuvllain, ja sámegiela
ovdáneapmái dieđagiellan.
Sámediggeráđđi
lea bures gulahallan Norgga dutkanráđiin
(NFR). Sámediggi ja dutkanráđđi
leat šiehttan doallat čoahkkimiid
juohke jahkebeale dahje jagi. Sámediggeráđđi
lea duhtavaš go profesora
Ole Henrik Magga lea nammaduvvon dutkanráđi
váldostivrii, ja vuordá ahte
dát čuovvoluvvo
nu ahte maiddái divišun-ja
prográmmastivrii nammaduvvo
sámi ovddasteaddji.
Sámedikkis lea leamaš áirras ođđa
sámi dutkanprográmma prográmmaplánalávdegottis.
Lassin deatalaš máhtolašvuođadárbbuide
maid dat prográmma deattuha,
lea dárbu ahte maiddái
eará Norgga dutkanráđi
prográmmat fátmmastit sámi
váttisvuođaid
ja máhtolašvuođahástalusaid.
Sámediggi jáhkká ahte
Norgga dutkanráđi
birasdutkanprográmma čuovvola
Ráđđehusa
davviguovlostrategiija ja Norgga dutkanráđi davviguovlovuoruheami máhtolašvuođamihttomeriid. Birashástalusat
lea dakkárat go dálkkádatrievdamat
ja dat váikkuhusat maid
dat sáhttet dagahit eamiálbmogiid
resursaávkkástallamii, ođđa
industriála ovdáneami biras-
ja servodatváikkuhusat Barentsábi lassánan
doaimmaid geažil, boazodoalloeatnamiid
gáržžideapmi,
ja mátkkoštusealáhusa ovdáneami
váikkuhusat luonddubirrasii ja
kulturmuittuide.
Sámediggi lea bidjan
johtui prošeavtta Sámi
Instituhtas sámi statistihka
birra Norggas. Prošeakta čađahuvvo ovttasbargguin
gaskal Instituhta ja Statistisk sentralbyrå. Sámi
dálá servodatdilálašvuođa
birra váilot ollu lohkodieđut,
ja lea deatalaš ahte statistihkkaprošeakta
ovdánahttojuvvo ain viidásit
ja ahte dasa sihkkarastojuvvo ruhtadeapmi.
Julev- ja lullisámiguovlluin
leat sámi dutkanásahusat
smávvát. Sámediggi áigu
garraseabbo vuoruhit julev- ja lullisámi
dutkama, ja strategalaš ásahushuksema
dain guovlluin. Lea leamaš oktavuohta árran
julevsámi guovddážiin
julev- ja lullisámi dutkanfierpmádaga
birra ásahandihte ovttasdoaibmabeavttuid,
ja ášši
lea maiddái ovddiduvvon
Máhttoministarii.
Sámediggi oaivvilda ahte
lea eambbo dárbu máhtolašvuhtii dearvvašvuođafálaldagaid
ja dearvvašvuođaveahki
birra. Lea hirbmat deatalaš ahte dearvvašvuođabálvalusas
lea nu buorre máhttovuođđu
go vejolaš ovdal go doaimmat
biddjojit johtui. Muhtun gulaskuddancealkámušas norgga
pasieantaregistara birra lea Sámediggi mearkkašan
ahte okta váldovuođustus
ráhkadit dakkár
pasieantaregisttara mas sáhttá identifiseret
olbmuid, lea ahte dat addá nu
buriid vejolašvuođaid dearvvašvuođapolitihka
dutkamii, plánemii ja hábmemii.
Sámediggi čatná dán
daidda vejolašvuođaide
maid dat sáhttá mielddisbuktit
sámi pasieanttaide.
Dutkanprošeavttaid lassin
lea dárbu duođaštusprošeavttaide,
nugo kulturárbbi ja árbevirolaš máhtu birra.
Sámediggi lea máŋgga
oktavuođas cuiggodan ahte
biologalaš šláddjiivuođa
Konvenšuvnna, Artihkal 8j,
geatnegasvuođaid árbevirolaš máhtu
seailluheami birra, ferte čuovvolit
duođaštusprošeavttain.
1.9 Ealáhusat
Sámediggi lea 2006s bargan
sámi ealáhusaid
rámmaeavttuid buoridemiin. Dat
ii leat dáhpáhuvvan
dušše váikkuhangaskaomiid
geavaheami bokte, muhto maiddái
njuolga oktavuođa bokte guovddáš eiseválddiiguin
main lea ovddasvástádus
ealáhuspolitihkalaš mearrádusain.
Dát maŋimuš guoská earenoamážit
boazodollui ja vuotnabivdui. Rámmaeavttuid
buorideapmi ealáhusovddideapmái
lea ollu oktavuođain seamma
deaŧalaš go
doarjaga addin ealáhusásahemiide.
Dát lea mávssolaš boahtteáiggi
buvttadanvuođu buorideapmái.
Sámi ovddidanfoandda
ruđaide lea stuorra jearaldat.
Dás ii leat oktavuohta dušše
doaibmaguovl-lu viiddideapmái
2004s, muhto maiddái dan beallái
ahte Sámediggi vuoruha smávvaásahemiid.
Dát mielddisbuktá ahte
Sámediggi ferte meannudit maiddái
ollu unnibuš áššiid.
Bajimuš doarjjamearri loktejuvvui
2004s, muhto ii mearriduvvon vuolimuš doarjjarádji.
Vuolimušráji bajidemiin
10 000 ruvdnui unniduvvošii
ohcamiid lohku.
Sámediggi lea ealáhusovddidan áŋgiruššamiinnis
vuoruhan gelbbolašvuođa
bajideami 2006s. Dađistaga
lea dárbu bajidit gelbbolašvuođa ásaheaddjiid
gaskkas – dát guoská erenoamážit sámi ásaheaddjiide.
Deanu joatkkaskuvlla olis lea čađahuvvon
fitnodatvuođđudanoahppu.
Lassin fitnodatvuođđudanohppui
lea stuorra dárbu earret
eará ekonomiija, rehketdoalu,
vuovdima ja márkanfievrrideami,
fierpmádathuksema ja oppalaš suorgemáhtolašvuođa
siskkobealde.
Sámediggi lea vuoruhan
barggu ahte ásahuvvojit
máhtolašvuhtii vuođđuduvvon
fitnodagat. Earret eará lea
Sis-Finnmárkku ovddidansearvi ožžon
1,5 miljon ruvnno doarjjan ovddidankapitálan
golmma jagi áigodagas, ja jahki
2006 lei maŋimuš jahki
goas searvi oaččui
dákkár
doarjaga. Muđui lea Sámediggi
addán doarjaga hutkkalaš guovddážiid ásaheapmái
ja ealáhusgárddiide sámi
guovlluin. Sámi ovddidanfoandda geográfalaš doaibmaguovlu
viidduduvvui dalle go SOF njuolggadusat maŋimuččat
rievdaduvvoje. Danne atná Sámediggi
dárbun lasihit ruđaid
mealgat eanet Sámi ovddidanfondii.
1.9.1 Duodji
Sámediggi lea ovttasráđiid
duodjeorganisašuvnnaiguin
2005s ráhkadan váldošiehtadusa
duodjeealáhussii. Juohke
jagi šiehtadallet duodjeorganisašuvnnat
ja Sámediggi jahkásaš ealáhusšiehtadusa. Šiehtadus
mearkkaša ahte duojáriin leat
vejolašvuođat
viidáset ovddidit ovttaskas
doaimmaset. Šiehtadus sáhttá maid
váikkuhit duodjeárbevieruid
goziheami ja bargosajiid háhkama
nuorra duodjeásaheaddjiide. Earret
eará leat várrejuvvon
ruđat doaibmadoarjagii, čálgoortnegiidda, investeremiidda,
ovddidandoaibmabijuide ja mearkadávvirhuksemii.
2006s leat sullii 50 duojára
deavdán eavttuid ja leat sáhttán
ohcat doaibmadoarjaga ja vejolaš čálgoortnegiid. Šiehtadusbealit
leat ovttaoaivilis ahte ásahit
duodjeregisttara, muhto Databearráigeahčču
ferte dohkkehit duodjeregisttara ásaheami
nu guhká go registtar vuođđuduvvo
etnálašvuhtii. Hástalussan
lea ásahit eaŋkalis vuogádaga
maid lea álki gieđahallat. Sihke
sii geat leat mielde vejolaš duodjeregisttaris
ja sii geat áigot ásahit
duodjeealáhusas lea vejolašvuohta
ohcat doarjaga investeremiidda ja eará ovddidandoaibmabijuide.
Dál lea álggahuvvon
duoji vuovdinorganisašuvnnaid
ja Duojáriid dálu evalueren. áigumuššan
lea earret eará árvvoštallat
dáid organisašuvnnaid
ovddideami ja makkár mearkkašupmi
dáin leat duojáriidda ja
báikegottii-de.
Duodjeealáhusa ekonomalaš dili
birra lea ráhkaduvvon raporta.
Go raporta ráhkaduvvo vuosttaš jagi,
de dasa ii gávdno makkárge
buohtastahttinvuođđu
ovddit jagiid ektui. Analysavuođđu
lea dahkkojuvvon 34 duojára vuođul.
88 % dáin
leat Guovdageainnus ja Kárášjogas,
ja 71 % leat nissonolbmot. Doaibmaboađus
(buhtadus bargui ja ieškapitálii) čájeha
ahte gaskamearri lea 37 138 ruvnno. Sámedikki
mihttomearri ahte láhčit
nannoseabbot ealáhuslaš duoji
ovddideami ferte ain bisuhuvvot buoridan dihte doaibmabohtosa ja gánnáhahttivuođa
duodjeealáhusas.
Duodjeealáhusas leat
ollu stuorra hástalusat
sihke mii guoská ođđa
márkaniid gávdnamii, gálvomearkahuksemii
ja gelbbolašvuođa
bajideapmái ekonomiijas ja
rehketdoalu fievrrideamis. Sámediggái lea
mearrideaddji deaŧalaš ahte váikkuhangaskaoamit
mat leat biddjojuvvon ealáhusšiehtadussii
geavahuvvojit iešbuvttaduvvon
duoji ovdánahttimii ja ahte
ruđat mannet ávkin
duojáriidda.
Boazudoalu ja duoji oahpahuskantuvrras Vuonnabađas
lea ovddasvástádus čađahit
duoji fidnooahppiortnega. Guoktejagi prošeakta
lea álggahuvvon 2004s ovttas
Romssa ja Finnmárkku fylkkagielddaiguin.
Prošeavtta mihttomearrin
lea sihkkarastit rekrutterema duoji fágaoahpahussii. áigodagas
2004 – 2006 leat leamaš 15 jeavddalaš šiehtadusa
duojis, ja golmmas sis leat juo váldán
fágareivve. 10 oahppis geain
lea šiehtadus váilu
fidnoteoriija, maid fertejit čađahit
ovdal go sáhttet váldit
fágareivve. Go váilu
fidnoteoriija, de manná guhkkit áigi
ovdal go kandidáhtta sáhttá váldit
fágareivve. Vásihusat čájehit
maiddái ahte sis geain lea
fidnoteoriija ožžot
stuorát ávkki oahppoáiggis
go sii geain ii leat fidnoteoriija. Mihttomearrin lea ahte duodjefidnooahppiortnet galgá boahtit
dábálaš fidnooahppiortnega
vuollásažžan.
Duodje-ealáhusa ekonomalaš dilli
lea dagahan dan ahte Sámediggi
lea oaidnán erenoamáš dárbbu
doaibmabijuide maiguin sihkkarastit rekrutterema. Heajos gánnáhahttivuohta
duojis sáhttá leat
okta sivva manne nu unnán
váldet duoji joatkkaskuvladásis.
Deaŧalaš lea
maid buoridit duojáriid
rámmaeavttuid.
Raporta dan birra ahte luvvet momssa duojáriin
lea ráhkaduvvon. Raporta
deattasta ahte momssa luvven lea beaktilis váikkuhangaskaoapmi mainna
sáhtášii
buoridit ealáhusa gánnáhahttivuođa. Čuolbmačilgehus
lea ovddiduvvon máŋgga
departementii ja momsaluvvenortnet ii leat liikká ollašuhttojuvvon.
1.9.2 Mátkkoštusealáhus
Turistaealáhusas leat
jearahišgoahtán
eanet dakkár vásihusbuktagiid
mat leat vuođđuduvvon
sámi kultuvrii, dáidágii
ja sámi ovdanbuktinvugiide. Ollu
oasálaččat
leat vuođđudan
doaimmaset dán lágan
buktagiidda. Dát ovdáneapmi lea
mielddisbuktán dan ahte
dán lágan
doaimmat buktet bargosajiid ja seammás
sihkkarastet ássama sámi guovlluin.
Das go mátkkoštusealáhus
lea rievdamin idjadanfálaldagain
vásihusaid, doaimmaid ja
diehtojuohkima buvttadeapmái,
lea leamaš ávki
sámi servodahkii. Ain leat
stuorra vejolašvuođat
viiddidit doaimmaid main sámi
kultuvra lea mielde. Deaŧalaš lea
ahte sámi eallinvuohki ja
buktagat gaskkustuvvojit eakti ja jáhkehahtti
vuogi mielde ja ahte dát áŋgiruššan
dávista sámi
beroštumiide, norpmaide
ja dábiide.
Sámediggi lea 2006s ain
vuoruhan gelbbolašvuođa
bajideami ja fierpmádathuksema
kultur- ja luondduvuođus
turismmas. Dálveturismma
infrastruktuvrra huksen lea nubbi eará vuoruhuvvon
suorgi mátkkkoštusealáhusáŋgiruššamis,
man oktavuođas guovddáš doaibmabidjun
leat skohter-, čuoigan-
ja tuvraláhtuid ja lávgadet ovttasbarggu
láhčin
válljejuvvon duottarstobuid
gaskka. Lassin dáid doaibmabijuide
lea Sámediggi vuoruhan viiddidit dáláš mátkkoštusealáhusdoaimmaid
main sámi kultuvra ja historjá leat
stuorra oasit doaibmakonseaptas.
1.9.3 Eanadoallu
Sámediggi lea fuolastuvvan
go ollu oapmedoalut heaittihuvvojit, erenoamažit
sámi guovlluin. Maŋŋá go
sámi ovddidanfoandda doaibmaguovlu
viiddiduvvui leat juolludusat eanadollui lassánan.
Tendeansa ahte eanet huksejeaddjit álggahit
searvedoalu joatkašuvvá.
Vaikko tendeansa lea ahte eambbogat álggahit
searvedoaluid, de árvvoštallá Sámediggi heivešii
go oktodoallu dattege buoremusat sámi
guovlluide. Muđui leat boanddat sámi
guovlluin várrogasat huksenáššiid
dáfus. Dát boahtá ovdan
das go visttiid bajásdoallan maŋiduvvo
ja go ollugat heaittihit doalu. Dása
leat máŋga
siva earret eará dat go
muhtun doaluin lea heajos doaibmaboađus
ja ahte go buot stuorát návethuksemat
galget heivehuvvot luovosdoibmii ovdal jagi 2024. Muđui
lea Sámediggi mearridan
ahte ráhkaduvvo sierra eanandoallodieđáhus,
ja áigumuššan
lea ahte dat meannuduvvo 2007 dievasčoahkkimis.
Eanadoalu šiehtadusbealit
bidje 1 miljon ruvnno lihttera liige mielkeeari Finnmárkui 2006s
maŋŋá go
ožžo
oktiiortnejuvvon gáibádusa
Sámedikkis ja
fylkkamánni eanadoalloossodagas. Sámediggi
háliidii vuoruhit stuorát mielkeeriid
daid doaluide sámi guovlluin
mat háliidedje viiddidit
doaibmavistti ja main earit leat unnit go 100 tonna. Sámediggi
evttohii maiddái rekruttereneriid
bidjama nuoraide ja nissonolbmuide, geat háliidt
váldit badjelasaset mielkebuvttadandoalu,
muhto dasa ii mihttojuvvon.
Sámediggi lea máŋgga
oktavuođas bivdán
eanadoalloministtara váldit
erenoamážit
vuhtii eanadoalu sámi guovlluin
WTO-šiehtadallamiid oktavuođas.
Riikkaidgaskasaš ja nášuvnnalaš šiehtadusat
geatnegahttet Norgga stáhta
fuolahit ahte šiehtadusain
eai šatta negatiivvalaš váikkuhusat
sámi guovlluid eanadollui. Dien
oktavuođas lea Sámediggi buktán
jurdaga ahte ásahuvvošii eamiálbmotávádat
earret eará sihkkarastit
nannoseabbo báikkálaš luondduresurssaid
ráđđenrievtti. Sámediggi
lea muđui mearridan ráhkadahttit
sierra eanadoallodieđáhusa,
ja dan áigu gieđahallat
dievasčoahkkimis 2007s.
1.9.4 Ealli mearraresurssat
Sámediggi lea deattastan
ahte sámit leat guolástan
mearas nu guhkes áiggi go gávdnojit
historjjálaš gáldut. Dasa
gullá gáddelagašbivdu, sesoŋgabivdu
ja mearrabivdu. Sámiid vuoigatvuohta
resurssaide mearas ja vuoigatvuohta geavahit daid lea mearrideaddji
oassi sámi kultuvrra ávnnaslaš vuođus.
Sámediggi áigu
vuoruhit barggu ahte sihkkarastit sámiid
vuoigatvuođaid guolástussii,
mariidnaresurssaide ja mearraareálaid
geavaheapmái.
Sámediggi lea duhtavaš go ráđđehus
lea ráddjen strukturbivdoearreortnegiid.
Sámediggi lea maiddái
registreren ahte jagi 2006 áigge leat čađahuvvon
ollu viiddis barggut ealli mariidnaresurssaid ektui, maidda sámiid
beales leat searvan. Das leat mielde earret eará gonagasreappáid
hálddašeami
evalueren, bivdofatnasiid strukturváikkuhangaskaoamit
ja rekrutteren guolástussii.
Dáin šaddá leat
stuorra mearkkašupmi boahtteáiggi
birgenláhkái
mearrasámi guovlluin. Dasto
lea mearrideaddji deaŧalaš ahte
riddo- ja guolástuspolitihkka
váikkuha resurssaid rievttalaš juoh-kima.
Danne áigu Sámediggi
aktiivvalaččat
searvat viidáset politihkalaš proseassas
dáid áššiid čuovvoleami
oktavuođas.
Sámediggi sávvá ođđa ja
ollislaš riddopolitihka
man oktavuođas Sámediggi
lea mielde bidjamin eavttuid guolástuspolitihka
ovddideapmái Norggas. Dát
mearkkaša ahte livččii guovllulaš hálddašandássi
masa Sámediggi searvá ja
mas lea mielde mearrideamen. Dát
guoská maiddái ođđa šlájaid hálddašeapmái
nugo gonagasreappá hálddašeapmái.
Dasa lassin berre guollebiebmankonsešuvnnaid
juohkima ja ođđasis
juohkima bidjat guovllulaš dássái.
Sámediggi oaidná ahte
báikkálaš hálddašanmálliid
geahččaleapmi
guolástusain attášii vejolašvuođa
sihkkarastit ássama ja ovdáneami
sámi riddo- ja vuotnaguovlluin.
Sámedikki mielas lea
buorre go distriktabivdoearreortnet váldojuvvui
atnui dorskebivddus 2006, mii lea nannen guliid vuovdima ealáhusaid
dáfus návccahis
guovlluin. Distriktabivdoearreortnet guolástusain lea
okta lávki rivttes guvlui
mainna positiivvalaččat
ovddidit ealáhusaid dáfus
návccahis riddo- ja vuotnaguovlluid.
Sámediggi lea duhtavaš go Guolástus-
ja riddodepartemeanta lea álggahan
ortnega evaluerema. Distriktabivdoearretortnet ferte leat nu ahte
guolástusat ja unnit vuostáiváldinrusttegat
sáhttet ávkkástallat
muddemiiguin, nu ahte fatnasiidda mat servet ortnegii sihkkarastojuvvo vuovdinvejolašvuohta.
Guolleearri mii juogaduvvo distriktabivdoearreortnega bokte ferte
stuoriduvvot, ja or-tnet ferte jotkojuvvot 2007s.
Fertejit dahkkojuvvot geatnegahtti vuovdinšiehtadusat
maiguin dáhkiduvvo dat ahte
báikkálaš guolleresurssat
mat bivdojit, buktet dan aktivitehta maid unnit báikegottit
sávvet.
Sámediggi lea fuolastuvvan
go nu ollu guolit gárgidit
guollebiebmanrusttegiin ja gáibida
ahte álggahuvvojit viiddis
doaibmabijut. Dát ealáhus
ii galgga uhkidit luonddu guollenáliid
ja dain ferte leat dakkár
doaibmavuohki mii váldá vuhtii
birrasa. Deaŧalaš lea
ahte guollebiebmanealáhus
doaimmahuvvo dainna lágiin
ahte dat ii leat hehttehussan árbevirolaš guollebivdui.
Eiseválddit galget bidjat birasgáibádusa
guollebiebmanealáhussii.
Fertejit ásahuvvot dustehusdoaibmabijut
movt bivdit guollebiebmanrusttegiin gárgidan
guliid.
Lassánan fanastrafihkka
ja petroleumadoaibma davviguovlluin buktá stuorát áitagiid
ekovuogádaga ja guolástusaid
ektui davvin. Danne lea mearrideaddji deaŧalaš ahte
eastadeaddji doaibmabijut leat buorit ja ahte gearggusvuohta lea
nu buorre go vejolaš jos
lihkohisvuođat šaddet.
1.9.5 Boazodoallu
Dán jagi boazodoallošiehtadusas
(2006/2007 boazodoallošiehtadus) šadde oasálaččat
ovttaoaivilii ahte ásahuvvo
stáhtalaš bargojoavku
mii galgá árvvoštallat
makkár váikkuhusat
1982 nuppástusas leat dalle go
divatluvvema sadjái biddjojuvvui
eanet doarjja boazodoallošiehtadusas.
Dát joavku galgá buktit árvvoštallamiiddis
buori áiggis ovdal go 2007/2008
boazodoallošiehtadallamat álget.
Sámedikkis lea beroštupmi
ahte boazodoallu oažžu
daid seamma eavttuid njeallje- ja guovttejuvllat mohtorsyhkkeliid
ja skohtera oastima ja bajásdoallama
oktavuođas go eanadolliin
leat go ostet traktora ja eará bargoreaidduid,
go gearddi mohtorsyhkkel ja skohter leat boazodoalus deaŧa-leamos
bargoreaiddut. Boazodoalus leat viehka stuorra doaibmagolut investeremiid,
bajásdoallama ja dárbbašlaš bargoreaidduid dárbbu
geažil ealáhusas.
Ekonomalaš lávdegoddi
lea raporttas
Reindriften – skatter
og avgifter, meroštallan
ahte jahkásaččat
seasttášii
boazodoallu oktiibuot 31,5 miljon ruvnno jos ealáhus
ii dárbbašivččii máksit
geardedivada go investere bargoreaidduid ja jos dat luvvejuvvošii
bensindivadis.
Sámediggi oaivvilda ahte
boazodollui lea stuorámus ávkin
individuála divatluvvenortnet,
iige dat oppalaš buhtadus
boazodoallošiehtadusa bokte.
Boazodoalu vearro- ja divatortnet berre dollojuvvot eret boazodoallaošiehtadusa
rámmain nugo eará vuođđoealáhusaid šiehtadusarámmain
ge lea geavahus.
Sámediggi lea dan vuođul
mii bajábealde daddjo ávžžuhan Finánsadepartemeantta
njulget skužilvuođaid
vearro- ja divatortnegiin ja sihkkarastit ahte vuođđoealáhusat meannuduvvojit
dássálága. Sámediggi áigu
dán ain čuovvolit.
Sámedikki eará árvalusat
2007/2008 boazodoallošiehtadallamiidda čatnasit
hástalusaide dásseárvvu
ektui boazodoalus, rekruttemii ja plánalaš doaibmabijuide
mat gusket árvobuvttadeapmái
boazodoalus, boazodoalu ovddidanfondii, goluidvuolidan ja njuolga
doarjagii, roassofondii, areálasuodjaleapmái
ja čálgoortnegiidda.
1.9.6 Lotnolasealáhusat
Sámediggi bijai gaskaboddosaš njuolggadusaid
meahcceealáhusaid doaibmadoarjagii 2006s,
mat galget gustot 2006s ja 2007s. Dán ortnega
ulmiljovkui gullet dat doallit geat barget meahcceealáhusain.
Sámediggi lea váldán
oktavuođa Ealáhusdepartemeanttain
Soria-Moria julggaštusa
signálaid ektui ahte galgá álggahuvvot árvobuvttadanprográmma
lotnolasealáhusaide ja ahte smávit
mátk-koštusealáhusat sámi
guovlluin vuoruhuvvojit. Sámediggi lea
háliidan ahte meahcceealáhusat, smávit
mátkkoštusealáhusat
ja duodji vuoruhuvvojit dákkár prográmmas.
Dasto lea dárbu geahčadit
makkár rámmaeavttut
galget leat lotnolasealáhusaid
váste. Hástalussan
lea geahčadit dán prográmma árvobuvttadanprográmmaid
ektui borramuša, boazodoalu
ja mariidnašlájaid
ja mariidnavuođus mátkkoštusealáhusaid siskkobealde.
Sáivačáhceprošeakta
Guovdageainnus jotkojuvvui earret eará Sámedikki
doarjaga veagas. Prošeavtta ulbmilin
lea háhkat gánnáhahtti ealáhusa
ja doalahit guliid kvalitehta jávrriin.
Deaŧalaš lea
maid ahte dain guliin mat mannat borramuššan
lea buorre kvalitehta. Sáhttá leat
váttis háhkat
gánnáhahtti
ealáhusa dušše
sáivačáhcebivdduin. Birrajagi
doaibmavejolašvuođat
dás leat smávvát,
muhto go barggašii lotnolagaid
sáivačáhcebivdduin
ja vásihusturismmain, de
dat sáhtášii
addit birrajagi barggu. Vásihusat
dán prošeavttas livčče
mávssolaččat boahtteáiggi
ovddidanprográmma ásaheapmái
meahcceealáhusaide.
1.9 Ealáhusat
Sámediggi lea 2006s bargan
sámi ealáhusaid
rámmaeavttuid buoridemiin. Dat
ii leat dáhpáhuvvan
dušše váikkuhangaskaomiid
geavaheami bokte, muhto maiddái
njuolga oktavuođa bokte guovddáš eiseválddiiguin
main lea ovddasvástádus
ealáhuspolitihkalaš mearrádusain.
Dát maŋimuš guoská earenoamážit
boazodollui ja vuotnabivdui. Rámmaeavttuid
buorideapmi ealáhusovddideapmái
lea ollu oktavuođain seamma
deaŧalaš go
doarjaga addin ealáhusásahemiide.
Dát lea mávssolaš boahtteáiggi
buvttadanvuođu buorideapmái.
Sámi ovddidanfoandda
ruđaide lea stuorra jearaldat.
Dás ii leat oktavuohta dušše
doaibmaguovl-lu viiddideapmái
2004s, muhto maiddái dan beallái
ahte Sámediggi vuoruha smávvaásahemiid.
Dát mielddisbuktá ahte
Sámediggi ferte meannudit maiddái
ollu unnibuš áššiid.
Bajimuš doarjjamearri loktejuvvui
2004s, muhto ii mearriduvvon vuolimuš doarjjarádji.
Vuolimušráji bajidemiin
10 000 ruvdnui unniduvvošii
ohcamiid lohku.
Sámediggi lea ealáhusovddidan áŋgiruššamiinnis
vuoruhan gelbbolašvuođa
bajideami 2006s. Dađistaga
lea dárbu bajidit gelbbolašvuođa ásaheaddjiid
gaskkas – dát guoská erenoamážit sámi ásaheaddjiide.
Deanu joatkkaskuvlla olis lea čađahuvvon
fitnodatvuođđudanoahppu.
Lassin fitnodatvuođđudanohppui
lea stuorra dárbu earret
eará ekonomiija, rehketdoalu,
vuovdima ja márkanfievrrideami,
fierpmádathuksema ja oppalaš suorgemáhtolašvuođa
siskkobealde.
Sámediggi lea vuoruhan
barggu ahte ásahuvvojit
máhtolašvuhtii vuođđuduvvon
fitnodagat. Earret eará lea
Sis-Finnmárkku ovddidansearvi ožžon
1,5 miljon ruvnno doarjjan ovddidankapitálan
golmma jagi áigodagas, ja jahki
2006 lei maŋimuš jahki
goas searvi oaččui
dákkár
doarjaga. Muđui lea Sámediggi
addán doarjaga hutkkalaš guovddážiid ásaheapmái
ja ealáhusgárddiide sámi
guovlluin. Sámi ovddidanfoandda geográfalaš doaibmaguovlu
viidduduvvui dalle go SOF njuolggadusat maŋimuččat
rievdaduvvoje. Danne atná Sámediggi
dárbun lasihit ruđaid
mealgat eanet Sámi ovddidanfondii.
1.9.1 Duodji
Sámediggi lea ovttasráđiid
duodjeorganisašuvnnaiguin
2005s ráhkadan váldošiehtadusa
duodjeealáhussii. Juohke
jagi šiehtadallet duodjeorganisašuvnnat
ja Sámediggi jahkásaš ealáhusšiehtadusa. Šiehtadus
mearkkaša ahte duojáriin leat
vejolašvuođat
viidáset ovddidit ovttaskas
doaimmaset. Šiehtadus sáhttá maid
váikkuhit duodjeárbevieruid
goziheami ja bargosajiid háhkama
nuorra duodjeásaheaddjiide. Earret
eará leat várrejuvvon
ruđat doaibmadoarjagii, čálgoortnegiidda, investeremiidda,
ovddidandoaibmabijuide ja mearkadávvirhuksemii.
2006s leat sullii 50 duojára
deavdán eavttuid ja leat sáhttán
ohcat doaibmadoarjaga ja vejolaš čálgoortnegiid. Šiehtadusbealit
leat ovttaoaivilis ahte ásahit
duodjeregisttara, muhto Databearráigeahčču
ferte dohkkehit duodjeregisttara ásaheami
nu guhká go registtar vuođđuduvvo
etnálašvuhtii. Hástalussan
lea ásahit eaŋkalis vuogádaga
maid lea álki gieđahallat. Sihke
sii geat leat mielde vejolaš duodjeregisttaris
ja sii geat áigot ásahit
duodjeealáhusas lea vejolašvuohta
ohcat doarjaga investeremiidda ja eará ovddidandoaibmabijuide.
Dál lea álggahuvvon
duoji vuovdinorganisašuvnnaid
ja Duojáriid dálu evalueren. áigumuššan
lea earret eará árvvoštallat
dáid organisašuvnnaid
ovddideami ja makkár mearkkašupmi
dáin leat duojáriidda ja
báikegottii-de.
Duodjeealáhusa ekonomalaš dili
birra lea ráhkaduvvon raporta.
Go raporta ráhkaduvvo vuosttaš jagi,
de dasa ii gávdno makkárge
buohtastahttinvuođđu
ovddit jagiid ektui. Analysavuođđu
lea dahkkojuvvon 34 duojára vuođul.
88 % dáin
leat Guovdageainnus ja Kárášjogas,
ja 71 % leat nissonolbmot. Doaibmaboađus
(buhtadus bargui ja ieškapitálii) čájeha
ahte gaskamearri lea 37 138 ruvnno. Sámedikki
mihttomearri ahte láhčit
nannoseabbot ealáhuslaš duoji
ovddideami ferte ain bisuhuvvot buoridan dihte doaibmabohtosa ja gánnáhahttivuođa
duodjeealáhusas.
Duodjeealáhusas leat
ollu stuorra hástalusat
sihke mii guoská ođđa
márkaniid gávdnamii, gálvomearkahuksemii
ja gelbbolašvuođa
bajideapmái ekonomiijas ja
rehketdoalu fievrrideamis. Sámediggái lea
mearrideaddji deaŧalaš ahte váikkuhangaskaoamit
mat leat biddjojuvvon ealáhusšiehtadussii
geavahuvvojit iešbuvttaduvvon
duoji ovdánahttimii ja ahte
ruđat mannet ávkin
duojáriidda.
Boazudoalu ja duoji oahpahuskantuvrras Vuonnabađas
lea ovddasvástádus čađahit
duoji fidnooahppiortnega. Guoktejagi prošeakta
lea álggahuvvon 2004s ovttas
Romssa ja Finnmárkku fylkkagielddaiguin.
Prošeavtta mihttomearrin
lea sihkkarastit rekrutterema duoji fágaoahpahussii. áigodagas
2004 – 2006 leat leamaš 15 jeavddalaš šiehtadusa
duojis, ja golmmas sis leat juo váldán
fágareivve. 10 oahppis geain
lea šiehtadus váilu
fidnoteoriija, maid fertejit čađahit
ovdal go sáhttet váldit
fágareivve. Go váilu
fidnoteoriija, de manná guhkkit áigi
ovdal go kandidáhtta sáhttá váldit
fágareivve. Vásihusat čájehit
maiddái ahte sis geain lea
fidnoteoriija ožžot
stuorát ávkki oahppoáiggis
go sii geain ii leat fidnoteoriija. Mihttomearrin lea ahte duodjefidnooahppiortnet galgá boahtit
dábálaš fidnooahppiortnega
vuollásažžan.
Duodje-ealáhusa ekonomalaš dilli
lea dagahan dan ahte Sámediggi
lea oaidnán erenoamáš dárbbu
doaibmabijuide maiguin sihkkarastit rekrutterema. Heajos gánnáhahttivuohta
duojis sáhttá leat
okta sivva manne nu unnán
váldet duoji joatkkaskuvladásis.
Deaŧalaš lea
maid buoridit duojáriid
rámmaeavttuid.
Raporta dan birra ahte luvvet momssa duojáriin
lea ráhkaduvvon. Raporta
deattasta ahte momssa luvven lea beaktilis váikkuhangaskaoapmi mainna
sáhtášii
buoridit ealáhusa gánnáhahttivuođa. Čuolbmačilgehus
lea ovddiduvvon máŋgga
departementii ja momsaluvvenortnet ii leat liikká ollašuhttojuvvon.
1.9.2 Mátkkoštusealáhus
Turistaealáhusas leat
jearahišgoahtán
eanet dakkár vásihusbuktagiid
mat leat vuođđuduvvon
sámi kultuvrii, dáidágii
ja sámi ovdanbuktinvugiide. Ollu
oasálaččat
leat vuođđudan
doaimmaset dán lágan
buktagiidda. Dát ovdáneapmi lea
mielddisbuktán dan ahte
dán lágan
doaimmat buktet bargosajiid ja seammás
sihkkarastet ássama sámi guovlluin.
Das go mátkkoštusealáhus
lea rievdamin idjadanfálaldagain
vásihusaid, doaimmaid ja
diehtojuohkima buvttadeapmái,
lea leamaš ávki
sámi servodahkii. Ain leat
stuorra vejolašvuođat
viiddidit doaimmaid main sámi
kultuvra lea mielde. Deaŧalaš lea
ahte sámi eallinvuohki ja
buktagat gaskkustuvvojit eakti ja jáhkehahtti
vuogi mielde ja ahte dát áŋgiruššan
dávista sámi
beroštumiide, norpmaide
ja dábiide.
Sámediggi lea 2006s ain
vuoruhan gelbbolašvuođa
bajideami ja fierpmádathuksema
kultur- ja luondduvuođus
turismmas. Dálveturismma
infrastruktuvrra huksen lea nubbi eará vuoruhuvvon
suorgi mátkkkoštusealáhusáŋgiruššamis,
man oktavuođas guovddáš doaibmabidjun
leat skohter-, čuoigan-
ja tuvraláhtuid ja lávgadet ovttasbarggu
láhčin
válljejuvvon duottarstobuid
gaskka. Lassin dáid doaibmabijuide
lea Sámediggi vuoruhan viiddidit dáláš mátkkoštusealáhusdoaimmaid
main sámi kultuvra ja historjá leat
stuorra oasit doaibmakonseaptas.
1.9.3 Eanadoallu
Sámediggi lea fuolastuvvan
go ollu oapmedoalut heaittihuvvojit, erenoamažit
sámi guovlluin. Maŋŋá go
sámi ovddidanfoandda doaibmaguovlu
viiddiduvvui leat juolludusat eanadollui lassánan.
Tendeansa ahte eanet huksejeaddjit álggahit
searvedoalu joatkašuvvá.
Vaikko tendeansa lea ahte eambbogat álggahit
searvedoaluid, de árvvoštallá Sámediggi heivešii
go oktodoallu dattege buoremusat sámi
guovlluide. Muđui leat boanddat sámi
guovlluin várrogasat huksenáššiid
dáfus. Dát boahtá ovdan
das go visttiid bajásdoallan maŋiduvvo
ja go ollugat heaittihit doalu. Dása
leat máŋga
siva earret eará dat go
muhtun doaluin lea heajos doaibmaboađus
ja ahte go buot stuorát návethuksemat
galget heivehuvvot luovosdoibmii ovdal jagi 2024. Muđui
lea Sámediggi mearridan
ahte ráhkaduvvo sierra eanandoallodieđáhus,
ja áigumuššan
lea ahte dat meannuduvvo 2007 dievasčoahkkimis.
Eanadoalu šiehtadusbealit
bidje 1 miljon ruvnno lihttera liige mielkeeari Finnmárkui 2006s
maŋŋá go
ožžo
oktiiortnejuvvon gáibádusa
Sámedikkis ja
fylkkamánni eanadoalloossodagas. Sámediggi
háliidii vuoruhit stuorát mielkeeriid
daid doaluide sámi guovlluin
mat háliidedje viiddidit
doaibmavistti ja main earit leat unnit go 100 tonna. Sámediggi
evttohii maiddái rekruttereneriid
bidjama nuoraide ja nissonolbmuide, geat háliidt
váldit badjelasaset mielkebuvttadandoalu,
muhto dasa ii mihttojuvvon.
Sámediggi lea máŋgga
oktavuođas bivdán
eanadoalloministtara váldit
erenoamážit
vuhtii eanadoalu sámi guovlluin
WTO-šiehtadallamiid oktavuođas.
Riikkaidgaskasaš ja nášuvnnalaš šiehtadusat
geatnegahttet Norgga stáhta
fuolahit ahte šiehtadusain
eai šatta negatiivvalaš váikkuhusat
sámi guovlluid eanadollui. Dien
oktavuođas lea Sámediggi buktán
jurdaga ahte ásahuvvošii eamiálbmotávádat
earret eará sihkkarastit
nannoseabbo báikkálaš luondduresurssaid
ráđđenrievtti. Sámediggi
lea muđui mearridan ráhkadahttit
sierra eanadoallodieđáhusa,
ja dan áigu gieđahallat
dievasčoahkkimis 2007s.
1.9.4 Ealli mearraresurssat
Sámediggi lea deattastan
ahte sámit leat guolástan
mearas nu guhkes áiggi go gávdnojit
historjjálaš gáldut. Dasa
gullá gáddelagašbivdu, sesoŋgabivdu
ja mearrabivdu. Sámiid vuoigatvuohta
resurssaide mearas ja vuoigatvuohta geavahit daid lea mearrideaddji
oassi sámi kultuvrra ávnnaslaš vuođus.
Sámediggi áigu
vuoruhit barggu ahte sihkkarastit sámiid
vuoigatvuođaid guolástussii,
mariidnaresurssaide ja mearraareálaid
geavaheapmái.
Sámediggi lea duhtavaš go ráđđehus
lea ráddjen strukturbivdoearreortnegiid.
Sámediggi lea maiddái
registreren ahte jagi 2006 áigge leat čađahuvvon
ollu viiddis barggut ealli mariidnaresurssaid ektui, maidda sámiid
beales leat searvan. Das leat mielde earret eará gonagasreappáid
hálddašeami
evalueren, bivdofatnasiid strukturváikkuhangaskaoamit
ja rekrutteren guolástussii.
Dáin šaddá leat
stuorra mearkkašupmi boahtteáiggi
birgenláhkái
mearrasámi guovlluin. Dasto
lea mearrideaddji deaŧalaš ahte
riddo- ja guolástuspolitihkka
váikkuha resurssaid rievttalaš juoh-kima.
Danne áigu Sámediggi
aktiivvalaččat
searvat viidáset politihkalaš proseassas
dáid áššiid čuovvoleami
oktavuođas.
Sámediggi sávvá ođđa ja
ollislaš riddopolitihka
man oktavuođas Sámediggi
lea mielde bidjamin eavttuid guolástuspolitihka
ovddideapmái Norggas. Dát
mearkkaša ahte livččii guovllulaš hálddašandássi
masa Sámediggi searvá ja
mas lea mielde mearrideamen. Dát
guoská maiddái ođđa šlájaid hálddašeapmái
nugo gonagasreappá hálddašeapmái.
Dasa lassin berre guollebiebmankonsešuvnnaid
juohkima ja ođđasis
juohkima bidjat guovllulaš dássái.
Sámediggi oaidná ahte
báikkálaš hálddašanmálliid
geahččaleapmi
guolástusain attášii vejolašvuođa
sihkkarastit ássama ja ovdáneami
sámi riddo- ja vuotnaguovlluin.
Sámedikki mielas lea
buorre go distriktabivdoearreortnet váldojuvvui
atnui dorskebivddus 2006, mii lea nannen guliid vuovdima ealáhusaid
dáfus návccahis
guovlluin. Distriktabivdoearreortnet guolástusain lea
okta lávki rivttes guvlui
mainna positiivvalaččat
ovddidit ealáhusaid dáfus
návccahis riddo- ja vuotnaguovlluid.
Sámediggi lea duhtavaš go Guolástus-
ja riddodepartemeanta lea álggahan
ortnega evaluerema. Distriktabivdoearretortnet ferte leat nu ahte
guolástusat ja unnit vuostáiváldinrusttegat
sáhttet ávkkástallat
muddemiiguin, nu ahte fatnasiidda mat servet ortnegii sihkkarastojuvvo vuovdinvejolašvuohta.
Guolleearri mii juogaduvvo distriktabivdoearreortnega bokte ferte
stuoriduvvot, ja or-tnet ferte jotkojuvvot 2007s.
Fertejit dahkkojuvvot geatnegahtti vuovdinšiehtadusat
maiguin dáhkiduvvo dat ahte
báikkálaš guolleresurssat
mat bivdojit, buktet dan aktivitehta maid unnit báikegottit
sávvet.
Sámediggi lea fuolastuvvan
go nu ollu guolit gárgidit
guollebiebmanrusttegiin ja gáibida
ahte álggahuvvojit viiddis
doaibmabijut. Dát ealáhus
ii galgga uhkidit luonddu guollenáliid
ja dain ferte leat dakkár
doaibmavuohki mii váldá vuhtii
birrasa. Deaŧalaš lea
ahte guollebiebmanealáhus
doaimmahuvvo dainna lágiin
ahte dat ii leat hehttehussan árbevirolaš guollebivdui.
Eiseválddit galget bidjat birasgáibádusa
guollebiebmanealáhussii.
Fertejit ásahuvvot dustehusdoaibmabijut
movt bivdit guollebiebmanrusttegiin gárgidan
guliid.
Lassánan fanastrafihkka
ja petroleumadoaibma davviguovlluin buktá stuorát áitagiid
ekovuogádaga ja guolástusaid
ektui davvin. Danne lea mearrideaddji deaŧalaš ahte
eastadeaddji doaibmabijut leat buorit ja ahte gearggusvuohta lea
nu buorre go vejolaš jos
lihkohisvuođat šaddet.
1.9.5 Boazodoallu
Dán jagi boazodoallošiehtadusas
(2006/2007 boazodoallošiehtadus) šadde oasálaččat
ovttaoaivilii ahte ásahuvvo
stáhtalaš bargojoavku
mii galgá árvvoštallat
makkár váikkuhusat
1982 nuppástusas leat dalle go
divatluvvema sadjái biddjojuvvui
eanet doarjja boazodoallošiehtadusas.
Dát joavku galgá buktit árvvoštallamiiddis
buori áiggis ovdal go 2007/2008
boazodoallošiehtadallamat álget.
Sámedikkis lea beroštupmi
ahte boazodoallu oažžu
daid seamma eavttuid njeallje- ja guovttejuvllat mohtorsyhkkeliid
ja skohtera oastima ja bajásdoallama
oktavuođas go eanadolliin
leat go ostet traktora ja eará bargoreaidduid,
go gearddi mohtorsyhkkel ja skohter leat boazodoalus deaŧa-leamos
bargoreaiddut. Boazodoalus leat viehka stuorra doaibmagolut investeremiid,
bajásdoallama ja dárbbašlaš bargoreaidduid dárbbu
geažil ealáhusas.
Ekonomalaš lávdegoddi
lea raporttas
Reindriften – skatter
og avgifter, meroštallan
ahte jahkásaččat
seasttášii
boazodoallu oktiibuot 31,5 miljon ruvnno jos ealáhus
ii dárbbašivččii máksit
geardedivada go investere bargoreaidduid ja jos dat luvvejuvvošii
bensindivadis.
Sámediggi oaivvilda ahte
boazodollui lea stuorámus ávkin
individuála divatluvvenortnet,
iige dat oppalaš buhtadus
boazodoallošiehtadusa bokte.
Boazodoalu vearro- ja divatortnet berre dollojuvvot eret boazodoallaošiehtadusa
rámmain nugo eará vuođđoealáhusaid šiehtadusarámmain
ge lea geavahus.
Sámediggi lea dan vuođul
mii bajábealde daddjo ávžžuhan Finánsadepartemeantta
njulget skužilvuođaid
vearro- ja divatortnegiin ja sihkkarastit ahte vuođđoealáhusat meannuduvvojit
dássálága. Sámediggi áigu
dán ain čuovvolit.
Sámedikki eará árvalusat
2007/2008 boazodoallošiehtadallamiidda čatnasit
hástalusaide dásseárvvu
ektui boazodoalus, rekruttemii ja plánalaš doaibmabijuide
mat gusket árvobuvttadeapmái
boazodoalus, boazodoalu ovddidanfondii, goluidvuolidan ja njuolga
doarjagii, roassofondii, areálasuodjaleapmái
ja čálgoortnegiidda.
1.9.6 Lotnolasealáhusat
Sámediggi bijai gaskaboddosaš njuolggadusaid
meahcceealáhusaid doaibmadoarjagii 2006s,
mat galget gustot 2006s ja 2007s. Dán ortnega
ulmiljovkui gullet dat doallit geat barget meahcceealáhusain.
Sámediggi lea váldán
oktavuođa Ealáhusdepartemeanttain
Soria-Moria julggaštusa
signálaid ektui ahte galgá álggahuvvot árvobuvttadanprográmma
lotnolasealáhusaide ja ahte smávit
mátk-koštusealáhusat sámi
guovlluin vuoruhuvvojit. Sámediggi lea
háliidan ahte meahcceealáhusat, smávit
mátkkoštusealáhusat
ja duodji vuoruhuvvojit dákkár prográmmas.
Dasto lea dárbu geahčadit
makkár rámmaeavttut
galget leat lotnolasealáhusaid
váste. Hástalussan
lea geahčadit dán prográmma árvobuvttadanprográmmaid
ektui borramuša, boazodoalu
ja mariidnašlájaid
ja mariidnavuođus mátkkoštusealáhusaid siskkobealde.
Sáivačáhceprošeakta
Guovdageainnus jotkojuvvui earret eará Sámedikki
doarjaga veagas. Prošeavtta ulbmilin
lea háhkat gánnáhahtti ealáhusa
ja doalahit guliid kvalitehta jávrriin.
Deaŧalaš lea
maid ahte dain guliin mat mannat borramuššan
lea buorre kvalitehta. Sáhttá leat
váttis háhkat
gánnáhahtti
ealáhusa dušše
sáivačáhcebivdduin. Birrajagi
doaibmavejolašvuođat
dás leat smávvát,
muhto go barggašii lotnolagaid
sáivačáhcebivdduin
ja vásihusturismmain, de
dat sáhtášii
addit birrajagi barggu. Vásihusat
dán prošeavttas livčče
mávssolaččat boahtteáiggi
ovddidanprográmma ásaheapmái
meahcceealáhusaide.
1.10 Dearvvašvuohta ja sosiála
Sámedikki váldoulbmil dearvvašvuođa-
ja sosiálapolitihkain lea
oččodit
ollislaš ja dásseárvosaš dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusa
sámi álbmogii
seamma dásis go álbmogii
muđui ge. Dát
lea seamma ulbmil go nášuvnnalaš eiseválddiin
ge. Sámedikki dearvvašvuođa-
ja sosiálapolitihka vuođđun
lea ahte eamiálbmogin lea sámiin
vuoigatvuođat maid Norgga lágat
ja riikkaidgaskasaš konvenšuvnnat
muddejit. Vuoigatvuođat sihkkarastet
earret eará vuoigatvuođa dárbbašlaš dearvvašvuođaveahkkái
ja diehtojuohkimii sin iežaset
gillii. ILO-konvenšuvnna
nr 169 artihkal 25 sihkkarastá sámiide
vuoigatvuođa beassat leat
mielde hábmemin guoskevaš dearvvašvuođafálaldagaid.
Konvenšuvdna nanne maiddái
sámi geavaheaddjiid vuoigatvuođaid dohkálaš dearvvašvuođabálvalusaide.
Norgga ođđaseamos divššohaslágaid
vuođul lea divššohasain
buoret váikkuhanvejolašvuohta
ja vejolašvuohta buorebut gulahallat dearvvašvuođalágádusaiguin.
Sámediggi oaivvilda ahte
go galgá ollašuhttit
dásseárvosaš bálvalusa,
de ferte vuođđun
leat máŋggakultuvrralaš áddejupmi ja
gelbbolašvuohta sámegielas
ja sámi kultuvrras. Leat
ain ollu dearvvašvuođa-
ja sosiálafágalaš bargit
buot dásiin geat dárbbašit
dákkár
gelbbolašvuođa.
Sámi dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusa
kvalitehtasihkkarastin sorjá buori
muddui ovttaskas olbmuin buot dásiin.
Sis ferte leat sierragelbbolašvuohta
sámegielas ja sámi
kultuvrras dahje sierra beroštupmi dasa.
Sámediggi oaivvilda danne
ahte ferte vuoruhit máŋggakultuvrralaš áddejumi
ja sámegiel- ja sámi
kulturgelbbolašvuođa
sihkkarastima ja dat ferte vuođđuduvvot vuogátdatdássái.
Lea hui deaŧalaš loktet
ovddasvástádusa ovttaskas
olbmos bajimuš dássái.
Sámediggi lea 2006:s dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusbarggus
geahččalan
ovddidit áddejumi das mo
sáhtášii
olahit dásseárvosaš bálvalusa sámi ál-bmogii.
Mii leat maiddái geahččalan
buoridit máhtu sámi bálvalusdárbbašeaddjiid
vuoigatvuođaid ja dárbbuid
birra. Mii leat maiddái
bargan dainna ulbmiliin ahte ovddasvástádus
sihkkarastimis fálaldaga
sámi divššohasaide,
galgá loktejuvvot bajit
dássái.
1.10.1 NAV-ođastus
NAV-ođastus lea okta
dain stuorámus čálgoođastusain
mii čađahuvvo
Norggas. Ođastus mearkkaša
ahte Aetat, oadjokantuvrrat ja oasit sosiálabálvalusas
ovttastuvvojit čálgostáhtan.
Sámediggái lea
deaŧalaš ahte
ođastus fuolaha sámi
geavaheaddjiid vuoigatvuođaid giela,
kultuvrra ja servodateallima dáfus. Danne
mii leat dan váldán
ovdan ovddasvástideaddji
stáhtaráđiin ja čujuhan
sámi geavahead-djiid vuoigatvuođaide
ja ohcalan proseassa ođastusas mii
sihkkarasttášii
sámi geavaheaddjiid. Sámediggi áigu
dán čuovvolit
viidáset barggus.
1.10.2 Nášuvnnalaš dearvvašvuođaplána
Ráđđehus
dieđihii Soria Moria-julggaštusas
ahte Stuorradiggi áigu meannudit
nášuvnnalaš dearvvašvuođaplána
juohke njealját jagi. Nášuvnnalaš dearvvašvuođaplána
lea boahttevaš dearvvašvuođabarggu vuođđodokumeanta
buot dásiin. Plánaproseassat
ja ođđa bušeahttamearrádusat
galget čuovvut plána.
Sámediggi lea máŋgga čoahkkimis ovddasvástideaddji
departemeanttain čujuhan
man deaŧálaš lea oččodit
dakkár nášuvnnalaš dearvvašvuođaplána,
mas dárbbut fuolahuvvojit
ja mii lea mielde ovddideamen ja sihkkarastimin kvalitehta dain dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusain,
mat fállojuvvojit sámi álbmogii.
Nášuvnnalaš dearvvašvuođaplána
2007 – 2010 biddjojuvvui ovdan oktanaga 2007 Stáhtabušeahtain.
Sámi perspektiiva ii boađe
ovdan, eai ge plánas leat čielga
láidestusat das mo dearvvašvuođafálaldat
sámi álbmogii
galgá sihkkarastojuvvot. Plánas
váilu stáhtusa
ja hástalusaid árvvoštallan.
Das váilot maiddái
strategiijat ja vuoruheamit das mo dearvvašvuođabálvalusa
galgá fuolahit sámi
divššohasaid demokráhtalaš vuoigatvuođa dásseárvosaš fálaldahkii.
Norgga lágat ja riikkaidgaskasaš soahpamušat
muddejit sámi bálvalusdárbbašeaddjiid
vuoigatvuođaid. ILO-soahpamuša
nr 169 artihkkalis 25 čuovvu
ahte eamiálbmogiidda dearvvašvuođabálvalusaid hábmen
galgá leat eamiálbmogiid iežaset
ovddasvástádus
ja daid čađaheami
galget sii beassat stivret. Danne ii sáhte
Sámediggi dohkkehit ahte sámi
perspektiiva ii leat mielde guovddáš stivrendokumeanttain.
Danne lea Sámediggi čoahkkimis ovddasvástideaddji
stáhtaráđiin bivdán
ahte čađahuvvojit vuđolaš proseassat
dan oktavuođas ahte sámi
divššohasaid
vuoigatvuođat ja dárbbut
fuolahuvvojit Nášuvnnalaš dearvvašvuođaplána čuovvoleamis.
1.10.3 Spesialistadearvvašvuođabálvalus
Sámediggi lea máŋgga
oktavuođas čujuhan
ahte go galgá fuoahit sámi
divššohasaid
vuoigatvuođaid, de lea deaŧalaš ahte sámi
ovddastus dearvvašvuođalágádusain
sihkkarastojuvvo. Mii leat maid oaivvildan ahte Sámediggi álbmotválljen orgánan
galgá nammadit sámi áirasiid
stivrraide. Dán vuođul
lea Sámediggi evttohan stivralahtuid
daidda regiovnnalaš dearvvašvuođalágádusaide
mat fuolahit bálvalusfálaldaga
eanaš sámi
bálvalusdárbbašeaddjiide. Helse
Nord RHF lea ožžon
ovddastusa Sámedikki evttohusa
vuođul. Sámediggi
lea maid evttohan lahtuid Helse Nord RHF vuollásaš dearvvašvuođalágadusaid
stivrraide. Golbma nammadeami leat dahkkojuvvon Sámedikki
evttohusa vuođul. Sámi áirasat
leat dearvvašvuođalágádusaid
stivrraid gelbbolašvuođa
deaŧalaš nannen.
Muhto seammás šálloša
Sámediggi go min evttohasat
eai leat ožžon
saji dearvvašvuođálágusaide
Helse Midt-Norge RHF ja Helse Øst RHF. Goappašiin dearvvašvuođalágádusain
lea viehka stuorra sámi álbmot
dain doaibmaguovlluin ja sii dárbbašit
dan gelbbolašvuođa
mii Sámedikki evttohasain
lea. Sámediggi lea maid
bivdán departemeantta čilget
lagabui mo sii árvvoštallet
dán ášši.
Sámediggi lea 2006 joatkán
barggus Sámedikki ja regiovnnalaš dearvvašvuođalágádusaid, Sámedikki
ja Dearvvašvuođa-
ja fuolahusdepartemeantta ja Sámedikki
ja Bargo- ja searvadahttindepartemeantta gaskasaš ovttasbargoorgánain.
Dán barggu guovddážis
lea sámi divššohasaid
vuoigatvuođaid ja dárbbuid
fuolaheapmi stivren- ja plánadokumeanttain
ja spesialistadearvvašvuođabálvalusa «sørge
for ansvar»-dokumeanttas.
1.10.4 Dieđiheapmi ja gearggusvuohta
Heahtedieđiheapmi ja
dieđiheapmi sámi
geavaheaddjiide ii doaimma dohkálaččat
dál. Sámedikkis
lea beroštupmi ahte mis
lea nášuvnnalaš gearggusvuohta
mii váldá maiddái
dán vuhtii. Danne lea Sámediggi
juolludan prošeaktaruđaid
Finnmárkku 110-guovddážii álggahit
sierra dulkabálvalusa geahččalanortnega. Prošeakta
lea buktán álbmosii máŋga
hástalusa heahtedieđiheamis
sámi álbmogii.
Dát hástalusat
leat eanet go dušše
dulkabálvalus. Earret eará rievddada áddejupmi
das ahte sámi geavaheaddjiin lea
vuoigatvuohta beassat vuostáiváldit
ja sáddet heahtedieđáhusaid
sin iežaset gillii, ja regiovnnalaš ja báikkálaš eiseválddit
fertejit movttiidahttojuvvot searvat prosessii.
Sámediggi lea ovdal ságaškuššan
dán ášši
birra guovddáš eiseválddiiguin,
muhto oaidná ahte lea dárbu
dan fas čalmmustahttit. Sámediggi
lea danne čoahkkimis nášuvnnalaš eiseválddiiguin
jearahan mo gearggusvuohta ja dieđiheapmi galgá áimmahuššat maiddái
sámi servodagaid. Dát gusto
buot dieđiheami ja gearggusvuođa vuogádagaid
beliide.
1.10.5 Mánáidsuodjalus
Sámediggi lea máŋgii čujuhan dasa
ahte mánáidsuodjalusas dárbbašuvvo
dohkálaš sámegiel
gelbbolašvuohta. Sámi mánáin
leat vuoigatvuođat Norgga lágaid
ja riikkaidgaskasaš konvenšuvnnaid
vuođul. Dát guoská earret
eará mánáidkonvenšuvnna
30. artihkkalii mii dál
lea dahkkojuvvon oassin Norga lágain
ja mii manná Norgga lágaid
ovddabeallái. Sámelága § 3 – 5
addá sámegiela hálddašanguovlllu
mánáide vuoigatvuođa
bálvaluvvot sámegillii dearvvašvuođa-
ja sosiálaásahusain.
Fálaldat sámi
mánáide
ii leat dohkálaš.
Sámi mánát deaivvadit
dakkár mánáidsuodjalusain,
mas lea uhccán gelbbolašvuohta sámi
gielas ja kultuvrras. Sámi sadjásašruovttut
váilot. Maiddái váilu
gielddaid, regiovnnalaš ja stáhta
máináidsuodjalusas
giella- ja kulturgelbbolašvuohta.
Danne oaivvilda Sámediggi
ahte dán barggu ferte vuoruhit.
Sámediggi lea čoahkkimis ovddasvástideaddji
stáhtaráđiin čujuhan
dasa ahte dásseárvosaš mánáidsuodjalusfálaldat
sámi mánáide
gáibida ahte guovddáš dásis
biddjojuvvojit čielga rámmat
dasa mo dán ulbmila galgá juksat.
Sámediggi lea maiddái bivdán
oažžut
ruovttoluottadieđu das mo
ovddasvástideaddji eiseválddit
galget fuolahit sámi mánáid
dárbbuid ja vuoigatvuođaid
máináidsuodjalusas.
Buoret fálaldatovddideamis
sámi mánáide
lea fágalaš metodaovddideapi
sámi servodatdiliid vuođul guovddážis.
Sámediggi lea 2006 juolludan
prošeaktaruđaid
máŋga prošektii
maid váldoulbmil
lea kvalitehtasihkkarastit fálaldagaid
sámi mánáide.
1.10.6 Dearvvašvuođa-
ja sosiálaprošeavttat
Sámediggi hálddaša
ruđaid čuovvolit
ráđđehusa dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusaid
doaibmaplána «Máŋggabealátvuohta
ja ovttadássášavuohta» sámi álbmoga
várás. Ruđat
juolluduvvojit vuosttažettiin dearvvašvuođa-
ja sosiálaprošeavttaide
ohcama vuođul. Dat ruđat
mat Sámediggái
lea fievrriduvvon dán ulbmilii,
leat bisson sullii seamma dásis
1999 rájes. Prošeaktaruđat
leat deaŧalaš veahkkin
dan barggus ahte addit dakkár
veahkkefálaldaga sámi
divššohasaide,
mii lea buorebut heivehuvvon sámi
gillii ja kultuvrii.
Máŋga
gieldda leat prošeaktaruđaid
olis bargan dakkár prošeavttaiguin,
maid ulbmil lea addit sámi
gárrenmirkogeavaheaddjiide dakkár
veahkkefálaldaga, mii bidjá sámi
giela ja kultuvrra vuođđun. Máŋga
prošeavtta leat maid čađahuvvon
main fokus lea biddjojuvvon dasa mo máináidsuodjalusbálvalusa metodat
leat heivehuvvon sámi mánáide.
Earret eará addá Sámediggi
ruđaid dakkár prošektii,
mii ovddida modeallaid mo bearrašiivuođđuduvvon sadjásašruovttuid
sáhttá geavahit
sámi guovlluin.
Sámediggi oaidná dárbbu
juolludit eanet ruđaid dásseárvosaš dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusaid
ovddideapmái sámi álbmoga várás.
Máttasámi ássanguovlluin
leat erenoamáš stuorra hástalusat.
Máttasámi álbmot ássá hui
bieđgguid máŋgga fylkkas
ja gielddas. Viidáseappot
lea Sámedikki ulbmil háhkat
eanet fágaolbmuid, ja Sámediggi
juohká dan oktavuođas
stipeanddaid sidjiide geat lohket veajuiduhttinfágaid.
Jagis 2006 lea Sámediggi
válljen joatkit áŋgiruššansuorgin
gárrendili eastadeami
ja daid divššohasaid
veahkeheami, geat leat leamaš gárrendivššus.
Sámediggi áigu
2007s evalueret dearvvašvuođa-
ja sosiála prošeaktaruđaid.
1.10 Dearvvašvuohta ja sosiála
Sámedikki váldoulbmil dearvvašvuođa-
ja sosiálapolitihkain lea
oččodit
ollislaš ja dásseárvosaš dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusa
sámi álbmogii
seamma dásis go álbmogii
muđui ge. Dát
lea seamma ulbmil go nášuvnnalaš eiseválddiin
ge. Sámedikki dearvvašvuođa-
ja sosiálapolitihka vuođđun
lea ahte eamiálbmogin lea sámiin
vuoigatvuođat maid Norgga lágat
ja riikkaidgaskasaš konvenšuvnnat
muddejit. Vuoigatvuođat sihkkarastet
earret eará vuoigatvuođa dárbbašlaš dearvvašvuođaveahkkái
ja diehtojuohkimii sin iežaset
gillii. ILO-konvenšuvnna
nr 169 artihkal 25 sihkkarastá sámiide
vuoigatvuođa beassat leat
mielde hábmemin guoskevaš dearvvašvuođafálaldagaid.
Konvenšuvdna nanne maiddái
sámi geavaheaddjiid vuoigatvuođaid dohkálaš dearvvašvuođabálvalusaide.
Norgga ođđaseamos divššohaslágaid
vuođul lea divššohasain
buoret váikkuhanvejolašvuohta
ja vejolašvuohta buorebut gulahallat dearvvašvuođalágádusaiguin.
Sámediggi oaivvilda ahte
go galgá ollašuhttit
dásseárvosaš bálvalusa,
de ferte vuođđun
leat máŋggakultuvrralaš áddejupmi ja
gelbbolašvuohta sámegielas
ja sámi kultuvrras. Leat
ain ollu dearvvašvuođa-
ja sosiálafágalaš bargit
buot dásiin geat dárbbašit
dákkár
gelbbolašvuođa.
Sámi dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusa
kvalitehtasihkkarastin sorjá buori
muddui ovttaskas olbmuin buot dásiin.
Sis ferte leat sierragelbbolašvuohta
sámegielas ja sámi
kultuvrras dahje sierra beroštupmi dasa.
Sámediggi oaivvilda danne
ahte ferte vuoruhit máŋggakultuvrralaš áddejumi
ja sámegiel- ja sámi
kulturgelbbolašvuođa
sihkkarastima ja dat ferte vuođđuduvvot vuogátdatdássái.
Lea hui deaŧalaš loktet
ovddasvástádusa ovttaskas
olbmos bajimuš dássái.
Sámediggi lea 2006:s dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusbarggus
geahččalan
ovddidit áddejumi das mo
sáhtášii
olahit dásseárvosaš bálvalusa sámi ál-bmogii.
Mii leat maiddái geahččalan
buoridit máhtu sámi bálvalusdárbbašeaddjiid
vuoigatvuođaid ja dárbbuid
birra. Mii leat maiddái
bargan dainna ulbmiliin ahte ovddasvástádus
sihkkarastimis fálaldaga
sámi divššohasaide,
galgá loktejuvvot bajit
dássái.
1.10.1 NAV-ođastus
NAV-ođastus lea okta
dain stuorámus čálgoođastusain
mii čađahuvvo
Norggas. Ođastus mearkkaša
ahte Aetat, oadjokantuvrrat ja oasit sosiálabálvalusas
ovttastuvvojit čálgostáhtan.
Sámediggái lea
deaŧalaš ahte
ođastus fuolaha sámi
geavaheaddjiid vuoigatvuođaid giela,
kultuvrra ja servodateallima dáfus. Danne
mii leat dan váldán
ovdan ovddasvástideaddji
stáhtaráđiin ja čujuhan
sámi geavahead-djiid vuoigatvuođaide
ja ohcalan proseassa ođastusas mii
sihkkarasttášii
sámi geavaheaddjiid. Sámediggi áigu
dán čuovvolit
viidáset barggus.
1.10.2 Nášuvnnalaš dearvvašvuođaplána
Ráđđehus
dieđihii Soria Moria-julggaštusas
ahte Stuorradiggi áigu meannudit
nášuvnnalaš dearvvašvuođaplána
juohke njealját jagi. Nášuvnnalaš dearvvašvuođaplána
lea boahttevaš dearvvašvuođabarggu vuođđodokumeanta
buot dásiin. Plánaproseassat
ja ođđa bušeahttamearrádusat
galget čuovvut plána.
Sámediggi lea máŋgga čoahkkimis ovddasvástideaddji
departemeanttain čujuhan
man deaŧálaš lea oččodit
dakkár nášuvnnalaš dearvvašvuođaplána,
mas dárbbut fuolahuvvojit
ja mii lea mielde ovddideamen ja sihkkarastimin kvalitehta dain dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusain,
mat fállojuvvojit sámi álbmogii.
Nášuvnnalaš dearvvašvuođaplána
2007 – 2010 biddjojuvvui ovdan oktanaga 2007 Stáhtabušeahtain.
Sámi perspektiiva ii boađe
ovdan, eai ge plánas leat čielga
láidestusat das mo dearvvašvuođafálaldat
sámi álbmogii
galgá sihkkarastojuvvot. Plánas
váilu stáhtusa
ja hástalusaid árvvoštallan.
Das váilot maiddái
strategiijat ja vuoruheamit das mo dearvvašvuođabálvalusa
galgá fuolahit sámi
divššohasaid demokráhtalaš vuoigatvuođa dásseárvosaš fálaldahkii.
Norgga lágat ja riikkaidgaskasaš soahpamušat
muddejit sámi bálvalusdárbbašeaddjiid
vuoigatvuođaid. ILO-soahpamuša
nr 169 artihkkalis 25 čuovvu
ahte eamiálbmogiidda dearvvašvuođabálvalusaid hábmen
galgá leat eamiálbmogiid iežaset
ovddasvástádus
ja daid čađaheami
galget sii beassat stivret. Danne ii sáhte
Sámediggi dohkkehit ahte sámi
perspektiiva ii leat mielde guovddáš stivrendokumeanttain.
Danne lea Sámediggi čoahkkimis ovddasvástideaddji
stáhtaráđiin bivdán
ahte čađahuvvojit vuđolaš proseassat
dan oktavuođas ahte sámi
divššohasaid
vuoigatvuođat ja dárbbut
fuolahuvvojit Nášuvnnalaš dearvvašvuođaplána čuovvoleamis.
1.10.3 Spesialistadearvvašvuođabálvalus
Sámediggi lea máŋgga
oktavuođas čujuhan
ahte go galgá fuoahit sámi
divššohasaid
vuoigatvuođaid, de lea deaŧalaš ahte sámi
ovddastus dearvvašvuođalágádusain
sihkkarastojuvvo. Mii leat maid oaivvildan ahte Sámediggi álbmotválljen orgánan
galgá nammadit sámi áirasiid
stivrraide. Dán vuođul
lea Sámediggi evttohan stivralahtuid
daidda regiovnnalaš dearvvašvuođalágádusaide
mat fuolahit bálvalusfálaldaga
eanaš sámi
bálvalusdárbbašeaddjiide. Helse
Nord RHF lea ožžon
ovddastusa Sámedikki evttohusa
vuođul. Sámediggi
lea maid evttohan lahtuid Helse Nord RHF vuollásaš dearvvašvuođalágadusaid
stivrraide. Golbma nammadeami leat dahkkojuvvon Sámedikki
evttohusa vuođul. Sámi áirasat
leat dearvvašvuođalágádusaid
stivrraid gelbbolašvuođa
deaŧalaš nannen.
Muhto seammás šálloša
Sámediggi go min evttohasat
eai leat ožžon
saji dearvvašvuođálágusaide
Helse Midt-Norge RHF ja Helse Øst RHF. Goappašiin dearvvašvuođalágádusain
lea viehka stuorra sámi álbmot
dain doaibmaguovlluin ja sii dárbbašit
dan gelbbolašvuođa
mii Sámedikki evttohasain
lea. Sámediggi lea maid
bivdán departemeantta čilget
lagabui mo sii árvvoštallet
dán ášši.
Sámediggi lea 2006 joatkán
barggus Sámedikki ja regiovnnalaš dearvvašvuođalágádusaid, Sámedikki
ja Dearvvašvuođa-
ja fuolahusdepartemeantta ja Sámedikki
ja Bargo- ja searvadahttindepartemeantta gaskasaš ovttasbargoorgánain.
Dán barggu guovddážis
lea sámi divššohasaid
vuoigatvuođaid ja dárbbuid
fuolaheapmi stivren- ja plánadokumeanttain
ja spesialistadearvvašvuođabálvalusa «sørge
for ansvar»-dokumeanttas.
1.10.4 Dieđiheapmi ja gearggusvuohta
Heahtedieđiheapmi ja
dieđiheapmi sámi
geavaheaddjiide ii doaimma dohkálaččat
dál. Sámedikkis
lea beroštupmi ahte mis
lea nášuvnnalaš gearggusvuohta
mii váldá maiddái
dán vuhtii. Danne lea Sámediggi
juolludan prošeaktaruđaid
Finnmárkku 110-guovddážii álggahit
sierra dulkabálvalusa geahččalanortnega. Prošeakta
lea buktán álbmosii máŋga
hástalusa heahtedieđiheamis
sámi álbmogii.
Dát hástalusat
leat eanet go dušše
dulkabálvalus. Earret eará rievddada áddejupmi
das ahte sámi geavaheaddjiin lea
vuoigatvuohta beassat vuostáiváldit
ja sáddet heahtedieđáhusaid
sin iežaset gillii, ja regiovnnalaš ja báikkálaš eiseválddit
fertejit movttiidahttojuvvot searvat prosessii.
Sámediggi lea ovdal ságaškuššan
dán ášši
birra guovddáš eiseválddiiguin,
muhto oaidná ahte lea dárbu
dan fas čalmmustahttit. Sámediggi
lea danne čoahkkimis nášuvnnalaš eiseválddiiguin
jearahan mo gearggusvuohta ja dieđiheapmi galgá áimmahuššat maiddái
sámi servodagaid. Dát gusto
buot dieđiheami ja gearggusvuođa vuogádagaid
beliide.
1.10.5 Mánáidsuodjalus
Sámediggi lea máŋgii čujuhan dasa
ahte mánáidsuodjalusas dárbbašuvvo
dohkálaš sámegiel
gelbbolašvuohta. Sámi mánáin
leat vuoigatvuođat Norgga lágaid
ja riikkaidgaskasaš konvenšuvnnaid
vuođul. Dát guoská earret
eará mánáidkonvenšuvnna
30. artihkkalii mii dál
lea dahkkojuvvon oassin Norga lágain
ja mii manná Norgga lágaid
ovddabeallái. Sámelága § 3 – 5
addá sámegiela hálddašanguovlllu
mánáide vuoigatvuođa
bálvaluvvot sámegillii dearvvašvuođa-
ja sosiálaásahusain.
Fálaldat sámi
mánáide
ii leat dohkálaš.
Sámi mánát deaivvadit
dakkár mánáidsuodjalusain,
mas lea uhccán gelbbolašvuohta sámi
gielas ja kultuvrras. Sámi sadjásašruovttut
váilot. Maiddái váilu
gielddaid, regiovnnalaš ja stáhta
máináidsuodjalusas
giella- ja kulturgelbbolašvuohta.
Danne oaivvilda Sámediggi
ahte dán barggu ferte vuoruhit.
Sámediggi lea čoahkkimis ovddasvástideaddji
stáhtaráđiin čujuhan
dasa ahte dásseárvosaš mánáidsuodjalusfálaldat
sámi mánáide
gáibida ahte guovddáš dásis
biddjojuvvojit čielga rámmat
dasa mo dán ulbmila galgá juksat.
Sámediggi lea maiddái bivdán
oažžut
ruovttoluottadieđu das mo
ovddasvástideaddji eiseválddit
galget fuolahit sámi mánáid
dárbbuid ja vuoigatvuođaid
máináidsuodjalusas.
Buoret fálaldatovddideamis
sámi mánáide
lea fágalaš metodaovddideapi
sámi servodatdiliid vuođul guovddážis.
Sámediggi lea 2006 juolludan
prošeaktaruđaid
máŋga prošektii
maid váldoulbmil
lea kvalitehtasihkkarastit fálaldagaid
sámi mánáide.
1.10.6 Dearvvašvuođa-
ja sosiálaprošeavttat
Sámediggi hálddaša
ruđaid čuovvolit
ráđđehusa dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusaid
doaibmaplána «Máŋggabealátvuohta
ja ovttadássášavuohta» sámi álbmoga
várás. Ruđat
juolluduvvojit vuosttažettiin dearvvašvuođa-
ja sosiálaprošeavttaide
ohcama vuođul. Dat ruđat
mat Sámediggái
lea fievrriduvvon dán ulbmilii,
leat bisson sullii seamma dásis
1999 rájes. Prošeaktaruđat
leat deaŧalaš veahkkin
dan barggus ahte addit dakkár
veahkkefálaldaga sámi
divššohasaide,
mii lea buorebut heivehuvvon sámi
gillii ja kultuvrii.
Máŋga
gieldda leat prošeaktaruđaid
olis bargan dakkár prošeavttaiguin,
maid ulbmil lea addit sámi
gárrenmirkogeavaheaddjiide dakkár
veahkkefálaldaga, mii bidjá sámi
giela ja kultuvrra vuođđun. Máŋga
prošeavtta leat maid čađahuvvon
main fokus lea biddjojuvvon dasa mo máináidsuodjalusbálvalusa metodat
leat heivehuvvon sámi mánáide.
Earret eará addá Sámediggi
ruđaid dakkár prošektii,
mii ovddida modeallaid mo bearrašiivuođđuduvvon sadjásašruovttuid
sáhttá geavahit
sámi guovlluin.
Sámediggi oaidná dárbbu
juolludit eanet ruđaid dásseárvosaš dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusaid
ovddideapmái sámi álbmoga várás.
Máttasámi ássanguovlluin
leat erenoamáš stuorra hástalusat.
Máttasámi álbmot ássá hui
bieđgguid máŋgga fylkkas
ja gielddas. Viidáseappot
lea Sámedikki ulbmil háhkat
eanet fágaolbmuid, ja Sámediggi
juohká dan oktavuođas
stipeanddaid sidjiide geat lohket veajuiduhttinfágaid.
Jagis 2006 lea Sámediggi
válljen joatkit áŋgiruššansuorgin
gárrendili eastadeami
ja daid divššohasaid
veahkeheami, geat leat leamaš gárrendivššus.
Sámediggi áigu
2007s evalueret dearvvašvuođa-
ja sosiála prošeaktaruđaid.