2 Sámedikki jahkedieđáhus
2007
2.1 Sámediggi
Sámediggi atná vuođđun
ahte Norgga stáhta lea vuođđuduvvon guovtti álbmoga
eatnamiid ala: sápmelaččaid
ja norgalaččaid.
Goappašiin álbmogiin
leat seamma vuoigatvuođat
ovddidit iežaset kultuvrra
ja giela. Sámiin go lea álgoálbmot
lea álbmot-rievttálaš vuoigatvuohta
oažžut erenoamáš kultursuodjalusa
ja iešmearrideami. Sámediggi
bargá sámi
giela, kultuvrra, ealáhusaid-
ja servodateallima ealáskuhttimiin.
Sámedikki doaibman lea
go lea sámiid parlameanta,
ovddidit dakkár politihka
mas lea ávki sámi
servodahkii. Seammás galgá Sámediggi oažžut
duohta váikkuhanfámu politihka
johtui bidjamii dain surggiin mat leat deaŧalaččat
sámi servodahkii. Sámedikkis
galgá leat duohta váikkuhanfápmu
politihkalaš ja ekonomalaš rámmaeavttuid
mearrideamis.
2.1.1 Ođđa
válgaortnet
Sámediggi lea ovddidan
láhkaevttohusa ođđa
válgaortnegii mii lea sáddejuvvon
Bargo- ja searvadahttindepartementii. Láhkaásahus
váldá vuolggasaji
válgaortnega fágalávdegotti árvalusas
mii ovddiduvvui cuoŋománus
2007. Ođđa válgaortnegis
evttohuvvo earret eará ahte
válgabiirriid lohku unniduvvo
nu ahte 13 válgabiirre sadjái
bohtet 7 ja áirasiid lohku
unniduvvo nu ahte 43 áirasa
sadjái bohtet 39. Nuppástusa
ulbmilin lea váldoáššis
oažžut eanet
gorrelašvuođa
jienastagaid ja dan gaskka geat válljejuvvojit Sámediggái,
ja dasto sihkkarastit ahte válgaloahpparehkenastin
manašii johtileabbot. Dasto
oaivvilda Sámediggi ahte ođđa
válgabiirriid namat berrejit čuožžut
sámelágas.
Danne leat ge válgabiirriid
namat evttohuvvon sáme-
ja dárogillii.
Sámediggi lea evttohan Ráđđehussii
ahte addit Sámediggái
válddi mearridit láhkaásahusaid
sámediggeválgga čađaheami
oktavuođas. Eaktun ferte
leat ahte Sámediggi oažžu
nu stuorra válddi go vejolaš mearridit
válggaidis čađaheami.
Departemeanta oaivvilda ahte ođđa
válgaortnega galgá sáhttit
váldit atnui áiggil
ovdal 2009 válgga.
2.1.2 Dásseárvu
Dásseárvu
lea heivehuvvon oassi Sámedikki
politihkas. Sámedikkis
lea ulbmilin heivehit dásseárvoperspektiivva buot
bargguide Sámedikkis.
Sámediggi lea ságastallama
bokte iešguđet
organisašuvnnaiguin gávnnahan
prošeavttaid maiguin sáhttá ovddidit
dásseárvvu sámi
servodagas. Sámedikki dásseárvoruđaiguin
leat muhtun muddui ruhtaduvvon iešguđet prošeavttat
ja konferánssat. Sámediggi čujuha
erenoamážit konferánsii
man fáddán
lei nuorat ja seksuála miellaguottut
Sámis. Sámediggi
lea maiddái leamaš mielde
ruhtadeamen seminára veahkaválddi
birra mii dáhpáhuvvá lagas
birrasis sámi báikegottiin,
ja maid Norgga Sáráhkká lágidii.
Dasto lea Sámediggi addán
doarjaga dievdduidsearvái Dievddut
Guovdageainnus.
Ovttas máŋggain
sámi organisašuvnnain
lea Sámediggi lágidan davviriikkalaš sámi
dásseárvokonferánssa,
Sámis. Konferánssa ulbmilin
lei ovttastahttit sámi dásseárvobarggu ásahuvvon
davviriikkalaš ovttasbargui.
Guovddážis lei
sohkabealdásseárvu
sámi servodagas erenoamážit,
ja álgoálbmotservodagas oppalaččat.
Konferánssas ledje oasseváldit
Norggas, Ruoŧas ja Suomas,
ja dasto álgoálbmotovddasteaddjit Ruonáeatnamis
ja Davveoarje Ruoššas.
Konferánsaraportta jurddaboađus
lea ahte sámi dásseárvobarggu
ferte institušonaliseret,
ja ahte sámi dásseárvobarggu
ferte oktiiortnet njeallji riikkas.
Dásseárvokonferánssa čuovvoleapmin
lágiduvvui miessemánus
miniseminára dásseárvvu
birra Sámedikki áirasiidda.
Dan oktavuođas ovddidii Sámediggeráđđi dásseárvopolitihkalaš čilgehusas
Sámedikki dievasčoahkkimii. Sámedikki
dásseárvopolitihkalaš doaibmaplána
ovddiduvvo 2008:s.
2.1.3 Sámi statistihkka
Buriid politihkalaš mearrádusaid
dahkamii atno máhtolašvuohta
das movt servodat ovdána.
Dasa dárbbašuvvo loguide
ja máhtolašvuhtii vuođđuduvvon mearrádusvuođđu
man bokte sáhttá oaidnit
gos mii leat. Statistihkka ja dutkan leat dakkár
gaskaoamit maid bokte sáhttá oaidnit
man muttus mii leat, ja maiguin sáhttá mihtidit
politihkalaš doaibmabijuid
beaktilvuođa. Dál
lea unnán statistihkka
sámi servodatdiliid birra.
Rámmašiehtadus
Sámedikki ja Statistihkalaš guovddášbyråa gaskka
sámiguoski statistihka buvttadeamis lea
fas jotkojuvvon 2007:s. Sámi
statistihka nubbi jahkegirji almmuhuvvo guovvamánus 2008.
Statistihka lávdegoddi lea čohkkejuvvon
geografiija vuođul ja lea
meroštallojuvvon guoskat
Sámedikkis ohcanvejolaš ealáhusovddidan
doarjagiid geografalaš doaibmaguvlui
(davábealde Sáltoduoddara).
Statistihkalaš guovddášbyråa
bargá ovttas Sámi
allaskuvllain/Sámi
instituhtain statistihkaid ráhkadeami
oktavuođas.
2007:s biddjojuvvui fágalaš analysajoavku
mii galgá jahkásaččat
buktit raportta sámi servodaga
dili ja ovdánandovdomearkkaid
birra. Dát dahkkui konsultašuvdnašiehtadusa
ektui mii lea stáhta eiseválddiid
ja Sámedikki gaskka.
2.1 Sámediggi
Sámediggi atná vuođđun
ahte Norgga stáhta lea vuođđuduvvon guovtti álbmoga
eatnamiid ala: sápmelaččaid
ja norgalaččaid.
Goappašiin álbmogiin
leat seamma vuoigatvuođat
ovddidit iežaset kultuvrra
ja giela. Sámiin go lea álgoálbmot
lea álbmot-rievttálaš vuoigatvuohta
oažžut erenoamáš kultursuodjalusa
ja iešmearrideami. Sámediggi
bargá sámi
giela, kultuvrra, ealáhusaid-
ja servodateallima ealáskuhttimiin.
Sámedikki doaibman lea
go lea sámiid parlameanta,
ovddidit dakkár politihka
mas lea ávki sámi
servodahkii. Seammás galgá Sámediggi oažžut
duohta váikkuhanfámu politihka
johtui bidjamii dain surggiin mat leat deaŧalaččat
sámi servodahkii. Sámedikkis
galgá leat duohta váikkuhanfápmu
politihkalaš ja ekonomalaš rámmaeavttuid
mearrideamis.
2.1.1 Ođđa
válgaortnet
Sámediggi lea ovddidan
láhkaevttohusa ođđa
válgaortnegii mii lea sáddejuvvon
Bargo- ja searvadahttindepartementii. Láhkaásahus
váldá vuolggasaji
válgaortnega fágalávdegotti árvalusas
mii ovddiduvvui cuoŋománus
2007. Ođđa válgaortnegis
evttohuvvo earret eará ahte
válgabiirriid lohku unniduvvo
nu ahte 13 válgabiirre sadjái
bohtet 7 ja áirasiid lohku
unniduvvo nu ahte 43 áirasa
sadjái bohtet 39. Nuppástusa
ulbmilin lea váldoáššis
oažžut eanet
gorrelašvuođa
jienastagaid ja dan gaskka geat válljejuvvojit Sámediggái,
ja dasto sihkkarastit ahte válgaloahpparehkenastin
manašii johtileabbot. Dasto
oaivvilda Sámediggi ahte ođđa
válgabiirriid namat berrejit čuožžut
sámelágas.
Danne leat ge válgabiirriid
namat evttohuvvon sáme-
ja dárogillii.
Sámediggi lea evttohan Ráđđehussii
ahte addit Sámediggái
válddi mearridit láhkaásahusaid
sámediggeválgga čađaheami
oktavuođas. Eaktun ferte
leat ahte Sámediggi oažžu
nu stuorra válddi go vejolaš mearridit
válggaidis čađaheami.
Departemeanta oaivvilda ahte ođđa
válgaortnega galgá sáhttit
váldit atnui áiggil
ovdal 2009 válgga.
2.1.2 Dásseárvu
Dásseárvu
lea heivehuvvon oassi Sámedikki
politihkas. Sámedikkis
lea ulbmilin heivehit dásseárvoperspektiivva buot
bargguide Sámedikkis.
Sámediggi lea ságastallama
bokte iešguđet
organisašuvnnaiguin gávnnahan
prošeavttaid maiguin sáhttá ovddidit
dásseárvvu sámi
servodagas. Sámedikki dásseárvoruđaiguin
leat muhtun muddui ruhtaduvvon iešguđet prošeavttat
ja konferánssat. Sámediggi čujuha
erenoamážit konferánsii
man fáddán
lei nuorat ja seksuála miellaguottut
Sámis. Sámediggi
lea maiddái leamaš mielde
ruhtadeamen seminára veahkaválddi
birra mii dáhpáhuvvá lagas
birrasis sámi báikegottiin,
ja maid Norgga Sáráhkká lágidii.
Dasto lea Sámediggi addán
doarjaga dievdduidsearvái Dievddut
Guovdageainnus.
Ovttas máŋggain
sámi organisašuvnnain
lea Sámediggi lágidan davviriikkalaš sámi
dásseárvokonferánssa,
Sámis. Konferánssa ulbmilin
lei ovttastahttit sámi dásseárvobarggu ásahuvvon
davviriikkalaš ovttasbargui.
Guovddážis lei
sohkabealdásseárvu
sámi servodagas erenoamážit,
ja álgoálbmotservodagas oppalaččat.
Konferánssas ledje oasseváldit
Norggas, Ruoŧas ja Suomas,
ja dasto álgoálbmotovddasteaddjit Ruonáeatnamis
ja Davveoarje Ruoššas.
Konferánsaraportta jurddaboađus
lea ahte sámi dásseárvobarggu
ferte institušonaliseret,
ja ahte sámi dásseárvobarggu
ferte oktiiortnet njeallji riikkas.
Dásseárvokonferánssa čuovvoleapmin
lágiduvvui miessemánus
miniseminára dásseárvvu
birra Sámedikki áirasiidda.
Dan oktavuođas ovddidii Sámediggeráđđi dásseárvopolitihkalaš čilgehusas
Sámedikki dievasčoahkkimii. Sámedikki
dásseárvopolitihkalaš doaibmaplána
ovddiduvvo 2008:s.
2.1.3 Sámi statistihkka
Buriid politihkalaš mearrádusaid
dahkamii atno máhtolašvuohta
das movt servodat ovdána.
Dasa dárbbašuvvo loguide
ja máhtolašvuhtii vuođđuduvvon mearrádusvuođđu
man bokte sáhttá oaidnit
gos mii leat. Statistihkka ja dutkan leat dakkár
gaskaoamit maid bokte sáhttá oaidnit
man muttus mii leat, ja maiguin sáhttá mihtidit
politihkalaš doaibmabijuid
beaktilvuođa. Dál
lea unnán statistihkka
sámi servodatdiliid birra.
Rámmašiehtadus
Sámedikki ja Statistihkalaš guovddášbyråa gaskka
sámiguoski statistihka buvttadeamis lea
fas jotkojuvvon 2007:s. Sámi
statistihka nubbi jahkegirji almmuhuvvo guovvamánus 2008.
Statistihka lávdegoddi lea čohkkejuvvon
geografiija vuođul ja lea
meroštallojuvvon guoskat
Sámedikkis ohcanvejolaš ealáhusovddidan
doarjagiid geografalaš doaibmaguvlui
(davábealde Sáltoduoddara).
Statistihkalaš guovddášbyråa
bargá ovttas Sámi
allaskuvllain/Sámi
instituhtain statistihkaid ráhkadeami
oktavuođas.
2007:s biddjojuvvui fágalaš analysajoavku
mii galgá jahkásaččat
buktit raportta sámi servodaga
dili ja ovdánandovdomearkkaid
birra. Dát dahkkui konsultašuvdnašiehtadusa
ektui mii lea stáhta eiseválddiid
ja Sámedikki gaskka.
2.2 Ovttasbargu
2.2.1 Guovllulaš ovttasbargu
2.2.1.1 Ovttasbargošiehtadusat
Sámediggi lea dahkan
ovttasbargošiehtadusaid
buot fylkkagielddaiguin sámi
guovlluin. Ovttasbargošiehtadusat
leat gaskaoapmin sihkkarastit eanet dássedis
ja einnostahtti rámmaeavttuid.
Ovttasbargošiehtadusaid ulbmilin
lea nannet ja oidnosii buktit sámi
kultuvrra, giela ja servodateallima. Jahkásaččat
dollojuvvojit čoahkkimat
politihkalaš dásis
guoskevaš fylkkagielddaiguin.
Jahkásaččat dieđihuvvo
fylkkadikkiide ja Sámediggái
doaimmaid, ovdáneami ja
ruđaid birra mat leat geavahuvvon. Goappašat
bealit fertejit čuovvolit šiehtadusaid.
Jahkásaš stáhtus lea
deaŧalaš ulbmiliid
juksanbarggus.
Ovttasbargošiehtadusat
ođasmahttojuvvojit ja áigeguovdilastojuvvojit jeavddalaččat.
Ođasmahttojuvvon ovttasbargošiehtadus
Romssa fylkkagieldda ja Sámedikki
gaskka mearriduvvui skábmamánu
dievasčoahkkimis. Ođasmahttojuvvon šiehtadusas
Romssain lea eanet biddjojuvvon deaddu ealáhusovddideapmái, areálaáššiide
ja buktá ođđa áŋggirdemiid mánáid
ja nuoraid ektui. Dasto viidáset
ovddiduvvo dat viiddis áŋggirdeapmi
sámi kultuvra siskkobealde,
man oktavuođas maiddái sámi
kulturguovddážiidda
addojuvvojit ođđa
ovddidanvejolašvuođat.
Bealit leat vuolláičállán
ođasmahttojuvvon ovttasbargošiehtadusa Finnmárkku
fylkkagieldda ja Sámedikki gaskka
ja dat meannuduvvo 2008:s. Šiehtadusas
leat earret eará ođđa
artihkkalat ceavzilis ovdáneami,
Finnmárkkuopmodaga, areálahálddašeami
ja álbmotdearvvašvuođa
birra. Dasto lea das láhččojuvvon
eanet áŋgiruššan
kultuvrrain, ealáhusovddidemiin
ja davviguovlobargguin.
Jahkásaš čoahkkin
politihkalaš dásis
Sámedikki ja fylkkagielddaid
gaskka máttasámi
guovllus dollojuvvui miessemánus. Čoahkkima
ulbmilin lei geahčadit man
muttos dat doaibmabijut leat mat šiehtaduvvojedje
2005 ovttasbargošiehtadusas.
Suorggit mat vuoruhuvvojit 2008:s leat giellaovddidanprográmma,
sámi sisdoallu joatkkaskuvllain
ja skuvlafierpmádagas. Dasa
lassin lea sáváldahkan
oažžut
ovttasbarggu boraspiriid ektui.
Sámediggi áigu
viidáset ovddidit ovttasbargošiehtadusa
sisdoalu ja geografalaš doaibmaguovllu.
Vuosttaš vuorus lea lunddolaš ovddidit
ovttasbarggu Oslo gielddain.
2.2.1.2 Hálddašanođastus
Jagi 2010 rájes galgá hálddašeapmi
ođasmahttojuvvot. Ođđa álbmotválljen
guovllut galget boahtit dáláš fylkkagielddaid sadjai,
ovddasvástádus
ja doaimmaid juohkáseapmi
hálddašandásiid gaskka
galgá čilgejuvvot
ja guovllulaš stáhta
hálddašeapmi galgá geahčaduvvot.
Sámediggái
lea leamaš deaŧalaš fuolahit
ahte doaimmaid sirdimat eai fuonidivčče
dan váikkuhanfámu
mii Sámedikkis lea áššesurggiin.
Mii mearkkaša dan ahte Sámedikkis
ain galgá leat vástesaš váikkuhanfápmu
go mii das lea konsultašuvdnašiehtadusa bokte
maŋŋá go
doaimmat sirdojuvvojit guovlluide.
Sámediggi lea konsultašuvnnain ráđđehusain
dovddahan ahte háliida gievrrat
regiovnnaid nu ahte stuorát
doaimmat sirdojuvvojit guovlluide. Dán
geažil livččii álkit plánet
ollislaš perspektiivva vuođul. Guovllut
sáhttet stivret resurssaid
seamma sektuvrrain ovtta guvlui ja háhkat vejolašvuođaid
oktasaš guovllulaš plánemii.
Deaŧalaš lea sihkkarastit
guovlluide resurssaid ja gelbbolašvuođa
vai sáhttet čuovvolit stáhta
sámepolitihka. Deaŧalaš lea
ahte Sámedikkis lea duohta
sajádat daid stivrejeaddji
orgánain mat hálddašit
resurssaid dakkár guovlluin
gos lea sámi árbevirolaš ávkkástallan
ja ássanguovllut, ILO-konvenšuvnna
169 ektui. Dát prinsihppa ferte
geavahuvvot resurssaid guovllulaš hálddašeami
oktavuođas.
2.2.2 Sámi ovttasbargu
Sámi parlamentáralaš ráđđi
(SPR) lea institušuvnnalaš ovttasbargu
Suoma, Ruoŧa ja Norgga sámedikkiid
gaskka áššiin
mat gusket sámiide máŋgga
riikkas dahje sámiide go
lea sierra álbmot. Ruošša
beale sámit leat bissovaš searvit.
SPR lea sámi jietna riikkaidgaskasaččat.
Norgga beale Sámediggi
lea 2007:s váldán
badjelasas SPR presideantaámmáha.
SPR lea bargan ON álgoálbmotjulggaštusain
ja davviriikkalaš sámekonvenšuvnnain.
Bissovaš foruma sešuvnnas
miessemánus 2007 lágidii
SPR sierra doaluid mas bargu davviriikkalaš sámekonvenšuvnnain
váldojuvvui ovdan. Ovdal sešuvnna
válddii SPR álgaga lágidit árktalaš workshop
mas ledje mielde stáhta
eiseválddiid, sámedikkiid, álgoálbmotorganisašuvnnaid
ja áššedovdiid
ovddasteaddjit. Bissovaš foruma
workshopas ráhkaduvvui raporta.
SPR atná dásseárvobarggu
hui deaŧalažžan
sámi servodahkii ja lea
danne vuosttaš gearddi addán
davviriikkalaš dásseárvobálkkašumi njukčamánus
2007. Bálkkašupmi
addojuvvui Ristenrauna Maggai go son lea bargan sámi
giela, sámi dearvvašvuođabálvalusaid
ja gárrenávdnasiid
boastutgeavaheaddjiid ektui.
Davviriikkaid ráđi
rahpansešuvnnas Oslos golggotmánus
deattuhii SPR presideanta ahte giella, biras ja árbevirolaš máhtolašvuođat
leat deaŧalaš fáttát
sámi álbmogii.
Dasto ávžžuhuvvojedje
davviriikkaid stáhtat sihkkarastit
dan ahte boahtteáiggi davviriikkalaš sámekonvenšuvdna šaddá duohtan.
2.2.2.1 Jahkásaš čoahkkimat sámeministariid
ja sámedikkiid presideanttaid
gaskka
Davviriikkaid ministariin geain lea ovddasvástádus
sámi áššiin
ja sámedikkiid presideanttain
lea leamaš čoahkkin
Stockholmmas skábmamánus.
Dán čoahkkimis
almmai ahte Sámi parlamentáralaš ráđi
ruhtadeapmi dál orru ortnašuvvan,
go bušeahttaruđat
leat addojuvvon geavahussii buot golmma riikkas. Dasto mearriduvvui ahte
sámi giellabálkkašumi «Gollegiella» árvvoštallanlávdegotti
lahttolohku unniduvvo nu ahte čieža
lahtu sajis leat dál vihtta
lahtu. Lahtut geahpeduvvojit dainna lágiin
ahte dušše
dan ráđđehusas
mas lea ovdagoddi lea ovddasteaddji árvvoštallanlávdegottis.
Ministarat ja sámedikkiid
presideanttat leat duhtavaččat
go ON váldočoahkkin
lea mearridan álgoálbmotjulggaštusa. álgoálbmotjulggaštus
lea deaŧalaš sámepolitihka
hábmemii Suomas, Norggas
ja Ruoŧas. Ruoŧŧa
lea lohpidan jorgalahttit julggaštusa
davvisámegillii ja ruoŧagillii.
Mearrádus lea historjálaččat
deaŧalaš álgoálbmogiid
olmmošvuoigatvuođaid
ja friijavuođaid dohkkehanbarggus.
Julggaštusain nannejuvvo
ahte álgoálbmogiin
lea seamma árvu ja sis leat
seamma vuoigatvuođat «álbmogin» go
muđui eará álbmogiin.
2.2.2.2 Interreg IV A Davvi ja oasseprográmma Interreg
IV A Sápmi
Dan ođđa
Interregprográmma prográmmaáigodagas
2007 – 2013, áigu
Sámediggi ain searvat sámi prográmmii.
Interreg IV A Sápmi galgá guoskat
olles sámi ássanguvlui.
Sámediggi Sámi
parlamentáralaš ráđi
norgga delegašuvnna bokte
galgá ain evttohit ovddasteaddjiid
sámi mearridanjovkui ja bearráigeahččanlávdegoddái.
2.2.3 Riikkaidgaskasaš ovttasbargu
2.2.3.1 Davviguovloovddideapmi
Sámediggái
lea hui deaŧalaš ahte
davviguovlluid álgoálbmogiin
lea nana posišuvdna ja doaibma
iežaset dili ovddideami
oktavuođas. Danne lea deaŧalaš jeavddalaččat
gulahallat ja ságastallat
davviguovloáššiid
birra Sámedikki ja stáhta
eiseválddiid gaskka. Jahkebeallásaš oktavuohtačoahkkimiin Sámedikki
ja Olgoriikkadepartemeantta gaskka lea leamaš sáhka čuovvovaš fáttáid
birra; Davviguovlostrategiijat, álgoálbmotbargu árktalaš ráđi
rámma siskkobealde, Barentsovttasbargu,
ON álgoálbmotjulggaštus,
sámi prográmmat
EU guovllulaš ovttasbarggus,
boazoguođohankonvenšuvdna Norgga
ja Ruoŧa gaskka, bargu davviriikkalaš sámekonvenšuvnnain, sámiid árbevirolaš máhtolašvuođat
ja dálkkádatrievdamat,
diehtojuoh-kin- ja gulahallanprošeakta
ealáhusovddidan vejolašvuođaid
ja rámmaid birra sámi
guovlluin ja kulturdimenšuvdna davviguovlluin
ja dasto vel sámedikki riikkaidgaskasaš áŋgiruššamiid ruhtadeapmi.
Maŋimuš čoahkkin dollojuvvui
juovlamánus 2007.
Sámedikki mielas lea
hui buorre go álgoálbmotvuoigatvuođat
leat mielde dan barggus mii Olgoriikkadepartemeanttas lea olmmošvuoigatvuođaid
ektui Ruoššas.
Dán bargui buvttii Sámediggi
rávvagiid Norgga ja Ruošša
olgoriikkaministtariid gaskasaš čoahkkimis
cuoŋománus 2007.
Daláš presideanta
lei mielde Norgga delegašuvnnas
go stáhtaministtarat ledje
guossin Ruoššas
geassemánus 2007. Ságastallamiin
lei eanaš sáhka
energiijaovttasbarggu, dálkkádaga
ja davviguovloáŋgiruššamiid
birra. Sámediggi bivddii
stáhtaministtara čoahkkimis
Murmánskka guvernørain erenoamážit
váldit ovdan daid hástalusaid
mat gusket Guoládaga Sámi
Radioi.
álgoálbmogiid
riikkaidgaskasaš polárajagi
oktavuođas lea Sámediggi ollu
gerddiid deattuhan ahte álgoálbmotvuoigatvuođaid
sihkkarastin mii váikkuha árbevirolaš máhtolašvuođaid
ja luondduriggodagaid goziheapmái
váikkuha positiivvalaččat
maiddái dálkkádathástalusaid
ektui.
Sámediggi lea 2007:s
juolludan ruđaid máŋgga
doaibmabidjui davviguovloáŋgiruššama
oktavuođas. SEG – Sámi
ealáhus- ja guorahallanguovddáš Deanus
lea ožžon
doarjaga prošektii «Re-etablaring
av familiebasert reindrift på Kola». Sámediggi
lea juolludan ruđaid árranii
Divttasvuonas studieplána
ovddideapmái álgoálbmogiid hárrái
davviguovloperspektiivvas. Diesa leat maid Norlándda
fylkkagielda, ja ovttasbargobealit árran
ja Bodåddjo allaskuvla juolludan ruđaid.
Sámediggi lea maid addán
doarjaga Riddu Riđđu davviálbmogiid
guovddážii.
Sámediggi oaidná ahte
lea dárbu johtilit duohtan
dahkat pilohttaprošeavtta sámiid árbemáhtu
birra Sámi ásahusaid
davviguovlofierpmádaga olis. Sámediggi
oaidná dárbbašlažžan
ahte davviguovlostrategiijat konkreteriserejuvvojit dainna lágiin
ahte ásahuvvo prošeakta árbemáhtu
vuogádatlaččat kártemis,
duođašteamis
ja bisuheamis.
2.2.3.2 árktalaš ovttasbargu
Sámediggi lea čuovvolan árktalaš ráđi
Norgga beale ovdagotti dan bokte go lea searvan Norgga delegašuvdnii
Senior Arctic Officials (SAO) čoahkkimiin
2007:s. SAO-čoahkkimat čađahuvvojit
virgeolbmuid dásis, ja áššit čuovvoluvvojit dađistaga
ministtarčoahkkimiid gaskka. Dálkkádatrievdamat
ja heivehanstrategiijat, ollislaš resursahálddašeapmi, nannejuvvon
máhtolašvuohtadiehtovuođđu
ja beaktileabbo ovttasbargu ceavzilis ovdáneami
siskkobealde, leat áššiid
gaskkas maiguin bargojuvvo. Prošeavttat
lea jođus fáttáid ektui
nugo dálkkádat,
energiija, mearra, dearvvašvuohta
ja bearráigeahččan.
Sámediggi bargá lávga
ovttas Sámiráđiin,
mii lea okta guđa álgoálbmotorganisašuvnnas
main lea stáhtus bissovaš oassálastin árktalaš ráđis.
Sámedikki dievasčoahkkin
lea evttohan ahte ministtarčoahkkin
cuoŋo-/miessemánus dollojuvvo
Guovdageainnus. Dát váldojuvvui
ovdan čoahkkimis Olgoriikadepartemeanttain
juovlamánus.
árktalaš ovttasbargu
siskkilda maiddái ovttasbarggu
parlamentáralaš čoahkkimiid
gaskka árktalaš riikkain. árktalaš parlamentarihkarkonferánssat
lágiduvvojit juohke nuppi
jagi. áigodagain konferánssaid
gaskka gozihuvvo ovttasbargu komitea bokte mii čoahkkana
moddii jagis. Sámi parlamentáralaš ráđđi
(SPR) dat čuovvu čoahkkimiid
Standing Committee of Parliamentarians of the Arctic Region (SCPAR). Čoahkkimiid áššelisttus
leat earret eará leamaš davvi dimenšuvdna,
EU maritiima politihkka, dálkkádatrievdamat
ja dearvvašvuođa
váttisvuođat. Dasa
lassin lea maiddái plánejuvvomin dat
gávccát
parlamentarihkarkonferánsa
mii dollojuvvo Alaskas borgemánus
2008.
2.2.3.3 Barentsovttasbargu
Sámediggi atná deaŧalažžan
nannet ja viidásetovddidit
Barentsovttasbarggu mii lea okta áŋgiruššansuorgi
davviguovloáŋgiruššama
siskkobealde. Danne lea ge Sámediggi
dat áidna mii juolluda jahkásaš doarjaga álgoálbmotkantuvrra
doibmii Murmánskkas. álgoálbmotkantuvra lea
hui deaŧalaš Ruošša
beale álgoálbmotovttasbarggu
buorideami oktavuođas.
álgoálbmotbargojoavku
lea ráhkadan doaibma-plána álgoálbmogiid
váste jagiide 2005 – 2008.
Okta váldohástalusain
doaibmabijuid duohtan dahkamis lea ruhtadeapmi. Sámediggeráđđi
lea váldán
ovdan Olgoriikkadepartemeanttain váilevaš ruhtadeami.
Barents Youth Seminar 2007 lágiduvvui Roavvenjárggas
Suomas. Seminára váldofáddán
lei aktiivvalaš borgárvuohta
ja šláddjivuohta. Doppe
ráhkaduvvui julggaštus
mii ovddiduvvui olgoriikkaministtariidda ministtarčoahkkimis
Roavvenjárggas skábmamánus.
Julggaštusas deattuhuvvui ahte
stáhtat fertejit sihkkarastit álgoálbmotvuoigatvuođaid
Barentsguovllus dainna lágiin
ahte dohkkehit ILO-konvenšuvnna
nr 169, ja geavahit dan gieskat mearriduvvon ON-julggaštusa álgoálbmogiid
vuoigatvuođaid hárrái
barggusteaset.
Barents guovllulaš nuoraidráđi (BRYC)
ja Barents guovllulaš álgoálbmotáššiid
bargojoavkku (RWGYI) gaskka dollojuvvui oktasaš čoahkkin
seminárabeivviin. SNPL lea ovddastuvvon álgoálbmogiid
ovddasteaddjin BRYC:s, ja Sámediggi
hálddahusa bokte lea ovddastuvvon álgoálbmogiid
ovddasteaddjin RWGYI:s.
Sámedikki ja Romssa ja
Finnmárkku fylkkagielddaid
gaskasaš ovttasbargošiehtadusa
ođasmahttima oktavuođas
leat bealit formalalaččat ovttaoaivilis
erenoamážit
bargat viidáset álgoálbmotovddastusa
ektui Barentsráđis
ja Barents guovlluráđis,
ja ahte várrejuvvojit ruđat álgoálbmogiid doaibmaplána čuovvoleapmái Barentsovttasbarggus.
Sámediggi deattuha ahte álgoálbmotperspektiiva
deattuhuvvo go ovttasbargostruktuvrrat Barentsovttasbarggus geahčaduvvojit. álgoálbmogat
fertejit leat dássásaš bealit institušuvnnalaš ovttasbarggus.
2.2.3.4 Eurohpapolitihkalaš forum
Sámediggi láve
searvat Eurohpapolitihkalaš forumii.
Eurohpapolitihkalaš foruma čoahkkimis
njukčamánus
lei okta fáttáin «álgoálbmotdimenšuvdna
Eurohpas – hástalusat
ja vejolašvuođat».
Sámediggi veahkehii maiddái
ovdal čoahkkima ja buvttii evttohusa
sisdollui. Sámediggi searvvai maiddái čoahkkimii skábmamánus
man fáddán
ledje energiija ja dálkkádat.
2.2.3.5 ON
Ovttastuvvan našuvnnaid
bissovaš álgoálbmotforum
(PFII) doalai 6. sešuvnnas
miessemánus 2007. Dán sešuvnna
váldofáddán
ledje álgoálbmogiid
eatnamat, guovllut ja luondduresurssat. Sámedikkit, Sámiráđđi,
Ruonáeatnama ruovttustivra
ja ICC leat ráhkadan semináraraportta
mii ovddiduvvui ON bissovaš forumii
Arctic Regional Workshop vuođul
mii dollojuvvui Københámmanis njukčamánus.
Sámediggi oaidná ahte
leat stuorra hástalusat dieđáhusa
vuoruhuvvon doaibmabijuid čuovvoleami
oktavuođas riikkaidgaskasaš áŋgiruššansurggiid hárrái,
erenoamážit dieđáhusa
bajimuš strategiijaid ektui.
Sámediggi vuordá ahte
fargga ásahuvvošii
fásta rámmajuolludus
Sámedikki riikkaidgaskasaš barggu váste
Olgoriikkadepartemeantta bušeahta
bokte.
2.2 Ovttasbargu
2.2.1 Guovllulaš ovttasbargu
2.2.1.1 Ovttasbargošiehtadusat
Sámediggi lea dahkan
ovttasbargošiehtadusaid
buot fylkkagielddaiguin sámi
guovlluin. Ovttasbargošiehtadusat
leat gaskaoapmin sihkkarastit eanet dássedis
ja einnostahtti rámmaeavttuid.
Ovttasbargošiehtadusaid ulbmilin
lea nannet ja oidnosii buktit sámi
kultuvrra, giela ja servodateallima. Jahkásaččat
dollojuvvojit čoahkkimat
politihkalaš dásis
guoskevaš fylkkagielddaiguin.
Jahkásaččat dieđihuvvo
fylkkadikkiide ja Sámediggái
doaimmaid, ovdáneami ja
ruđaid birra mat leat geavahuvvon. Goappašat
bealit fertejit čuovvolit šiehtadusaid.
Jahkásaš stáhtus lea
deaŧalaš ulbmiliid
juksanbarggus.
Ovttasbargošiehtadusat
ođasmahttojuvvojit ja áigeguovdilastojuvvojit jeavddalaččat.
Ođasmahttojuvvon ovttasbargošiehtadus
Romssa fylkkagieldda ja Sámedikki
gaskka mearriduvvui skábmamánu
dievasčoahkkimis. Ođasmahttojuvvon šiehtadusas
Romssain lea eanet biddjojuvvon deaddu ealáhusovddideapmái, areálaáššiide
ja buktá ođđa áŋggirdemiid mánáid
ja nuoraid ektui. Dasto viidáset
ovddiduvvo dat viiddis áŋggirdeapmi
sámi kultuvra siskkobealde,
man oktavuođas maiddái sámi
kulturguovddážiidda
addojuvvojit ođđa
ovddidanvejolašvuođat.
Bealit leat vuolláičállán
ođasmahttojuvvon ovttasbargošiehtadusa Finnmárkku
fylkkagieldda ja Sámedikki gaskka
ja dat meannuduvvo 2008:s. Šiehtadusas
leat earret eará ođđa
artihkkalat ceavzilis ovdáneami,
Finnmárkkuopmodaga, areálahálddašeami
ja álbmotdearvvašvuođa
birra. Dasto lea das láhččojuvvon
eanet áŋgiruššan
kultuvrrain, ealáhusovddidemiin
ja davviguovlobargguin.
Jahkásaš čoahkkin
politihkalaš dásis
Sámedikki ja fylkkagielddaid
gaskka máttasámi
guovllus dollojuvvui miessemánus. Čoahkkima
ulbmilin lei geahčadit man
muttos dat doaibmabijut leat mat šiehtaduvvojedje
2005 ovttasbargošiehtadusas.
Suorggit mat vuoruhuvvojit 2008:s leat giellaovddidanprográmma,
sámi sisdoallu joatkkaskuvllain
ja skuvlafierpmádagas. Dasa
lassin lea sáváldahkan
oažžut
ovttasbarggu boraspiriid ektui.
Sámediggi áigu
viidáset ovddidit ovttasbargošiehtadusa
sisdoalu ja geografalaš doaibmaguovllu.
Vuosttaš vuorus lea lunddolaš ovddidit
ovttasbarggu Oslo gielddain.
2.2.1.2 Hálddašanođastus
Jagi 2010 rájes galgá hálddašeapmi
ođasmahttojuvvot. Ođđa álbmotválljen
guovllut galget boahtit dáláš fylkkagielddaid sadjai,
ovddasvástádus
ja doaimmaid juohkáseapmi
hálddašandásiid gaskka
galgá čilgejuvvot
ja guovllulaš stáhta
hálddašeapmi galgá geahčaduvvot.
Sámediggái
lea leamaš deaŧalaš fuolahit
ahte doaimmaid sirdimat eai fuonidivčče
dan váikkuhanfámu
mii Sámedikkis lea áššesurggiin.
Mii mearkkaša dan ahte Sámedikkis
ain galgá leat vástesaš váikkuhanfápmu
go mii das lea konsultašuvdnašiehtadusa bokte
maŋŋá go
doaimmat sirdojuvvojit guovlluide.
Sámediggi lea konsultašuvnnain ráđđehusain
dovddahan ahte háliida gievrrat
regiovnnaid nu ahte stuorát
doaimmat sirdojuvvojit guovlluide. Dán
geažil livččii álkit plánet
ollislaš perspektiivva vuođul. Guovllut
sáhttet stivret resurssaid
seamma sektuvrrain ovtta guvlui ja háhkat vejolašvuođaid
oktasaš guovllulaš plánemii.
Deaŧalaš lea sihkkarastit
guovlluide resurssaid ja gelbbolašvuođa
vai sáhttet čuovvolit stáhta
sámepolitihka. Deaŧalaš lea
ahte Sámedikkis lea duohta
sajádat daid stivrejeaddji
orgánain mat hálddašit
resurssaid dakkár guovlluin
gos lea sámi árbevirolaš ávkkástallan
ja ássanguovllut, ILO-konvenšuvnna
169 ektui. Dát prinsihppa ferte
geavahuvvot resurssaid guovllulaš hálddašeami
oktavuođas.
2.2.2 Sámi ovttasbargu
Sámi parlamentáralaš ráđđi
(SPR) lea institušuvnnalaš ovttasbargu
Suoma, Ruoŧa ja Norgga sámedikkiid
gaskka áššiin
mat gusket sámiide máŋgga
riikkas dahje sámiide go
lea sierra álbmot. Ruošša
beale sámit leat bissovaš searvit.
SPR lea sámi jietna riikkaidgaskasaččat.
Norgga beale Sámediggi
lea 2007:s váldán
badjelasas SPR presideantaámmáha.
SPR lea bargan ON álgoálbmotjulggaštusain
ja davviriikkalaš sámekonvenšuvnnain.
Bissovaš foruma sešuvnnas
miessemánus 2007 lágidii
SPR sierra doaluid mas bargu davviriikkalaš sámekonvenšuvnnain
váldojuvvui ovdan. Ovdal sešuvnna
válddii SPR álgaga lágidit árktalaš workshop
mas ledje mielde stáhta
eiseválddiid, sámedikkiid, álgoálbmotorganisašuvnnaid
ja áššedovdiid
ovddasteaddjit. Bissovaš foruma
workshopas ráhkaduvvui raporta.
SPR atná dásseárvobarggu
hui deaŧalažžan
sámi servodahkii ja lea
danne vuosttaš gearddi addán
davviriikkalaš dásseárvobálkkašumi njukčamánus
2007. Bálkkašupmi
addojuvvui Ristenrauna Maggai go son lea bargan sámi
giela, sámi dearvvašvuođabálvalusaid
ja gárrenávdnasiid
boastutgeavaheaddjiid ektui.
Davviriikkaid ráđi
rahpansešuvnnas Oslos golggotmánus
deattuhii SPR presideanta ahte giella, biras ja árbevirolaš máhtolašvuođat
leat deaŧalaš fáttát
sámi álbmogii.
Dasto ávžžuhuvvojedje
davviriikkaid stáhtat sihkkarastit
dan ahte boahtteáiggi davviriikkalaš sámekonvenšuvdna šaddá duohtan.
2.2.2.1 Jahkásaš čoahkkimat sámeministariid
ja sámedikkiid presideanttaid
gaskka
Davviriikkaid ministariin geain lea ovddasvástádus
sámi áššiin
ja sámedikkiid presideanttain
lea leamaš čoahkkin
Stockholmmas skábmamánus.
Dán čoahkkimis
almmai ahte Sámi parlamentáralaš ráđi
ruhtadeapmi dál orru ortnašuvvan,
go bušeahttaruđat
leat addojuvvon geavahussii buot golmma riikkas. Dasto mearriduvvui ahte
sámi giellabálkkašumi «Gollegiella» árvvoštallanlávdegotti
lahttolohku unniduvvo nu ahte čieža
lahtu sajis leat dál vihtta
lahtu. Lahtut geahpeduvvojit dainna lágiin
ahte dušše
dan ráđđehusas
mas lea ovdagoddi lea ovddasteaddji árvvoštallanlávdegottis.
Ministarat ja sámedikkiid
presideanttat leat duhtavaččat
go ON váldočoahkkin
lea mearridan álgoálbmotjulggaštusa. álgoálbmotjulggaštus
lea deaŧalaš sámepolitihka
hábmemii Suomas, Norggas
ja Ruoŧas. Ruoŧŧa
lea lohpidan jorgalahttit julggaštusa
davvisámegillii ja ruoŧagillii.
Mearrádus lea historjálaččat
deaŧalaš álgoálbmogiid
olmmošvuoigatvuođaid
ja friijavuođaid dohkkehanbarggus.
Julggaštusain nannejuvvo
ahte álgoálbmogiin
lea seamma árvu ja sis leat
seamma vuoigatvuođat «álbmogin» go
muđui eará álbmogiin.
2.2.2.2 Interreg IV A Davvi ja oasseprográmma Interreg
IV A Sápmi
Dan ođđa
Interregprográmma prográmmaáigodagas
2007 – 2013, áigu
Sámediggi ain searvat sámi prográmmii.
Interreg IV A Sápmi galgá guoskat
olles sámi ássanguvlui.
Sámediggi Sámi
parlamentáralaš ráđi
norgga delegašuvnna bokte
galgá ain evttohit ovddasteaddjiid
sámi mearridanjovkui ja bearráigeahččanlávdegoddái.
2.2.3 Riikkaidgaskasaš ovttasbargu
2.2.3.1 Davviguovloovddideapmi
Sámediggái
lea hui deaŧalaš ahte
davviguovlluid álgoálbmogiin
lea nana posišuvdna ja doaibma
iežaset dili ovddideami
oktavuođas. Danne lea deaŧalaš jeavddalaččat
gulahallat ja ságastallat
davviguovloáššiid
birra Sámedikki ja stáhta
eiseválddiid gaskka. Jahkebeallásaš oktavuohtačoahkkimiin Sámedikki
ja Olgoriikkadepartemeantta gaskka lea leamaš sáhka čuovvovaš fáttáid
birra; Davviguovlostrategiijat, álgoálbmotbargu árktalaš ráđi
rámma siskkobealde, Barentsovttasbargu,
ON álgoálbmotjulggaštus,
sámi prográmmat
EU guovllulaš ovttasbarggus,
boazoguođohankonvenšuvdna Norgga
ja Ruoŧa gaskka, bargu davviriikkalaš sámekonvenšuvnnain, sámiid árbevirolaš máhtolašvuođat
ja dálkkádatrievdamat,
diehtojuoh-kin- ja gulahallanprošeakta
ealáhusovddidan vejolašvuođaid
ja rámmaid birra sámi
guovlluin ja kulturdimenšuvdna davviguovlluin
ja dasto vel sámedikki riikkaidgaskasaš áŋgiruššamiid ruhtadeapmi.
Maŋimuš čoahkkin dollojuvvui
juovlamánus 2007.
Sámedikki mielas lea
hui buorre go álgoálbmotvuoigatvuođat
leat mielde dan barggus mii Olgoriikkadepartemeanttas lea olmmošvuoigatvuođaid
ektui Ruoššas.
Dán bargui buvttii Sámediggi
rávvagiid Norgga ja Ruošša
olgoriikkaministtariid gaskasaš čoahkkimis
cuoŋománus 2007.
Daláš presideanta
lei mielde Norgga delegašuvnnas
go stáhtaministtarat ledje
guossin Ruoššas
geassemánus 2007. Ságastallamiin
lei eanaš sáhka
energiijaovttasbarggu, dálkkádaga
ja davviguovloáŋgiruššamiid
birra. Sámediggi bivddii
stáhtaministtara čoahkkimis
Murmánskka guvernørain erenoamážit
váldit ovdan daid hástalusaid
mat gusket Guoládaga Sámi
Radioi.
álgoálbmogiid
riikkaidgaskasaš polárajagi
oktavuođas lea Sámediggi ollu
gerddiid deattuhan ahte álgoálbmotvuoigatvuođaid
sihkkarastin mii váikkuha árbevirolaš máhtolašvuođaid
ja luondduriggodagaid goziheapmái
váikkuha positiivvalaččat
maiddái dálkkádathástalusaid
ektui.
Sámediggi lea 2007:s
juolludan ruđaid máŋgga
doaibmabidjui davviguovloáŋgiruššama
oktavuođas. SEG – Sámi
ealáhus- ja guorahallanguovddáš Deanus
lea ožžon
doarjaga prošektii «Re-etablaring
av familiebasert reindrift på Kola». Sámediggi
lea juolludan ruđaid árranii
Divttasvuonas studieplána
ovddideapmái álgoálbmogiid hárrái
davviguovloperspektiivvas. Diesa leat maid Norlándda
fylkkagielda, ja ovttasbargobealit árran
ja Bodåddjo allaskuvla juolludan ruđaid.
Sámediggi lea maid addán
doarjaga Riddu Riđđu davviálbmogiid
guovddážii.
Sámediggi oaidná ahte
lea dárbu johtilit duohtan
dahkat pilohttaprošeavtta sámiid árbemáhtu
birra Sámi ásahusaid
davviguovlofierpmádaga olis. Sámediggi
oaidná dárbbašlažžan
ahte davviguovlostrategiijat konkreteriserejuvvojit dainna lágiin
ahte ásahuvvo prošeakta árbemáhtu
vuogádatlaččat kártemis,
duođašteamis
ja bisuheamis.
2.2.3.2 árktalaš ovttasbargu
Sámediggi lea čuovvolan árktalaš ráđi
Norgga beale ovdagotti dan bokte go lea searvan Norgga delegašuvdnii
Senior Arctic Officials (SAO) čoahkkimiin
2007:s. SAO-čoahkkimat čađahuvvojit
virgeolbmuid dásis, ja áššit čuovvoluvvojit dađistaga
ministtarčoahkkimiid gaskka. Dálkkádatrievdamat
ja heivehanstrategiijat, ollislaš resursahálddašeapmi, nannejuvvon
máhtolašvuohtadiehtovuođđu
ja beaktileabbo ovttasbargu ceavzilis ovdáneami
siskkobealde, leat áššiid
gaskkas maiguin bargojuvvo. Prošeavttat
lea jođus fáttáid ektui
nugo dálkkádat,
energiija, mearra, dearvvašvuohta
ja bearráigeahččan.
Sámediggi bargá lávga
ovttas Sámiráđiin,
mii lea okta guđa álgoálbmotorganisašuvnnas
main lea stáhtus bissovaš oassálastin árktalaš ráđis.
Sámedikki dievasčoahkkin
lea evttohan ahte ministtarčoahkkin
cuoŋo-/miessemánus dollojuvvo
Guovdageainnus. Dát váldojuvvui
ovdan čoahkkimis Olgoriikadepartemeanttain
juovlamánus.
árktalaš ovttasbargu
siskkilda maiddái ovttasbarggu
parlamentáralaš čoahkkimiid
gaskka árktalaš riikkain. árktalaš parlamentarihkarkonferánssat
lágiduvvojit juohke nuppi
jagi. áigodagain konferánssaid
gaskka gozihuvvo ovttasbargu komitea bokte mii čoahkkana
moddii jagis. Sámi parlamentáralaš ráđđi
(SPR) dat čuovvu čoahkkimiid
Standing Committee of Parliamentarians of the Arctic Region (SCPAR). Čoahkkimiid áššelisttus
leat earret eará leamaš davvi dimenšuvdna,
EU maritiima politihkka, dálkkádatrievdamat
ja dearvvašvuođa
váttisvuođat. Dasa
lassin lea maiddái plánejuvvomin dat
gávccát
parlamentarihkarkonferánsa
mii dollojuvvo Alaskas borgemánus
2008.
2.2.3.3 Barentsovttasbargu
Sámediggi atná deaŧalažžan
nannet ja viidásetovddidit
Barentsovttasbarggu mii lea okta áŋgiruššansuorgi
davviguovloáŋgiruššama
siskkobealde. Danne lea ge Sámediggi
dat áidna mii juolluda jahkásaš doarjaga álgoálbmotkantuvrra
doibmii Murmánskkas. álgoálbmotkantuvra lea
hui deaŧalaš Ruošša
beale álgoálbmotovttasbarggu
buorideami oktavuođas.
álgoálbmotbargojoavku
lea ráhkadan doaibma-plána álgoálbmogiid
váste jagiide 2005 – 2008.
Okta váldohástalusain
doaibmabijuid duohtan dahkamis lea ruhtadeapmi. Sámediggeráđđi
lea váldán
ovdan Olgoriikkadepartemeanttain váilevaš ruhtadeami.
Barents Youth Seminar 2007 lágiduvvui Roavvenjárggas
Suomas. Seminára váldofáddán
lei aktiivvalaš borgárvuohta
ja šláddjivuohta. Doppe
ráhkaduvvui julggaštus
mii ovddiduvvui olgoriikkaministtariidda ministtarčoahkkimis
Roavvenjárggas skábmamánus.
Julggaštusas deattuhuvvui ahte
stáhtat fertejit sihkkarastit álgoálbmotvuoigatvuođaid
Barentsguovllus dainna lágiin
ahte dohkkehit ILO-konvenšuvnna
nr 169, ja geavahit dan gieskat mearriduvvon ON-julggaštusa álgoálbmogiid
vuoigatvuođaid hárrái
barggusteaset.
Barents guovllulaš nuoraidráđi (BRYC)
ja Barents guovllulaš álgoálbmotáššiid
bargojoavkku (RWGYI) gaskka dollojuvvui oktasaš čoahkkin
seminárabeivviin. SNPL lea ovddastuvvon álgoálbmogiid
ovddasteaddjin BRYC:s, ja Sámediggi
hálddahusa bokte lea ovddastuvvon álgoálbmogiid
ovddasteaddjin RWGYI:s.
Sámedikki ja Romssa ja
Finnmárkku fylkkagielddaid
gaskasaš ovttasbargošiehtadusa
ođasmahttima oktavuođas
leat bealit formalalaččat ovttaoaivilis
erenoamážit
bargat viidáset álgoálbmotovddastusa
ektui Barentsráđis
ja Barents guovlluráđis,
ja ahte várrejuvvojit ruđat álgoálbmogiid doaibmaplána čuovvoleapmái Barentsovttasbarggus.
Sámediggi deattuha ahte álgoálbmotperspektiiva
deattuhuvvo go ovttasbargostruktuvrrat Barentsovttasbarggus geahčaduvvojit. álgoálbmogat
fertejit leat dássásaš bealit institušuvnnalaš ovttasbarggus.
2.2.3.4 Eurohpapolitihkalaš forum
Sámediggi láve
searvat Eurohpapolitihkalaš forumii.
Eurohpapolitihkalaš foruma čoahkkimis
njukčamánus
lei okta fáttáin «álgoálbmotdimenšuvdna
Eurohpas – hástalusat
ja vejolašvuođat».
Sámediggi veahkehii maiddái
ovdal čoahkkima ja buvttii evttohusa
sisdollui. Sámediggi searvvai maiddái čoahkkimii skábmamánus
man fáddán
ledje energiija ja dálkkádat.
2.2.3.5 ON
Ovttastuvvan našuvnnaid
bissovaš álgoálbmotforum
(PFII) doalai 6. sešuvnnas
miessemánus 2007. Dán sešuvnna
váldofáddán
ledje álgoálbmogiid
eatnamat, guovllut ja luondduresurssat. Sámedikkit, Sámiráđđi,
Ruonáeatnama ruovttustivra
ja ICC leat ráhkadan semináraraportta
mii ovddiduvvui ON bissovaš forumii
Arctic Regional Workshop vuođul
mii dollojuvvui Københámmanis njukčamánus.
Sámediggi oaidná ahte
leat stuorra hástalusat dieđáhusa
vuoruhuvvon doaibmabijuid čuovvoleami
oktavuođas riikkaidgaskasaš áŋgiruššansurggiid hárrái,
erenoamážit dieđáhusa
bajimuš strategiijaid ektui.
Sámediggi vuordá ahte
fargga ásahuvvošii
fásta rámmajuolludus
Sámedikki riikkaidgaskasaš barggu váste
Olgoriikkadepartemeantta bušeahta
bokte.
2.3 Vuoigatvuođat
Bajimuš dásis
guoskkaha Sámedikki doaibma juohkelágan
vuoigatvuođagažaldagaid
buot servodatsurggiid siskkobealde. Sámiin
leat iešguđetlágan
vuoigatvuođat; individadásis,
sierra álbmogin ja álgoálbmogin.
Sámiin leat árbejuvvon
vuoigatvuođat sin árbevirolaš eana-
ja čáhceguovlluide
ja vuoigatvuohta dáid guovlluid
resurssaide mat leat vuođđun
oktasaš ávnnaslaš kulturvuđđosii.
Vuoigatvuođain lea oktavuohta
maiddái surggiide nugo gillii,
oahpahussii, dearvvašvuhtii
ja kulturmuittui-de. Riektevuođđu
vuolgá riikkaidgaskasaš álbmot-rievttálaččat geatnegahtti
konvenšuvnnain, norgga siskkáldas
rievttis ja sámiid boares vieruin
ja riekteáddejumiin.
Sámiid álbmotválljen orgánan
Norggas lea Sámedikki ulbmilin bargat
dan ala ahte sámiid vuođđovuoigatvuođaid
dohkkeheapmi, lágaid implementeren
ja geavatlaš hálddašeapmi
leat vuođđun sámi
kultuvrra, giela ja servodateallima ja iešguđet
sámi árbevieruid eksisteanssa
goziheamis ja nannemis.
Sámediggi áigu
vuoruhit barggu ahte sámi
vuoigatvuođaproseassaide
mat leat jođus sihkkarastojuvvojit
johtilit konklušuvnnat ja
gávdnojit dakkár čovdosat
mat dávistit sámi
historjjálaš vuoigatvuođaide
ja álbmotriektái.
Loahpalaš konklušuvnnat
ja mearrádusat eai galgga dahkkojuvvot
ovdalgo Sámediggi lea daidda guorrasan.
Sámedigggi lea fuolastuvvan
go skuvllat ollu sámi báikegottiin
heaittihuvvojit gielddaid heajos ekonomiija geažil. Sámediggi
bivdá eiseválddiid
farggamusat álggahit doaibmabijuid
vai skuvllat bisuhuvvojit, mii mearkkaša
buot gillii, kultuvrii ja ássamii
Sámi iešguđet sámi
servodagain.
2.3.1 Iešmearrideapmi
Čakčamánus
2007 mearridii ON váldočoahkkin
julggaštusa álgoálbmotvuoigatvuođain. Mearrádus
lea historjjálaččat deaŧalaš álgoálbmogiid olmmošvuoigatvuođaid
ja vuođđo
friijavuođaid dohkkehanbarggus.
Julggaštus dohkkeha čielgasit álgoálbmogiid
iešmearridanvuoigatvuođa,
maiddái sámi álbmoga vuoigatvuođa
friija mearridit sin ekonomalaš,
sosiálalaš ja
kultuvrralaš ovddideami
ja sin luondduriggodagaid, ja dasto vuoigatvuođa
friija mearridit iežaset
politihkalaš dili. Julggaštusas deattuhuvvo
maiddái ahte sámiin
lea vuoigatvuohta nannet sin politihkalaš,
rievttálaš ja
ekonomalaš ásahusaid,
maiddái álbmotválljen Sámedikki.
ON olmmošvuoigatvuođalávdegoddi
lea gažaldagain Supmii,
Norgii ja Ruŧŧii
1999:s eaktudan ahte sámiin lea
stáhtus dakkár álbmogin
mas lea vuoigatvuohta iešmearrideapmái
Siviila ja politihkalaš vuoigatvuođaid
konvenšuvnnna ja 1966 mannosaš Ekonomalaš,
sosiálalaš ja
kultuvrralaš vuoigatvuođaid
konvenšuvnna 1. artihkkala
vuođul. Dan eaktuda maiddái áššedovdi
lávdegoddi mii lea čielggadan
ja evttohan davviriikkalaš sámekonvenšuvnna. Ráđđehus
lea go lea dohkkehan ON álgoálbmotjulggaštusa
maiddái dovddahan ahte sámiin
lea iešmearridanvuoigatvuohta.
Dan go stáhtat leat dohkkehan julggaštusa,
lea lunddolaš dulkot ja
fertege dulkot dan láhkai
ahte sii maiddái čielgasit
dovddahit ahte sámit lea dakkár álbmot
mas lea iešmearridanvuoigatvuohta
dan mearkkašumis mii čuovvu
ON konvenšuvnnaid 1. artihkkala,
nugo Ruoŧŧa
lea dadjan raporttastis ON olmmošvuoigatvuođalávdegoddái
2006:s.
ON konvenšuvnnaid 1.
artihkkala dulkon dat bidjá rievttálaš vuolggasaji
ja rámma iešmearridanvuoigatvuođa ávnnaslaš sisdollui
nugo dat lea hábmejuvvon álgoálbmotjulggaštusas
ja davviriikkalaš sámekonvenšuvdnaevttohusas. ávnnaslaš sisdoallu
iešmearridanvuoigatvuođas
ferte geavahusas hábmejuvvot
dego boađusin das movt dát álbmotrievttálaš instrumeanttat
leat dulkojuvvon dađistaga
ja dynámalaččat
riikkaidgaskasaččat.
Sámediggi ii sáhte oaidnit
ahte livččii
makkárge álbmotrievttálaš vuođđu čuoččuhit
ahte sámiid iešmearridanvuoigatvuohta
galgá dulkojuvvot eará láhkai
go dat iešmearridanvuoigatvuohta
mii buot álbmogiin lea álbmotrievtti
mielde dáid álbmotriekteprinsihpaid
vuođul. Sámediggi oaidná prinsihpalaččat
ahte ávnnaslaš sisdoallu
iešmearridanvuoigatvuođas
boahtá ovdan máŋgga
láhkai ja sorjá das makkár
dilis guoskevaš álbmot dahje álgoálbmot
lea. Ovttaskas riikkat eai sáhte
friija dulkot, ráddjet ja meroštallat álgoálbmogiid iešmearridanrievtti
nu ahte dat lea vuostá dan
oainnu maid ON lahttostáhtat
leat dovddahan ON álgoálbmotvuoigatvuođaid julggaštusas.
Dalle dat daninassii heađuštivččii
ieš oaivila mii lea sihke
iešmearridanvuoigatvuođas
ja álbmotrievttis.
Konkrehta sisdoallu iešmearridanvuoigatvuhtii
ferte biddjojuvvot ja konkretiserejuvvot earret eará nationála
lágaid bokte. Láhkabargoproseassa
biras-, resursa- ja eanavuoigatvuođain
lea dás deaŧalaš, dasto
lea láhkaaddin Sámedikki
formalalaš saji ja konsultašuvdnarolla
ektui stáhtalaš eiseválddiid
beales deaŧalaš iešmearridanvuoigatvuođa čađaheamis.
Sámediggi oaidná váttisin
dan go ráđđehus
vuos dovddaha ahte sámiin
lea iešmearridanvuoigatvuohta, muhto
nuppe dáfus fas lea jearggalaččat
garván konkretiseremis dán
vuoigatvuođa láhkaproseassain main
leat leamaš konsultašuvnnat
2007:s, nugo plána- ja huksenlága,
mearraresursalága, minerálalága,
luondduriggodatlága
ja sámelága
oktavuođas. Deaŧalaš bealli
iešmearrideami oktavuođas
lea dat ahte ii galgga addojuvvot lohpi makkárge
stuorra ja viiddis duohtademiide sámi
guovlluin sámiid dasa mieđakeahttá.
Sámediggi oaivvilda ahte
prinsihpas eaktodáhtolaš miehtama
ektui dieđiheami vuođul
lossa duohtadanáššiin
lea deaŧalaš mearkkašupmi
ja dasa lea doarjja álbmotrievttis.
Prinsihppa lea deaŧalaš sámiid ávnnaslaš kulturvuđđosa
sihkkarastima rahčamušaid
oktavuođas.
Sámediggi oaivvilda ahte
lunddolaš vuolggasadji ja
eanemus konstruktiivvalaš ságastallamii
iešmearrideami ektui lea dat
ahte eanet bidjat guovddážii iešmearridanvuoigatvuođa
váldosisdoa-lu, namalassii
ahte sámit friija galget sáhttit
mearridit sin ekonomalaš, sosiálalaš ja
kultuvrralaš ovddideami,
ja sin iežaset ulbmiliidda
friija geavahit iežaset
luondduresursaid. Sámediggi
lea oaidnán ahte
ráđđehus
ollu oktavuođain lea gávnnahan dárbbašlažžan
dadjat ahte eamiálbmogiid
iešmearridanvuoigatvuohta
lea ráddjejuvvon dainna
lágiin ahte ii leat vejolaš ásahit
sierra stáhta. Sámiid
beales ii leat áigumuš ja
maid eai goassige leat čuoččuhan
ahte háliidit luvvejuvvot
stáhtas. Danne bahkke dát
caggat ságastallama álgoálbmogiid
iešmearrideami birra oppalaččat
dan sadjái go viidáset
ovddida áddejumi ja ovddideami.
2.3.2 Konsultašuvnnat
Stáhta eiseválddiid
ja Sámedikki gaskka leat
leamaš máŋga
konsultašuvdnačoahkkima
daid prosedyraid ektui maid Sámediggi
dohkkehii geassemánu 1.
b. 2005 ja mat mearriduvvojedje gonagaslaš resolušuvnna
bokte suoidnemánu 1. b.
2005. 2007:s čađahuvvojedje
13 konsultašuvdnačoahkkima departemeanttaiguin. áššin
ledje: plána- ja huksenláhka,
mearrariggodatláhka, Norgga
posišuvnnat álgoálbmotjulggaštusbarggus,
doaibmabijut stuorradiggedieđáhusas guolástusaid
struktuvrapolitihka hárrái,
doaibmabijut stuorradiggedieđáhusas
gonagasreabbá hálddašeami
birra, láhkaásahus Finnmárkku
komišuvnna ja Meahcceduopmostuolu
váste, Finnmárkku
komi-šuvnna čoahkádus, Deanučázádaga guolástanlávdegotti
mandáhta ja čoahkádus,
sámi guovlluid suodjalanbarggu
njuolggadusat, sámi lotnolasealáhusaid árvoháhkanprográmma,
lastavuvddiid suodjalanplána Finmmárkkus,
guovllulaš dearvvašvuo-đadoaimmaid
doaibmadokumeanta ja oahppoplánat 9
iešguđet fágaide
vuođđo-
ja joatkkaskuvllain. Ođđa
boazodoalloláhkaevttohusa
ja stuorradiggedieđáhusa
guolástusaid struktuvrapolitihka
doaibmabijuid hárrái eai
ollásit čađahuvvon
konsultašuvnnat ovdalgo
láhkaevttohus ja dieđáhus
ovddiduvvojedje ja maid ii lean šaddan
ovttaoaivilvuohta Sámedikkiin evttohusaid
ektui. Sámediggi ii leat vuostálastan
Mearrariggodatlága dál ovddideamis,
muhto ahte proposišuvnnas galgá boahtit
ovdan movt Ráđđehus
johtilit geatnegahtto čuovvolit álgoálbmotdimenšuvnna
nu ahte láhka ollislaččat
lea čielga álbmotrievttálaš rámmaid
siskkobealde. Daid eará konsultašuvdnaáššiid ektui
mat leat loahpahuvvon 2007:s lea unnit dahje eanet leamaš ovttaoaivilvuohta.
Dál leat jođus
oktiibuot 9 konsultašuvnna
departemeanttaiguin. áššin
leat: minerálaláhka, luonddušláddjivuođaláhka,
rievdadusat sámelága
válganjuolggadusain, hálddašanođastus,
boahtte áiggi sámi
kulturmuitohálddašeapmi, čáhcefápmohuksen
Forsanvatnet guovllus Norlánddas,
doaibmabijut stuorradiggedieđáhusas
sámepolitihka birra ja Sámedikki
formalalaš sajádat
ja bušeahttaprosedyrat.
Dasa lassin leat jođus máŋga
konsultašuvnna suodjalanplánaid
ektui mat gusket sámi guovlluid
suodjalanbarggu njuolggadusaide.
Konsultašuvdnašiehtadusa
olis lea Sámediggi ožžon čielgaset posišuvnna
stáhta eiseválddiid
ektui go guoská lágaide
ja hálddahuslaš doaibmabijuide
main lea mearkkašupmi sámi
servodahkii. Mearrádusain
leat eanet gozihuvvon sámi
beroštumit ja vuoigatvuođat
ja legitimitehta lea šaddan
viidát. Sámediggái
lea deaŧalaš ahte álbmot-rievttálaš konsultašuvdnageatnegasvuođat,
mat leat konkretiserejuvvon konsultašuvdnašiehtadusas, čuovvoluvvojit.
Danne maiddái go ILO áššedovdikomitea
norgga áigodatraporttas
skábma-/juovlamánus
2003 celkkii ahte: «Proseassa ja sisdoallu čoavddekeahttá leat čadnojuvvon
oktii konvenšuvnna gáibádusas».
Konsultašuvdnaortnet
addá Sámediggái
vejolašvuođa
aktiivvalaččat
searvat láhkaproseassaide ja
eará áššiide
main lea stuorra mearkkašupmi
sámiide. Vásihus dán
rádjai lea čájehan
ahte Sámedikkis máŋgga
konsultašuvnnas lea leamaš gáržžes
vejolašvuohta ovddidit oainnus
láhkaevttohusa ráhkadettiin.
Dat lea dagahan dan ahte guovddáš sámepolitihkalaš prinsihpat
eai leat váldojuvvon mielde
viidáset proseassas. Ollu
oktavuođain leat departemeanttat boahtán
konsultašuvnnaide dárbbašlaš fápmudusaid
haga. Dát lea váttásmahttán vejolašvuođa
gávdnat oktasaš čovdosiid.
Konsultašuvdnaproseassas
lea maid leamaš váilevaš diehtojuohkin departemeanttaid
beales ja dokumeanttat leat váilon,
ja ahte čuolbmačilgehusat mat čatnasit
eamiálbmotrievttálaš áššiide
duvdiluvvojit boahtteáiggi
ja bálddalis proseassaide
mii lea dagahan dan ahte áššit eai šatta
ollislaččat árvvoštallojuvvot
ja meannuduvvot.
Konsultašuvdnaprosedyraid
ráhkadeami oktavuođas
stáhta eiseválddiid ja
Sámedikki gaskka lei ovttaoaivilvuohta departemeantta
ja Sámedikki gaskka ahte čađahit
sierra proseassa man bokte gávnnahit
prosedyraid Sámedikki bušeahttabargui,
danne go dan oktavuođas čuožžilit
sierralágan gažaldagat
ja čuolbmačilgehusat.
Juovlamánu 2005 konsultašuvdnačoahkkimis
Sámedikki presideantta ja
bargo- ja searvadahttindepartemeantta gaskka lei ovttaoaivilvuohta
das ahte biddjojuvvo hálddahuslaš bargojoavku čielggadit
ja ovddidit evttohusa Sámedikki
formalalaš sajádagas
stáhta ođđa
bušeahttaprosedyraid ektui ráđđehusa
ja Sámedikki gaskka. Bargojoavku
geigii raporttas cuoŋománus
2007. Bargojoavku evttohii sierra bušeahttaprosedyraid
maid bokte ovddiduvvojit earret eará gáibádusat ja
fálaldagat maid hárrái
konsulterejuvvo, ja mat bidjet láidestusaid
sierra bušeahtta stuorradiggeproposišuvdnii bajimuš ekonomalaš rámmaid
ektui Sámedikki doibmii
ja sámi ulbmiliidda muđui.
Ovttajienalaš Sámediggi
lea dorjon evttohuvvon bušeahttaprosedyraid. Sámediggi
konstatere ahte Ráđđehus
dán rádjai
lea signaliseren ahte ii hálit čuovvolit
bargojoavkku evttohusa, muhto háliida
baicce ovddidit čoahkkindagaldumiid
ovddabeallái ráđđehusa
bušeahttakonferánssaid.
Sámediggi lea movtta go konsultašuvnnat
bušeahttakonsultašuvnnaid
prosedyrain álggahuvvojit. Sámedikki
mielas lea dattetge hui váttis gozihit
geatnegasvuođaid mat čuvvot
ILO 169 artihkkaliid 6 ja 7 ahte galget šaddat duohta
bušeahttakonsultašuvnnat
buriin jáhkuin, dainna ulbmiliin
ahte šaddat ovttaoaivilii
ja oažžut
ollislaš dieđuid
buot dásiin go ráđđehus
geahččala hábmet
prosedyraid mat galget doaibmat ráđđehusa
dábálaš bušeahttaproseassas.
2.3.3 Sámedikki formalalaš sajádat
Hálddahuslaš bargojoavku
mas ledje lahtut Bargo- ja searvadahttindepartemeanttas, Justiisadepartemeanttas
ja Sámedikkis geigii raporttas
cuoŋománus
Sámedikki formalalaš sajádaga
ja bušeahttaprosedyraid
birra. Raportta jurddaboađus
lea ahte berrejit čađahuvvot
máŋga lágalaš doaibmabiju
maiguin sihkkarastojuvvošii
Sámedikki eanet sorjjasmeahttun sajádat
ráđđehusa
ektui, ja maiddái ahte sámelágas
nannejuvvo Sámediggi sierra
riektesubjeaktan.
Sámediggi mearridii ovttajienalaččat
ahte sámepolitihkalaš ja
sámerievttálaš ovdáneami geažil
sámelága
mearrideami rájes 1987:s
lea dárbbašlaš formalalaččat
ja lága hámis čilget
Sámedikki iešheanalisvuođa
ja sorjjasmeahttunvuođa ráđđehusa
ektui. Sámedikki mearrideapmi
sierra riektesubjeaktan lea áidna
duohta molssaeaktu dán
juksamis. Ráđđehus
ii leat čuovvolan dán
go ii leat váldán álgaga
konsultašuvnnaid ektui Sámedikkiin
rievdadit sámelága
2007:s, muhto lea dovddahan ahte dat 2008:s áigu álggahit láhkabarggu
dainna áigumušain ahte čielggasmahttit
ja láhkakodifiseret gustovaš rievtti
Sámedikki formalalaš sajádaga
ektui. Sámediggi vuordá mielas
dan ahte bargu boahtá johtui
johtilit dainna ulbmilin ahte 2008:s boađášii
láhkaproposišuvdna.
Sámedikki hálddašanváldi kulturmuitolága
mielde lea leamaš geahččalanortnet
2001 rájes. Cuoŋománus
2005 ásahuvvui hálddahuslaš bargojoavku
mas ledje lahtut Bargo- ja searvadahttindepartemeanttas, Birasgáhttendepartemeanttas,
Riikaantikváras ja Sámedikkis.
Bargojoavku gárvvistii raporttas
borgemánus 2007. Bargo-
ja searvadahttindepartemeantta ja Sámedikki
lahtut leat ovttaoaivilis das ahte Sámedikki
váldi kulturmuitolága mielde
galgá nannejuvvot lága
bokte, muhto Birasgáhttendepartemeantta
ja Riikaantikvára lahtut
oaivvildit ahte dákkáraš válddi
berrejit departemeanttat fápmudit
Sámediggái.
Gažaldat movt váldi
sámi kulturárbbi
hálddašeamis
sirdojuvvo Sámediggái
guoskkaha máŋgga dáfus
Sámedikki formalalaš sajádaga
lagabuidda čilgema ráđđehusa
ektui. Danne lea Birasgáhttendepartemeanta
háliidan maŋidit
konsulteremiid das movt sámi kulturmuittut
galget hálddašuvvot boahtteáiggis,
dassážii
go diet bealli lea čilgejuvvon.
Sámediggi lea ovttajienalaččat mearridan
ahte dat vuordá ahte Sámediggái
nu johtilit go lea vejolaš addojuvvo
váldi kulturmuitolágas hálddašit
sámi kulturmuittuid, áibbas
guovddáš oassin
sámi kulturárbbis.
Dasto vuordá Sámediggi
ahte addojuvvojit dárbbašlaš bušeahttaresurssat maiguin
nannet sámi kulturmuittuid hálddašeami
dohkálaččat boahtteáiggis,
ja ahte ii leat vuođđu bidjat
sámi kulturmuitohálddašeami Sámediggái
jos dát vuordámušat
eai čuovvoluvvo dohkálaš vugiin.
Danne vuordá Sámediggi
ahte johtilit čilgejuvvo makkár
váldi Sámedikkis
galgá leat sámi
kulturmuittuide boahtteáiggis.
2.3.4 Riikkaidgaskasaš álbmotrievttálaš gaskaomiid ovddideapmi
ja čuovvoleapmi
álbmotriekti lea vuođđogeađgi láhkabarggu
oktavuođas go guoská luondduriggodagaide,
eanavuoigatvuođaide, birrasii,
gillii, kultuvrii ja oahpahussii.
Čakčamánus
2007 mearridii ON váldočoahkkin
julggaštusa álgoálbmotvuoigatvuođain. Dáinna
lea bargojuvvon 1984 rájes. Sámi
organisašuvnnat ja sámedikkit davviriikkain
leat ovttas lávga bargan
riikkaidgaskasaš álgoálbmotservodagain dán
julggaštusa ektui. Davviriikkat
maid leat bargan konstruktiivvalaččat julggaštusa
ektui. Mearrádus lea deaŧalaš lávki álgoálbmogiid
olmmošvuoigatvuođaid
dohkkehanbarggus. Julggaštusain
duođaštuvvo ahte álgoálbmogat
lohkkojuvvojit «álbmogin» main
lea seamma árvu ja vuoigatvuođat
go muđui buot eará álbmogiin
leat. Julggaštus lea deaŧalaš álgoálbmogiid
vealaheami ja oaidnemeahttumin dahkama nogaheapmái.
Dán lágan álbmotrievttálaš gaskaomiid
ovddideapmi nugo álgoálbmotjulggaštus
lea lea vealtameahttun deaŧalaš álbmogii
mii muđui vuoittahalašii dábálaš eanetlohkostivremis. árvvut
nugo vuoigatvuohta iežas
gillii, iežas kultuvrii,
stivret iežas luondduriggodagaid
ja vuoigatvuohta stivret iežas
eanaguovlluid leat nu deaŧalaččat
ahte eanetlohku ii galgga sáhttit
dan rihkkut. Eanetlohkostivrra dáinna
lágiin gáržžideapmi
lea dohkálaš oassi
demokratiijas. Sámediggi
lea ieš boađus álbmotrievttis
ja minoritehta beroštumiid
goziheamis demokráhtalaš stivrenvuogádaga siskkobealde.
Sámediggi vuordá ahte álgoálbmotjulggaštus čuovvoluvvo
ja konkretiserejuvvo sámerievtti
ja sámepolitihka viidáset
ovddideamis Norggas. Danne oaidná Sámediggi dárbbu
ahte ráđđehus
ja Sámediggi ovttasráđiid geahčadit
makkár rievttálaš ja politihkalaš váikkuhusat julggaštusas
leat sámiide Norggas, ja makkár
vejolaš doaibmabijuid berrešii álggahit.
álgoálbmotjulggaštus
ferte maid leat áibbas guovddážis
Norgga olgoriikka- ja veahkkepolitihkas riikkaid ektui gos leat álgoálbmogat.
Vaikko julggaštus ii čanage
rievttálaččat
nugo konvenšuvnnat, de geatnegahttá dat
dattetge politihkalaččat
Norgga stáhta dan geažil
go sámit lea álgoálbmot. Sámedikki
mielas lea lunddolaš ahte Norga
oččoda
julggaštusa ON orgánaid
bokte ovddiduvvot konvenšuvdnan.
Davviriikkalaš sámekonvenšuvnna áššedovdijoavku
geigii raporttas skábmamánus
2005. Dalle lei ovttaoaivilvuohta das ahte dát
raporta galgá čuovvoluvvot
váikkuhusanalysaiguin evttohusa
ektui go guoská nationála
láhkaaddimii ja riikkaidgaskasaš olmmošvuoigatvuođaid
geatnegasvuođaide. Dáid
analysaid galgá de fas sáhttit
bidjat vuođđun
konvenšuvnna posišuvnnaide
ja šiehtadallamiidda. Oktasaš hálddahuslaš bargojoavku
Norgga Bargo- ja searvadahttindepartemeantta, Justiisadepartemeantta, Olgoriikkadepartemeantta
ja Sámedikki gaskka geigii
golggotmánu 3. b. raportta
mas lea geahčaduvvon Davviriikkalaš sámekonvenšuvdnaevttohus gustovaš álbmotrievttálaš geatnegasvuođaid
ja siskkáldas rievtti ektui. Ruoŧa
ráđđehus
lea maid dahkan vástesaš analysa
man oktavuođas Ruoŧa
beale Sámediggái lea
dieđihuvvon barggu birra.
Suoma ráđđehus
ii leat gárvvistan analysabarggus,
muhto áigu dan gárvvistit giđđat
2008. Ministariid ja sámedikkiid
presideanttaid gaskasaš čoahkkimis Stockholmmas
skábmamánu
14. b. lei ovttaoaivilvuohta das ahte viidáset
bargu sámekonvenšuvnnain
jotkojuvvo dalle go Suoma analysat gárvanit
giđđat 2008.
Davviriikkalaš virgeolmmošorgána
galgá fuolahit ahte johtilit
ráhkaduvvo evttohus das
movt šiehtadallamat sámekonvenšuvnna ektui
galget čađahuvvot
vai mearrádus das sáhtášii
dahkkojuvvot ministariid ja sámedikkiid
presideanttaid gaskasaš boahtte čoahkkimis. Suoma,
Ruoŧa ja Norgga sámedikkiid
presideanttaid oktasaš posišuvnna geažil
dat galget sámedikkit searvat iešheanalis
beallin šiehtadallamiin,
nu ahte lea sáhka 6 oasálašsiehtadallamiin.
Sámedikki mielas lea deaŧalaš ahte
Norga doaibmá láidejeaddjin
Suoma ja Ruoŧa ektui Davviriikkalaš sámekonvenšuvnna
sadjái oččodeami
oktavuođas. Sámediggi
váillaha dattetge Ráđđehusa
posišuvnna dás,
ja vuordá ahte Norga doaimmašii
láidesteaddjin Suoma ja Ruoŧa
ektui davviriikkalaš sámekonvenšuvnna
ollašuhttimis.
Go ILO 169 lea viehka viidát árvvoštallojuvvon
dan rájes go Norga dohkkehii
konvenšuvnna 1990:s, ja
dat movt konvenšuvdna riikkaidgaskasaččat
lea geavahuvvon, de ii berrešii
leat váttis heivehit dán
konvenšuvnna olmmošvuoigatvuođalágas
nugo earret eará ON konvenšuvdna
siviila ja politihkalaš vuoigatvuođaid
hárrái
ja ON ekonomalaš, sosiálalaš ja
kultuvrralaš vuoigatvuođaid
konvenšuvdna leat heivehuvvon.
Ráđđehus
lea Soria-Moria-julggaštusas
dadjan ahte áigu heivehit
nissonkonvenšuvnna olmmošvuoigatvuođalágas. Ráđđehus
berre seammás fuolahit ahte
ILO-konvenšuvdna nr 169 váldojuvvo
mielde. Dalle lea ge daid deaŧaleamos
olmmošvuoigatvuođakonvenšuvnnaide
sihkkarastojuvvon ovttalágan
stáhtus ja beaktilis suodji Norgga
rievttis. Dárbu dán
dahkat lea vel ain stuorát
dál go Norga maid lea jienastan
ON álgoálbmotjulggaštusa
beali.
2.3.5 Sámi eana- ja resursavuoigatvuođaid
dohkkeheapmi ja láhkii čatnan
Go Stuorradiggi mearridii finnmárkkulága
2005:s, de lei dat guhkes ja deaŧalaš lávki
sámi eana- ja resursavuoigatvuođaid
dohkkeheamis. Oasit lágas
heivehuvvojedje suoidnemánus 2006.
Dan oktavuođas lei dárbu ráhkadit
njuolggadusaid rievdan meahcceávkkástallamii
Finnmárkkku fylkkas. Go
lei unnán áigi čađahit
viiddis gulaskuddanproseassa dáin
njuolggadusain, de šadde
dat dušše
gaskaboddosaččat
ja galge leat fámus ovtta
jagi. Loahpalaš njuolggadusaid
mearridii Sámediggi miessemánus
2007 maŋŋá guokte viiddis
gulaskuddanvuoru, 7 álbmotčoahkkima
ja sierra gulaskuddančoahkkimiid
Finnmárkku fylkkagielddain.
Bargo- ja searvadahttindepartemeanta dohkkehii njuolggadusaid geassemánu
11. b. 2007. Njuolggadusaid hábmemis
bijai Sámediggeráđđi vuođđun
prinsihpa mii dál ovdanboahtá ON álgoálbmotjulggaštusas
ahte rievdadusaid dahje lihkahallamiid sáhttá dušše
dahkat jos dasa eaktodáhtolaččat mieđihuvvo
buori diehtojuohkima vuođul,
ja šiehtadallojuvvon eavttuid vuođul.
Sámediggi lea čađahan
konsultašuvnnaid Justiisa-
ja politiijadepartemeanttain ja lea šaddan
ovttaoaivilvuohta Finnmárkkukomišuvnna
ja Finnmárkku meahcceduopmostuolu láhkaásahusa
hárrái. Láhkaásahus
dievasmahttá njuolggadusaid
finnmárkkulága
kapihttalis dáláš vuoigatvuođaid kártema
ja dohkkeheami ektui. Lága
5. kapihtal lea dattetge dáláš vuoigatvuođaid
kártema ja dohkkeheami ektui gessojuvvon.
Sámediggi oaidná deaŧalažžan
ahte komišuvdna nammaduvvo
jahkemolsumis 2007/2008.
Sámi vuoigatvuođalávdegoddi geigii árvalusas
juovlamánus 2007. Dán árvalusa
geigemiin lea Sámedikki
mielas loahpahuvvon áigodat
goas stuorra čielggadeamit
sámerievtti ja sámepolitihka
hábmemis čađahuvvojedje
Norggas. Sámediggi oaidná dea��alažžan
dan ahte dál čađahuvvo
vuđolaš ja ulbmillaš bargu
dan ektui ahte lágas sihkkarastojuvvojit
oamastan-, geavahan- ja searvanvuoigatvuođat
eatnamiidda ja resurssaide. Sámi
vuoigatvuođalávdegoddi
lea evttohan golbma ođđa
lága mat leat kárten-
ja dohkkehanláhka, hålogalánddaallmennetláhka
ja áššemeannudan-
ja konsultašuvdnaláhka.
Dasa lassin evttoha sámi
vuoigatvuođalávdegoddi
rievdadusaid várrelágas, báktelágas,
luonddusuodjalanlágas, plána-
ja huksenlágas, boazodoallolágas
ja astoáigelágas.
Sámi vuoigatvuođalávdegoddi
lea maid árvvoštallan
dárbbu rievdadit lágaid
riddo- ja vuotnabivddu ektui, muhto diktá riddoguolástanlávdegotti
evttohit konkrehta doaibmabijuid dán
suorggis. Riddoguolástuslávdegoddi
geige árvalusas guovvamánus
2008. Departemeantta ja Sámedikki
gaskka leat juo 2007:s álggahuvvon
konsultašuvnnat mat gusket
rievdadusaide ođđa minerálalágas
ja luondduriggodatlágas.
Konsultašuvnnat plána-
ja huksenlága rievdadusaid
ektui leat loahpahuvvon ja Birasgáhttendepartemeantta
ja Sámedikki gaskka lea šaddan
ovttaoaivilvuohta rievdadusaid ektui.
Iešguđet
láhkaproseassaid oktasaš bohtosis
oktan Norgga álbmotrievttálaš geatnegasvuođaiguin
dat oidno šaddet go sámi
vuoigatvuođat dohkálaččat
gozihuvvot. Danne oaidná Sámediggi deaŧalažžan
ahte iešguđet láhkaevttohusat
meannuduvvojit ollislaččat,
ja ahte sámerievttálaš bealit
ollásit olles árbevirolaš sámi
guovllus gozihuvvojit dain mearrádusproseassain
mat leat jođus. Dasto lea
vuordá Sámediggi ahte áigumuš ovddidit ášši sámiid
ja earáid guolástusvuoigatvuođain
Stuorradiggái dán áigodagas čuovvoluvvo.
2.3.6 Riikkaidgaskasaš politiijakonferánsa
Sámediggi lei mielde
riikkaidgaskasaš politiijakonferánssas «Annual
Colloquium on Crime Prevention» maid dán
jagi lágidedje ICPC (International
Centre for Prevention of Crime) ja Politiijadirektoráhta.
Dan oktavuođas doalai Sámedikki
presideanta sáhkavuoru oadjebasvuođa
birra álgoálbmotguovlluin.
Sámediggi lea fuolas
dan geažil go dál
leat rekruttenváttisvuođat,
eanet guovddášteapmi
ja politiijaguovllut ovttastahttojuvvojit ahte fálaldat
sámi guovlluin fuotnána
ja šaddá váddáseappot
oažžut
veahki. Sámediggi bivddii
láhčit
diliid nu ahte politiijat geain lea gelbbolašvuohta sámi
riekteáddejumiin, boares
vieruin ja gielas ožžot
vejolašvuođa
bargat guovlluin gos lea erenoamáš dárbu dán
máhtolašvuhtii.
Sámediggi deattuhii ahte
politiijat fertejit čuovvolit
daid sámi vuoigatvuođaid
mat juo leat buriin vugiin. Dasto deattuhii Sámediggi hástalusaid
mat leat sámi juridihkalaš tearpmaid,
dulkkaid kvalitehtasihkkarastima oktavuođas
riektevuogádagas ja dan
oktavuođas go lea vuoigatvuođa
geavahit sámegiela riektevuogádagas oppalaččat.
Riektesihkarvuohta lei ge sáhkavuoru čađamanni fáddá.
2.3 Vuoigatvuođat
Bajimuš dásis
guoskkaha Sámedikki doaibma juohkelágan
vuoigatvuođagažaldagaid
buot servodatsurggiid siskkobealde. Sámiin
leat iešguđetlágan
vuoigatvuođat; individadásis,
sierra álbmogin ja álgoálbmogin.
Sámiin leat árbejuvvon
vuoigatvuođat sin árbevirolaš eana-
ja čáhceguovlluide
ja vuoigatvuohta dáid guovlluid
resurssaide mat leat vuođđun
oktasaš ávnnaslaš kulturvuđđosii.
Vuoigatvuođain lea oktavuohta
maiddái surggiide nugo gillii,
oahpahussii, dearvvašvuhtii
ja kulturmuittui-de. Riektevuođđu
vuolgá riikkaidgaskasaš álbmot-rievttálaččat geatnegahtti
konvenšuvnnain, norgga siskkáldas
rievttis ja sámiid boares vieruin
ja riekteáddejumiin.
Sámiid álbmotválljen orgánan
Norggas lea Sámedikki ulbmilin bargat
dan ala ahte sámiid vuođđovuoigatvuođaid
dohkkeheapmi, lágaid implementeren
ja geavatlaš hálddašeapmi
leat vuođđun sámi
kultuvrra, giela ja servodateallima ja iešguđet
sámi árbevieruid eksisteanssa
goziheamis ja nannemis.
Sámediggi áigu
vuoruhit barggu ahte sámi
vuoigatvuođaproseassaide
mat leat jođus sihkkarastojuvvojit
johtilit konklušuvnnat ja
gávdnojit dakkár čovdosat
mat dávistit sámi
historjjálaš vuoigatvuođaide
ja álbmotriektái.
Loahpalaš konklušuvnnat
ja mearrádusat eai galgga dahkkojuvvot
ovdalgo Sámediggi lea daidda guorrasan.
Sámedigggi lea fuolastuvvan
go skuvllat ollu sámi báikegottiin
heaittihuvvojit gielddaid heajos ekonomiija geažil. Sámediggi
bivdá eiseválddiid
farggamusat álggahit doaibmabijuid
vai skuvllat bisuhuvvojit, mii mearkkaša
buot gillii, kultuvrii ja ássamii
Sámi iešguđet sámi
servodagain.
2.3.1 Iešmearrideapmi
Čakčamánus
2007 mearridii ON váldočoahkkin
julggaštusa álgoálbmotvuoigatvuođain. Mearrádus
lea historjjálaččat deaŧalaš álgoálbmogiid olmmošvuoigatvuođaid
ja vuođđo
friijavuođaid dohkkehanbarggus.
Julggaštus dohkkeha čielgasit álgoálbmogiid
iešmearridanvuoigatvuođa,
maiddái sámi álbmoga vuoigatvuođa
friija mearridit sin ekonomalaš,
sosiálalaš ja
kultuvrralaš ovddideami
ja sin luondduriggodagaid, ja dasto vuoigatvuođa
friija mearridit iežaset
politihkalaš dili. Julggaštusas deattuhuvvo
maiddái ahte sámiin
lea vuoigatvuohta nannet sin politihkalaš,
rievttálaš ja
ekonomalaš ásahusaid,
maiddái álbmotválljen Sámedikki.
ON olmmošvuoigatvuođalávdegoddi
lea gažaldagain Supmii,
Norgii ja Ruŧŧii
1999:s eaktudan ahte sámiin lea
stáhtus dakkár álbmogin
mas lea vuoigatvuohta iešmearrideapmái
Siviila ja politihkalaš vuoigatvuođaid
konvenšuvnnna ja 1966 mannosaš Ekonomalaš,
sosiálalaš ja
kultuvrralaš vuoigatvuođaid
konvenšuvnna 1. artihkkala
vuođul. Dan eaktuda maiddái áššedovdi
lávdegoddi mii lea čielggadan
ja evttohan davviriikkalaš sámekonvenšuvnna. Ráđđehus
lea go lea dohkkehan ON álgoálbmotjulggaštusa
maiddái dovddahan ahte sámiin
lea iešmearridanvuoigatvuohta.
Dan go stáhtat leat dohkkehan julggaštusa,
lea lunddolaš dulkot ja
fertege dulkot dan láhkai
ahte sii maiddái čielgasit
dovddahit ahte sámit lea dakkár álbmot
mas lea iešmearridanvuoigatvuohta
dan mearkkašumis mii čuovvu
ON konvenšuvnnaid 1. artihkkala,
nugo Ruoŧŧa
lea dadjan raporttastis ON olmmošvuoigatvuođalávdegoddái
2006:s.
ON konvenšuvnnaid 1.
artihkkala dulkon dat bidjá rievttálaš vuolggasaji
ja rámma iešmearridanvuoigatvuođa ávnnaslaš sisdollui
nugo dat lea hábmejuvvon álgoálbmotjulggaštusas
ja davviriikkalaš sámekonvenšuvdnaevttohusas. ávnnaslaš sisdoallu
iešmearridanvuoigatvuođas
ferte geavahusas hábmejuvvot
dego boađusin das movt dát álbmotrievttálaš instrumeanttat
leat dulkojuvvon dađistaga
ja dynámalaččat
riikkaidgaskasaččat.
Sámediggi ii sáhte oaidnit
ahte livččii
makkárge álbmotrievttálaš vuođđu čuoččuhit
ahte sámiid iešmearridanvuoigatvuohta
galgá dulkojuvvot eará láhkai
go dat iešmearridanvuoigatvuohta
mii buot álbmogiin lea álbmotrievtti
mielde dáid álbmotriekteprinsihpaid
vuođul. Sámediggi oaidná prinsihpalaččat
ahte ávnnaslaš sisdoallu
iešmearridanvuoigatvuođas
boahtá ovdan máŋgga
láhkai ja sorjá das makkár
dilis guoskevaš álbmot dahje álgoálbmot
lea. Ovttaskas riikkat eai sáhte
friija dulkot, ráddjet ja meroštallat álgoálbmogiid iešmearridanrievtti
nu ahte dat lea vuostá dan
oainnu maid ON lahttostáhtat
leat dovddahan ON álgoálbmotvuoigatvuođaid julggaštusas.
Dalle dat daninassii heađuštivččii
ieš oaivila mii lea sihke
iešmearridanvuoigatvuođas
ja álbmotrievttis.
Konkrehta sisdoallu iešmearridanvuoigatvuhtii
ferte biddjojuvvot ja konkretiserejuvvot earret eará nationála
lágaid bokte. Láhkabargoproseassa
biras-, resursa- ja eanavuoigatvuođain
lea dás deaŧalaš, dasto
lea láhkaaddin Sámedikki
formalalaš saji ja konsultašuvdnarolla
ektui stáhtalaš eiseválddiid
beales deaŧalaš iešmearridanvuoigatvuođa čađaheamis.
Sámediggi oaidná váttisin
dan go ráđđehus
vuos dovddaha ahte sámiin
lea iešmearridanvuoigatvuohta, muhto
nuppe dáfus fas lea jearggalaččat
garván konkretiseremis dán
vuoigatvuođa láhkaproseassain main
leat leamaš konsultašuvnnat
2007:s, nugo plána- ja huksenlága,
mearraresursalága, minerálalága,
luondduriggodatlága
ja sámelága
oktavuođas. Deaŧalaš bealli
iešmearrideami oktavuođas
lea dat ahte ii galgga addojuvvot lohpi makkárge
stuorra ja viiddis duohtademiide sámi
guovlluin sámiid dasa mieđakeahttá.
Sámediggi oaivvilda ahte
prinsihpas eaktodáhtolaš miehtama
ektui dieđiheami vuođul
lossa duohtadanáššiin
lea deaŧalaš mearkkašupmi
ja dasa lea doarjja álbmotrievttis.
Prinsihppa lea deaŧalaš sámiid ávnnaslaš kulturvuđđosa
sihkkarastima rahčamušaid
oktavuođas.
Sámediggi oaivvilda ahte
lunddolaš vuolggasadji ja
eanemus konstruktiivvalaš ságastallamii
iešmearrideami ektui lea dat
ahte eanet bidjat guovddážii iešmearridanvuoigatvuođa
váldosisdoa-lu, namalassii
ahte sámit friija galget sáhttit
mearridit sin ekonomalaš, sosiálalaš ja
kultuvrralaš ovddideami,
ja sin iežaset ulbmiliidda
friija geavahit iežaset
luondduresursaid. Sámediggi
lea oaidnán ahte
ráđđehus
ollu oktavuođain lea gávnnahan dárbbašlažžan
dadjat ahte eamiálbmogiid
iešmearridanvuoigatvuohta
lea ráddjejuvvon dainna
lágiin ahte ii leat vejolaš ásahit
sierra stáhta. Sámiid
beales ii leat áigumuš ja
maid eai goassige leat čuoččuhan
ahte háliidit luvvejuvvot
stáhtas. Danne bahkke dát
caggat ságastallama álgoálbmogiid
iešmearrideami birra oppalaččat
dan sadjái go viidáset
ovddida áddejumi ja ovddideami.
2.3.2 Konsultašuvnnat
Stáhta eiseválddiid
ja Sámedikki gaskka leat
leamaš máŋga
konsultašuvdnačoahkkima
daid prosedyraid ektui maid Sámediggi
dohkkehii geassemánu 1.
b. 2005 ja mat mearriduvvojedje gonagaslaš resolušuvnna
bokte suoidnemánu 1. b.
2005. 2007:s čađahuvvojedje
13 konsultašuvdnačoahkkima departemeanttaiguin. áššin
ledje: plána- ja huksenláhka,
mearrariggodatláhka, Norgga
posišuvnnat álgoálbmotjulggaštusbarggus,
doaibmabijut stuorradiggedieđáhusas guolástusaid
struktuvrapolitihka hárrái,
doaibmabijut stuorradiggedieđáhusas
gonagasreabbá hálddašeami
birra, láhkaásahus Finnmárkku
komišuvnna ja Meahcceduopmostuolu
váste, Finnmárkku
komi-šuvnna čoahkádus, Deanučázádaga guolástanlávdegotti
mandáhta ja čoahkádus,
sámi guovlluid suodjalanbarggu
njuolggadusat, sámi lotnolasealáhusaid árvoháhkanprográmma,
lastavuvddiid suodjalanplána Finmmárkkus,
guovllulaš dearvvašvuo-đadoaimmaid
doaibmadokumeanta ja oahppoplánat 9
iešguđet fágaide
vuođđo-
ja joatkkaskuvllain. Ođđa
boazodoalloláhkaevttohusa
ja stuorradiggedieđáhusa
guolástusaid struktuvrapolitihka
doaibmabijuid hárrái eai
ollásit čađahuvvon
konsultašuvnnat ovdalgo
láhkaevttohus ja dieđáhus
ovddiduvvojedje ja maid ii lean šaddan
ovttaoaivilvuohta Sámedikkiin evttohusaid
ektui. Sámediggi ii leat vuostálastan
Mearrariggodatlága dál ovddideamis,
muhto ahte proposišuvnnas galgá boahtit
ovdan movt Ráđđehus
johtilit geatnegahtto čuovvolit álgoálbmotdimenšuvnna
nu ahte láhka ollislaččat
lea čielga álbmotrievttálaš rámmaid
siskkobealde. Daid eará konsultašuvdnaáššiid ektui
mat leat loahpahuvvon 2007:s lea unnit dahje eanet leamaš ovttaoaivilvuohta.
Dál leat jođus
oktiibuot 9 konsultašuvnna
departemeanttaiguin. áššin
leat: minerálaláhka, luonddušláddjivuođaláhka,
rievdadusat sámelága
válganjuolggadusain, hálddašanođastus,
boahtte áiggi sámi
kulturmuitohálddašeapmi, čáhcefápmohuksen
Forsanvatnet guovllus Norlánddas,
doaibmabijut stuorradiggedieđáhusas
sámepolitihka birra ja Sámedikki
formalalaš sajádat
ja bušeahttaprosedyrat.
Dasa lassin leat jođus máŋga
konsultašuvnna suodjalanplánaid
ektui mat gusket sámi guovlluid
suodjalanbarggu njuolggadusaide.
Konsultašuvdnašiehtadusa
olis lea Sámediggi ožžon čielgaset posišuvnna
stáhta eiseválddiid
ektui go guoská lágaide
ja hálddahuslaš doaibmabijuide
main lea mearkkašupmi sámi
servodahkii. Mearrádusain
leat eanet gozihuvvon sámi
beroštumit ja vuoigatvuođat
ja legitimitehta lea šaddan
viidát. Sámediggái
lea deaŧalaš ahte álbmot-rievttálaš konsultašuvdnageatnegasvuođat,
mat leat konkretiserejuvvon konsultašuvdnašiehtadusas, čuovvoluvvojit.
Danne maiddái go ILO áššedovdikomitea
norgga áigodatraporttas
skábma-/juovlamánus
2003 celkkii ahte: «Proseassa ja sisdoallu čoavddekeahttá leat čadnojuvvon
oktii konvenšuvnna gáibádusas».
Konsultašuvdnaortnet
addá Sámediggái
vejolašvuođa
aktiivvalaččat
searvat láhkaproseassaide ja
eará áššiide
main lea stuorra mearkkašupmi
sámiide. Vásihus dán
rádjai lea čájehan
ahte Sámedikkis máŋgga
konsultašuvnnas lea leamaš gáržžes
vejolašvuohta ovddidit oainnus
láhkaevttohusa ráhkadettiin.
Dat lea dagahan dan ahte guovddáš sámepolitihkalaš prinsihpat
eai leat váldojuvvon mielde
viidáset proseassas. Ollu
oktavuođain leat departemeanttat boahtán
konsultašuvnnaide dárbbašlaš fápmudusaid
haga. Dát lea váttásmahttán vejolašvuođa
gávdnat oktasaš čovdosiid.
Konsultašuvdnaproseassas
lea maid leamaš váilevaš diehtojuohkin departemeanttaid
beales ja dokumeanttat leat váilon,
ja ahte čuolbmačilgehusat mat čatnasit
eamiálbmotrievttálaš áššiide
duvdiluvvojit boahtteáiggi
ja bálddalis proseassaide
mii lea dagahan dan ahte áššit eai šatta
ollislaččat árvvoštallojuvvot
ja meannuduvvot.
Konsultašuvdnaprosedyraid
ráhkadeami oktavuođas
stáhta eiseválddiid ja
Sámedikki gaskka lei ovttaoaivilvuohta departemeantta
ja Sámedikki gaskka ahte čađahit
sierra proseassa man bokte gávnnahit
prosedyraid Sámedikki bušeahttabargui,
danne go dan oktavuođas čuožžilit
sierralágan gažaldagat
ja čuolbmačilgehusat.
Juovlamánu 2005 konsultašuvdnačoahkkimis
Sámedikki presideantta ja
bargo- ja searvadahttindepartemeantta gaskka lei ovttaoaivilvuohta
das ahte biddjojuvvo hálddahuslaš bargojoavku čielggadit
ja ovddidit evttohusa Sámedikki
formalalaš sajádagas
stáhta ođđa
bušeahttaprosedyraid ektui ráđđehusa
ja Sámedikki gaskka. Bargojoavku
geigii raporttas cuoŋománus
2007. Bargojoavku evttohii sierra bušeahttaprosedyraid
maid bokte ovddiduvvojit earret eará gáibádusat ja
fálaldagat maid hárrái
konsulterejuvvo, ja mat bidjet láidestusaid
sierra bušeahtta stuorradiggeproposišuvdnii bajimuš ekonomalaš rámmaid
ektui Sámedikki doibmii
ja sámi ulbmiliidda muđui.
Ovttajienalaš Sámediggi
lea dorjon evttohuvvon bušeahttaprosedyraid. Sámediggi
konstatere ahte Ráđđehus
dán rádjai
lea signaliseren ahte ii hálit čuovvolit
bargojoavkku evttohusa, muhto háliida
baicce ovddidit čoahkkindagaldumiid
ovddabeallái ráđđehusa
bušeahttakonferánssaid.
Sámediggi lea movtta go konsultašuvnnat
bušeahttakonsultašuvnnaid
prosedyrain álggahuvvojit. Sámedikki
mielas lea dattetge hui váttis gozihit
geatnegasvuođaid mat čuvvot
ILO 169 artihkkaliid 6 ja 7 ahte galget šaddat duohta
bušeahttakonsultašuvnnat
buriin jáhkuin, dainna ulbmiliin
ahte šaddat ovttaoaivilii
ja oažžut
ollislaš dieđuid
buot dásiin go ráđđehus
geahččala hábmet
prosedyraid mat galget doaibmat ráđđehusa
dábálaš bušeahttaproseassas.
2.3.3 Sámedikki formalalaš sajádat
Hálddahuslaš bargojoavku
mas ledje lahtut Bargo- ja searvadahttindepartemeanttas, Justiisadepartemeanttas
ja Sámedikkis geigii raporttas
cuoŋománus
Sámedikki formalalaš sajádaga
ja bušeahttaprosedyraid
birra. Raportta jurddaboađus
lea ahte berrejit čađahuvvot
máŋga lágalaš doaibmabiju
maiguin sihkkarastojuvvošii
Sámedikki eanet sorjjasmeahttun sajádat
ráđđehusa
ektui, ja maiddái ahte sámelágas
nannejuvvo Sámediggi sierra
riektesubjeaktan.
Sámediggi mearridii ovttajienalaččat
ahte sámepolitihkalaš ja
sámerievttálaš ovdáneami geažil
sámelága
mearrideami rájes 1987:s
lea dárbbašlaš formalalaččat
ja lága hámis čilget
Sámedikki iešheanalisvuođa
ja sorjjasmeahttunvuođa ráđđehusa
ektui. Sámedikki mearrideapmi
sierra riektesubjeaktan lea áidna
duohta molssaeaktu dán
juksamis. Ráđđehus
ii leat čuovvolan dán
go ii leat váldán álgaga
konsultašuvnnaid ektui Sámedikkiin
rievdadit sámelága
2007:s, muhto lea dovddahan ahte dat 2008:s áigu álggahit láhkabarggu
dainna áigumušain ahte čielggasmahttit
ja láhkakodifiseret gustovaš rievtti
Sámedikki formalalaš sajádaga
ektui. Sámediggi vuordá mielas
dan ahte bargu boahtá johtui
johtilit dainna ulbmilin ahte 2008:s boađášii
láhkaproposišuvdna.
Sámedikki hálddašanváldi kulturmuitolága
mielde lea leamaš geahččalanortnet
2001 rájes. Cuoŋománus
2005 ásahuvvui hálddahuslaš bargojoavku
mas ledje lahtut Bargo- ja searvadahttindepartemeanttas, Birasgáhttendepartemeanttas,
Riikaantikváras ja Sámedikkis.
Bargojoavku gárvvistii raporttas
borgemánus 2007. Bargo-
ja searvadahttindepartemeantta ja Sámedikki
lahtut leat ovttaoaivilis das ahte Sámedikki
váldi kulturmuitolága mielde
galgá nannejuvvot lága
bokte, muhto Birasgáhttendepartemeantta
ja Riikaantikvára lahtut
oaivvildit ahte dákkáraš válddi
berrejit departemeanttat fápmudit
Sámediggái.
Gažaldat movt váldi
sámi kulturárbbi
hálddašeamis
sirdojuvvo Sámediggái
guoskkaha máŋgga dáfus
Sámedikki formalalaš sajádaga
lagabuidda čilgema ráđđehusa
ektui. Danne lea Birasgáhttendepartemeanta
háliidan maŋidit
konsulteremiid das movt sámi kulturmuittut
galget hálddašuvvot boahtteáiggis,
dassážii
go diet bealli lea čilgejuvvon.
Sámediggi lea ovttajienalaččat mearridan
ahte dat vuordá ahte Sámediggái
nu johtilit go lea vejolaš addojuvvo
váldi kulturmuitolágas hálddašit
sámi kulturmuittuid, áibbas
guovddáš oassin
sámi kulturárbbis.
Dasto vuordá Sámediggi
ahte addojuvvojit dárbbašlaš bušeahttaresurssat maiguin
nannet sámi kulturmuittuid hálddašeami
dohkálaččat boahtteáiggis,
ja ahte ii leat vuođđu bidjat
sámi kulturmuitohálddašeami Sámediggái
jos dát vuordámušat
eai čuovvoluvvo dohkálaš vugiin.
Danne vuordá Sámediggi
ahte johtilit čilgejuvvo makkár
váldi Sámedikkis
galgá leat sámi
kulturmuittuide boahtteáiggis.
2.3.4 Riikkaidgaskasaš álbmotrievttálaš gaskaomiid ovddideapmi
ja čuovvoleapmi
álbmotriekti lea vuođđogeađgi láhkabarggu
oktavuođas go guoská luondduriggodagaide,
eanavuoigatvuođaide, birrasii,
gillii, kultuvrii ja oahpahussii.
Čakčamánus
2007 mearridii ON váldočoahkkin
julggaštusa álgoálbmotvuoigatvuođain. Dáinna
lea bargojuvvon 1984 rájes. Sámi
organisašuvnnat ja sámedikkit davviriikkain
leat ovttas lávga bargan
riikkaidgaskasaš álgoálbmotservodagain dán
julggaštusa ektui. Davviriikkat
maid leat bargan konstruktiivvalaččat julggaštusa
ektui. Mearrádus lea deaŧalaš lávki álgoálbmogiid
olmmošvuoigatvuođaid
dohkkehanbarggus. Julggaštusain
duođaštuvvo ahte álgoálbmogat
lohkkojuvvojit «álbmogin» main
lea seamma árvu ja vuoigatvuođat
go muđui buot eará álbmogiin
leat. Julggaštus lea deaŧalaš álgoálbmogiid
vealaheami ja oaidnemeahttumin dahkama nogaheapmái.
Dán lágan álbmotrievttálaš gaskaomiid
ovddideapmi nugo álgoálbmotjulggaštus
lea lea vealtameahttun deaŧalaš álbmogii
mii muđui vuoittahalašii dábálaš eanetlohkostivremis. árvvut
nugo vuoigatvuohta iežas
gillii, iežas kultuvrii,
stivret iežas luondduriggodagaid
ja vuoigatvuohta stivret iežas
eanaguovlluid leat nu deaŧalaččat
ahte eanetlohku ii galgga sáhttit
dan rihkkut. Eanetlohkostivrra dáinna
lágiin gáržžideapmi
lea dohkálaš oassi
demokratiijas. Sámediggi
lea ieš boađus álbmotrievttis
ja minoritehta beroštumiid
goziheamis demokráhtalaš stivrenvuogádaga siskkobealde.
Sámediggi vuordá ahte álgoálbmotjulggaštus čuovvoluvvo
ja konkretiserejuvvo sámerievtti
ja sámepolitihka viidáset
ovddideamis Norggas. Danne oaidná Sámediggi dárbbu
ahte ráđđehus
ja Sámediggi ovttasráđiid geahčadit
makkár rievttálaš ja politihkalaš váikkuhusat julggaštusas
leat sámiide Norggas, ja makkár
vejolaš doaibmabijuid berrešii álggahit.
álgoálbmotjulggaštus
ferte maid leat áibbas guovddážis
Norgga olgoriikka- ja veahkkepolitihkas riikkaid ektui gos leat álgoálbmogat.
Vaikko julggaštus ii čanage
rievttálaččat
nugo konvenšuvnnat, de geatnegahttá dat
dattetge politihkalaččat
Norgga stáhta dan geažil
go sámit lea álgoálbmot. Sámedikki
mielas lea lunddolaš ahte Norga
oččoda
julggaštusa ON orgánaid
bokte ovddiduvvot konvenšuvdnan.
Davviriikkalaš sámekonvenšuvnna áššedovdijoavku
geigii raporttas skábmamánus
2005. Dalle lei ovttaoaivilvuohta das ahte dát
raporta galgá čuovvoluvvot
váikkuhusanalysaiguin evttohusa
ektui go guoská nationála
láhkaaddimii ja riikkaidgaskasaš olmmošvuoigatvuođaid
geatnegasvuođaide. Dáid
analysaid galgá de fas sáhttit
bidjat vuođđun
konvenšuvnna posišuvnnaide
ja šiehtadallamiidda. Oktasaš hálddahuslaš bargojoavku
Norgga Bargo- ja searvadahttindepartemeantta, Justiisadepartemeantta, Olgoriikkadepartemeantta
ja Sámedikki gaskka geigii
golggotmánu 3. b. raportta
mas lea geahčaduvvon Davviriikkalaš sámekonvenšuvdnaevttohus gustovaš álbmotrievttálaš geatnegasvuođaid
ja siskkáldas rievtti ektui. Ruoŧa
ráđđehus
lea maid dahkan vástesaš analysa
man oktavuođas Ruoŧa
beale Sámediggái lea
dieđihuvvon barggu birra.
Suoma ráđđehus
ii leat gárvvistan analysabarggus,
muhto áigu dan gárvvistit giđđat
2008. Ministariid ja sámedikkiid
presideanttaid gaskasaš čoahkkimis Stockholmmas
skábmamánu
14. b. lei ovttaoaivilvuohta das ahte viidáset
bargu sámekonvenšuvnnain
jotkojuvvo dalle go Suoma analysat gárvanit
giđđat 2008.
Davviriikkalaš virgeolmmošorgána
galgá fuolahit ahte johtilit
ráhkaduvvo evttohus das
movt šiehtadallamat sámekonvenšuvnna ektui
galget čađahuvvot
vai mearrádus das sáhtášii
dahkkojuvvot ministariid ja sámedikkiid
presideanttaid gaskasaš boahtte čoahkkimis. Suoma,
Ruoŧa ja Norgga sámedikkiid
presideanttaid oktasaš posišuvnna geažil
dat galget sámedikkit searvat iešheanalis
beallin šiehtadallamiin,
nu ahte lea sáhka 6 oasálašsiehtadallamiin.
Sámedikki mielas lea deaŧalaš ahte
Norga doaibmá láidejeaddjin
Suoma ja Ruoŧa ektui Davviriikkalaš sámekonvenšuvnna
sadjái oččodeami
oktavuođas. Sámediggi
váillaha dattetge Ráđđehusa
posišuvnna dás,
ja vuordá ahte Norga doaimmašii
láidesteaddjin Suoma ja Ruoŧa
ektui davviriikkalaš sámekonvenšuvnna
ollašuhttimis.
Go ILO 169 lea viehka viidát árvvoštallojuvvon
dan rájes go Norga dohkkehii
konvenšuvnna 1990:s, ja
dat movt konvenšuvdna riikkaidgaskasaččat
lea geavahuvvon, de ii berrešii
leat váttis heivehit dán
konvenšuvnna olmmošvuoigatvuođalágas
nugo earret eará ON konvenšuvdna
siviila ja politihkalaš vuoigatvuođaid
hárrái
ja ON ekonomalaš, sosiálalaš ja
kultuvrralaš vuoigatvuođaid
konvenšuvdna leat heivehuvvon.
Ráđđehus
lea Soria-Moria-julggaštusas
dadjan ahte áigu heivehit
nissonkonvenšuvnna olmmošvuoigatvuođalágas. Ráđđehus
berre seammás fuolahit ahte
ILO-konvenšuvdna nr 169 váldojuvvo
mielde. Dalle lea ge daid deaŧaleamos
olmmošvuoigatvuođakonvenšuvnnaide
sihkkarastojuvvon ovttalágan
stáhtus ja beaktilis suodji Norgga
rievttis. Dárbu dán
dahkat lea vel ain stuorát
dál go Norga maid lea jienastan
ON álgoálbmotjulggaštusa
beali.
2.3.5 Sámi eana- ja resursavuoigatvuođaid
dohkkeheapmi ja láhkii čatnan
Go Stuorradiggi mearridii finnmárkkulága
2005:s, de lei dat guhkes ja deaŧalaš lávki
sámi eana- ja resursavuoigatvuođaid
dohkkeheamis. Oasit lágas
heivehuvvojedje suoidnemánus 2006.
Dan oktavuođas lei dárbu ráhkadit
njuolggadusaid rievdan meahcceávkkástallamii
Finnmárkkku fylkkas. Go
lei unnán áigi čađahit
viiddis gulaskuddanproseassa dáin
njuolggadusain, de šadde
dat dušše
gaskaboddosaččat
ja galge leat fámus ovtta
jagi. Loahpalaš njuolggadusaid
mearridii Sámediggi miessemánus
2007 maŋŋá guokte viiddis
gulaskuddanvuoru, 7 álbmotčoahkkima
ja sierra gulaskuddančoahkkimiid
Finnmárkku fylkkagielddain.
Bargo- ja searvadahttindepartemeanta dohkkehii njuolggadusaid geassemánu
11. b. 2007. Njuolggadusaid hábmemis
bijai Sámediggeráđđi vuođđun
prinsihpa mii dál ovdanboahtá ON álgoálbmotjulggaštusas
ahte rievdadusaid dahje lihkahallamiid sáhttá dušše
dahkat jos dasa eaktodáhtolaččat mieđihuvvo
buori diehtojuohkima vuođul,
ja šiehtadallojuvvon eavttuid vuođul.
Sámediggi lea čađahan
konsultašuvnnaid Justiisa-
ja politiijadepartemeanttain ja lea šaddan
ovttaoaivilvuohta Finnmárkkukomišuvnna
ja Finnmárkku meahcceduopmostuolu láhkaásahusa
hárrái. Láhkaásahus
dievasmahttá njuolggadusaid
finnmárkkulága
kapihttalis dáláš vuoigatvuođaid kártema
ja dohkkeheami ektui. Lága
5. kapihtal lea dattetge dáláš vuoigatvuođaid
kártema ja dohkkeheami ektui gessojuvvon.
Sámediggi oaidná deaŧalažžan
ahte komišuvdna nammaduvvo
jahkemolsumis 2007/2008.
Sámi vuoigatvuođalávdegoddi geigii árvalusas
juovlamánus 2007. Dán árvalusa
geigemiin lea Sámedikki
mielas loahpahuvvon áigodat
goas stuorra čielggadeamit
sámerievtti ja sámepolitihka
hábmemis čađahuvvojedje
Norggas. Sámediggi oaidná deaŧalažžan
dan ahte dál čađahuvvo
vuđolaš ja ulbmillaš bargu
dan ektui ahte lágas sihkkarastojuvvojit
oamastan-, geavahan- ja searvanvuoigatvuođat
eatnamiidda ja resurssaide. Sámi
vuoigatvuođalávdegoddi
lea evttohan golbma ođđa
lága mat leat kárten-
ja dohkkehanláhka, hålogalánddaallmennetláhka
ja áššemeannudan-
ja konsultašuvdnaláhka.
Dasa lassin evttoha sámi
vuoigatvuođalávdegoddi
rievdadusaid várrelágas, báktelágas,
luonddusuodjalanlágas, plána-
ja huksenlágas, boazodoallolágas
ja astoáigelágas.
Sámi vuoigatvuođalávdegoddi
lea maid árvvoštallan
dárbbu rievdadit lágaid
riddo- ja vuotnabivddu ektui, muhto diktá riddoguolástanlávdegotti
evttohit konkrehta doaibmabijuid dán
suorggis. Riddoguolástuslávdegoddi
geige árvalusas guovvamánus
2008. Departemeantta ja Sámedikki
gaskka leat juo 2007:s álggahuvvon
konsultašuvnnat mat gusket
rievdadusaide ođđa minerálalágas
ja luondduriggodatlágas.
Konsultašuvnnat plána-
ja huksenlága rievdadusaid
ektui leat loahpahuvvon ja Birasgáhttendepartemeantta
ja Sámedikki gaskka lea šaddan
ovttaoaivilvuohta rievdadusaid ektui.
Iešguđet
láhkaproseassaid oktasaš bohtosis
oktan Norgga álbmotrievttálaš geatnegasvuođaiguin
dat oidno šaddet go sámi
vuoigatvuođat dohkálaččat
gozihuvvot. Danne oaidná Sámediggi deaŧalažžan
ahte iešguđet láhkaevttohusat
meannuduvvojit ollislaččat,
ja ahte sámerievttálaš bealit
ollásit olles árbevirolaš sámi
guovllus gozihuvvojit dain mearrádusproseassain
mat leat jođus. Dasto lea
vuordá Sámediggi ahte áigumuš ovddidit ášši sámiid
ja earáid guolástusvuoigatvuođain
Stuorradiggái dán áigodagas čuovvoluvvo.
2.3.6 Riikkaidgaskasaš politiijakonferánsa
Sámediggi lei mielde
riikkaidgaskasaš politiijakonferánssas «Annual
Colloquium on Crime Prevention» maid dán
jagi lágidedje ICPC (International
Centre for Prevention of Crime) ja Politiijadirektoráhta.
Dan oktavuođas doalai Sámedikki
presideanta sáhkavuoru oadjebasvuođa
birra álgoálbmotguovlluin.
Sámediggi lea fuolas
dan geažil go dál
leat rekruttenváttisvuođat,
eanet guovddášteapmi
ja politiijaguovllut ovttastahttojuvvojit ahte fálaldat
sámi guovlluin fuotnána
ja šaddá váddáseappot
oažžut
veahki. Sámediggi bivddii
láhčit
diliid nu ahte politiijat geain lea gelbbolašvuohta sámi
riekteáddejumiin, boares
vieruin ja gielas ožžot
vejolašvuođa
bargat guovlluin gos lea erenoamáš dárbu dán
máhtolašvuhtii.
Sámediggi deattuhii ahte
politiijat fertejit čuovvolit
daid sámi vuoigatvuođaid
mat juo leat buriin vugiin. Dasto deattuhii Sámediggi hástalusaid
mat leat sámi juridihkalaš tearpmaid,
dulkkaid kvalitehtasihkkarastima oktavuođas
riektevuogádagas ja dan
oktavuođas go lea vuoigatvuođa
geavahit sámegiela riektevuogádagas oppalaččat.
Riektesihkarvuohta lei ge sáhkavuoru čađamanni fáddá.
2.4 Ceavzilis birashálddašeapmi
Min eallima ja eallinvugiid vuođđun
lea biras. Luondu lea vuođđun árbevirolaš ealáhusdoibmii,
birasrámmii, ovddeš áiggi
vásihusaide, máhtolašvuhtii
ja eallinvuohkái. Olbmuid
ja luonddu gaskasaš oktavuohta
lea rievdan čađa
gaskka. Máilmmi álgoálbmogat
vásihit dán
erenoamáš garrasit
danne go sin eallinvuohki, iešáddejupmi
ja kultuvra ain leat lávga čadnojuvvon
luonddu ja luondduburiid geavaheapmái.
Dárbu lea leamaš heivehit ođđa
eavttuide, ja dat lea riggodahkan kultuvrra ja identitehta oktilašvuođa
doalaheamis. Dán áiggi
rievdá eallinvuođđu
ja servodat johtileappot ja viidábut
go goassige ovdal. Dát gáibida
nana máhtolašvuođa, kapasitehta
ja válddi beassat váikkuhit iežamet
eallindillái. Sámi
servodagas leat ovddabealde hástalusat
mat gáibidit dynamalaš politihka
ja dakkár hálddašeami
man bokte sámi kultuvrra
luondduvuođus sihkkarastojuvvo. Riikkaidgaskasaš álgoálbmotvuoigatvuođaid
ovddidanbargu, ja álgoálbmotvuoigatvuođaid nationála
dohkkeheapmi leat eaktun birasáddjás
ovdáneapmái sámi
guovlluin. Danne lea vuoigatvuođabargu
maid birasbargu. Sámediggeráđđi áigu
ovddidit biraspolitihkalaš čielggadusa Sámediggái.
2.4.1 Dálkkádatrievdamat
Birashástalusat mat čatnasit dálkkádatrievdamiid-da
gáibidit doaimmaid máilmmeservodagas. Dálkkádatrievdamat
gusket erenoamážit álgoálbmogiidda
geat árbevirolaččat
lávga leat atnán
luonddu ja lea leamaš dasa
oktavuohta. Danne ferte biraspolitihkka riikkaidgaskasaččat
biddjojuvvot politihkalaš áššelistui.
Čájehan
lea ahte álgoálbmogiid árbevirolaš máhtolašvuođat
leat leamaš ávkkálaččat
bargui dálkkádatrievdamiiguin
ja positiivvalaš heivehanstrategiijaid
ovddideapmái. Danne lea
dárbu duođaštit árbevirolaš máhtolašvuođa
vai sáhtášii
gávnnahit ođđa
heivehanstrategiijaid. Dákkár
dieđut dievasmahtášedje
sihke dieđalaš máhtolašvuođa
ja livččii álkit
einnostit váikkuhusaid mat iešguđet
doaibmabijuin šattašedje. álgoálbmotvuoigatvuođaid
sihkkarastin mii váikkuha árbevirolaš máhtolašvuođaid
ja luondduriggodagaid suodjaleapmái
váikkuha positiivvalaččat
daid dálkkádathástalusaide
mat leat ovddabealde. Buorre álgoálbmotpolitihkka
lea maiddái buorre dálkkádatpolitihkka.
Sámi ealáhusain
lea marginála dilli ja daid
ekonomiija lea rašši. Dálkkádatrievdamat
ja birasnuoskkideapmi buktet ođđa
hástalusaid doaimma, areálaid
ja goluid ektui. Davviguovlluid ekovuogádagat
bidjet vuođu min ealáhusaide.
Dát ekovuogádagat leat
rašit rievdamiid ektui,
mii fas váikkuha resursavuđđui. Rašisvuođaanalysain
ja heivehanstrategiijain ferte váldit
vuolggasaji ealáhusaid árbemáhtus.
2.4.2 Areálasuodjaleapmi
Areálavuođđu
mearkkaša ollu sámi
ealáhusbargui ja ássamii,
kultuvrralaš gullevašvuhtii,
ja servodat-eallima viidáset
gaskkusteapmái ja ovddideapmái. árbevirolaš sámi ealáhusvuogit
dárbbašit
geavahit stuorra areálaid.
Birrasa ja areálaid hálddašeami
ja ávkkástallama mearridit
guokte beali. Vuos lea eanavuoigatvuođa čilgen
ja nubbi lea biras- ja resursahálddašeami
láhkačoahkki.
Biras- ja resursaláhkaaddin
stivre hui ollu dan movt guovllut geavahuvvojit. Danne lea Sámediggi
ollu bargan oažžut sámi
beroštumiid sihkkarastojuvvot ođđa
plána- ja huksenlágas. Sámediggi
lea juksan ovttaoaivilvuođa Birasgáhttendepartemeanttain
ođđa plánaoasi
hárrái
plána- ja huksenlágas.
Das galgá areálaplánema
ulbmilin leat sihkkarastit sámi
kultuvrra, ealáhusaid ja
servodateallima luondduvuđđosa. Sámediggái
addojuvvo vuosteággaváldi áššiin
mat sáhttet soidadit dán
ul-bmila. Dát láhkarievdadus
lea deaŧalaš sámi
meahcceealáhusaid
dohkkeheamis.
Sámedikki ođđa
sadji areálahálddašeamis
sorjá áššemeannudankapasitehta
nannemis ja vejolašvuođas
ieš beassat ráhkadit
sámi perspektiivvaid areálahálddašeamis.
Dát addá stuorát
einnostanvejolašvuođa
ja gielddalaš plánaeiseválddiid
beales maid dalle buorebut vuhtiiváldojuvvot.
Sámediggi vuordá konsulterejuvvot
viidáset barggus njuolggadusaid
ráhkadeami oktavuođas. Sámediggi
lea dál álggahan
konsultašuvnnaid Birasgáhttendepartemeanttain
ođđa
luondduriggodatlága hárrái
ja Guolástus- ja riddodepartemeanttain
ođđa
mearraresursalága ektui.
Dát goappašagat
leat guovddáš lágat
sámi ávnnaslaš kulturvuođu
sihkkarastimis ja sámiid
searvamis min luondduresurssaid hálddašeapmái.
2.4.3 Suodjalanplánat
Suodjaleapmi sámi guovlluin
sáhttá váikkuhit
dan ahte ávnnaslaš eavttut suodjaluvvojit
sámi kultuvrra doalaheapmái,
ovddideapmái ja viidáset gaskkusteapmái.
Dát eaktuda dattetge ahte
suodjalanproseassa, sisdoallu ja hálddašeapmi
eai amasmahte, muhto nannejit sámi
kultuvrra.
Ođđajagimánu
2007 šiehtadusas suodjalanplánabarggu
njuolggadusaid hárrái
sámi guovlluin, konkretiserejuvvojit
konsultašuvnnat suodjalaneiseválddi
ja báikkálaš sámi beroštumiid
gaskka, ja suodjalaneiseválddiid
ja Sámedikki gaskka. Šiehtadus
mearkkaša dan ahte Sámediggi
einnostahtti vugiin, ollislaččat
ja fágalaččat dohkálaš vugiin
galgá konsulteret golbma
iešguđet hálddašandási.
Seammás galgá doallat
oktavuođa sámi beroštumiiguin
ja báikegottiiguin ja gulahallat
daiguin, ja sihkkarastit báikkálaš searvama
ja eavttuid bidjama buot suodjalanbargguide sámi
geavahan- ja ássanguovlluin.
Konsultašuvnnat ja gulahallan
máŋgga hálddašandásis
gáibidit ollu resurssaid
Sámedikkis. Sámediggi vuordá eanet
resurssaid dáid doaimmaid goziheapmái.
Konsultašuvnnat leat čađahuvvon álbmotmehciid,
eatnadatsuodjaleami ja luonddureserváhtaid
ektui maŋŋá go šiehtadus
dahkkojuvvui. Dasa lassin leat čađahuvvon
konsultašuvnnat hálddašeami
ja hálddašanplánaid
ektui.
Birasgáhttendepartemeanttas
ja Sámedikkis lea leamaš ovttaoaivilvuohta dain
suodjalanáššiin
maid Ráđđehus
ja Luondduhálddašandirektoráhta
leat meannudan. Dasto lea šaddan
ovttaoaivilvuohta báikkálaš/guovllulaš dásis
fylkamánniiguin ahte ásahuvvo sierra
bargolávdegoddi suodjalanproseassaide.
Luondduhálddašan
direktoráhtain lea čađahuvvon
konsultašuvdna hálddašanválddi fápmudeamis
guovtti álbmotmeahci ektui (Várnjárga
ja Sievju) man oktavuođas
ii šaddan ovttaoaivilvuohta.
Sámediggi oaivvilda ahte
suodjalaneiseválddit orrot
veaháš buorebut
guldališgoahtán
ja áddegoahtán daid
oainnuid maid Sámediggi
ovddida. Go guoská álbmotmehciid hálddašanválddi
fápmudeapmái,
de oaivvilda Sámediggi ahte
jos hálddašeapmi
galgá leat ILO-konvenšuvnna
nr 169 artihkkala 15 nr 1 gáibádusaid
siskkobealde almmolaš rievttálaš searvamis
resurssaid geavaheami, hálddašeami
ja suodjaleami oktavuođas,
de gal fertejit ásahuvvot sierra
hálddašanstivrrat
main leat ovddasteaddjit maiddái
Sámedikkis. Sámediggi áigu
joatkit oktasaš hálddašanortnegiid ásahanbargguin.
2.4.4 Biologalaš šláddjivuođa
konvenšuvdna
2007:s lea Sámediggi
searvan guovtti bargojoavkočoahkkimii
biologalaš šláddjivuođa
konvenšuvnna oktavuođas.
Okta bargojoavkočoahkkin lea
meannudan šiehtadallamiid
riikkaidgaskasaš stivrema
ektui go guoská genehtalaš resurssaiguin ávkkástallamii.
Konvenšuvnna oasálaščoahkkimis
lea mearriduvvon ahte šiehtadallamat
galget čađahuvvot
ovdal jagi 2010. Genaresurssat lea dat goalmmát
oassi biologalaš šláddjivuođa
konvenšuvnnas, dat guokte
vuosttaža leat suodjaleapmi
ja biologalaš šláddjivuođa
ceavzilis geavaheapmi. Buriid juogadeapmi vuoiggalaččat
genaresurssaid oktavuođas galgá earret
eará váikkuhit
geafivuođa eastadeami máilmmis.
Bargojoavkočoahkkimis sáhtii
vuohttit ahte oasálaččat
ain leat guhkkin eret ovttaoaivilis, ja ahte šaddet
váttis šiehtadallamat
ovdalgo genaresurssaid riikkaidgaskasaš stivrejupmi
lea ollašuhttojuvvon.
Nuppi bargojoavkočoahkkimis
lei sáhka konvenšuvnna
artihkkala 8(j) birra mii guoská álgoálbmogiid árbevirolaš máhtolašvuođaid árvvus
atnimii, suodjaleapmái ja
bisuheapmái. Artihkal guoská maiddái árbevirolaš máhtolašvuođaid
ođasteapmái
ja čađaheapmái,
maid vuođul árbevirolaš eallinvuogit,
mat leat mávssolaččat
biologalaš šláddjivuođa
ceavzilis geavaheapmái ja
suodjaleapmái dohkkehuvvojit. Dán
bargojoavkočoahkkima mearrádusain
vuhtto ahte stáhtat mat
jienastedje vuostá ON álgoálbmotjulggaštusa,
nugo Austrália, Ođđa Zealánda
ja Canáda, geavahedje vejolašvuođa
soidadit mearrádusaid mat
gusket álgoálbmotvuoigatvuođaide.
Erenoamážit
láivudedje dan teavstta
mii guoská álgoálbmogiid
beales miehtamii ja eanavuoigatvuođaide.
2.4.5 Boraspirehálddašeapmi
Boraspiret goddet ollu sávzzaid
ja bohccuid sámi guovlluin.
Sávzadoalu ja boazodoalu ekonomalaš vuođđu
ii galgga goarránit boraspiriid
geažil. Ii sáhte leat
riekta go ovttaskas boanda ja boazoeaiggát
galgá gillát
daid vahágiid mat bohtet
das go boraspiret hálddašuvvojit
ekologalaččat eahpedássedit.
Hástalussan lea suodjalit ealáhusberoštumiid
guovlluin gos leat ollu boraspiriid dahkan vahágat.
Boraspiriid bearráigeahččan
ja nálleregistreren ii leat
velá ge dohkálaš.
Sámedikkis ii leat luohttámuš daid
registreremiidda maid vuođul
boraspirenálit regulerejuvvojit. Duohtavuođas
leat boraspiret ollu eanet go mat leat registrerejuvvon.
Sámediggi oaivvilda ahte
galget addojuvvot dárbbašlaš resurssat beavttálmahttit
boraspiriid goddima. Eanaš goddinlobiiguin
eai nagot goddit boranávddi.
Máhtolašvuođa
ovddideami dihte ferte nannoseappot áŋgiruššat
dutkamiin. Boraspiret leat juoh-ke beaivvi birra jagi doppe gos
boazodoallu ge lea. Erenoamážit
boazodoalloguovlluid ektui lea unnán
dutkojuvvon.
Gonagasgoaskima hálddašeami ovddideapmi
ferte álggahuvvot. Ii sáhte šat
joatkit passiivvalaš buhtadusaid máksimiin
almmá ahte čađahuvvojit
makkárge doaibmabijut dahje
reguleremat. Ovdamearkka dihte lea Finnmárkkus
duođaštuvvon
ollu jagiid ahte gonagasgoaskin dahká sullii seamma
stuorra vahágiid go geatki.
Sámediggi nammada ovtta
viđa lahtu gaskkas guovllulaš boraspirelávdegottiide
guovlluin gos leat sámi
ealáhusberoštumit.
Sámediggái
lea deaŧalaš ahte
lahtut bures gulahallet guovllu ealáhusberoštumiiguin.
Dán dihte leage deaŧalaš ahte ásahuvvojit fásta
deaivvadeamit organisašuvnnaide
ja boraspirehálddašeapmái.
Sámediggi gáibida
ahte juolluduvvojit ruđat
náliid buorebut reguleremii,
buoret ortnegiidda vahátelliid
goddimii, eanet dutkamii, gonagasgoaskima hálddašeapmái
vuogi ovddideapmái, ja dasto
buorebut bargat organisašuvnnaid
ja hálddahusa gaskasaš gulahallamiin
vai lea vejolaš čađahit
mearriduvvon boraspirepolitihka. Dáin
guovlluin sturrot dušše ain
vahágat ja buhtadusaid máksimat
jos eai čađahuvvo
vahágiid eastadandoaibmabijut.
2.4.6 Energiija ja bieggafápmu
Sámedikkis ja Norgga čazádat-
ja energiijadirektoráhtas
(NVE) lei čoahkkin ođđajagimánus
2007 bieggafápmohuksema
ja eará energiijaáššiid
birra sámi guovlluin. Lei
ovttaoaivilvuohta das ahte NVE ja Sámediggi
ovttas ráhkadit njuolggadusaid/prosedyraid
energiijaáššiid meannudeapmái
konsultašuvdnašiehtadusa
ektui mii lea stáhta eiseválddiid
ja Sámedikki gaskka. NVE
galgá ráhkadit
evttohusa dáid njuolggadusaide/prosedyraide. árvvoštallojuvvo
galget go dollojuvvot fásta
jahkebeallásaš čoahkkimat
NVE ja Sámedikki gaskka.
NVE doallá ain sierra čoahkkimiid
energiijaáššiin
jos dat sáhttet guoskat sámi
beroštumiide.
Dál leat bargamin máŋggain
stuorra huksenáššiin
sámi guovlluin. Sámediggi
lea gáibidan konsultašuvnnaid
go guoská plánejuvvon
linjái Báhccavuona
ja Hammarfeastta gaskka, Čorgasnjárgga
bieggafápmorusttegii Davvisiidda
ja Gáŋgaviikka
gielddain ja Hamnefjell bieggafápmorusttega
konsešuvdnaohcamii Báhccavuona
gielddas. Sámediggi lea maid
ožžon
gulaskuddanreivve 9 bieggafápmorusttegii
Fosen-njárggas guoskevaš fierpmádatlaktimiin.
Muhtun čáhcefápmohuksemat
earret eará Finnmárkkus
ja Norlánddas šaddet
vuostálaga boazodoaluin. Máŋgga
dáid áššiid ektui šaddá dárbu
konsulteret. Danne sávvá Sámediggi
ahte dat álggahuvvon proseassa
NVE:in njuolggadusaid/prosedyraid hárrái
gearggahuvvojit hui johtilit.
2.4.7 Mohtorjohtalus
Mohtorfievrruiguin johtaleapmi meahcis lea ođđa áiggi
meahccegeavahan ja – ávkkástallanvuohki.
Seammás diehtit mii ahte
bievlavuodjin mohtorfievrruigun sáhttá billistit
luonddu. Dieinna lágiin
sáhttá bievlavuodjin áiggi mielde
goaridit sámi kultuvrra
luondduvuđđosa.
Vuosttažettiin goarida mohtorfievrruiguin
eanet johtin sámi kultuvrra
luondduvuđđosa,
muhto nuppe dáfus sáhttá dat
fas leat mielde nannemin sámi
kultur- ja luonddudállodoalu. Dán
problematihka geažil gártá ge
bievlavuodjima meannudeapmi váttis áššin.
Sámediggi lea buktán
gulaskuddancealkámuša
ođđa
njuolggadusevttohussii mii guoská meahcis
ja čázádagain
mohtorfievrruiguin vuodjimii. Sámediggi áigu
vuordit ođđa
mohtorjohtaluslága konsulteremiin
dassážii
go Birasgáhttendepartemeanta
vejolaččat
meannuda ášši.
Dasto lea Sámediggi deattuhan
ahte evttohusa dokumeantavuođđu
lea menddo heittot, eaige man ge láhkai
leat árvvoštallojuvvon makkár árvvut
leat biddjojuvvon vuođđun
luonddu ja eatnadaga geavaheapmái
ja áddejupmái.
Váillahit árvvoštallamiid
riikkaidgaskasaš birasrievtti
ja olmmošvuoigatvuođaid ektui,
ja dasto ahte evttohusas ii movtge leat lagabuidda sirrejuvvon ealáhusdoaibma, dáluávkkástallan
ja ávkkástallan
astoáiggis.
2.4.8 Máhtolašvuohta,
kapasitehta ja váldi
Máhtolašvuohta,
kapasitehta ja váldi leat
eaktun dasa ahte sámi servodat
galgá sáhttit
váikkuhit sin eallindili. Finnmárkkuláhka
attii ođđa vuoimmi ál-bmotrievttálaš geatnegasvuođaid čađaheapmái sámiid
ektui Norggas. Sámediggi
lea ožžon
viehka ollu ođđa
doaimmaid maid gozihit. Konsultašuvdnašiehtadus,
sámi guovlluid suodjalanbarggu
njuolggadusat, rievdadusat plána-
ja huksenlágas ja sierra
boraspirelávdegottit mas
leat Sámedikki nammadan
lahtut, leat ovdamearkan dasa ahte Sámediggi
ja sámi organisašuvnnat /báikegottit
leat eanet beassan searvat min guoski áššiid hálddašeapmái.
Válddi ektui lea dattetge
ain ollu bargu.
Jos Sámedikki bargun
galgá leat sámi
beroštumiid goziheapmi ja birashálddašeapmái
searvan, de ferte kapasitehta mealgat nannejuvvot. Dákko eai
leat guovddáš eiseválddit
nannen Sámedikki resurssaid.
Sámedikki mielas lea dát
dilli hui duođalaš.
Sámi máhtolašvuođa
birrasiid biras- ja kulturmáhtolašvuođa oktavuođas
ferte nannet sihke lasi juolludusaiguin ja strategalaš ovttasbarggu
dáfus. Birasáddjás
ovddideami oktavuođas mii
sihkkarastá sámi ávnnaslaš kulturvuođu
ii leat sáhka dušše ollu
buriid ovttaskas doaibmabijuid hábmemis.
Dárbu lea maiddái
hukset rievttálaš,
ekonomalaš ja institušuvnnalaš rámmaid
maid olis lea vejolaš searvat
ja olahit bohtosiid.
2.4.9 Kulturmuitosuodjaleapmi
Sámi kulturmuittut leat
birasresursa, árvoháhkan
resursa sámi servodagas
ja leat deaŧalaččat
sámi historjjá ja
ovdahistorjjá duođaštanávnnasin.
Kulturmuittut čájehit
makkár oktavuohta olbmuin lea
leamaš eatnadahkii ja lundui
ja movt daid leat geavahan áiggiid čađa,
ja čájeha
maid eatnadaga ja luonddu mearkkašumi
ekonomalaš, sosiálalaš ja
oskkoldatlaš beliide. Kulturmuittut
sámi dálááigeoktavuođas
addet historjjálaš máhtolašvuođa,
kultuvrralaš gullevašvuođa
ja dihtomielalašvuođa
das movt luondduin dál galgá ávkkástallat
ja movt doppe johtalit.
Sámediggái
lea fápmuduvvon váldi
kulturmuitolága mielde hálddašit
sámi kulturmuittuid. Sámedikkis
lea ovddasvástádus
viiddis geografalaš guovllus
masa gullet 6 fylkkagieldda ja guovllut Opplánddas
ja Møre ja Romsdalas. Sámediggi
lea meannudan ollu plánaáššiid
main oktavuohta gielddaiguin, doaibmabiddjooamasteaddjiiguin ja kulturmuitohálddašeami
nuppi lađđasiin
lea leamaš deaŧalaš.
Sámediggi čađaha
ollu stuorát ja unnit geahčademiid
mii lea oassi válddi geavaheamis.
Sámediggi duođašta sámi
historjjá sámiid
eavttuid mielde dainna lágiin
ahte ieš aktiivvalaččat
bargá kulturmuittuiguin
ja kulturbirrasiiguin. Sámedikki
doarjjaortnega bokte kulturmuitosuodjaleapmái
leat eaiggádat ja eará berošteaddjit ožžon
vejolašvuođa
seailluhit, láhčit
ja duođaštit
sámi kulturmuittuid.
Maŋimuš jagi áigge
lea dahkkojuvvon stuorát
registrerenbargu Sætermoenis, Meavkkis ja Ráissá álbmotmeahcis.
Ollu automáhtalaččat ráfáidahttojuvvon
sámi kulturmuittut leat
registrerejuvvon. Dáin siseatnanguovlluin čatnasit
eanaš kulturmearkkat boarraset áiggi
goddebivdui ja boazodollui. Kulturmuittuid kártema
bokte suodjaluvvo sámi kulturárbi
buorebut ja dat buktá maid
eanet máhtolašvuođa
sámi historjjá birra.
Sámediggi lea 2007:s čuovvolan 2006 – 2020
guhkesáigeplánas
sámi kulturmuittuid ja báktedáidaga
seailluheami hárrái.
Dát lea dahkkojuvvon dan
bokte go eamihávdesadji
Murggehis/Klubben Unjárgga
gieldda ja Čáhcesullo
gieldda ráji gaskkas lea sihkkarastojuvvon,
báktesárgumiid
seailluhanbargu álda/Aldonis
Unjárgga gielddas lea čađahuvvon
ja sámi kulturmuittuid seailluhanbargu
Gjerdalenis Hábmira suohkanis
lea čađahuvvon, ja
dasto lea hávdesadji arkeologálaččat
iskkaduvvon nuortalaš gilis
Njávdámis
Mátta-Várjjaga
gielddas.
Sámedikki huksensuodjalanplána
lea čuovvoluvvon dan plánejuvvon Sirbmá prošeavtta
bokte Deanus mii dál lea álggahuvvon.
Konkrehta suodjalanbarggu lassin lea prošeavtta
ulbmilin ovddidit min huksensuodjalanbarggu. Dan oktavuođas
lea bargojuvvon duođaštemiin,
ođastemiin ja báikkálaš snihkkáriid
oahpahemiin. Deanu gielda, gilisearvi ja skuvla leat leamaš mielde
barggus. Riikaantikvára lea
dorjon barggu.
Sámediggi oaidná ahte dárbbašuvvo
gelbbolašvuohtabiras sámi
fanas- ja fanasduddjonárbevieruin. Fanassuodjalanguovddáš lea
dat ásahus mas nationála
oktavuođas lea ovddasvástádus
dán fágasuorggis.
Sámediggi lea aktiivvalaččat oččodan
Ceavccageađggi/Mortensnes
guovllu Unesco máilmmeárbelistui. Dát ášši
lea ovdal ovddiduvvon Birasgáhttendepartementii
ja dan birra lea ságastallojuvvon
Sámedikki dievasčoahkkimis.
Sámediggi meannudii ášši boahtteáiggi
sámi kulturmuitohálddašeami
birra čakčamánus
2007. Dalle deattuhuvvui ahte sámit
ieža fertejit beassat hálddašit
iežaset kulturárbbi. Sámi
kulturmuittut lea deaŧalaš oassi dán
kulturárbbis. Sámediggái, mii
lea sámiid ovddasteaddji
orgána, ferte lága
bokte addojuvvot váldi hálddašit
sámi kulturmuittuid. Dát
duohtan dagašii stáhta bajimuš ovddasvástádusa sámepolitihkas
ahte Sámediggái galgá addojuvvot
eanet váldi ja mearridanváldi áššiin
mat sámi álbmogii
leat erenoamáš deaŧalaččat.
Sámediggi lea deattuhan
ahte boahtteáiggi kulturmuito-hálddašeapmái
adnojit eanet dárbbašlaš resurssat.
Maŋimuš jagiin
leat eanet ja eanet jearahišgoahtán
digitála geografalaš dieđuid.
Sámediggi ja Finnmárkku
fylkkagielda leat 2005:s álggahan
ovttasbargoprošeavtta geografalaš diehtojuohkinvuogádagaid
(GDV) atnui váldimiin kulturmuitosuodjaleami
oktavuođas. Dan guovtti
jagis maid prošeakta lea
bistán, leat ráhkaduvvon ođđa
digitála dagaldumit go guoská geodiehtovuđđui
ja leat buoridan organisašuvnna
gelbbolašvuođa
mealgat. Prošeakta lea buriin
vugiin nannen ovttasbarggu Finnmárkku
fylkkagielddain ja sáhttá dadjat
ahte leat dainna lihkostuvvan hui bures. Boahtteáiggis
sáhttá GDV
geavahit maid eará fágafealttain
go sámi kulturmuitosuodjaleamis.
Sámedikki ulbmilin lea
ahte buot ráfáidahttojuvvon
sámi kulturmuittut galget
registrerejuvvot Askeladdenis, ja sierra prošeakta
lea ge čađahuvvon
dainna ulbmilin. Eanaš sámi
kulturmuittut Finnmárkkus,
Romssas ja Davvi Norlánddas
leat registrerejuvvon dán diehtovuđđui.
Máttasámi
guovllus leat registreremat easkka álggahuvvon. Sierra
prošeakta sámi
viesuid registreremiin lea álggahuvvon.
Riikaantikvára lea ruhtadan
oasi Askeladden-prošeavttain.
Sámediggi lea dán
jagi áigge buktán
oidnosii Sámedikki kultursuodjalanbarggu
iešguđet
forain. Dát buvttiha vel
stuorát áddejumi
ja legitimitehta dan buori ja viiddis bargui maid Sámediggi
dahká dán
fágasuorggis.
2.4 Ceavzilis birashálddašeapmi
Min eallima ja eallinvugiid vuođđun
lea biras. Luondu lea vuođđun árbevirolaš ealáhusdoibmii,
birasrámmii, ovddeš áiggi
vásihusaide, máhtolašvuhtii
ja eallinvuohkái. Olbmuid
ja luonddu gaskasaš oktavuohta
lea rievdan čađa
gaskka. Máilmmi álgoálbmogat
vásihit dán
erenoamáš garrasit
danne go sin eallinvuohki, iešáddejupmi
ja kultuvra ain leat lávga čadnojuvvon
luonddu ja luondduburiid geavaheapmái.
Dárbu lea leamaš heivehit ođđa
eavttuide, ja dat lea riggodahkan kultuvrra ja identitehta oktilašvuođa
doalaheamis. Dán áiggi
rievdá eallinvuođđu
ja servodat johtileappot ja viidábut
go goassige ovdal. Dát gáibida
nana máhtolašvuođa, kapasitehta
ja válddi beassat váikkuhit iežamet
eallindillái. Sámi
servodagas leat ovddabealde hástalusat
mat gáibidit dynamalaš politihka
ja dakkár hálddašeami
man bokte sámi kultuvrra
luondduvuođus sihkkarastojuvvo. Riikkaidgaskasaš álgoálbmotvuoigatvuođaid
ovddidanbargu, ja álgoálbmotvuoigatvuođaid nationála
dohkkeheapmi leat eaktun birasáddjás
ovdáneapmái sámi
guovlluin. Danne lea vuoigatvuođabargu
maid birasbargu. Sámediggeráđđi áigu
ovddidit biraspolitihkalaš čielggadusa Sámediggái.
2.4.1 Dálkkádatrievdamat
Birashástalusat mat čatnasit dálkkádatrievdamiid-da
gáibidit doaimmaid máilmmeservodagas. Dálkkádatrievdamat
gusket erenoamážit álgoálbmogiidda
geat árbevirolaččat
lávga leat atnán
luonddu ja lea leamaš dasa
oktavuohta. Danne ferte biraspolitihkka riikkaidgaskasaččat
biddjojuvvot politihkalaš áššelistui.
Čájehan
lea ahte álgoálbmogiid árbevirolaš máhtolašvuođat
leat leamaš ávkkálaččat
bargui dálkkádatrievdamiiguin
ja positiivvalaš heivehanstrategiijaid
ovddideapmái. Danne lea
dárbu duođaštit árbevirolaš máhtolašvuođa
vai sáhtášii
gávnnahit ođđa
heivehanstrategiijaid. Dákkár
dieđut dievasmahtášedje
sihke dieđalaš máhtolašvuođa
ja livččii álkit
einnostit váikkuhusaid mat iešguđet
doaibmabijuin šattašedje. álgoálbmotvuoigatvuođaid
sihkkarastin mii váikkuha árbevirolaš máhtolašvuođaid
ja luondduriggodagaid suodjaleapmái
váikkuha positiivvalaččat
daid dálkkádathástalusaide
mat leat ovddabealde. Buorre álgoálbmotpolitihkka
lea maiddái buorre dálkkádatpolitihkka.
Sámi ealáhusain
lea marginála dilli ja daid
ekonomiija lea rašši. Dálkkádatrievdamat
ja birasnuoskkideapmi buktet ođđa
hástalusaid doaimma, areálaid
ja goluid ektui. Davviguovlluid ekovuogádagat
bidjet vuođu min ealáhusaide.
Dát ekovuogádagat leat
rašit rievdamiid ektui,
mii fas váikkuha resursavuđđui. Rašisvuođaanalysain
ja heivehanstrategiijain ferte váldit
vuolggasaji ealáhusaid árbemáhtus.
2.4.2 Areálasuodjaleapmi
Areálavuođđu
mearkkaša ollu sámi
ealáhusbargui ja ássamii,
kultuvrralaš gullevašvuhtii,
ja servodat-eallima viidáset
gaskkusteapmái ja ovddideapmái. árbevirolaš sámi ealáhusvuogit
dárbbašit
geavahit stuorra areálaid.
Birrasa ja areálaid hálddašeami
ja ávkkástallama mearridit
guokte beali. Vuos lea eanavuoigatvuođa čilgen
ja nubbi lea biras- ja resursahálddašeami
láhkačoahkki.
Biras- ja resursaláhkaaddin
stivre hui ollu dan movt guovllut geavahuvvojit. Danne lea Sámediggi
ollu bargan oažžut sámi
beroštumiid sihkkarastojuvvot ođđa
plána- ja huksenlágas. Sámediggi
lea juksan ovttaoaivilvuođa Birasgáhttendepartemeanttain
ođđa plánaoasi
hárrái
plána- ja huksenlágas.
Das galgá areálaplánema
ulbmilin leat sihkkarastit sámi
kultuvrra, ealáhusaid ja
servodateallima luondduvuđđosa. Sámediggái
addojuvvo vuosteággaváldi áššiin
mat sáhttet soidadit dán
ul-bmila. Dát láhkarievdadus
lea deaŧalaš sámi
meahcceealáhusaid
dohkkeheamis.
Sámedikki ođđa
sadji areálahálddašeamis
sorjá áššemeannudankapasitehta
nannemis ja vejolašvuođas
ieš beassat ráhkadit
sámi perspektiivvaid areálahálddašeamis.
Dát addá stuorát
einnostanvejolašvuođa
ja gielddalaš plánaeiseválddiid
beales maid dalle buorebut vuhtiiváldojuvvot.
Sámediggi vuordá konsulterejuvvot
viidáset barggus njuolggadusaid
ráhkadeami oktavuođas. Sámediggi
lea dál álggahan
konsultašuvnnaid Birasgáhttendepartemeanttain
ođđa
luondduriggodatlága hárrái
ja Guolástus- ja riddodepartemeanttain
ođđa
mearraresursalága ektui.
Dát goappašagat
leat guovddáš lágat
sámi ávnnaslaš kulturvuođu
sihkkarastimis ja sámiid
searvamis min luondduresurssaid hálddašeapmái.
2.4.3 Suodjalanplánat
Suodjaleapmi sámi guovlluin
sáhttá váikkuhit
dan ahte ávnnaslaš eavttut suodjaluvvojit
sámi kultuvrra doalaheapmái,
ovddideapmái ja viidáset gaskkusteapmái.
Dát eaktuda dattetge ahte
suodjalanproseassa, sisdoallu ja hálddašeapmi
eai amasmahte, muhto nannejit sámi
kultuvrra.
Ođđajagimánu
2007 šiehtadusas suodjalanplánabarggu
njuolggadusaid hárrái
sámi guovlluin, konkretiserejuvvojit
konsultašuvnnat suodjalaneiseválddi
ja báikkálaš sámi beroštumiid
gaskka, ja suodjalaneiseválddiid
ja Sámedikki gaskka. Šiehtadus
mearkkaša dan ahte Sámediggi
einnostahtti vugiin, ollislaččat
ja fágalaččat dohkálaš vugiin
galgá konsulteret golbma
iešguđet hálddašandási.
Seammás galgá doallat
oktavuođa sámi beroštumiiguin
ja báikegottiiguin ja gulahallat
daiguin, ja sihkkarastit báikkálaš searvama
ja eavttuid bidjama buot suodjalanbargguide sámi
geavahan- ja ássanguovlluin.
Konsultašuvnnat ja gulahallan
máŋgga hálddašandásis
gáibidit ollu resurssaid
Sámedikkis. Sámediggi vuordá eanet
resurssaid dáid doaimmaid goziheapmái.
Konsultašuvnnat leat čađahuvvon álbmotmehciid,
eatnadatsuodjaleami ja luonddureserváhtaid
ektui maŋŋá go šiehtadus
dahkkojuvvui. Dasa lassin leat čađahuvvon
konsultašuvnnat hálddašeami
ja hálddašanplánaid
ektui.
Birasgáhttendepartemeanttas
ja Sámedikkis lea leamaš ovttaoaivilvuohta dain
suodjalanáššiin
maid Ráđđehus
ja Luondduhálddašandirektoráhta
leat meannudan. Dasto lea šaddan
ovttaoaivilvuohta báikkálaš/guovllulaš dásis
fylkamánniiguin ahte ásahuvvo sierra
bargolávdegoddi suodjalanproseassaide.
Luondduhálddašan
direktoráhtain lea čađahuvvon
konsultašuvdna hálddašanválddi fápmudeamis
guovtti álbmotmeahci ektui (Várnjárga
ja Sievju) man oktavuođas
ii šaddan ovttaoaivilvuohta.
Sámediggi oaivvilda ahte
suodjalaneiseválddit orrot
veaháš buorebut
guldališgoahtán
ja áddegoahtán daid
oainnuid maid Sámediggi
ovddida. Go guoská álbmotmehciid hálddašanválddi
fápmudeapmái,
de oaivvilda Sámediggi ahte
jos hálddašeapmi
galgá leat ILO-konvenšuvnna
nr 169 artihkkala 15 nr 1 gáibádusaid
siskkobealde almmolaš rievttálaš searvamis
resurssaid geavaheami, hálddašeami
ja suodjaleami oktavuođas,
de gal fertejit ásahuvvot sierra
hálddašanstivrrat
main leat ovddasteaddjit maiddái
Sámedikkis. Sámediggi áigu
joatkit oktasaš hálddašanortnegiid ásahanbargguin.
2.4.4 Biologalaš šláddjivuođa
konvenšuvdna
2007:s lea Sámediggi
searvan guovtti bargojoavkočoahkkimii
biologalaš šláddjivuođa
konvenšuvnna oktavuođas.
Okta bargojoavkočoahkkin lea
meannudan šiehtadallamiid
riikkaidgaskasaš stivrema
ektui go guoská genehtalaš resurssaiguin ávkkástallamii.
Konvenšuvnna oasálaščoahkkimis
lea mearriduvvon ahte šiehtadallamat
galget čađahuvvot
ovdal jagi 2010. Genaresurssat lea dat goalmmát
oassi biologalaš šláddjivuođa
konvenšuvnnas, dat guokte
vuosttaža leat suodjaleapmi
ja biologalaš šláddjivuođa
ceavzilis geavaheapmi. Buriid juogadeapmi vuoiggalaččat
genaresurssaid oktavuođas galgá earret
eará váikkuhit
geafivuođa eastadeami máilmmis.
Bargojoavkočoahkkimis sáhtii
vuohttit ahte oasálaččat
ain leat guhkkin eret ovttaoaivilis, ja ahte šaddet
váttis šiehtadallamat
ovdalgo genaresurssaid riikkaidgaskasaš stivrejupmi
lea ollašuhttojuvvon.
Nuppi bargojoavkočoahkkimis
lei sáhka konvenšuvnna
artihkkala 8(j) birra mii guoská álgoálbmogiid árbevirolaš máhtolašvuođaid árvvus
atnimii, suodjaleapmái ja
bisuheapmái. Artihkal guoská maiddái árbevirolaš máhtolašvuođaid
ođasteapmái
ja čađaheapmái,
maid vuođul árbevirolaš eallinvuogit,
mat leat mávssolaččat
biologalaš šláddjivuođa
ceavzilis geavaheapmái ja
suodjaleapmái dohkkehuvvojit. Dán
bargojoavkočoahkkima mearrádusain
vuhtto ahte stáhtat mat
jienastedje vuostá ON álgoálbmotjulggaštusa,
nugo Austrália, Ođđa Zealánda
ja Canáda, geavahedje vejolašvuođa
soidadit mearrádusaid mat
gusket álgoálbmotvuoigatvuođaide.
Erenoamážit
láivudedje dan teavstta
mii guoská álgoálbmogiid
beales miehtamii ja eanavuoigatvuođaide.
2.4.5 Boraspirehálddašeapmi
Boraspiret goddet ollu sávzzaid
ja bohccuid sámi guovlluin.
Sávzadoalu ja boazodoalu ekonomalaš vuođđu
ii galgga goarránit boraspiriid
geažil. Ii sáhte leat
riekta go ovttaskas boanda ja boazoeaiggát
galgá gillát
daid vahágiid mat bohtet
das go boraspiret hálddašuvvojit
ekologalaččat eahpedássedit.
Hástalussan lea suodjalit ealáhusberoštumiid
guovlluin gos leat ollu boraspiriid dahkan vahágat.
Boraspiriid bearráigeahččan
ja nálleregistreren ii leat
velá ge dohkálaš.
Sámedikkis ii leat luohttámuš daid
registreremiidda maid vuođul
boraspirenálit regulerejuvvojit. Duohtavuođas
leat boraspiret ollu eanet go mat leat registrerejuvvon.
Sámediggi oaivvilda ahte
galget addojuvvot dárbbašlaš resurssat beavttálmahttit
boraspiriid goddima. Eanaš goddinlobiiguin
eai nagot goddit boranávddi.
Máhtolašvuođa
ovddideami dihte ferte nannoseappot áŋgiruššat
dutkamiin. Boraspiret leat juoh-ke beaivvi birra jagi doppe gos
boazodoallu ge lea. Erenoamážit
boazodoalloguovlluid ektui lea unnán
dutkojuvvon.
Gonagasgoaskima hálddašeami ovddideapmi
ferte álggahuvvot. Ii sáhte šat
joatkit passiivvalaš buhtadusaid máksimiin
almmá ahte čađahuvvojit
makkárge doaibmabijut dahje
reguleremat. Ovdamearkka dihte lea Finnmárkkus
duođaštuvvon
ollu jagiid ahte gonagasgoaskin dahká sullii seamma
stuorra vahágiid go geatki.
Sámediggi nammada ovtta
viđa lahtu gaskkas guovllulaš boraspirelávdegottiide
guovlluin gos leat sámi
ealáhusberoštumit.
Sámediggái
lea deaŧalaš ahte
lahtut bures gulahallet guovllu ealáhusberoštumiiguin.
Dán dihte leage deaŧalaš ahte ásahuvvojit fásta
deaivvadeamit organisašuvnnaide
ja boraspirehálddašeapmái.
Sámediggi gáibida
ahte juolluduvvojit ruđat
náliid buorebut reguleremii,
buoret ortnegiidda vahátelliid
goddimii, eanet dutkamii, gonagasgoaskima hálddašeapmái
vuogi ovddideapmái, ja dasto
buorebut bargat organisašuvnnaid
ja hálddahusa gaskasaš gulahallamiin
vai lea vejolaš čađahit
mearriduvvon boraspirepolitihka. Dáin
guovlluin sturrot dušše ain
vahágat ja buhtadusaid máksimat
jos eai čađahuvvo
vahágiid eastadandoaibmabijut.
2.4.6 Energiija ja bieggafápmu
Sámedikkis ja Norgga čazádat-
ja energiijadirektoráhtas
(NVE) lei čoahkkin ođđajagimánus
2007 bieggafápmohuksema
ja eará energiijaáššiid
birra sámi guovlluin. Lei
ovttaoaivilvuohta das ahte NVE ja Sámediggi
ovttas ráhkadit njuolggadusaid/prosedyraid
energiijaáššiid meannudeapmái
konsultašuvdnašiehtadusa
ektui mii lea stáhta eiseválddiid
ja Sámedikki gaskka. NVE
galgá ráhkadit
evttohusa dáid njuolggadusaide/prosedyraide. árvvoštallojuvvo
galget go dollojuvvot fásta
jahkebeallásaš čoahkkimat
NVE ja Sámedikki gaskka.
NVE doallá ain sierra čoahkkimiid
energiijaáššiin
jos dat sáhttet guoskat sámi
beroštumiide.
Dál leat bargamin máŋggain
stuorra huksenáššiin
sámi guovlluin. Sámediggi
lea gáibidan konsultašuvnnaid
go guoská plánejuvvon
linjái Báhccavuona
ja Hammarfeastta gaskka, Čorgasnjárgga
bieggafápmorusttegii Davvisiidda
ja Gáŋgaviikka
gielddain ja Hamnefjell bieggafápmorusttega
konsešuvdnaohcamii Báhccavuona
gielddas. Sámediggi lea maid
ožžon
gulaskuddanreivve 9 bieggafápmorusttegii
Fosen-njárggas guoskevaš fierpmádatlaktimiin.
Muhtun čáhcefápmohuksemat
earret eará Finnmárkkus
ja Norlánddas šaddet
vuostálaga boazodoaluin. Máŋgga
dáid áššiid ektui šaddá dárbu
konsulteret. Danne sávvá Sámediggi
ahte dat álggahuvvon proseassa
NVE:in njuolggadusaid/prosedyraid hárrái
gearggahuvvojit hui johtilit.
2.4.7 Mohtorjohtalus
Mohtorfievrruiguin johtaleapmi meahcis lea ođđa áiggi
meahccegeavahan ja – ávkkástallanvuohki.
Seammás diehtit mii ahte
bievlavuodjin mohtorfievrruigun sáhttá billistit
luonddu. Dieinna lágiin
sáhttá bievlavuodjin áiggi mielde
goaridit sámi kultuvrra
luondduvuđđosa.
Vuosttažettiin goarida mohtorfievrruiguin
eanet johtin sámi kultuvrra
luondduvuđđosa,
muhto nuppe dáfus sáhttá dat
fas leat mielde nannemin sámi
kultur- ja luonddudállodoalu. Dán
problematihka geažil gártá ge
bievlavuodjima meannudeapmi váttis áššin.
Sámediggi lea buktán
gulaskuddancealkámuša
ođđa
njuolggadusevttohussii mii guoská meahcis
ja čázádagain
mohtorfievrruiguin vuodjimii. Sámediggi áigu
vuordit ođđa
mohtorjohtaluslága konsulteremiin
dassážii
go Birasgáhttendepartemeanta
vejolaččat
meannuda ášši.
Dasto lea Sámediggi deattuhan
ahte evttohusa dokumeantavuođđu
lea menddo heittot, eaige man ge láhkai
leat árvvoštallojuvvon makkár árvvut
leat biddjojuvvon vuođđun
luonddu ja eatnadaga geavaheapmái
ja áddejupmái.
Váillahit árvvoštallamiid
riikkaidgaskasaš birasrievtti
ja olmmošvuoigatvuođaid ektui,
ja dasto ahte evttohusas ii movtge leat lagabuidda sirrejuvvon ealáhusdoaibma, dáluávkkástallan
ja ávkkástallan
astoáiggis.
2.4.8 Máhtolašvuohta,
kapasitehta ja váldi
Máhtolašvuohta,
kapasitehta ja váldi leat
eaktun dasa ahte sámi servodat
galgá sáhttit
váikkuhit sin eallindili. Finnmárkkuláhka
attii ođđa vuoimmi ál-bmotrievttálaš geatnegasvuođaid čađaheapmái sámiid
ektui Norggas. Sámediggi
lea ožžon
viehka ollu ođđa
doaimmaid maid gozihit. Konsultašuvdnašiehtadus,
sámi guovlluid suodjalanbarggu
njuolggadusat, rievdadusat plána-
ja huksenlágas ja sierra
boraspirelávdegottit mas
leat Sámedikki nammadan
lahtut, leat ovdamearkan dasa ahte Sámediggi
ja sámi organisašuvnnat /báikegottit
leat eanet beassan searvat min guoski áššiid hálddašeapmái.
Válddi ektui lea dattetge
ain ollu bargu.
Jos Sámedikki bargun
galgá leat sámi
beroštumiid goziheapmi ja birashálddašeapmái
searvan, de ferte kapasitehta mealgat nannejuvvot. Dákko eai
leat guovddáš eiseválddit
nannen Sámedikki resurssaid.
Sámedikki mielas lea dát
dilli hui duođalaš.
Sámi máhtolašvuođa
birrasiid biras- ja kulturmáhtolašvuođa oktavuođas
ferte nannet sihke lasi juolludusaiguin ja strategalaš ovttasbarggu
dáfus. Birasáddjás
ovddideami oktavuođas mii
sihkkarastá sámi ávnnaslaš kulturvuođu
ii leat sáhka dušše ollu
buriid ovttaskas doaibmabijuid hábmemis.
Dárbu lea maiddái
hukset rievttálaš,
ekonomalaš ja institušuvnnalaš rámmaid
maid olis lea vejolaš searvat
ja olahit bohtosiid.
2.4.9 Kulturmuitosuodjaleapmi
Sámi kulturmuittut leat
birasresursa, árvoháhkan
resursa sámi servodagas
ja leat deaŧalaččat
sámi historjjá ja
ovdahistorjjá duođaštanávnnasin.
Kulturmuittut čájehit
makkár oktavuohta olbmuin lea
leamaš eatnadahkii ja lundui
ja movt daid leat geavahan áiggiid čađa,
ja čájeha
maid eatnadaga ja luonddu mearkkašumi
ekonomalaš, sosiálalaš ja
oskkoldatlaš beliide. Kulturmuittut
sámi dálááigeoktavuođas
addet historjjálaš máhtolašvuođa,
kultuvrralaš gullevašvuođa
ja dihtomielalašvuođa
das movt luondduin dál galgá ávkkástallat
ja movt doppe johtalit.
Sámediggái
lea fápmuduvvon váldi
kulturmuitolága mielde hálddašit
sámi kulturmuittuid. Sámedikkis
lea ovddasvástádus
viiddis geografalaš guovllus
masa gullet 6 fylkkagieldda ja guovllut Opplánddas
ja Møre ja Romsdalas. Sámediggi
lea meannudan ollu plánaáššiid
main oktavuohta gielddaiguin, doaibmabiddjooamasteaddjiiguin ja kulturmuitohálddašeami
nuppi lađđasiin
lea leamaš deaŧalaš.
Sámediggi čađaha
ollu stuorát ja unnit geahčademiid
mii lea oassi válddi geavaheamis.
Sámediggi duođašta sámi
historjjá sámiid
eavttuid mielde dainna lágiin
ahte ieš aktiivvalaččat
bargá kulturmuittuiguin
ja kulturbirrasiiguin. Sámedikki
doarjjaortnega bokte kulturmuitosuodjaleapmái
leat eaiggádat ja eará berošteaddjit ožžon
vejolašvuođa
seailluhit, láhčit
ja duođaštit
sámi kulturmuittuid.
Maŋimuš jagi áigge
lea dahkkojuvvon stuorát
registrerenbargu Sætermoenis, Meavkkis ja Ráissá álbmotmeahcis.
Ollu automáhtalaččat ráfáidahttojuvvon
sámi kulturmuittut leat
registrerejuvvon. Dáin siseatnanguovlluin čatnasit
eanaš kulturmearkkat boarraset áiggi
goddebivdui ja boazodollui. Kulturmuittuid kártema
bokte suodjaluvvo sámi kulturárbi
buorebut ja dat buktá maid
eanet máhtolašvuođa
sámi historjjá birra.
Sámediggi lea 2007:s čuovvolan 2006 – 2020
guhkesáigeplánas
sámi kulturmuittuid ja báktedáidaga
seailluheami hárrái.
Dát lea dahkkojuvvon dan
bokte go eamihávdesadji
Murggehis/Klubben Unjárgga
gieldda ja Čáhcesullo
gieldda ráji gaskkas lea sihkkarastojuvvon,
báktesárgumiid
seailluhanbargu álda/Aldonis
Unjárgga gielddas lea čađahuvvon
ja sámi kulturmuittuid seailluhanbargu
Gjerdalenis Hábmira suohkanis
lea čađahuvvon, ja
dasto lea hávdesadji arkeologálaččat
iskkaduvvon nuortalaš gilis
Njávdámis
Mátta-Várjjaga
gielddas.
Sámedikki huksensuodjalanplána
lea čuovvoluvvon dan plánejuvvon Sirbmá prošeavtta
bokte Deanus mii dál lea álggahuvvon.
Konkrehta suodjalanbarggu lassin lea prošeavtta
ulbmilin ovddidit min huksensuodjalanbarggu. Dan oktavuođas
lea bargojuvvon duođaštemiin,
ođastemiin ja báikkálaš snihkkáriid
oahpahemiin. Deanu gielda, gilisearvi ja skuvla leat leamaš mielde
barggus. Riikaantikvára lea
dorjon barggu.
Sámediggi oaidná ahte dárbbašuvvo
gelbbolašvuohtabiras sámi
fanas- ja fanasduddjonárbevieruin. Fanassuodjalanguovddáš lea
dat ásahus mas nationála
oktavuođas lea ovddasvástádus
dán fágasuorggis.
Sámediggi lea aktiivvalaččat oččodan
Ceavccageađggi/Mortensnes
guovllu Unesco máilmmeárbelistui. Dát ášši
lea ovdal ovddiduvvon Birasgáhttendepartementii
ja dan birra lea ságastallojuvvon
Sámedikki dievasčoahkkimis.
Sámediggi meannudii ášši boahtteáiggi
sámi kulturmuitohálddašeami
birra čakčamánus
2007. Dalle deattuhuvvui ahte sámit
ieža fertejit beassat hálddašit
iežaset kulturárbbi. Sámi
kulturmuittut lea deaŧalaš oassi dán
kulturárbbis. Sámediggái, mii
lea sámiid ovddasteaddji
orgána, ferte lága
bokte addojuvvot váldi hálddašit
sámi kulturmuittuid. Dát
duohtan dagašii stáhta bajimuš ovddasvástádusa sámepolitihkas
ahte Sámediggái galgá addojuvvot
eanet váldi ja mearridanváldi áššiin
mat sámi álbmogii
leat erenoamáš deaŧalaččat.
Sámediggi lea deattuhan
ahte boahtteáiggi kulturmuito-hálddašeapmái
adnojit eanet dárbbašlaš resurssat.
Maŋimuš jagiin
leat eanet ja eanet jearahišgoahtán
digitála geografalaš dieđuid.
Sámediggi ja Finnmárkku
fylkkagielda leat 2005:s álggahan
ovttasbargoprošeavtta geografalaš diehtojuohkinvuogádagaid
(GDV) atnui váldimiin kulturmuitosuodjaleami
oktavuođas. Dan guovtti
jagis maid prošeakta lea
bistán, leat ráhkaduvvon ođđa
digitála dagaldumit go guoská geodiehtovuđđui
ja leat buoridan organisašuvnna
gelbbolašvuođa
mealgat. Prošeakta lea buriin
vugiin nannen ovttasbarggu Finnmárkku
fylkkagielddain ja sáhttá dadjat
ahte leat dainna lihkostuvvan hui bures. Boahtteáiggis
sáhttá GDV
geavahit maid eará fágafealttain
go sámi kulturmuitosuodjaleamis.
Sámedikki ulbmilin lea
ahte buot ráfáidahttojuvvon
sámi kulturmuittut galget
registrerejuvvot Askeladdenis, ja sierra prošeakta
lea ge čađahuvvon
dainna ulbmilin. Eanaš sámi
kulturmuittut Finnmárkkus,
Romssas ja Davvi Norlánddas
leat registrerejuvvon dán diehtovuđđui.
Máttasámi
guovllus leat registreremat easkka álggahuvvon. Sierra
prošeakta sámi
viesuid registreremiin lea álggahuvvon.
Riikaantikvára lea ruhtadan
oasi Askeladden-prošeavttain.
Sámediggi lea dán
jagi áigge buktán
oidnosii Sámedikki kultursuodjalanbarggu
iešguđet
forain. Dát buvttiha vel
stuorát áddejumi
ja legitimitehta dan buori ja viiddis bargui maid Sámediggi
dahká dán
fágasuorggis.
2.5 Sámeálbmotfoanda
Stuorradiggi lea sámiálbmotfoanddas várren
75 miljon ruvnno oktasaš buhtadusa
dáruiduhttinpolitihkka dagahan vahágiid
ja eahperievtti geažil sámi álbmogii.
Sámediggi galgá hálddašit
foandda reanttuid/buvttadusa.
Sámeálbmotfoandda ásaheapmi lea
dušše
okta lávki dan guvlui ahte njulget
daid vahágiid ja gillámušaid maid
sámit álbmogin
leat gártan gillát
máŋga
sohkabuolvva. Foanda okto ii leat doarvái
njulget daid gillámušaid
maid dáruiduhttin lea dagahan.
Ain lea stáhtas ovddasvástádus
njulget daid vahágiid maid
geažil sámi álbmot
lea gártan gillán.
Sámediggi mearridii skábmamánus
geavahišgoahtit sámiálbmotfoandda.
Sámedikki dievasčoahkkin
mearridii ahte dievasčoahkkin
lea foandastivra, ja ahte Sámediggi
mearrida foandda reanttuid geavaheami lagabuidda jahkásaš bušeahttamearrádusain.
Sámediggi lea mearridan vuoruhemiid
ja áŋgiruššansurggiid
sámiálbmotfoandda
geavaheapmái áigodagas
2008 – 2009. Oasit foandda ruđain
galget geavahuvvot giellaovddidandoaibmabijuide, girjjálašvuhtii ja árbevirolaš máhtolašvuođa duođašteapmái
ja gaskkusteapmái.
2.5 Sámeálbmotfoanda
Stuorradiggi lea sámiálbmotfoanddas várren
75 miljon ruvnno oktasaš buhtadusa
dáruiduhttinpolitihkka dagahan vahágiid
ja eahperievtti geažil sámi álbmogii.
Sámediggi galgá hálddašit
foandda reanttuid/buvttadusa.
Sámeálbmotfoandda ásaheapmi lea
dušše
okta lávki dan guvlui ahte njulget
daid vahágiid ja gillámušaid maid
sámit álbmogin
leat gártan gillát
máŋga
sohkabuolvva. Foanda okto ii leat doarvái
njulget daid gillámušaid
maid dáruiduhttin lea dagahan.
Ain lea stáhtas ovddasvástádus
njulget daid vahágiid maid
geažil sámi álbmot
lea gártan gillán.
Sámediggi mearridii skábmamánus
geavahišgoahtit sámiálbmotfoandda.
Sámedikki dievasčoahkkin
mearridii ahte dievasčoahkkin
lea foandastivra, ja ahte Sámediggi
mearrida foandda reanttuid geavaheami lagabuidda jahkásaš bušeahttamearrádusain.
Sámediggi lea mearridan vuoruhemiid
ja áŋgiruššansurggiid
sámiálbmotfoandda
geavaheapmái áigodagas
2008 – 2009. Oasit foandda ruđain
galget geavahuvvot giellaovddidandoaibmabijuide, girjjálašvuhtii ja árbevirolaš máhtolašvuođa duođašteapmái
ja gaskkusteapmái.
2.6 Kultuvra
Kultureallin lea hui deaŧalaš identitehta nannemii
seammás go dat ealáskuhttá báikegottiid
dainna lágiin ahte olbmot
háliidit ássat doppe.
Go sámi kultuvra lea nanus,
de addá dat oadjebasvuođa
ja deaŧalaš riekkisváikkuhusaid
loaktima ja eallinkvalitehta dáfus.
Kultuvrii gullet maiddái
dakkár arenat ja deaivvadansajit gos
dáidda ja kultuvra gaskkustuvvo,
ja viidáset áddejumis
gullet dasa maid valáštallan,
museat, bibliotehkat ja media.
Báikkálaš,
guovllulaš ja nationála
sámi ásahusat
ja kultuvrralaš arenat ja
deaivvadansajit leat deaŧalaččat
sámi servodaga ovddidanbarggus.
Dat mii boahtá ovdan filmmaid,
musihka, girjjálašvuođa, dáidaga
ja teáhtera bokte lea mielde
buktimin oidnosii sámi kultuvrra.
2.6.1 Kultuvrra ovdanbuktin
Sámi musihkka lea mielde
buktimin oidnosii ja loktemin sámi
kultuvrra sihke sámi álbmogii
ja muđui máilbmái. Deaŧalaš lea
nannet ja ovddidit sámi musihkkabirrasa
ja addit vejolašvuođa gaskkustit
sámi musihka. Ovttasbargošiehtadusaid
bokte fylkkagielddaiguin galgá Sámediggi
leat mielde láhčimin
sámi musihka buvttadeami ja
gaskkusteami. Sámediggi áigu árvvoštallat
etnomusihkkaguovddáža ásaheami,
ja áigu aktiivvaččat
bargat luđiid ja eará sámi
musihka gaskkustemiin.
Sámediggi vuordá buoret rámmaeavttuid
sámi filmmaid ovddideapmái.
Jos galgá eanet áŋgiruššat
sámi filmmaid ovddidemiin
ja buvttademiin, de dárbbašuvvojit
sámi filmmaid ovdánahttimii
buoret ekonomalaš rámmat
ja eanet arenat. Dien oktavuođas oaidná Sámediggi
hui positiivalažžan
daid plánaid mat leat ráhkaduvvon
riikkaidgaskasaš sámi filbmaguovddáža ásaheamis
Guovdageidnui. Dán lágan
filbmaguovddáža
olis buorránivčče sámi
filmmaid ovdánanvejolašvuođat, šattašii
buoret ovttasbargu riikarájiid
rastá ja ođđa
vejolašvuođat
filmmaid ovddideapmái álgoálbmotperspektiivvas.
Guhkkit áigge lea leamaš nu
ahte rámmaeavttut
sámi čáppagirjjálašvuođa
almmuheapmái ja doaibmadoarjja
sámi lágádusaide leat
leamaš unnán dohkálaččat.
Sámedikkis lea dattetge
leamaš vejolašvuohta
guovtti maŋimuš jagis
vuoruhit dan badjelii, muhto leat ain ollu gárvves
manusat čáppagirjjálašvuođas
mat leat gárvásat
almmuheami váste. Sámediggi áigu
geavahit muhtun oasi sámiálbmotfoandda
ruđain muhtun dáid
prošeavttaid gárvvisteapmái.
Dát lea maid čuovvoluvvon 2008
bušeahtas.
Sámi teáhterat
leat hui deaŧalaš arenat
lávdedáidaga gaskkusteami
ja vásiheami oktavuođas. Sámedikkis
lea ulbmilin sihkkarastit teáhteriidda
buoret ekonomalaš rámmaeavttuid,
nu ahte dat sáhttet addit fálaldagaid
olles sámi ássanguovllus. Sámediggi
lea vuoruhan nannet Beaivváš Sámi
Teáhtera doaibmaruhtadeami.
Sámediggeráđis
leat leamaš čoahkkimat
Girko- ja kulturdepartemeanttain sámi
nationála lávddi
huksema birra Guovdageidnui.
Åarjelhsaemien Teatre lea deaŧalaš máttasámi
giela, kultuvrra ja identitehta nannemis. Jagi 2006 rájes
lea teáhter ožžon
fásta doaibmadoarjaga Sámedikki
bušeahta bokte. Dan ovttas ruhtadeapmi
lea guorahallojuvvon máttasámi
guovllu ovttasbargošiehtadusaid oasálaččaiguin.
Sáme-diggi lea duppalastán
doaibmadoarjaga teáhterii 2008
bušeahtas.
Jagi 2004 dagai Sámediggi
ovttasbargošiehtadusa Sámi Dáiddárráđiin/Samisk
kunstnerråd (SDR). Sámediggi
lea 2007:s čađahan šiehtadallamiid ođđa šiehtadusa
hárrái jahkái
2008. Dát šiehtadallamat
boatkanedje, ja danne lea rámma
mearriduvvon Sámedikki 2008
bušeahta bokte. Dáiddáršiehtadusa
rámma 2008:s lea 4 350 000
ruvnno, dat seamma mii lei 2007:s.
2.6.2 Kultuvrralaš arenat
ja deaivvadansajit
2.6.2.1 Sámi ásahusat
Sámediggi vuoruha sámi
kultuvrrain eanet áŋgiruššama
ja danne lea ulbmilin deaivvadit buot sámi
kulturásahusaiguin ja –organisašuvnnaiguin.
Sámedikkis leat leamaš čoahkkimat
muhtun sámi ásahusaiguin. áššit
maid birra lea leamaš sáhka
leat ovttabargošiehtadusaid čuovvoleapmi
fylkkagielddaiguin, earret eará vejolašvuođaid
birra geavahit sámi čálamearkkaid
diehtovuođuin ja guovttegielalašvuođa goluid
ruhtadeapmi.
Várdobáiki
sámi guovddáš lea
ráhkadan latnja- ja doaibmaplána
sámi guovddáža/kulturviesu
várás.
Plána lea ráhkaduvvon
Sámedikki mearrádusa
vuođul mii guoská sámi
museadoaimma oassečielggadeapmái
Davvi-Norlánddas ja Romssas,
mas Sámediggi bijai vuođđun
ahte Várdobáikái
biddjojuvvo sámi museaovddasvástádus
Mátta-Romssas/Davvi-Norlánddas.
Plánas lea hábmejuvvon
kulturviessu mas leat ollislaš musea,
kantuvrrat, čoahkkin- ja kursalanjat
ja lanjat oktasas doaimmaide.
Sámediggi bidjá vuođđun ahte
museadoaibma Romssas ja Davvi Norlánddas
galgá ovddiduvvot dáláš kulturguovddážiid oassin.
Dat mearkkaša ahte ája
sámi guovddážii
biddjojuvvo sámi museaovddasvástádus
Davvi-Romssas ja davit Gaska-Romssas. Galgá ovddiduvvot
sámi musea mii biddjojuvvo
Sámedikki hálddašeami
vuollásažžan. Museahuksen šaddá leat
oassi plánejuvvon huksemis ája
sámi guovddáža
oktavuođas.
2.6.3 Valáštallan
Sámediggi háliida
movttiidahttit sámi nuoraid áŋgiruššat valáštallamiin.
Danne lea Sámediggi ásahan
valáštallanbálkkašumi
sámi valáštalliid
váste. Bálkkašupmi
geigejuvvui vuosttaš gearddi
2007:s Oda Utsi Onstadii luođovaláštallamis
ja Siv Anja Miennai taekwondos.
Sámediggi lea máŋggaid
jagiid bargan aktiivvalaččat
ekonomalaš rámmaid
buoridemiin sámi valáštallamii.
Dat lea deaŧalaš danne
vai sámi valáštallama sáhttá čađahit
ja viidáset ovddidit sihke
govdodat- ja njunušvaláštallandásis.
2007:s addojuvvui sámi valáštallamii
oassi speallanruđain mii
lei 500 000 ruvnno. Ruđaid
hálddaša
Sámediggi ja Sámediggi
lea addán ruđaid Sámiid
valáštallanlihtu-Norga/Samenes
idrettsforbund-Norge (SVL-N) geavahussii. Ulbmilin dainna lea láhčit dilálašvuođaid
sámi valáštalliide,
erenoamážit mánáide
ja nuoraide.
Sámiid Valáštallanlihttu/Samenes
idrettsforbund (SVL) organisere valáštallandoaimmaid
sámi ássanguovlluin,
rájárastá perspektiivvain.
SVL-N ja Sámi spábbačiekčanlihttu/Samisk
fotballforbund (SSL) leat mielde SVL:s mii organisere doaimma Norggas.
SVL organisere sámi meašttirgilvvuid
ja sámi riikkaservviid,
ja dieinna lágiin dat lea
deaŧalaš ja mávssolaš dan
gullevašvuođa nannemis
ja ovddideamis mii sámiin
lea riikkarájiid rastá. SVL
vállje oasseváldiid
Arctic Winter Games doalui-de mat lágiduvvojit
juohke nuppi jagi. Dat lea positiivvalaš arena
gos valáštallan
ja álgoálbmotnuorat
besset deaivvadit riikkaidgaskasaš dásis.
Guovvamánus 2007 fokuserejuvvui sámi
valáštallan
SVL olis Romssas, gos ledje spábbačiekčamat
nissonolbmuide Sámi ja Ålandda
gaskka, čuoigamat/njoarostangilvu,
valáštallangálla
ja NM heargevuodjin.
2.6.4 Girku
Sámedikkis lei čoahkkin
Sámi girkoráđiin
guovvamánus 2007, gos Sámi
girkoráđđi
dieđihii doaimmas birra
ja deaŧalaš áššiid
birra maid ráđđi meannuda.
Girkoeallin lea hui mávssolaš ollu
sámii-de, ja danne lea sámi
girkoeallin deaŧalaš Sámediggái. Sámediggi áigu
dađistaga doallat oktavuođa
Sámi girkoráđiin áigeguovdilis áššiin.
2.6.5 Museat
Sámedikkis lea leamaš fokus museaođastussii
2007:s. 2006:s ásahuvvojedje
Saemien Sijte máttasámi
guovllus ja Davveoarjesámi
museasiida davvisámi guovllus
nannejuvvon ovttadahkan. 2007:s leat návccat
leamaš čohkkejuvvon
bargat Deanu ja Várjjaga
museasiiddaiguin. Romssas ja Davvi Norlánddas
lea ráhkaduvvon sierra oassečielggadus
das movt ođastus galgá čađahuvvot.
Dát mearriduvvui dievasčoahkkimis
guovvamánus 2007. Ollislaš sámi
perspektiivva vuođul lea
Sámediggi bargan dan ala
ahte sámi museadoaibma
ovddiduvvo guovllu dáláš kulturguovddážiid oassin.
Kulturguovddážat
galget dattetge ieža ráhkadit
vuođu museadoibmii, ja Sámediggi
lea dien oktavuođas addán
doarjaga ovddidanprošeavttaide árran
julevsámi guovddážii, Várdobáiki
sámi guovddážii
ja ája sámi guovddážii.
Davveoarjesámi museasiida oaččui
2006:s ovddasvástádusa nationála
sámi museafierpmádaga fierpmádatoktiiordnejeaddjin.
Dien oktavuođas ráhkaduvvui
ja vuolláičállojuvvui fierpmádatšiehtadus
Sámedikki ja Davveoarjesámi
museasiidda gaskka, mas boahtá ovdan
makkár ovddasvástádus,
rolla ja geatnegasvuođat
das leat fierpmádaga ektui.
Davveoarjesámi museasiiddas
lei ovddasvástádus
lágidit álggahanseminára
nationála sámi
museafierpmádaga ektui juovlamánus
2007. Sámediggi searvvai
seminárii ja doalai sáhkavuoru.
Leat beahtahallan go sámi
museat eai leat ekonomalaččat
nannejuvvon seamma láhkai
go norgalaš museat leat.
Sámi museat leat ožžon
2 miljon ruvdnosaš lasáhusa áigodagas
2002 – 2007, maid ferte gohčodit
dušše symbolalaš submin.
Dát lasáhus
ii leat doarvái daid stuorra
dárbbuid ja hástalusaid
ektui mat sámi museain leat ovddabealde.
Museaásahusat ja Sámi museasearvi
leat erenoamážit váldán
ovdan museaođastusa ja sámi
museaid ekonomalaš eavttuid. Sámediggi ádde
hui bures manne sámi museat
leat fuolastuvvan, ja lea ovddidan museaođastusa áššin čoahkkimis
Stuorradikki gielda- ja hálddašankomiteain skábmamánus.
Sámediggi lea bivdán čoahkkima stáhtaráđiin
gos ságastallat sámi
museaid ekonomiija birra. Dát čoahkkin
dollojuvvo ođđajagimánu
22. b. 2008.
Sámedikkis eai leat sierra
ruđat sámi
kulturviesuid ja museaid huksemii. Sámediggi
bargá dattetge ovttasráđiid
huksejeaddjiiguin politih-kalaččat
juolludeaddji eiseválddiid ektui.
2007:s álggahuvvui viimmat
Nuortasámi musea huksen
Njávdámis, sámi
duhátjahkebáikin.
Museavistti huksen doalvu barggu nuortasámi
servodaga nannemiin ođđa
muddui. Sierra nuortasámi ásahusa ásaheapmi
lea deaŧalaš eaktu
go galgá sáhttit bargat
nuortasámiid giela, kultuvrra, ealáhusaid
ja vuoigatvuođaid nannemiin. Sámediggi
lea ovttasráđiid Mátta-Várjjaga
gielddain addán doaibmadoarjaga
museaprošektii jagi 2003 rájes.
Saemien Sijte lea okta eará huksenprošeakta
maid Sámediggi lea vuoruhan. 2007:s čielggai
ahte Saemien Sijte galgá stuoriduvvot.
Sámediggi hálii-da rámiidit
Davvi-Trøndelága
fylkkagieldda, mii lea bargan sihke politihkalaččat
ja addán dáhkádusaid
vistti ruhtadeapmái. Máttasámi
servodat dárbbaša
nana kulturguovddáža.
Dát galgá doaibmat deaivvadansadjin
ja gaskkustit historjjá,
dutkama, kultuvrra ja servodateallima. Jáhkkit ahte
Saemien Sijte deavdá dán
rolla.
Sámediggi lea dorjon
sámi dáiddamusea
huksenprošeavtta. Ovddasvástádus
das lea biddjojuvvon Davveoarjesámi
museasiidii, mii lea sádden
plánenruhtaohcamuša
Kultur- ja girkodepartementii (KGD). Dattetge eai leat juolluduvvon
ruđat 2008 stáhtabušeahta
oktavuođas. ášši
hoahpuheami dihte lea Sámediggi
juolludan ruđaid ovdaprošektii
2008:s. Sámediggi lea ávžžuhan
sihke guovllulaš ja guovddáš eiseválddiid
váikkuhit ovdaprošeavtta
ollásit ruhtadeami.
Sámediggi lea juolludan
3 miljon ruvnno ája sámi
guovddáža
huksenprošektii. Sámedikkis
lea áigumuš doaibmat
guovddážis láhčimin
sámi ásahushuksema. Dainna
vuolggasajiin go Sámediggi
várra gártá leat
doaimma stuorámus doarjjaaddi
huksema maŋŋá,
lea lunddolaš ahte Sámedikkis
lea hálddahuslaš ovddastus
prošeavtta oktavuohtajoavkkus.
Sámediggi vuordá ahte Várdobáiki
sámi guovddáš ollašuhttojuvvo
maŋŋá go
huksemat mat leat jođus ája
sámi guovddážis
lea gearggahuvvon.
2.6.6 Recalling Ancestral Voices – Sámi kulturárbbi
ruovttoluotta fievrrideapmi
Interreg-prošeakta «Recalling
Ancestral Voices – Sámi
kulturárbbi ruovttoluotta
fievrrideapmi» loahpahuvvui 2007:s. Prošeavtta ulbmilin
lea leamaš kártet
sámi kulturárbbi
mii gávdno ásahusain
Davviriikkain ja Eurohpas. Prošeakta
lea leamaš Várjjat
sámi musea, Suoma beale
Siida-musea ja Ruoŧa beale ájtte musea
gaskasaš ovttasbargoprošeakta. Sámediggi
lea bargan prošeavtta ollásit
ruhtademiin. Prošeavtta
oktavuođas dollojuvvui golggotmánus
riikkaidgaskasaš konferánsa
Anáris Suoma bealde. Sámediggi
doalai sáhkavuoru
konferánssas mas deattuhuvvui
ahte Sámedikkis
dat ferte leat ovddasvástádus
sámi dávvirávdnasiid
hálddašeamis. Konferánssas
bođii maid ovdan ahte Norgga álbmotmusea
lea mearridan ahte áigot
miehtat sámi dávvirávdnasiid
ruovttoluotta fievrrideapmái.
2.6.7 Rádjaofelaččat
Guhká lea bargojuvvon
dainna ahte rádjaofelaččat
Divttasvuonas galget oažžut
buhtadusa. 2006 stáhtabušeahtas
juolluduvvojedje ruđat Sámediggái
dutkan- ja duođaštandoaimma ásaheami váste
go guoská rádjaofelaččaide
Divttasvuonas, árran julevsámi
guovddáža
oktavuhtii. Dien oktavuođas
mearridii Sámedikki dievasčoahkkin áššis,
ja ahte árran julevsámi
guovddážii addojuvvo
ovddasvástádus ásaheamis,
stuorradiggeprosišuvdnii
nr 1 (2005 – 2006) dávistettiin.
2007:s lea várrejuvvon 1
miljon ruvnno árranii dán
ulbmila váste. Mearrádusa vuođul
ráhkaduvvui šiehtadus Sámedikki
ja árrana gaskka 2007:s, šiehtadusas
válddahallojuvvo movt doaibma
galgá čađahuvvot.
2.6.8 Ovttasbargu Sámedikki
ja ABM-utvikling gaskka
Sámediggi lea 2007:s
bargan dan ala ahte ásahuvvošii
formaliserejuvvon ovttasbargu ABM-utvikling:in (stáhta
arkiiva-, bibliotehka- ja museaguovddáš). Sámediggeráđis
lea njukčamánus
leamaš čoahkkin ABM-utvikling:in,
ja dat čuovvoluvvui ođđa
ovttasbargočoahkkimiin skábmamánus.
ABM-utvikling:s lea guhkes vásihus
ja nana fágalaš máhttu
fágafealttaid nugo bibliotehka
ja musea siskkobealde. Dán
geažil háliida
ge Sámediggi ásahit fásta
jahkásaš čoahkkimiid
daiguin.
2.6.9 Mediat
Mediat leat deaŧalaččat
sámi servodagas. Buori mediafálaldaga
sihkkarastimis leat rámmaeavttut deaŧalaččat.
Sámegielat mediat leat erenoamáš deaŧalaččat sámi čállingiela
oidnosii buktimis ja dat doibmet dábálaččat
giellamállen. Sámediggi
lea duhtavaš go vihtta miljon
ruvnno leat lasihuvvon sámi áviissaide,
man geažil lea vejolaš ásahit
sámi beaiveáviissa. Čoahkkimis
Kulturdepartemeanttain dovddahii Sámediggi
ahte sámegiel áviissaid
stuorát golut berrejit buhtaduvvot. Dán
berre vuhtii váldit ruđaid
juogadeamis.
2.6 Kultuvra
Kultureallin lea hui deaŧalaš identitehta nannemii
seammás go dat ealáskuhttá báikegottiid
dainna lágiin ahte olbmot
háliidit ássat doppe.
Go sámi kultuvra lea nanus,
de addá dat oadjebasvuođa
ja deaŧalaš riekkisváikkuhusaid
loaktima ja eallinkvalitehta dáfus.
Kultuvrii gullet maiddái
dakkár arenat ja deaivvadansajit gos
dáidda ja kultuvra gaskkustuvvo,
ja viidáset áddejumis
gullet dasa maid valáštallan,
museat, bibliotehkat ja media.
Báikkálaš,
guovllulaš ja nationála
sámi ásahusat
ja kultuvrralaš arenat ja
deaivvadansajit leat deaŧalaččat
sámi servodaga ovddidanbarggus.
Dat mii boahtá ovdan filmmaid,
musihka, girjjálašvuođa, dáidaga
ja teáhtera bokte lea mielde
buktimin oidnosii sámi kultuvrra.
2.6.1 Kultuvrra ovdanbuktin
Sámi musihkka lea mielde
buktimin oidnosii ja loktemin sámi
kultuvrra sihke sámi álbmogii
ja muđui máilbmái. Deaŧalaš lea
nannet ja ovddidit sámi musihkkabirrasa
ja addit vejolašvuođa gaskkustit
sámi musihka. Ovttasbargošiehtadusaid
bokte fylkkagielddaiguin galgá Sámediggi
leat mielde láhčimin
sámi musihka buvttadeami ja
gaskkusteami. Sámediggi áigu árvvoštallat
etnomusihkkaguovddáža ásaheami,
ja áigu aktiivvaččat
bargat luđiid ja eará sámi
musihka gaskkustemiin.
Sámediggi vuordá buoret rámmaeavttuid
sámi filmmaid ovddideapmái.
Jos galgá eanet áŋgiruššat
sámi filmmaid ovddidemiin
ja buvttademiin, de dárbbašuvvojit
sámi filmmaid ovdánahttimii
buoret ekonomalaš rámmat
ja eanet arenat. Dien oktavuođas oaidná Sámediggi
hui positiivalažžan
daid plánaid mat leat ráhkaduvvon
riikkaidgaskasaš sámi filbmaguovddáža ásaheamis
Guovdageidnui. Dán lágan
filbmaguovddáža
olis buorránivčče sámi
filmmaid ovdánanvejolašvuođat, šattašii
buoret ovttasbargu riikarájiid
rastá ja ođđa
vejolašvuođat
filmmaid ovddideapmái álgoálbmotperspektiivvas.
Guhkkit áigge lea leamaš nu
ahte rámmaeavttut
sámi čáppagirjjálašvuođa
almmuheapmái ja doaibmadoarjja
sámi lágádusaide leat
leamaš unnán dohkálaččat.
Sámedikkis lea dattetge
leamaš vejolašvuohta
guovtti maŋimuš jagis
vuoruhit dan badjelii, muhto leat ain ollu gárvves
manusat čáppagirjjálašvuođas
mat leat gárvásat
almmuheami váste. Sámediggi áigu
geavahit muhtun oasi sámiálbmotfoandda
ruđain muhtun dáid
prošeavttaid gárvvisteapmái.
Dát lea maid čuovvoluvvon 2008
bušeahtas.
Sámi teáhterat
leat hui deaŧalaš arenat
lávdedáidaga gaskkusteami
ja vásiheami oktavuođas. Sámedikkis
lea ulbmilin sihkkarastit teáhteriidda
buoret ekonomalaš rámmaeavttuid,
nu ahte dat sáhttet addit fálaldagaid
olles sámi ássanguovllus. Sámediggi
lea vuoruhan nannet Beaivváš Sámi
Teáhtera doaibmaruhtadeami.
Sámediggeráđis
leat leamaš čoahkkimat
Girko- ja kulturdepartemeanttain sámi
nationála lávddi
huksema birra Guovdageidnui.
Åarjelhsaemien Teatre lea deaŧalaš máttasámi
giela, kultuvrra ja identitehta nannemis. Jagi 2006 rájes
lea teáhter ožžon
fásta doaibmadoarjaga Sámedikki
bušeahta bokte. Dan ovttas ruhtadeapmi
lea guorahallojuvvon máttasámi
guovllu ovttasbargošiehtadusaid oasálaččaiguin.
Sáme-diggi lea duppalastán
doaibmadoarjaga teáhterii 2008
bušeahtas.
Jagi 2004 dagai Sámediggi
ovttasbargošiehtadusa Sámi Dáiddárráđiin/Samisk
kunstnerråd (SDR). Sámediggi
lea 2007:s čađahan šiehtadallamiid ođđa šiehtadusa
hárrái jahkái
2008. Dát šiehtadallamat
boatkanedje, ja danne lea rámma
mearriduvvon Sámedikki 2008
bušeahta bokte. Dáiddáršiehtadusa
rámma 2008:s lea 4 350 000
ruvnno, dat seamma mii lei 2007:s.
2.6.2 Kultuvrralaš arenat
ja deaivvadansajit
2.6.2.1 Sámi ásahusat
Sámediggi vuoruha sámi
kultuvrrain eanet áŋgiruššama
ja danne lea ulbmilin deaivvadit buot sámi
kulturásahusaiguin ja –organisašuvnnaiguin.
Sámedikkis leat leamaš čoahkkimat
muhtun sámi ásahusaiguin. áššit
maid birra lea leamaš sáhka
leat ovttabargošiehtadusaid čuovvoleapmi
fylkkagielddaiguin, earret eará vejolašvuođaid
birra geavahit sámi čálamearkkaid
diehtovuođuin ja guovttegielalašvuođa goluid
ruhtadeapmi.
Várdobáiki
sámi guovddáš lea
ráhkadan latnja- ja doaibmaplána
sámi guovddáža/kulturviesu
várás.
Plána lea ráhkaduvvon
Sámedikki mearrádusa
vuođul mii guoská sámi
museadoaimma oassečielggadeapmái
Davvi-Norlánddas ja Romssas,
mas Sámediggi bijai vuođđun
ahte Várdobáikái
biddjojuvvo sámi museaovddasvástádus
Mátta-Romssas/Davvi-Norlánddas.
Plánas lea hábmejuvvon
kulturviessu mas leat ollislaš musea,
kantuvrrat, čoahkkin- ja kursalanjat
ja lanjat oktasas doaimmaide.
Sámediggi bidjá vuođđun ahte
museadoaibma Romssas ja Davvi Norlánddas
galgá ovddiduvvot dáláš kulturguovddážiid oassin.
Dat mearkkaša ahte ája
sámi guovddážii
biddjojuvvo sámi museaovddasvástádus
Davvi-Romssas ja davit Gaska-Romssas. Galgá ovddiduvvot
sámi musea mii biddjojuvvo
Sámedikki hálddašeami
vuollásažžan. Museahuksen šaddá leat
oassi plánejuvvon huksemis ája
sámi guovddáža
oktavuođas.
2.6.3 Valáštallan
Sámediggi háliida
movttiidahttit sámi nuoraid áŋgiruššat valáštallamiin.
Danne lea Sámediggi ásahan
valáštallanbálkkašumi
sámi valáštalliid
váste. Bálkkašupmi
geigejuvvui vuosttaš gearddi
2007:s Oda Utsi Onstadii luođovaláštallamis
ja Siv Anja Miennai taekwondos.
Sámediggi lea máŋggaid
jagiid bargan aktiivvalaččat
ekonomalaš rámmaid
buoridemiin sámi valáštallamii.
Dat lea deaŧalaš danne
vai sámi valáštallama sáhttá čađahit
ja viidáset ovddidit sihke
govdodat- ja njunušvaláštallandásis.
2007:s addojuvvui sámi valáštallamii
oassi speallanruđain mii
lei 500 000 ruvnno. Ruđaid
hálddaša
Sámediggi ja Sámediggi
lea addán ruđaid Sámiid
valáštallanlihtu-Norga/Samenes
idrettsforbund-Norge (SVL-N) geavahussii. Ulbmilin dainna lea láhčit dilálašvuođaid
sámi valáštalliide,
erenoamážit mánáide
ja nuoraide.
Sámiid Valáštallanlihttu/Samenes
idrettsforbund (SVL) organisere valáštallandoaimmaid
sámi ássanguovlluin,
rájárastá perspektiivvain.
SVL-N ja Sámi spábbačiekčanlihttu/Samisk
fotballforbund (SSL) leat mielde SVL:s mii organisere doaimma Norggas.
SVL organisere sámi meašttirgilvvuid
ja sámi riikkaservviid,
ja dieinna lágiin dat lea
deaŧalaš ja mávssolaš dan
gullevašvuođa nannemis
ja ovddideamis mii sámiin
lea riikkarájiid rastá. SVL
vállje oasseváldiid
Arctic Winter Games doalui-de mat lágiduvvojit
juohke nuppi jagi. Dat lea positiivvalaš arena
gos valáštallan
ja álgoálbmotnuorat
besset deaivvadit riikkaidgaskasaš dásis.
Guovvamánus 2007 fokuserejuvvui sámi
valáštallan
SVL olis Romssas, gos ledje spábbačiekčamat
nissonolbmuide Sámi ja Ålandda
gaskka, čuoigamat/njoarostangilvu,
valáštallangálla
ja NM heargevuodjin.
2.6.4 Girku
Sámedikkis lei čoahkkin
Sámi girkoráđiin
guovvamánus 2007, gos Sámi
girkoráđđi
dieđihii doaimmas birra
ja deaŧalaš áššiid
birra maid ráđđi meannuda.
Girkoeallin lea hui mávssolaš ollu
sámii-de, ja danne lea sámi
girkoeallin deaŧalaš Sámediggái. Sámediggi áigu
dađistaga doallat oktavuođa
Sámi girkoráđiin áigeguovdilis áššiin.
2.6.5 Museat
Sámedikkis lea leamaš fokus museaođastussii
2007:s. 2006:s ásahuvvojedje
Saemien Sijte máttasámi
guovllus ja Davveoarjesámi
museasiida davvisámi guovllus
nannejuvvon ovttadahkan. 2007:s leat návccat
leamaš čohkkejuvvon
bargat Deanu ja Várjjaga
museasiiddaiguin. Romssas ja Davvi Norlánddas
lea ráhkaduvvon sierra oassečielggadus
das movt ođastus galgá čađahuvvot.
Dát mearriduvvui dievasčoahkkimis
guovvamánus 2007. Ollislaš sámi
perspektiivva vuođul lea
Sámediggi bargan dan ala
ahte sámi museadoaibma
ovddiduvvo guovllu dáláš kulturguovddážiid oassin.
Kulturguovddážat
galget dattetge ieža ráhkadit
vuođu museadoibmii, ja Sámediggi
lea dien oktavuođas addán
doarjaga ovddidanprošeavttaide árran
julevsámi guovddážii, Várdobáiki
sámi guovddážii
ja ája sámi guovddážii.
Davveoarjesámi museasiida oaččui
2006:s ovddasvástádusa nationála
sámi museafierpmádaga fierpmádatoktiiordnejeaddjin.
Dien oktavuođas ráhkaduvvui
ja vuolláičállojuvvui fierpmádatšiehtadus
Sámedikki ja Davveoarjesámi
museasiidda gaskka, mas boahtá ovdan
makkár ovddasvástádus,
rolla ja geatnegasvuođat
das leat fierpmádaga ektui.
Davveoarjesámi museasiiddas
lei ovddasvástádus
lágidit álggahanseminára
nationála sámi
museafierpmádaga ektui juovlamánus
2007. Sámediggi searvvai
seminárii ja doalai sáhkavuoru.
Leat beahtahallan go sámi
museat eai leat ekonomalaččat
nannejuvvon seamma láhkai
go norgalaš museat leat.
Sámi museat leat ožžon
2 miljon ruvdnosaš lasáhusa áigodagas
2002 – 2007, maid ferte gohčodit
dušše symbolalaš submin.
Dát lasáhus
ii leat doarvái daid stuorra
dárbbuid ja hástalusaid
ektui mat sámi museain leat ovddabealde.
Museaásahusat ja Sámi museasearvi
leat erenoamážit váldán
ovdan museaođastusa ja sámi
museaid ekonomalaš eavttuid. Sámediggi ádde
hui bures manne sámi museat
leat fuolastuvvan, ja lea ovddidan museaođastusa áššin čoahkkimis
Stuorradikki gielda- ja hálddašankomiteain skábmamánus.
Sámediggi lea bivdán čoahkkima stáhtaráđiin
gos ságastallat sámi
museaid ekonomiija birra. Dát čoahkkin
dollojuvvo ođđajagimánu
22. b. 2008.
Sámedikkis eai leat sierra
ruđat sámi
kulturviesuid ja museaid huksemii. Sámediggi
bargá dattetge ovttasráđiid
huksejeaddjiiguin politih-kalaččat
juolludeaddji eiseválddiid ektui.
2007:s álggahuvvui viimmat
Nuortasámi musea huksen
Njávdámis, sámi
duhátjahkebáikin.
Museavistti huksen doalvu barggu nuortasámi
servodaga nannemiin ođđa
muddui. Sierra nuortasámi ásahusa ásaheapmi
lea deaŧalaš eaktu
go galgá sáhttit bargat
nuortasámiid giela, kultuvrra, ealáhusaid
ja vuoigatvuođaid nannemiin. Sámediggi
lea ovttasráđiid Mátta-Várjjaga
gielddain addán doaibmadoarjaga
museaprošektii jagi 2003 rájes.
Saemien Sijte lea okta eará huksenprošeakta
maid Sámediggi lea vuoruhan. 2007:s čielggai
ahte Saemien Sijte galgá stuoriduvvot.
Sámediggi hálii-da rámiidit
Davvi-Trøndelága
fylkkagieldda, mii lea bargan sihke politihkalaččat
ja addán dáhkádusaid
vistti ruhtadeapmái. Máttasámi
servodat dárbbaša
nana kulturguovddáža.
Dát galgá doaibmat deaivvadansadjin
ja gaskkustit historjjá,
dutkama, kultuvrra ja servodateallima. Jáhkkit ahte
Saemien Sijte deavdá dán
rolla.
Sámediggi lea dorjon
sámi dáiddamusea
huksenprošeavtta. Ovddasvástádus
das lea biddjojuvvon Davveoarjesámi
museasiidii, mii lea sádden
plánenruhtaohcamuša
Kultur- ja girkodepartementii (KGD). Dattetge eai leat juolluduvvon
ruđat 2008 stáhtabušeahta
oktavuođas. ášši
hoahpuheami dihte lea Sámediggi
juolludan ruđaid ovdaprošektii
2008:s. Sámediggi lea ávžžuhan
sihke guovllulaš ja guovddáš eiseválddiid
váikkuhit ovdaprošeavtta
ollásit ruhtadeami.
Sámediggi lea juolludan
3 miljon ruvnno ája sámi
guovddáža
huksenprošektii. Sámedikkis
lea áigumuš doaibmat
guovddážis láhčimin
sámi ásahushuksema. Dainna
vuolggasajiin go Sámediggi
várra gártá leat
doaimma stuorámus doarjjaaddi
huksema maŋŋá,
lea lunddolaš ahte Sámedikkis
lea hálddahuslaš ovddastus
prošeavtta oktavuohtajoavkkus.
Sámediggi vuordá ahte Várdobáiki
sámi guovddáš ollašuhttojuvvo
maŋŋá go
huksemat mat leat jođus ája
sámi guovddážis
lea gearggahuvvon.
2.6.6 Recalling Ancestral Voices – Sámi kulturárbbi
ruovttoluotta fievrrideapmi
Interreg-prošeakta «Recalling
Ancestral Voices – Sámi
kulturárbbi ruovttoluotta
fievrrideapmi» loahpahuvvui 2007:s. Prošeavtta ulbmilin
lea leamaš kártet
sámi kulturárbbi
mii gávdno ásahusain
Davviriikkain ja Eurohpas. Prošeakta
lea leamaš Várjjat
sámi musea, Suoma beale
Siida-musea ja Ruoŧa beale ájtte musea
gaskasaš ovttasbargoprošeakta. Sámediggi
lea bargan prošeavtta ollásit
ruhtademiin. Prošeavtta
oktavuođas dollojuvvui golggotmánus
riikkaidgaskasaš konferánsa
Anáris Suoma bealde. Sámediggi
doalai sáhkavuoru
konferánssas mas deattuhuvvui
ahte Sámedikkis
dat ferte leat ovddasvástádus
sámi dávvirávdnasiid
hálddašeamis. Konferánssas
bođii maid ovdan ahte Norgga álbmotmusea
lea mearridan ahte áigot
miehtat sámi dávvirávdnasiid
ruovttoluotta fievrrideapmái.
2.6.7 Rádjaofelaččat
Guhká lea bargojuvvon
dainna ahte rádjaofelaččat
Divttasvuonas galget oažžut
buhtadusa. 2006 stáhtabušeahtas
juolluduvvojedje ruđat Sámediggái
dutkan- ja duođaštandoaimma ásaheami váste
go guoská rádjaofelaččaide
Divttasvuonas, árran julevsámi
guovddáža
oktavuhtii. Dien oktavuođas
mearridii Sámedikki dievasčoahkkin áššis,
ja ahte árran julevsámi
guovddážii addojuvvo
ovddasvástádus ásaheamis,
stuorradiggeprosišuvdnii
nr 1 (2005 – 2006) dávistettiin.
2007:s lea várrejuvvon 1
miljon ruvnno árranii dán
ulbmila váste. Mearrádusa vuođul
ráhkaduvvui šiehtadus Sámedikki
ja árrana gaskka 2007:s, šiehtadusas
válddahallojuvvo movt doaibma
galgá čađahuvvot.
2.6.8 Ovttasbargu Sámedikki
ja ABM-utvikling gaskka
Sámediggi lea 2007:s
bargan dan ala ahte ásahuvvošii
formaliserejuvvon ovttasbargu ABM-utvikling:in (stáhta
arkiiva-, bibliotehka- ja museaguovddáš). Sámediggeráđis
lea njukčamánus
leamaš čoahkkin ABM-utvikling:in,
ja dat čuovvoluvvui ođđa
ovttasbargočoahkkimiin skábmamánus.
ABM-utvikling:s lea guhkes vásihus
ja nana fágalaš máhttu
fágafealttaid nugo bibliotehka
ja musea siskkobealde. Dán
geažil háliida
ge Sámediggi ásahit fásta
jahkásaš čoahkkimiid
daiguin.
2.6.9 Mediat
Mediat leat deaŧalaččat
sámi servodagas. Buori mediafálaldaga
sihkkarastimis leat rámmaeavttut deaŧalaččat.
Sámegielat mediat leat erenoamáš deaŧalaččat sámi čállingiela
oidnosii buktimis ja dat doibmet dábálaččat
giellamállen. Sámediggi
lea duhtavaš go vihtta miljon
ruvnno leat lasihuvvon sámi áviissaide,
man geažil lea vejolaš ásahit
sámi beaiveáviissa. Čoahkkimis
Kulturdepartemeanttain dovddahii Sámediggi
ahte sámegiel áviissaid
stuorát golut berrejit buhtaduvvot. Dán
berre vuhtii váldit ruđaid
juogadeamis.
2.7 Giella
Sámi kultuvrra boahtteáiggi guovddáš eaktun
lea ahte álbmogis lea vejolašvuohta
geavahit sin iežaset giela.
Eanáš kultuvrrain
lea giella okta dain deaŧaleamos
beliin. Sámegiella buvttiha
identitehta ja gullevašvuođa
bargui sámiid eksisteanssain
ja árbejuvvon vuoigatvuođaiguin
sin iežaset árbevirolaš resurssaid
ja eatnamiid ja čáziid
ektui. Duohtavuohta lea dasto ahte sámegiella,
nugo earáge eamiálbmotgielat,
leat sakka áitojuvvon. Ballu
lea ahte sámi giella ja
suopmanat jávket.
Sámegiela ferte oktilaččat
suodjalit ja ovddidit.
Sámediggi lea loahpahan
golmmajagáš prošeavtta,
Divvun, mii lea divvunprográmma
davvi- ja julevsámegiela
váste. Prográmmas lea
davvisámegiela stávenreaidu
ja sátnejuohkin ja julevsámegiela stávenreaidu.
Dás duohko šaddá leat
mealgat álkit čállit
sámegiela, ja dát
lea deaŧalaš lávki
sámegiela suodjaleamis.
Reaiddut leat nuvttá buohkaide. Sámediggi álggaha
dál ođđa
vástesaš prošeavtta máttasámegiela
várás,
mii plána mielde galggašii gárvvásmuvvat
golmma jagi geahčen.
Divtasvuona suohkan gullá ođđajagimánu
1. b. 2007 rájes sámegiela
hálddašanguvlui. álgo
váttisvuođaid
geažil, ii leat gielda álggahan
láhkageatnegahttojuvvon
doaimmaid ovdalgo jagi loahpas. Gielda rahčá earret
eará giellakonsuleantta ja
eará sámegielat
bargiid fidnemiin.
Čakčat
2007 čielggai ahte Snoasa suohkan
galgá gullat sámegiela hálddašanguvlui
01.01.08 rájes. Dat mearkkaša
maiddái ahte Davvi-Trøndelága
fylkkasuohkan gullá maid hálddašanguvlui
seamma beaivvi rájes. Snoasa
suohkan lea vuosttaš gielda Norggas
mas lea máttasámegiella hálddašangiellan,
dássálaga dárogielain.
Sámediggi lea hui duhtavaš go
ráđđehus
2008 bušeahtas lea várren
ruđaid mearriduvvon hálddašanguovllu
viiddideapmái.
Sámediggi addá doarjaga
buohkanassii ovcci sámi
giellaguovddážii.
Giellaguovddážat
ovddastit sihke mátta-, julev-
ja davvisámegiela giellaguovllu. Sámediggi
lea duhtavaš dainna bargguin mii
dahkkojuvvo sámi giellaguovddážiin,
ja oaidná barggu mii dahkkojuvvo
hirbmat deaŧalaš vuođđun
sámegiela suodjaleapmái
ja ovddideapmái. Giellaguovddážat
deaivvadit ja dollet oktasaš semináraid
oktii jagis. Dán ulbmilin
lea lonuhallat vásihusaid
ja jurdagiid. Sámediggi
lea hui duhtavaš go dáinna
lágiin ovttas deaivvadit
ja ovddidit barggu sámegiela
geavaheami ovdánahttimiin.
Sámediggi várre jahkásaččat
giellaprošeaktaruđaid
doaibmabijuide sihke siskkobealde ja olggobealde sámegiela hálddašanguovllu. Giellaprošeaktaruđaid
ulbmilin lea nannet sámegiela.
2007:s válljejuvvojedje čuovvovaš suorggit
siskkobealde sámegiela hálddašanguovllu:
tearpmaid čohkken,
ovddideapmi ja registreren, sámi
báikenamaid čohkken, prošeavttat
mat addet mánáide
ja nuoraide fálaldaga arenaid
hárrái gos
sámegiella gullo ja oidno,
ja addá positiivvalaš oktavuođaid
gillii ja molssaeaktosaš arenaiguin áŋgiruššamii
olggobealde skuvlla ja mánáidgárddi.
Sámegiela hálddašanguovllu
olggobealde válljejuvvojedje čuovvovaččat vuoruhuvvot:
molssaeaktosaš giellaarenaid ovddideapmi
sámi mánáide
ja nuoraide, sámi báikenamat
ja tearpmaid čohkken, ovddideapmi
ja registreren.
Sámediggi oaidná deaŧalažžan
ahte sámegiella ovdánahttojuvvo
riikkarájiid rastá,
ja lea danne 2007:s váldán álgaga Sámi
parlamentáralaš ráđi (SPR)
ektui ahte ásahuvvošii
bargojoavku mii galgá čielggadit
movt sámi giellabargu galgá organiserejuvvot,
ruhtaduvvot ja movt doaimmat galget juogaduvvot boahtteáiggis
Sámedikkiid ja SPR ovddasvástádussuorggis.
Dasa lassin galgá bargojoavku árvvoštallat
strategiijaid sámegiela
dutkan- ja resursaguovddáža ásaheami
ektui.
Sámediggi lea ovttasráđiid iešguđet
oasálaččaiguin, earret
eará máttasámiguovllu
ovttasbargošiehtadusaid oasálaččaiguin
bargan dan ala ahte Elgå bajásšaddanguovddážis sihkkarastojuvvo
viidáset doaimma. Sámediggi
lea ovdal leamaš mielde
ruhtadeamen hui bures lihkostuvvan giellamovttiidahttinprošeavtta
bajásšaddanguovddážis.
Sámedikki giellastivra lea
ráđđeaddi
orgána Sámediggái áššiin
mat gusket sámegillii. Giellastivra
lea 2007:s meannudan áššiid
mat earret eará gusket almmolaš namaid
dohkkeheapmái, gielddaid,
fylkkagielddaid ja giellaguovddášiid
raporttaid dohkkeheapmái,
sámefoandda geavaheapmái ja
sámegiela resursaguovddáža ásaheapmái.
2.7 Giella
Sámi kultuvrra boahtteáiggi guovddáš eaktun
lea ahte álbmogis lea vejolašvuohta
geavahit sin iežaset giela.
Eanáš kultuvrrain
lea giella okta dain deaŧaleamos
beliin. Sámegiella buvttiha
identitehta ja gullevašvuođa
bargui sámiid eksisteanssain
ja árbejuvvon vuoigatvuođaiguin
sin iežaset árbevirolaš resurssaid
ja eatnamiid ja čáziid
ektui. Duohtavuohta lea dasto ahte sámegiella,
nugo earáge eamiálbmotgielat,
leat sakka áitojuvvon. Ballu
lea ahte sámi giella ja
suopmanat jávket.
Sámegiela ferte oktilaččat
suodjalit ja ovddidit.
Sámediggi lea loahpahan
golmmajagáš prošeavtta,
Divvun, mii lea divvunprográmma
davvi- ja julevsámegiela
váste. Prográmmas lea
davvisámegiela stávenreaidu
ja sátnejuohkin ja julevsámegiela stávenreaidu.
Dás duohko šaddá leat
mealgat álkit čállit
sámegiela, ja dát
lea deaŧalaš lávki
sámegiela suodjaleamis.
Reaiddut leat nuvttá buohkaide. Sámediggi álggaha
dál ođđa
vástesaš prošeavtta máttasámegiela
várás,
mii plána mielde galggašii gárvvásmuvvat
golmma jagi geahčen.
Divtasvuona suohkan gullá ođđajagimánu
1. b. 2007 rájes sámegiela
hálddašanguvlui. álgo
váttisvuođaid
geažil, ii leat gielda álggahan
láhkageatnegahttojuvvon
doaimmaid ovdalgo jagi loahpas. Gielda rahčá earret
eará giellakonsuleantta ja
eará sámegielat
bargiid fidnemiin.
Čakčat
2007 čielggai ahte Snoasa suohkan
galgá gullat sámegiela hálddašanguvlui
01.01.08 rájes. Dat mearkkaša
maiddái ahte Davvi-Trøndelága
fylkkasuohkan gullá maid hálddašanguvlui
seamma beaivvi rájes. Snoasa
suohkan lea vuosttaš gielda Norggas
mas lea máttasámegiella hálddašangiellan,
dássálaga dárogielain.
Sámediggi lea hui duhtavaš go
ráđđehus
2008 bušeahtas lea várren
ruđaid mearriduvvon hálddašanguovllu
viiddideapmái.
Sámediggi addá doarjaga
buohkanassii ovcci sámi
giellaguovddážii.
Giellaguovddážat
ovddastit sihke mátta-, julev-
ja davvisámegiela giellaguovllu. Sámediggi
lea duhtavaš dainna bargguin mii
dahkkojuvvo sámi giellaguovddážiin,
ja oaidná barggu mii dahkkojuvvo
hirbmat deaŧalaš vuođđun
sámegiela suodjaleapmái
ja ovddideapmái. Giellaguovddážat
deaivvadit ja dollet oktasaš semináraid
oktii jagis. Dán ulbmilin
lea lonuhallat vásihusaid
ja jurdagiid. Sámediggi
lea hui duhtavaš go dáinna
lágiin ovttas deaivvadit
ja ovddidit barggu sámegiela
geavaheami ovdánahttimiin.
Sámediggi várre jahkásaččat
giellaprošeaktaruđaid
doaibmabijuide sihke siskkobealde ja olggobealde sámegiela hálddašanguovllu. Giellaprošeaktaruđaid
ulbmilin lea nannet sámegiela.
2007:s válljejuvvojedje čuovvovaš suorggit
siskkobealde sámegiela hálddašanguovllu:
tearpmaid čohkken,
ovddideapmi ja registreren, sámi
báikenamaid čohkken, prošeavttat
mat addet mánáide
ja nuoraide fálaldaga arenaid
hárrái gos
sámegiella gullo ja oidno,
ja addá positiivvalaš oktavuođaid
gillii ja molssaeaktosaš arenaiguin áŋgiruššamii
olggobealde skuvlla ja mánáidgárddi.
Sámegiela hálddašanguovllu
olggobealde válljejuvvojedje čuovvovaččat vuoruhuvvot:
molssaeaktosaš giellaarenaid ovddideapmi
sámi mánáide
ja nuoraide, sámi báikenamat
ja tearpmaid čohkken, ovddideapmi
ja registreren.
Sámediggi oaidná deaŧalažžan
ahte sámegiella ovdánahttojuvvo
riikkarájiid rastá,
ja lea danne 2007:s váldán álgaga Sámi
parlamentáralaš ráđi (SPR)
ektui ahte ásahuvvošii
bargojoavku mii galgá čielggadit
movt sámi giellabargu galgá organiserejuvvot,
ruhtaduvvot ja movt doaimmat galget juogaduvvot boahtteáiggis
Sámedikkiid ja SPR ovddasvástádussuorggis.
Dasa lassin galgá bargojoavku árvvoštallat
strategiijaid sámegiela
dutkan- ja resursaguovddáža ásaheami
ektui.
Sámediggi lea ovttasráđiid iešguđet
oasálaččaiguin, earret
eará máttasámiguovllu
ovttasbargošiehtadusaid oasálaččaiguin
bargan dan ala ahte Elgå bajásšaddanguovddážis sihkkarastojuvvo
viidáset doaimma. Sámediggi
lea ovdal leamaš mielde
ruhtadeamen hui bures lihkostuvvan giellamovttiidahttinprošeavtta
bajásšaddanguovddážis.
Sámedikki giellastivra lea
ráđđeaddi
orgána Sámediggái áššiin
mat gusket sámegillii. Giellastivra
lea 2007:s meannudan áššiid
mat earret eará gusket almmolaš namaid
dohkkeheapmái, gielddaid,
fylkkagielddaid ja giellaguovddášiid
raporttaid dohkkeheapmái,
sámefoandda geavaheapmái ja
sámegiela resursaguovddáža ásaheapmái.
2.8 Mánáidgárddit
Sámediggi bargá dan
ala ahte sámi mánát
ožžot mánáidgárdefálaldaga
mii lea heivehuvvon sin gillii ja kulturduogážii. Sámediggi
hálddaša
earenoamáš doarjaga
sámi mánáidgárddiide.
2007:s juolluduvvui doarjja sámi
mánáidgárddiide
ja dáru mánáidgárddiide main
leat sámi mánát. Sámediggi
lea doallan čoahkkima muhtin ohccisuohkaniiguin. Čoahkkimiid duogáš lei
ahte muhtin ohcamat ledje váilevaččat,
ja Sámediggi háliidii
ságastallama suoh-kaniiguin
ja mánáidgárddiiguin mánáidgárddiid
sámi giela ja kultuvrra
fálaldaga birra. Sámediggi
lea bagadallan sihke sámi
ja dáru mánáidgárddiid,
earret eará doarjaga ohcamis,
mánáidgárddi
sisdoalus ja sámegielat
bargiid dáfus.
Ođđa
strategalaš plána sámi
mánáidgárddiide
lea ráhkaduvvon áigodahkii
2008 – 2011. Plána
dohkkehuvvui Sámedikki dievasčoahkkimis čakčamánus
2007.
Sámediggi lea lágidan jahkásaš sámi mánáidgárdekonferánssa
ja fierpmádatčoahkkimiid iešguđet
bargiidjoavkkuide mánáidgárddiin
gos leat sámi mánát.
Dán jagáš konferánssa
fáddán
lei earret eará guovttegielalašvuohta
ja mánáidgárddiid rámmaplána.
Sámediggi lea maiddái
doallan fierpmádatčoahkkimiid
iešguđet
bargiidjoavk-kuide mánáidgárddiin
gos leat sámi mánát.
Leat juolluduvvon ruđat oahpponeavvoráhkadeapmái
ja prošeaktabargguide mánáidgárdesuorggis,
earret eará prošeavttaide
mat ovddidit sámi stoahkanbirrasa
olgun ja giellaprošeavttaide.
Oahpponeavvoráhkadeapmái
ja prošeaktabargguide mánáidgárdesuorggis
leat juolluduvvon ruđat.
Sámediggi lea almmuhan guokte «Stullan» mánáidgárdeáigečállaga. áigečála
lea fágaáigečála mánáidgárddiid
váste gos leat sámi
mánát,
dat lea nuvttá ja juhkkojuvvo
mánáidgárddiide
gos leat sámi mánát
ja eará berošteddjiide.
Sámediggi lea ovttas
Mánáid-
ja dásseárvodepartemeanttain
lágidan konferánssa
sámi bajásšaddama birra.
Konferánsa čalmmustahtii iešguđet
beliid das ahte bajásšaddat
sámi identitehtain ja sámi
kultuvrii gullevašvuođain dán áigge.
Sámediggeráđđi
lea oassálastán Guovssahas
sámi mánáidgárddi almmolaš rahpamis
Romssas.
Ovttasbarggu bokte váhnemiiguin, mánáidgárddiiguin
ja mánáidgárdeeaiggádiiguin
lea Sámediggi bargan dan
ala ahte sámi giella ja
kultuvra šaddá oassin
sámi mánáid mánáidgárdefálaldagas. Hástalusat
ovddosguvlui leat diehtojuohkin mánáidgárddiide
ja váhnemiidda mánáidgárdefálaldaga sámi
sisdoalu birra, mánáidgárdebargiid
gelbbolašvuođalokten,
bargiid besten, ja oahpponeavvut heivehuvvon sámi mánáid
dárbbuide.
2.8 Mánáidgárddit
Sámediggi bargá dan
ala ahte sámi mánát
ožžot mánáidgárdefálaldaga
mii lea heivehuvvon sin gillii ja kulturduogážii. Sámediggi
hálddaša
earenoamáš doarjaga
sámi mánáidgárddiide.
2007:s juolluduvvui doarjja sámi
mánáidgárddiide
ja dáru mánáidgárddiide main
leat sámi mánát. Sámediggi
lea doallan čoahkkima muhtin ohccisuohkaniiguin. Čoahkkimiid duogáš lei
ahte muhtin ohcamat ledje váilevaččat,
ja Sámediggi háliidii
ságastallama suoh-kaniiguin
ja mánáidgárddiiguin mánáidgárddiid
sámi giela ja kultuvrra
fálaldaga birra. Sámediggi
lea bagadallan sihke sámi
ja dáru mánáidgárddiid,
earret eará doarjaga ohcamis,
mánáidgárddi
sisdoalus ja sámegielat
bargiid dáfus.
Ođđa
strategalaš plána sámi
mánáidgárddiide
lea ráhkaduvvon áigodahkii
2008 – 2011. Plána
dohkkehuvvui Sámedikki dievasčoahkkimis čakčamánus
2007.
Sámediggi lea lágidan jahkásaš sámi mánáidgárdekonferánssa
ja fierpmádatčoahkkimiid iešguđet
bargiidjoavkkuide mánáidgárddiin
gos leat sámi mánát.
Dán jagáš konferánssa
fáddán
lei earret eará guovttegielalašvuohta
ja mánáidgárddiid rámmaplána.
Sámediggi lea maiddái
doallan fierpmádatčoahkkimiid
iešguđet
bargiidjoavk-kuide mánáidgárddiin
gos leat sámi mánát.
Leat juolluduvvon ruđat oahpponeavvoráhkadeapmái
ja prošeaktabargguide mánáidgárdesuorggis,
earret eará prošeavttaide
mat ovddidit sámi stoahkanbirrasa
olgun ja giellaprošeavttaide.
Oahpponeavvoráhkadeapmái
ja prošeaktabargguide mánáidgárdesuorggis
leat juolluduvvon ruđat.
Sámediggi lea almmuhan guokte «Stullan» mánáidgárdeáigečállaga. áigečála
lea fágaáigečála mánáidgárddiid
váste gos leat sámi
mánát,
dat lea nuvttá ja juhkkojuvvo
mánáidgárddiide
gos leat sámi mánát
ja eará berošteddjiide.
Sámediggi lea ovttas
Mánáid-
ja dásseárvodepartemeanttain
lágidan konferánssa
sámi bajásšaddama birra.
Konferánsa čalmmustahtii iešguđet
beliid das ahte bajásšaddat
sámi identitehtain ja sámi
kultuvrii gullevašvuođain dán áigge.
Sámediggeráđđi
lea oassálastán Guovssahas
sámi mánáidgárddi almmolaš rahpamis
Romssas.
Ovttasbarggu bokte váhnemiiguin, mánáidgárddiiguin
ja mánáidgárdeeaiggádiiguin
lea Sámediggi bargan dan
ala ahte sámi giella ja
kultuvra šaddá oassin
sámi mánáid mánáidgárdefálaldagas. Hástalusat
ovddosguvlui leat diehtojuohkin mánáidgárddiide
ja váhnemiidda mánáidgárdefálaldaga sámi
sisdoalu birra, mánáidgárdebargiid
gelbbolašvuođalokten,
bargiid besten, ja oahpponeavvut heivehuvvon sámi mánáid
dárbbuide.
2.9 Oahpahus
Máhttu ja gelbbolašvuohta
leat buot servodagaid vuođđun.
Sámedikkis lea leamaš mihttun
bargat dan ala ahte sámi mánát
ja nuorat ožžot
buori kvalitehtalaš oahpahusa.
2.9.1 Gávnos
Sámediggi lea mearridan
sámi sisdoalu hui máŋggá nationála
oahppaplánii vuođđooahpahusa váste,
ja lea dan oktavuođas ávžžuhan
Máhttodepartemeantta buoridit
gelbbolašvuođa
Norgga skuvllain. Dan geažil
lea Oahpahusdirektoráhta
ráhkadan Gávnos-gihppaga ovttasráđiid
Sámi allaskuvllain.
Gávnos lea fágalaš resursagihpa oahpaheddjiid
váste.
2.9.2 Máhttolokten – Sámi
Sámediggi lea garrasit
bargan ovddidit láhkaásahusaid
(oahppoplánaid) Máhttoloktemii
ja Máhttoloktemii – Sámi.
Máhttolokten lea anus vuođđoskuvllas
ja joatkkaskuvllas Jo1 ja Jo2 dásis,
ja galgá 2008 čavčča
rájes leat anus olles vuođđo-oahpahusas.
Jagis 2007 lea Sámedikki
bargu Máhttoloktema oktavuođas,
leamaš čohkkejuvvon
earenoamážit «Oahpahusa
prinsihpat – Sámi» birra
ja ovddidit ja mearridit oahppoplánaid
joatkkaoahpahussii. Oahpahusa prinsihpat Máhttolokten – Sámi
oahppoplánabuktosis dohkkehuvvojedje
Sámedikki dievasčoahkkimis miessemánus
2007. Suoidnemánu 3. b. 2007
dohkkehii Máhttodepartemeanta «Oahpahusa
prinsihpat – Sámi» Sámedikki dohkkeheami
mielde. Prinsihpat čilgejit sámi
skuvllaid ja oahppofitnodagaid ovddasvástádusa
heivehit dili nu ahte ohppiide/oahpahalliide lea buorre
kvalitehtalaš oahpahus mas
lea sámi giella, kultuvra
ja servodateallin vuođus,
ja dat gustojit skuvlajagi 2007/2008 rájes.
Sámediggi lea dán
jagi ráhkadan ja dohkkehan
láhkaásahusa sámegiela čiekŋudeami
oahppoplána birra vuođđoskuvlii.
Joatkkaoahpahussii lea Sámediggi
ráhkadan ja dohkkehan vihtta
sierranas sámi oahppoplána:
hábmema ja duoji oahppoplána,
oahppoplána boazodollui
Jo2 fidnofágalaš oahppoprográmmain
ja oahppoplánaid prográmmafágaide sámi
historjá ja servodat, sámi visuála
kultuvra ja sámi musihkka
ja lávdi studerenráhkkanahtti
oahppoprográmmain.
Sámediggi lea ráhkadan
evttohusa sámi bálddalas ovttadássásaš oahppoplánaide oktasašfágaide
servodatfága, historjá,
geografiija, osku ja etihkka studerenráhkkanahtti
oahppoprográmmain. Máhttodepartemeanta
dohkkehii daid ráđđádallamiid maŋŋá Sámedikkiin giđđat/čakčat
2007.
Sámediggi lea mearridan
sámi sisdoalu láhkaásahusain
fidnooahpu oahppoprográmmaid
Jo2 našuvnnalaš oahppoplánaide
14 fágas. Sámediggi
lea maid álggahan barggu
evttohit sámi sisdoalu čieža
nationála oahppoplánii
mat gullet fágaohppui bargoeallimis/ Jo
3 skuvllas.
Sámediggi lea evttohan
Máhttodepartementii ahte
ráhkadit ođđa
oahppoplánaid sierranas
sámi fágaide joatkkaoahpahusas čuovvovaš fidnooahpu
oahppoprográmmain: Studerenráhkkanahtti
mediat ja kommunikašuvdna,
mátkeealáhus,
studerenráhkkanahtti luondduhálddašeapmi,
sámi meahcásteapmi/ luonddugeavaheapmi válljenláhkai
prográmmafágan luonddugeavaheami
oahppoprográmmas. Sámediggi
lea maiddái evttohan geahččalit prográmmafágaovttadagaid
sámi luonddugeavaheapmi/ luondduhálddašeapmi
sierranas prográmmafágan
studerenspesialiserema oahppoprográmma
servodatfága ja ekonomiija
prográmmasuorgái.
Sámediggi lea Oahpahusdirektoráhta ovddas
jorgalahttán davvisámegillii
ja kvalitehtasihkkarastán
Oahppoplánačoakkáldaga
Máhttolokten – Sámi
oahppoplánaid. Buot dohkkehuvvon
oahppoplánat leat dál
jorgaluvvon davvisámegillii
ja sámegiel fága oahppoplánat
leat jorgaluvvon maiddái julev-
ja lullisámegillii.
2.9.3 Gelbbolašvuođalokten
Sámediggi lea ožžon
lassijuolludeami Oahpahusdirektoráhtas
gelbbolašvuođaloktemii
Máhttolokten – Sámi
oktavuođas. Juolludeami
ulbmil lei movttiidahttit gelbbolašvuođaloktemii mii
ovddida sámi giela ja kultuvrra.
Ovttas Sámi allaskuvllain
lea álggahuvvon bargu plánet
lassioahpu vuođđoskuvlla
ja joatkkaskuvlla oahpaheddjiide ja fágalaš jođiheddjiide
ja oahppofitnodagaid bagadalliide.
Sámediggi lea juohkán
oktiibuot 10 stipeandda alit ohppui, čuovvovaš juhkosiin:
okta julevsámegillii, guhtta
lullisámegillii, okta realfágaide,
okta praktihkalaš-estehtalaš fágaide
ja okta earenoamášpedagogihkkii.
Sámediggi lea juohkán
stipeandda 415 oahppái geain
lea sámegiella fágan
joatkkaskuvllas. Dáin lea
192 oahppis sámegiella 1.
giellan ja 216 oahppis sámegiella
2. giellan ja čieža
oahppis lea sámegiella válljenfágan.
2.9.4 Konferánssat
Sámediggi lea ovttas
Sámi allaskuvllain ja Finnmárkku,
Romssa ja Nordlándda fylkkamánniiguin
lágidan sámi
skuvlakonferánssa Værnesas.
Konferánssa oaivefáddan
lei guovttegielalašvuohta
ja sámegiela ealáskahttin.
Konferánssas ledje sullii
170 oassálasti. Lágádusat
ja eará oahpponeavvobuvttadeaddjit
ja veahkkeneavvuid lágideaddjit
ledje bovdejuvvon doallat čájáhusa konferánssas.
Konferánssas sámi bajásšaddama
birra Romssas ja mánáidgárdekonferánssas
Harstadas lei Sámedikkis oahpponeavvočájáhus.
Sámediggi oassálastii
Statped:a riikakonferánssa «Fagtorget
2007» prográmmakomiteas.
Riikakonferánsa lágiduvvui
Romssas.
2.9.5 Oahpponeavvoráhkadeapmi
Sámediggi árvvoštallá iežas
doarjjaortnegiid jahkásaš bušeahta
ođasmahttinplána
mielde. Oahpponeavvoráhkadeami
reaidoruđat sirdojuvvojedje
jagis 2000 Máhttodepartemeanttas
Sámediggái.
Sámediggi ii leat dan rájes
nu bearehaga rievdadan ruđaid hálddašeami,
earret dan ahte leat heaitán
ieža buvttadeames oahpponeavvuid.
Sámedikki vásáhusat
jagi 2000 rájes leat mielddisbuktán
vuorjašumi sámi
oahpponeavvuid buvttadeami, ráhkadeami
ja gárvvisteami beaktilvuođa
hárrái.
Finnut Consult AS lea Sámedikki
ovddas árvvoštallan sámi
oahpponeavvuid doarjjaortnega áigodahkii
2000 – 2005. Dát árvvoštallan
lea oassin das mii lea vuođđun
Sámedikki oahpponeavvoráhkadeami
strategalaš plánii boahtteáiggis
ja Sámedikki jahkásaš bušeahta
vuoruhemiide. Strategalaš plána
bargu lea álggahuvvon.
Sámedikkis lea jeavddalaš oktavuohta oahpponeavvobuvttadeddjiiguin,
ja lea jagis 2007 doallan ovttasbargočoahkkimiid
viđain lágádusain.
Jagis 2007 leat oktiibuot 40 oahpponeavvu gárvvistuvvon.
Dain leat čieža digitála
oahpponeavvu, muđui
leat girjjit dahje fáddágihppagat.
Dáin oahpponeavvuin leat
gávcci lullisámegillii, guokte
leat julevsámegillii ja
earát leat davvisámegillii.
Jagis 2007 lea juolluduvvon ruhta 48 prošektii,
juhkkojuvvon 14 digitála
oahpponevvui ja muđui deaddiluvvon
oahpponeavvuide. Dáin leat
40 vuođđooahpahussii
ja gávcci mánáidgárdái. Leat álggahuvvon čieža prošeavtta
lullisámegillii ja vihtta julevsámegillii,
muđui davvisámegillii.
Julevsámegiel prošeavttain
galget guovtti prošeavttas
ráhkaduvvot oahpponeavvut
máŋgga
jahkeceahkkái, oktiibuot čieža
ceahkkái sámegielas
nubbingiellan. Ovtta lullisámegiel
prošeavttas galget ráhkaduvvot
oahpponeavvut njealji jahkeceahkkái sámegielas
nubbingiellan. Stuorámus prošeakta
davvisámegielas lea oahpponeavvuid
ja neahttaresurssaid ráhkadeapmi
jahkecehkiide 5.-10. ja joatkkaskuvlla cehkiide Jo1 ja Jo2.
2.9.6 Oahpahusláhka ja láhkaásahusat
Sámediggi lea buktán
gulaskuddancealkámuša
mánáidgárddi ulbmila
rievdadusevttohussii ja evttohussii rievdadit oahpahusa ulbmila.
Sámediggi doarju dan ahte
mánáidgárddi
ja oahpahusa ulbmilparagráfa
huksehus galgá oktiivástidit,
ja ulbmil ii galgga earuhuvvot gaskal vuođđoskuvl-la
ja joatkkaoahpahusa. Sámediggi
oaivvilda ahte váhnemiid
vuđolaš riekti
ja ovddasvástádus
mánáideaset bajásgeassimii
ja oahpahussii ferte deattuhuvvot ja čielgasit
boahtit ovdan ulbmila álggus.
Sámediggi lea buktán
gulaskuddancealkámuša
oahpahuslága láhkaásahusa
rievdadusaid evttohussii mat gusket ovdaskuvlaoahpaheddjiid ja vuođđoskuvlla
oahpaheddjiid gelbbolašvuođagáibádusaide.
Sámediggi lea Máhttodepartementii čujuhan
dárbbu ođasmahttit
oahpahuslága 6. kapihttala
mii guoská earret eará sámi
mánáid
oktagaslaš vuoigatvuhtii
oahpahussii sámegillii.
Sámediggi lea bajidan Sámedikki mearrádusa
ahte sámi mánáin olggobealde
sámegiela hálddašanguovllu
galgá ja ferte leat vuoigatvuohta
sámi oahpahussii maiddái sámegillii
vuođđo-
ja joatkkaskuvllain. Sámeláhka
ferte rievdaduvvot dainna lágiin
dát vuoigatvuođat
sihkkarastojuvvojit. Sámediggi
lea oassálastán
bargojoavkkus maid Máhttodepartemeanta
lei nammadan, gos leat árvvoštallan
stádalaš sámi joatkkaskuvllaid
boahtteáigge hálddašanovddasvástádusa. Bargojoavku
lea lassin dán bargui, buktán
ođasmahttinevttohusa oahpahuslága
6. kapihttalii sámi oahpahusa birra
ja lága láhkaásahusaide.
Sámediggi lea golmma
davimus fylkka fylkkamánniiguin
ovttas ráhkadan diehtogihppaga «Sámegieloahpahus vuođđooahpahusas
Máhttolokten». Gihppagis
leat dieđut sámegiel
oahpahusa birra, rutiinnaid birra go ohcá diimmuid sámegieloahpahussii,
molssaevttolaš oahpahusvugiid
birra ja oahppoplánaid birra.
2.9.7 Sámi váhnenáirras Vuođđoskuvlla Váhnenlávdegoddái
(FUG)
Sámediggi lea Máhttodepartementii evttohan
sámi áirasiid
FUG:ii danin go addojuvvo oahpahus maiddái
sierra sámi oahppoplánačoakkáldaga
mielde ja váhnemiid váldoovddasvástádus
mánáid
oahpahussii lea čielgasit
nannejuvvon sihke mánáidlágas
ja oahpahuslágas. FUG galgá bargat
dan ala ahte dát láhkanjuolggadusat
ožžot
duohta sisdoalu, ja ahte skuvla áimmahuššá ahte
váhnemiin lea duohta oassálastinvejolašvuohta.
2.9 Oahpahus
Máhttu ja gelbbolašvuohta
leat buot servodagaid vuođđun.
Sámedikkis lea leamaš mihttun
bargat dan ala ahte sámi mánát
ja nuorat ožžot
buori kvalitehtalaš oahpahusa.
2.9.1 Gávnos
Sámediggi lea mearridan
sámi sisdoalu hui máŋggá nationála
oahppaplánii vuođđooahpahusa váste,
ja lea dan oktavuođas ávžžuhan
Máhttodepartemeantta buoridit
gelbbolašvuođa
Norgga skuvllain. Dan geažil
lea Oahpahusdirektoráhta
ráhkadan Gávnos-gihppaga ovttasráđiid
Sámi allaskuvllain.
Gávnos lea fágalaš resursagihpa oahpaheddjiid
váste.
2.9.2 Máhttolokten – Sámi
Sámediggi lea garrasit
bargan ovddidit láhkaásahusaid
(oahppoplánaid) Máhttoloktemii
ja Máhttoloktemii – Sámi.
Máhttolokten lea anus vuođđoskuvllas
ja joatkkaskuvllas Jo1 ja Jo2 dásis,
ja galgá 2008 čavčča
rájes leat anus olles vuođđo-oahpahusas.
Jagis 2007 lea Sámedikki
bargu Máhttoloktema oktavuođas,
leamaš čohkkejuvvon
earenoamážit «Oahpahusa
prinsihpat – Sámi» birra
ja ovddidit ja mearridit oahppoplánaid
joatkkaoahpahussii. Oahpahusa prinsihpat Máhttolokten – Sámi
oahppoplánabuktosis dohkkehuvvojedje
Sámedikki dievasčoahkkimis miessemánus
2007. Suoidnemánu 3. b. 2007
dohkkehii Máhttodepartemeanta «Oahpahusa
prinsihpat – Sámi» Sámedikki dohkkeheami
mielde. Prinsihpat čilgejit sámi
skuvllaid ja oahppofitnodagaid ovddasvástádusa
heivehit dili nu ahte ohppiide/oahpahalliide lea buorre
kvalitehtalaš oahpahus mas
lea sámi giella, kultuvra
ja servodateallin vuođus,
ja dat gustojit skuvlajagi 2007/2008 rájes.
Sámediggi lea dán
jagi ráhkadan ja dohkkehan
láhkaásahusa sámegiela čiekŋudeami
oahppoplána birra vuođđoskuvlii.
Joatkkaoahpahussii lea Sámediggi
ráhkadan ja dohkkehan vihtta
sierranas sámi oahppoplána:
hábmema ja duoji oahppoplána,
oahppoplána boazodollui
Jo2 fidnofágalaš oahppoprográmmain
ja oahppoplánaid prográmmafágaide sámi
historjá ja servodat, sámi visuála
kultuvra ja sámi musihkka
ja lávdi studerenráhkkanahtti
oahppoprográmmain.
Sámediggi lea ráhkadan
evttohusa sámi bálddalas ovttadássásaš oahppoplánaide oktasašfágaide
servodatfága, historjá,
geografiija, osku ja etihkka studerenráhkkanahtti
oahppoprográmmain. Máhttodepartemeanta
dohkkehii daid ráđđádallamiid maŋŋá Sámedikkiin giđđat/čakčat
2007.
Sámediggi lea mearridan
sámi sisdoalu láhkaásahusain
fidnooahpu oahppoprográmmaid
Jo2 našuvnnalaš oahppoplánaide
14 fágas. Sámediggi
lea maid álggahan barggu
evttohit sámi sisdoalu čieža
nationála oahppoplánii
mat gullet fágaohppui bargoeallimis/ Jo
3 skuvllas.
Sámediggi lea evttohan
Máhttodepartementii ahte
ráhkadit ođđa
oahppoplánaid sierranas
sámi fágaide joatkkaoahpahusas čuovvovaš fidnooahpu
oahppoprográmmain: Studerenráhkkanahtti
mediat ja kommunikašuvdna,
mátkeealáhus,
studerenráhkkanahtti luondduhálddašeapmi,
sámi meahcásteapmi/ luonddugeavaheapmi válljenláhkai
prográmmafágan luonddugeavaheami
oahppoprográmmas. Sámediggi
lea maiddái evttohan geahččalit prográmmafágaovttadagaid
sámi luonddugeavaheapmi/ luondduhálddašeapmi
sierranas prográmmafágan
studerenspesialiserema oahppoprográmma
servodatfága ja ekonomiija
prográmmasuorgái.
Sámediggi lea Oahpahusdirektoráhta ovddas
jorgalahttán davvisámegillii
ja kvalitehtasihkkarastán
Oahppoplánačoakkáldaga
Máhttolokten – Sámi
oahppoplánaid. Buot dohkkehuvvon
oahppoplánat leat dál
jorgaluvvon davvisámegillii
ja sámegiel fága oahppoplánat
leat jorgaluvvon maiddái julev-
ja lullisámegillii.
2.9.3 Gelbbolašvuođalokten
Sámediggi lea ožžon
lassijuolludeami Oahpahusdirektoráhtas
gelbbolašvuođaloktemii
Máhttolokten – Sámi
oktavuođas. Juolludeami
ulbmil lei movttiidahttit gelbbolašvuođaloktemii mii
ovddida sámi giela ja kultuvrra.
Ovttas Sámi allaskuvllain
lea álggahuvvon bargu plánet
lassioahpu vuođđoskuvlla
ja joatkkaskuvlla oahpaheddjiide ja fágalaš jođiheddjiide
ja oahppofitnodagaid bagadalliide.
Sámediggi lea juohkán
oktiibuot 10 stipeandda alit ohppui, čuovvovaš juhkosiin:
okta julevsámegillii, guhtta
lullisámegillii, okta realfágaide,
okta praktihkalaš-estehtalaš fágaide
ja okta earenoamášpedagogihkkii.
Sámediggi lea juohkán
stipeandda 415 oahppái geain
lea sámegiella fágan
joatkkaskuvllas. Dáin lea
192 oahppis sámegiella 1.
giellan ja 216 oahppis sámegiella
2. giellan ja čieža
oahppis lea sámegiella válljenfágan.
2.9.4 Konferánssat
Sámediggi lea ovttas
Sámi allaskuvllain ja Finnmárkku,
Romssa ja Nordlándda fylkkamánniiguin
lágidan sámi
skuvlakonferánssa Værnesas.
Konferánssa oaivefáddan
lei guovttegielalašvuohta
ja sámegiela ealáskahttin.
Konferánssas ledje sullii
170 oassálasti. Lágádusat
ja eará oahpponeavvobuvttadeaddjit
ja veahkkeneavvuid lágideaddjit
ledje bovdejuvvon doallat čájáhusa konferánssas.
Konferánssas sámi bajásšaddama
birra Romssas ja mánáidgárdekonferánssas
Harstadas lei Sámedikkis oahpponeavvočájáhus.
Sámediggi oassálastii
Statped:a riikakonferánssa «Fagtorget
2007» prográmmakomiteas.
Riikakonferánsa lágiduvvui
Romssas.
2.9.5 Oahpponeavvoráhkadeapmi
Sámediggi árvvoštallá iežas
doarjjaortnegiid jahkásaš bušeahta
ođasmahttinplána
mielde. Oahpponeavvoráhkadeami
reaidoruđat sirdojuvvojedje
jagis 2000 Máhttodepartemeanttas
Sámediggái.
Sámediggi ii leat dan rájes
nu bearehaga rievdadan ruđaid hálddašeami,
earret dan ahte leat heaitán
ieža buvttadeames oahpponeavvuid.
Sámedikki vásáhusat
jagi 2000 rájes leat mielddisbuktán
vuorjašumi sámi
oahpponeavvuid buvttadeami, ráhkadeami
ja gárvvisteami beaktilvuođa
hárrái.
Finnut Consult AS lea Sámedikki
ovddas árvvoštallan sámi
oahpponeavvuid doarjjaortnega áigodahkii
2000 – 2005. Dát árvvoštallan
lea oassin das mii lea vuođđun
Sámedikki oahpponeavvoráhkadeami
strategalaš plánii boahtteáiggis
ja Sámedikki jahkásaš bušeahta
vuoruhemiide. Strategalaš plána
bargu lea álggahuvvon.
Sámedikkis lea jeavddalaš oktavuohta oahpponeavvobuvttadeddjiiguin,
ja lea jagis 2007 doallan ovttasbargočoahkkimiid
viđain lágádusain.
Jagis 2007 leat oktiibuot 40 oahpponeavvu gárvvistuvvon.
Dain leat čieža digitála
oahpponeavvu, muđui
leat girjjit dahje fáddágihppagat.
Dáin oahpponeavvuin leat
gávcci lullisámegillii, guokte
leat julevsámegillii ja
earát leat davvisámegillii.
Jagis 2007 lea juolluduvvon ruhta 48 prošektii,
juhkkojuvvon 14 digitála
oahpponevvui ja muđui deaddiluvvon
oahpponeavvuide. Dáin leat
40 vuođđooahpahussii
ja gávcci mánáidgárdái. Leat álggahuvvon čieža prošeavtta
lullisámegillii ja vihtta julevsámegillii,
muđui davvisámegillii.
Julevsámegiel prošeavttain
galget guovtti prošeavttas
ráhkaduvvot oahpponeavvut
máŋgga
jahkeceahkkái, oktiibuot čieža
ceahkkái sámegielas
nubbingiellan. Ovtta lullisámegiel
prošeavttas galget ráhkaduvvot
oahpponeavvut njealji jahkeceahkkái sámegielas
nubbingiellan. Stuorámus prošeakta
davvisámegielas lea oahpponeavvuid
ja neahttaresurssaid ráhkadeapmi
jahkecehkiide 5.-10. ja joatkkaskuvlla cehkiide Jo1 ja Jo2.
2.9.6 Oahpahusláhka ja láhkaásahusat
Sámediggi lea buktán
gulaskuddancealkámuša
mánáidgárddi ulbmila
rievdadusevttohussii ja evttohussii rievdadit oahpahusa ulbmila.
Sámediggi doarju dan ahte
mánáidgárddi
ja oahpahusa ulbmilparagráfa
huksehus galgá oktiivástidit,
ja ulbmil ii galgga earuhuvvot gaskal vuođđoskuvl-la
ja joatkkaoahpahusa. Sámediggi
oaivvilda ahte váhnemiid
vuđolaš riekti
ja ovddasvástádus
mánáideaset bajásgeassimii
ja oahpahussii ferte deattuhuvvot ja čielgasit
boahtit ovdan ulbmila álggus.
Sámediggi lea buktán
gulaskuddancealkámuša
oahpahuslága láhkaásahusa
rievdadusaid evttohussii mat gusket ovdaskuvlaoahpaheddjiid ja vuođđoskuvlla
oahpaheddjiid gelbbolašvuođagáibádusaide.
Sámediggi lea Máhttodepartementii čujuhan
dárbbu ođasmahttit
oahpahuslága 6. kapihttala
mii guoská earret eará sámi
mánáid
oktagaslaš vuoigatvuhtii
oahpahussii sámegillii.
Sámediggi lea bajidan Sámedikki mearrádusa
ahte sámi mánáin olggobealde
sámegiela hálddašanguovllu
galgá ja ferte leat vuoigatvuohta
sámi oahpahussii maiddái sámegillii
vuođđo-
ja joatkkaskuvllain. Sámeláhka
ferte rievdaduvvot dainna lágiin
dát vuoigatvuođat
sihkkarastojuvvojit. Sámediggi
lea oassálastán
bargojoavkkus maid Máhttodepartemeanta
lei nammadan, gos leat árvvoštallan
stádalaš sámi joatkkaskuvllaid
boahtteáigge hálddašanovddasvástádusa. Bargojoavku
lea lassin dán bargui, buktán
ođasmahttinevttohusa oahpahuslága
6. kapihttalii sámi oahpahusa birra
ja lága láhkaásahusaide.
Sámediggi lea golmma
davimus fylkka fylkkamánniiguin
ovttas ráhkadan diehtogihppaga «Sámegieloahpahus vuođđooahpahusas
Máhttolokten». Gihppagis
leat dieđut sámegiel
oahpahusa birra, rutiinnaid birra go ohcá diimmuid sámegieloahpahussii,
molssaevttolaš oahpahusvugiid
birra ja oahppoplánaid birra.
2.9.7 Sámi váhnenáirras Vuođđoskuvlla Váhnenlávdegoddái
(FUG)
Sámediggi lea Máhttodepartementii evttohan
sámi áirasiid
FUG:ii danin go addojuvvo oahpahus maiddái
sierra sámi oahppoplánačoakkáldaga
mielde ja váhnemiid váldoovddasvástádus
mánáid
oahpahussii lea čielgasit
nannejuvvon sihke mánáidlágas
ja oahpahuslágas. FUG galgá bargat
dan ala ahte dát láhkanjuolggadusat
ožžot
duohta sisdoalu, ja ahte skuvla áimmahuššá ahte
váhnemiin lea duohta oassálastinvejolašvuohta.
2.10 Ealáhusat
Sámedikki guovddáš ulbmilin
leat nana ja ealli servodagat ja stabiila ja buotbeallálaš ealáhusat. árbevirolaš ealáhusbarggu
ferte sihkkarastit ja viidáset
ovddidit, ja ođđa ealáhusaide
addit ovdánanvejolašvuođaid.
Sámediggi lea jagis 2007
bargan dan ala ahte ealáhusat
sámi guovlluin ožžot
buoret rámmaeavttuid árvoháhkama,
gelbbolašvuođa-
ja buvttaovddideami, nannoset márkanastima
ja vuovdindoaimmaid bokte, nu ahte ealáhusat
barget boahtteáiggediđolaččat
ja leat gievrrabut márkangilvaleamis. Sámediggi
deattuha ovttasbarggu vai nanne ja ovddida sámi
ealáhusaid.
Dán geahččalit
bargat sihke ulbmillaš váikkuhangaskaomiid
geavaheami bokte ja njuolggo politihkalaš oktavuođa bokte
regionála ja guovddáš eiseválddiiguin
geain lea ovddasvástádus
heivehit ealáhuspolitihka.
Ovttasbarggus fylkkaiguin regionála ovdánahttinprográmmaid
birra ja politihkalaš ráđđádallamiin guovddášdásis,
leat geahččalan
nannet earenoamážit
mearraealáhusaid, boazodoalu,
eanandoalu ja duoji rámmaeavttuid. Sámediggi
lea maid geahčadan vejolašvuođaid
nationála ovttasbargošiehtadussii
Innovašuvdna Norggain.
árjjalaš ja
ulbmillaš váikkuhangaskaomiid
geavaheami bokte lea Sámediggi
vuoruhan ealáhusdoaimmaid main
lea stuora mearkkašupmi ássamii
ja barggolašvuhtii sámi
smávvaservodagain. Luondduriggodagaid
geavaheapmi sámi guovlluin
ferte vuosttažettiin leat ávkin
guoskevaš guovlluide. Sámediggi
háliida danin ahte lea duohta váikkuhanváldi
eanadoalu, boazodoalu ja guolástuspolitih-ka
hábmemii ja guovlluid luondduriggodagaid
hálddašeapmái.
Buorit rámmaeavttut ealáhusaide sámi
guovlluin eai guoskka dušše árbevirolaš ealáhusheivehemiide, muhto
sakka maiddái bargosajiide
mat leat čadnon kultur-,
diehtojuohkin- ja gulahallanteknologiijii.
Sámedikki ealáhusulbmiliid
reaidoruđaide bohtet ollu
ohcamat. Dat rámma mii lea
juolludemii-de lea unni, nu ahte ferte vuoruhit ollu ohcamiid gaskkas.
Lea leamaš dárbu
vuoruhit doarjaga ealáhusaid
investeren- ja ovddidandoaibmabijuide ovdalii kultur- ja eará servodatguoski surggiid
doaimmaid. Eanandoalu bealis leat leamaš nu
ollu ohcamat ahte Sámediggi fertii
mannat várrejuvvon rámmaid
olggobeallái jagis 2007.
Seamma guoská máŋggabealát
ealáhusaide gos earenoamážit
doarjja iešguđetlágan
bálvalusealáhusaid álggaheapmi
ja ovddideapmi lea guovddážis.
Dát lea suorgi gos leat
ollu nissonbargosajit. Nissonbargosajiid ásaheapmi
lea vuoruhuvvon mihttu ollislaš sámi
servodatperspektiivvas. Fitnodeami ovddideapmi smávvaservodagain
lea deaŧalaš áŋgiruššan-suorgi
vai movttiidahttá nissoniid
bálvalusbargosajiid ásaheapmái.
Duoji váldošiehtadusa ásaheapmi
lea mielddisbuktán ahte
váldooassi duodješiehtadusa
ohcciin leat nissonolbmot. Duodji lea árbevirolaččat leamaš doaibma
mas leat eanas nissonolbmot, ja duodješiehtadusa
bokte dáhttu Sámediggi
nannet duoji gánnáhahttima
nu ahte eambbogat sáhttet
dainna bargat. Eará doaibmabidju
lei oahpahalliortnet mas buot oahpahallit ledje nissonolbmot – oktiibuot
16 oahpahalli leat leamaš oahpahalliortnegis.
Sámi guovlluid ealáhusain
leat ollu smávva fitnodagat
main leat moadde bargi ja ovttaolbmo fitnodagat. Ollu fitnodagat
leat rašit ja dain leat
dávja vátna
resurssat mat gusket iežaskapitálii,
gelbbolašvuhtii, spesialiseremii,
nuppástuhttimii ja ođđafuomášeapmái. Sámediggi
vuoruha danin váikkuhangaskaomiid
vai hukset birrasiid gos ealáhusat ja
oahppoinstitušuvnnat čadnojuvvojit oktii
ovddidan dihte oahpahusbirrasiid gos ovttasbargu, vásáhusaid
lonohallan ja máhttoovddideapmi
leat guovddážis.
Váikkuhangaskaomiid geavaheami
bokte fitnodatálggahanoahpahussii
ja ealáhusgárddiide
háliidit addit báikkálaš ealáhusaide árjjaid
gelbbolašvuođaovddideami hámis.
Ovdamearkan sáhttit namuhit ahte
lea addojuvvon ruhta Sis-Finnmárkku Ovddidanfitnodahkii
gos fitnodat oktan gelbbolašvuođa-
ja DO-birrasiiguin galget ovttasbargat fitnodagaid ovddas gelbbolašvuođahuksema
birra, kártet stuorrunhehttehusaid,
hukset fierpmádagaid ja
addit buoret obbalaš ealáhussuorgemáhtu
vai olaha stuorruma ja ovdáneami
báikkálaš fitnodagain.
Sámediggi áigu
fuolahit ahte hui farga ásahuvvo
njealljejagáš diehtojuohkin-
ja gulahallanprošeakta sámi
guovlluid ealáhusovddidanvejolašvuođaid
ja -rámmaid ektui. Prošeavtta
ulbmilin lea gulahallat daid vejolašvuođaid,
rámmaid ja gáibádusaid
ektui mat gusket ealáhusovddideapmái,
ja diehtojuohkinkanálaid ásaheapmái.
2.10.1 Duodji
Duodjeealáhusa ovdáneapmi
lea ovddemusat čadnon duoji
ealáhusšiehtadussii.
Searvvit Sámiid Duodji ja Duojáriid
Ealáhussearvi eaba boahtán
ovttaoaivilii ovddidit oktasaš dokumeantta
jagi 2007 šiehtadusa šiehtadaladettiin.
Danin ii lean vuođđu álggahit šiehtadallamiid.
Sámediggi válljii
guhkidit 2007 šiehtadusa jahkái
2008. Šiehtadus dahká oktiibuot
8,22 miljon ruvnno. Ruhta lea várrejuvvon
earret eará doaibmadoarjagii, čálgoortnegiidda,
háhkamiidda ja ovddidandoaibmabijuide.
Sámediggi lea čuovvolan
daid doaibmabijuid maid šiehtadusbealit
sohpe jagis 2006. Guokte bargostipeandda juhkkojuvvojedje duojáriidda
geat áigguiga ovddidit iežaska
fitnodagaid. Duodjedoarjja lea eanas mannan árbevirolaš ásahemiide. Hástalussan
lea gávdnat ođđa buktagiid
ja buoret márkanvuođu
dujiide. Vai buorida duodjeealáhusa
prošeavttaid kvalitehta
leat álggahan álggahanoahpahusa
ja leat bargagoahtán mearkagálvvuid
huksemiin duodjái. Gaskaboddosaš oahpahalliortnet
mii galggai loahpahuvvot 2006:s lea bisuhuvvon gitta dassá dat čieža
oahpahalli leat geargan šiehtadusaideasetguin.
Sámediggi lea váldán
badjelasas ovddasvástádusa
ruhtadit daid šiehtadusaid
maid Boazodoalu oahpahuskantuvra lea dahkan guhkit go jagi 2006
ovddas.
Leat álgán
geahčadit hástalusaid
duoji gelbbolašvuođas
ja oahpaheamis. Bargui gullet earret eará oahpahalliortnega árvvoštallan,
duojáriid bagadallan ja
neavvun ja Duodjeinstituhta rolla, organiseren ja eaiggátdilli.
Oktiibuot leat 59 duojára
dohkkehuvvon daid eavttuid mielde maid šiehtadusbealit
leat bidjan. álgoálggus
galggai ásahuvvot ođđa
duodjeregisttar, muhto Diehtobearráigeahčču
ferte dohkkehit duodjeregistara ásaheami
nu guhká go registtar lea
vuođđuduvvon čearddalašvuhtii.
Dát bargu ii leat čuovvoluvvon
danin go šiehtadallamat boatkanedje.
Duodjeealáhusa ekonomalaš dili
birra lea ráhkaduvvon raporta
jagis 2007, jagi 2006 rehketdoallologuiguin. Doaibmaboađus
lea gaskamearálaččat
94 670 ruvnno, jagis 2006 lei 37 138 ruvnno. Váldosivvan dán
lássaneapmái
lea dat go lea vuosttaš jahki
goas duoji doaibmadoarjja lea mielde rehketdoallologuin. Gaskamearálaš doarjja
lei jagis 2006 20 317 ruvnno.
Sámediggi oaidná ahte
duodjeealáhusas lea erenoamáš dárbu
doaibmabijuide maiguin sihkkarastit rekrutterema ealáhussii.
Sámediggi áigu
vuoruhit duodjedáložiid
huksema ja doaimma doaibmabidjun nannet rektrutterema duodje-ealáhussii.
2.10.2 Mátkeealáhus
Mátkeealáhusas
sámi guovlluin leat eanas
smávva fitnodagat ja fálaldagat
leat máŋggaláganat
ja máŋggabealágat.
Sámi kultuvrras lea stuora potensiála
mátkeealáhusa
oktavuođas. Sámi
kultuvrras maid gaskkustit ferte leat luohtehahttivuohta mii lea
sámi beroštumiid,
norpmaid ja vieruid mielde.
Ealáhus vásiha
stuorru beroštumi márkanis
muosáhit sámi
kultuvrra ja lasihit máhtu sámiid
birra álgoálbmogin.
Lea maiddái lassánan
beroštupmi álggahit
ja ovddidit doaibma- ja muosáhanturismma
fálaldagaid. Jagis 2007
lei Sámediggi vuoruhan hukset mátkkoštanbuktagiid
mat leat vuođđuduvvon
muosáhusaide ovdalii go
lasihit idjadankapasitehta. Dákkár vuoruheapmi
addá vuođu
hukset máŋggabealát
ja ođasmahtti mátkeealáhusa
mii buktá bargosajiid ja
sihkkarastá ássama
sámi guovlluin.
Sámediggi lea maid buktán cealkámuša
Ráđđehusa bargui
našuvnnalaš mátkeealáhusstrategiijain. Sámediggi
deattuha ahte lea deaŧalaš ahte
sámi mátkeealáhus
ovddiduvvo ja ásahuvvo sámiid
iežaset prinsihpaid vuođul.
Dán lea ráđđehus čuovvolan
nationála mátkeealáhusstrategiijas.
2.10.3 Eanandoallu
Sámediggi lea jagis 2007
ráhkadan sámi ássanguovlluid
eanandoallodieđáhusa.
Dieđáhusas
deattuhuvvo ahte eanandoalus lea guovddáš rolla
sámi kulturárbevieruid
doalaheamis ja dat lea deaŧalaš barggolašvuhtii sámi
guovlluin. Sámedikki
oaiveulbmil ealáhussii lea
doalahit barggo-lašvuođa
ja daid geavahusráhkadusaid
mat dál leat.
Viidáseappot lea ulbmilin
ahte eanandoallu sámi ássanguovlluin
sihkkarastá biebmolágideami
dáidda guovlluide. Sámi ássanguovlluin
lea eanandoallu dramáhtalaš dilis,
ja sámi guovlluid eanandoalu
rámmaeavttut leat sakka
rievdan daid maŋemus jagiid.
Sámi eanadoallu lea maŋemus
30 – 40 jagi standardiserejuvvon dáru
eanandoallopolitihka mielde. Ulbmilin lea áŋggirdit máŋggabealátvuođa
sámi eanandoalus. Sámi
biebmovieruid áŋggirdeapmi
sáhttá buktit gánnáhahtti
kvalitehtasurggiid mat buktet ođđa
bargosajiid ja doaimmaid giliide. Ii leat dušše
mátkeealáhus
mii ohcala báikkálaččat
buvttaduvvon biepmuid ja etnalaš biepmuid.
Dás lea stuora potensiála
buvttadit báikkálaš márkanii
sámi guovlluin.
Lassánan ávnnashattit
máilmmemárkanis,
earret eará mielkki ja gortni
hattit, sáhttet addit stuorát
dietnasa eanandollui sámi
guovlluin. Eanadoallit sáhttet
de oažžut
buoret hatti mielkkis, muhto seammás
sáhttá fuođarhaddi
divrut ja lasihit goluid.
Tendeansa ahte huksejeaddjit álget oktasašdoaluin
joatká. Dat hálbuda earret
eará huksengoluid ja oktasašdoaluid
miellahtuin lea vejolašvuohta
oažžut
eambbo astoáiggi ja luopmosadjásaččaid.
Mielkeeriid vuovdin joatká nu
go muđui riikkas. Mielkeeriid vuovdima
váikkuhusat čuhcet
garraseappot sámi guovlluin
danin go eanadoallobirrasat ovdalaččas
juo leat unnit. Hástalus
lea ođastit dálá doaluid mat
leat heivehuvvon boahtteáiggi
teknihkalaš čovdosiid
gáibádusaide ja
maid nuorat háliidit váldit
badjelasaset.
Sámedikki doarjjaortnet ávžžuha
ovttas oastit eanadoallorusttegiid, earret eará reaidduid.
Dat geahpeda ealáhusa goluid.
Doarjjaortnegis leat vuoruhuvvon ođđa
visttit ja doaibmavisttiid divvun.
2.10.4 Anadroma ja meara resurssaid hálddašeapmi
Sámit leat guolástan
nu guhkes áiggi go gávdnojit
historjjálaš gáldut. Sámiid
vuoigatvuohta meara ja jogaid resurssaide ja vuoigatvuohta ávkkástallat dáiguin
lea mearrideaddji oassi sámi
kultuvrra ávnnaslaš vuođus. Sámediggi áigu
vuoruhit barggu sihkkarastit sámiid
vuoigatvuođaid guolásteapmái,
maritiima resurssaide ja jogaid ja meara geavaheapmái.
Viidáseappot vuordá Sámediggi
ahte intenšuvdna ovddidit ášši
Stuorradiggái dán áigodagas
sámiid ja earáid
guolástanvuoigatvuođa birra čađahuvvo.
Sámediggi lea 2007:s
searvan earret eará bargui
stuorradiggedieđáhusaiguin
gonagasreappáid hálddašeami birra,
bivdofatnasiid strukturdoaibmabijuid birra ja ođđa
mearraresursalága birra. Buot
dáin šaddá stuora mearkkašupmi
boahtteáiggi birgenláhkái
mearrasámi guovlluin. Sámediggi
lea oassálastán
proseassain guolástusaid
muddema hárrái
ja erenoamážit
riddodorski gáhttema hárrái.
Guolástus- ja riddodepartemeanta
lea konsultašuvdnaproseassain čađat čujuhan
dasa ahte vurdet riddoguolástuslávdegotti
konklušuvnnaid. Finnmárkku
riddoguolástuslávdegoddi
galgá buktit čielggadeami
NAČ hámis
2008 álggus. Riddoguolástuslávdegotti čielggadeapmi
ja dán čuovvoleapmi lea
hui deaŧalaš vai
beassat viidáseappot bargguin
sihkkarastit ja dohkkehit sámiid
vuoigatvuođa guolásteapmái,
sihkkarastit sámi oassálastima
guolástusa hálddašeamis,
ja sihkkarastit ahte sámi
beroštumit deattuhuvvojit
mearrádusain.
Sámediggi lea čielgasit
dadjan ahte dál vurdojuvvo
ahte departemeanta áiggis
mii boahtá aktiivvalaččat ja
johtilit čuovvola daid áššečuolmmaid
mat leat riddoguolástuslávdegotti
ja sámi vuoigatvuođalávdegotti
mandáhtaid olggobealde.
Sámediggi lea duhtavaš dainna
go váldoevttohusat St.dieđ.
nr 40 (2006 – 2007) Gonagasreappáid hálddašeami
birra buoremuddui dávistit
Sámedikki oainnuide boahtteáiggi reabbáhálddašeamis. Sámediggi
oaidná guovlluhálddašan
prinsihpa dieđáhusas
positiiva oassin boahttevaš reabbáhálddašeamis. Dieđáhus
lea maid positiiva dan ektui ahte geahččalit
guovlluin Nuorta-Finnmárkkus
maidda eanemus guoská ja gos
reappát adnojuvvojit deaŧalaš resursan
gáržžidit reabbábivddu/gávppálaš reabbábivddu
ja oarjefylkkas fas eanet lasihit bivddu ja dieinna lágiin
geahpedit/ráddjet/gurret
reappáid vai dat eai leavaše
oarjjásguvlui.
Stuorradiggedieđáhusas
strukturpolitihka birra lei Sámedikkis
garra vuostemiella dasa ahte rahpat strukturerema jovkui gaskal
11 ja 15 mehtera, ja Sámediggi
ii lean duhtavaš dainna
go ráđđádallamat Sámedikkiin
boatkanedje ovdal go dieđáhus
biddjui ovdan. Go guoská anuseretváldinortnega
viidásetfievrredeapmái
ja áigeráddjejuvvon
eriide guhkit go 15 jahkái
eai váldon Sámedikki
oainnut vuhtii. Seammás oaččui
Sámediggi čađa bivdofatnasiid
eaiggátvuođaráddjemiid
prinsihpa.
Mearraresursalága konsultašuvdnaproseassas
lea Sámediggi ovdandoallan
ahte láhka ferte leat ollislaš ja čielga álbmotrievttálaš rámmaid
siskkobealde, nappo dat ferte maid sisttisdoallat mearrádusaid
mat dohkkehit sámiid vuoigatvuođa
guolásteapmái,
ja oassálastit dáid
resurssaid hálddašeapmái.
Vaikko Sámediggi lea vuosteákkaid
buktán lea departemeanta
válljen ovddidit lága dákkár
mearrádusaid haga, muhto čujuhuvvo
ahte vurdet riddoguolástuslávdegotti
konklušuvnnaid. Dan dihte
lea Sámedikki bealis subsidieara
oaidnun ahte eat vuosttal lága
ovddideami, muhto proposišuvnnas
galgá boahtit ovdan ahte
láhka ii leat eará go
gaskaboddosaš čoavddus
vuorddidettiin riddoguolástuslávdegotti.
Viidáset ferte proposišuvnnas
boahtit ovdan ahte departemeanta geatnegahttá iežas
bargui mas johtilit čuovvolit
riddoguolástuslávdegotti
konklušuvnnaid, ja mii ovddiduvvo áššin
Stuorradiggái dán
stuorradiggeáigodagas.
Oktii buot lea konsultašuvdnaproseassa boađus
ahte bealit eai leat boahtán
ovttaoaivilii mearraresursalágas
dán háve,
muhto Sámediggi várre
alcces vejolašvuođa
ollislaččat meannudit
sihke mearraresursalága
ja dan ášši
mii galgá ovddiduvvot Stuorradiggái
riddoguolástuslávdegotti konklušuvnnaid
vuođul go dat gárvánit.
Sámediggi lea fuolastuvvan
go nu ollu guolit gárgidit
guollebiebmanrusttegiin ja gáibida
ahte álggahuvvojit viiddis
doaibmabijut, mas mielde maiddái
gárgidan biebmoguliid bivdin.
Dát ealáhus
ii galgga uhkidit luonddu guollenáliid
ja das ferte leat dakkár
doaibmavuohki mii váldá vuhtii
birrasa. Deaŧalaš lea
ahte guollebiebmanealáhus
doaimmahuvvo dainna lágiin
ahte ii leat hehttehussan árbevirolaš guollebivdui
mearas dahje jogain. Luondduluossabivddu muddemat galget sihkkarastit
sámi vuoigatvuođaid
ja árbevieruid seammás
go máddodagat hálddašuvvojit
ceavcilis vugiin.
Luossabivdu lea guovddáš suorgi Sámedikki
barggus. Sámedikkis leat leamaš konsultašuvnnat
Luondduhálddašandirektoráhtain
ja Finnmárkku fylkkamánniin
anadroma luossaguliid ođđa
muddenhálddašanvuogi
mearrideamis 2008 – 2012 áigodahkii.
Sámediggi lea dan oktavuođas
deattuhan ahte mearrasámi guolástusa
boahtteáigái
ferte sihkkarastit erenoamáš suodjaleami
dáin muddemiin.
Mii guoská luossabivdui
Deanus ja Njávdámis
de galgá nammaduvvot lávdegoddi
ráhkadit evttohusaid organiseremii
ja njuolggadusaide. Dat evttohusat maid lávdegoddi
ovddida galget oktiiheivet daiguin vuoigatvuođaiguin
mat juo leat huksejuvvon dološ áigge
rájes geavaheami ja vieruiduvvan
rievtti bokte. Dan dihte ferte lávdegoddi
barggustis árvvoštallat vuđolet
sisdoalu báikkálaš vuoigatvuođain.
Sámediggi lea hui duhtavaš go
konsultašuvdnaproseassa bokte
leat olahan ovttaoaivilvuođa Birasgáhttendepartemeanttain
lávdegotti mandáhtas
ja Deanulávdegotti čoahkádusas.
Seammás moaitá Sámediggi
go seammalágan proseassa Njávdámis ádjána.
Riddonjurjuid mudden ja hálddašeapmi
lea guovddáš oassi
Sámedikki riddo- ja guolástuspolitihkas.
Ealaskas njuorjjomáddodat
lea deaŧalaš sámi
guovlluin, muhto lea seamma deaŧalaš ahte
njuorjjolohku doalahuvvo dakkár
dásis, ahte guollemáddodat
ja erenoamážit
riddodorski ii noga vuonain gos mearrasámit dárbbašit
bivdit.
Sámediggi háliida boahtteáigásaš ja
ollislaš politihka mas Sámediggi
lea mielde bidjamin eavttuid guolástuspolitihka
ovddideapmái Norggas. Sámediggi
oaidná ahte báikkálaš hálddašanmálliid geahččaleapmi guolástushálddašeamis attášii
vejolašvuođa
sihkkarastit ássama ja ovdáneami
sámi riddoguovlluin. Ráđđehus
botkii konsultašuvnnaid
Sámedikkiin dán áššis
ja ovddidii dieđáhusa almmá doalakeahttá beavdegirjái čállojuvvon
lohpáhusa ahte ráhkaduvvo
notáhta mas selvehuvvoi movt
struktuvradoaibmabijut sáhttet váikkuhit
sámi beroštumiide álbmotrievttálaš geatnegasvuođaid
ektui.
2.10.5 Boazodoallu
Ođastuvvon boazodoalloláhka
dohkkehuvvui 2007 giđa.
Ovdalaš dohkkeheami lei
Sámedikkis čoahkkin
Stuorradikki ealáhuslávdegottiin
rabas gulaskuddančoahkkima
oktavuođas álttás.
Vuđolaš vuoigatvuođagažaldagat
eai galgan ođastuvvot. Dát
vuođustuvvui dainna ahte sámi
vuoigatvuođalávdegotti mandáhtta
lei čielggadit gažaldagaid sámi ál-bmoga
rievttálaš dilis das
mii guoská vuoigatvuhtii
eatnamiidda ja čáziide,
ja daid disponeremii ja geavaheapmái,
sámi guovlluin olggobealde Finnmárkku
fylkka. Earenoamážit galge
boazodoalu areálageavaheapmi
ja vuoigatvuođat árvvoštallojuvvot.
Sámediggi oaivvilda ahte
sámi vuoigatvuođalávdegotti čielggadeami konklušuvnnat
addet vuođu vel eanet rievdadusaide
boazodoallolágas. Dát guoská earret
eará boazodoalu areálagáhttemii,
boazodoalu buhtadusovddasvástádussii
ja boazodoalu boahtteáigge
hálddašeapmái. Sámediggi
doaivu ahte proseassa ráhkadit
ođđa
ja ollislaš boazodoallolága álggahuvvo
farggamusat. Láhka doaibmagođii
suoidnemánu 1.
b. 2007 ja stáhta eiseválddit áigot easkka
2008:s doallat diehtojuohkinčoahkkimiid
boazodoalloealáhussii. Dasa
lassin ii leat láhka vuos
jorgaluvvon sámegillii. Váilevaš diehtojuohkin
ja jorgaleapmi ii leat buorre go guoská lága implementeremii.
Boazodoallošiehtadallamiin
lea Norgga Boazosápmelaččaid
Riikasearvi (NBR) iežas
gáibádusain,
ja Sámediggi iežas árvalusain, máŋgga
háve bivdán
ahte divatortnega váilevašvuođat
boazodollui eanandoalu ektui njulgejuvvojit. Stáhta
Eanandoallo- ja biebmodepartemeantta bokte lea vástidan
ahte divatgažaldagaid ii sáhte čielggadit
jahkásaš boazodoallošiehtadallamiin.
Dán vuođul lea
Sámediggi, ovttasráđiid
NBR:in, ráhkadan árvalusa
prinsihppadieđáhussii
mii guoská boazodoalu divatortnegiidda.
Dálá divatortnet
lea vealaheaddji, go eanandoalus lea buoret divatortnet go boazodoalus
doaibmafievrruid oastima ja doallama dáfus
ealáhusas. Eanadolliin ja boazodolliin
fertejit leat ovttalágan
divatortnegat. Sámediggi
lea duhtavaš dainna go Stuorradiggi
Sámedikki jahkedieđáhusa
2005 meannudeamis ovdanbuktá ahte
dát maiddái
lea Stuorradikki ulbmil.
Sámediggi oassálastá dialogaprošeavtta
stivrenjoavkkus man ulbmil lea láhčit
dili oktasaš politihkkii
Lulli-Trøndelága
ja Hedmárkku várreguovlluin.
Dán guovllus leat áiggiid čađa
leamaš stuora soahpatmeahttunvuođat
boazodoalu ja eananeaiggádiid
gaskkas meahcceareálaid
geavaheami alde. Prošeakta
galgá hukset stuorát
ipmárdusa nubbi nuppi ealáhusberoštumiin
ja dárbbuin, ja nannet dialoga
boazodoalu ja hálddahusa/suohkaniid
gaskkas. Buot bealit maidda guoská leat
bures dohkkehan dán prošeavtta
ja dan lea mávssolaš fievrridit
eará guovlluide/riikaosiide
jus prošeakta lihkostuvvá.
Sámediggi lea nammadan
boazodoalu guovllustivrraid jagiide 2008 – 2011.
Dán proseassas lea Sámediggeráđđi deattuhan
ja álggahan ahte nammadeapmi galgá dáhpáhuvvat ovttasráđiid
guoskevaš fylkkasuohkaniiguin
vai stivrraid čoahkádusas
lea legitimitehta ealáhusas.
Sámediggi atná deaŧalažžan
ahte boazodoalu stivrenorgánain
lea boazosámi eanetlohku
ja jođiheapmi.
Sámediggi lea čalmmustahttán daid
hástalusaid mat Trollheimena
boazodoalus leat. Trollheimena boazodoallu doaimmahuvvo guovllus
mii ii leat regulerejuvvon boazodoalloulbmiliidda boazodoallolága mearrádusaid
mielde. Boazodoallu lea sorjavaš šiehtadusain
eananeaiggádiiguin, dahje
ahte stáhta bággolotnu
boazodoallovuoigatvuođa.
Sámediggi áigu bargat
dan ala ahte boazodoalu areálavuođđu
Trollheimenis sihkkarastojuvvo.
Sámediggi oaidná máŋga eará hástalusa
boazodoalloealáhussii. Dát
guoská ovdamearkka dihte
boazodoalu johtolatjuohkima čielggadeapmái
ja erenoamážit
lea stuora deaddu oktasašguohtun
guovlluin. Dan ođđa boazodoallolága
olis, sáhttá guovllustivra
mearridit ahte soabadallan galgá čađahuvvot
guovtti beali gaskka mat ovttas eaba nagot čoavdit
gičču.
2.10.6 Lotnolasealáhusaid
ja sámi mátkeealáhusa árvoháhkanprográmma
Ráđđehus
lea Soria Moria-julggaštusas
cealkán ahte áigot
vuoruhit lotnolasealáhusaid árvoháhkanprográmma
ja áŋgiruššat sámi
mátkeealáhusain. Sámediggi
lea váldán
badjelasas prográmma hálddašeami. Dárbu
lea áimmahuššat
ja viidáseappot ovddidit
sámi árbevirolaš lotnolasealáhusaid.
Vuosttaš jagi deattuhit
meahcástanealáhusaid, sámi
mátkeealáhusa
ja duoji. Prográmmas láhččojuvvo
maid nu ahte ovttasta ođđa
ealáhusaiguin nu ahte báikkálaš resurssat,
gelbbolašvuohta ja árbevierut
geavahuvvojit positiivvalaš ovddideapmái
sámi servodagas. Doaibmabijut
ođđahutkama
ja fitnodeami váste leat
deatalaččat
vai sihkkarastá ceavzilis
lotnolasaid.
Sámediggi gieđahalai dieđáhusa
meahcástanealáhusaid
ovddideami birra jagis 2007. Dát čuovvoluvvo
lotnolasealáhusaid ja sámi
mátkeealáhusa árvoháhkanprográmma
bokte. Strategiijat meah-cástanealáhusaid
ovddideapmái leat ráhkaduvvon. áŋggirdeami
ulbmil lea lasihit árvoháhkama meahcástanresurssaid
buoret geavaheami bokte. áŋgiruššansuorggit
maid vuoruhit leat buoret rámmaeavttut
doaimmahit meahcástanealáhusaid,
kvalitehtasihkkarastin, gelbbolašvuođalokten
ja ovddidanbarggut, vuovdin ja márkanbarggut, ja
fierpmádathuksen. Dán áŋgiruššamii
gullá maiddái meahcástanmátkeealáhus. Seammás
go dieđáhus
dohkkehuvvui, heaittihii Sámedikki
dievasčoahkkin meahcástanealáhusaid
gaskaboddosaš doarjjaortnega
jagis 2007.
árvoháhkanprográmmas galgá maiddái áŋggirdit
bestet nuoraid duodjeealáhussii
oahpahalliortnega bokte ja buoridit bagadallanfálaldaga
duojis.
2.10 Ealáhusat
Sámedikki guovddáš ulbmilin
leat nana ja ealli servodagat ja stabiila ja buotbeallálaš ealáhusat. árbevirolaš ealáhusbarggu
ferte sihkkarastit ja viidáset
ovddidit, ja ođđa ealáhusaide
addit ovdánanvejolašvuođaid.
Sámediggi lea jagis 2007
bargan dan ala ahte ealáhusat
sámi guovlluin ožžot
buoret rámmaeavttuid árvoháhkama,
gelbbolašvuođa-
ja buvttaovddideami, nannoset márkanastima
ja vuovdindoaimmaid bokte, nu ahte ealáhusat
barget boahtteáiggediđolaččat
ja leat gievrrabut márkangilvaleamis. Sámediggi
deattuha ovttasbarggu vai nanne ja ovddida sámi
ealáhusaid.
Dán geahččalit
bargat sihke ulbmillaš váikkuhangaskaomiid
geavaheami bokte ja njuolggo politihkalaš oktavuođa bokte
regionála ja guovddáš eiseválddiiguin
geain lea ovddasvástádus
heivehit ealáhuspolitihka.
Ovttasbarggus fylkkaiguin regionála ovdánahttinprográmmaid
birra ja politihkalaš ráđđádallamiin guovddášdásis,
leat geahččalan
nannet earenoamážit
mearraealáhusaid, boazodoalu,
eanandoalu ja duoji rámmaeavttuid. Sámediggi
lea maid geahčadan vejolašvuođaid
nationála ovttasbargošiehtadussii
Innovašuvdna Norggain.
árjjalaš ja
ulbmillaš váikkuhangaskaomiid
geavaheami bokte lea Sámediggi
vuoruhan ealáhusdoaimmaid main
lea stuora mearkkašupmi ássamii
ja barggolašvuhtii sámi
smávvaservodagain. Luondduriggodagaid
geavaheapmi sámi guovlluin
ferte vuosttažettiin leat ávkin
guoskevaš guovlluide. Sámediggi
háliida danin ahte lea duohta váikkuhanváldi
eanadoalu, boazodoalu ja guolástuspolitih-ka
hábmemii ja guovlluid luondduriggodagaid
hálddašeapmái.
Buorit rámmaeavttut ealáhusaide sámi
guovlluin eai guoskka dušše árbevirolaš ealáhusheivehemiide, muhto
sakka maiddái bargosajiide
mat leat čadnon kultur-,
diehtojuohkin- ja gulahallanteknologiijii.
Sámedikki ealáhusulbmiliid
reaidoruđaide bohtet ollu
ohcamat. Dat rámma mii lea
juolludemii-de lea unni, nu ahte ferte vuoruhit ollu ohcamiid gaskkas.
Lea leamaš dárbu
vuoruhit doarjaga ealáhusaid
investeren- ja ovddidandoaibmabijuide ovdalii kultur- ja eará servodatguoski surggiid
doaimmaid. Eanandoalu bealis leat leamaš nu
ollu ohcamat ahte Sámediggi fertii
mannat várrejuvvon rámmaid
olggobeallái jagis 2007.
Seamma guoská máŋggabealát
ealáhusaide gos earenoamážit
doarjja iešguđetlágan
bálvalusealáhusaid álggaheapmi
ja ovddideapmi lea guovddážis.
Dát lea suorgi gos leat
ollu nissonbargosajit. Nissonbargosajiid ásaheapmi
lea vuoruhuvvon mihttu ollislaš sámi
servodatperspektiivvas. Fitnodeami ovddideapmi smávvaservodagain
lea deaŧalaš áŋgiruššan-suorgi
vai movttiidahttá nissoniid
bálvalusbargosajiid ásaheapmái.
Duoji váldošiehtadusa ásaheapmi
lea mielddisbuktán ahte
váldooassi duodješiehtadusa
ohcciin leat nissonolbmot. Duodji lea árbevirolaččat leamaš doaibma
mas leat eanas nissonolbmot, ja duodješiehtadusa
bokte dáhttu Sámediggi
nannet duoji gánnáhahttima
nu ahte eambbogat sáhttet
dainna bargat. Eará doaibmabidju
lei oahpahalliortnet mas buot oahpahallit ledje nissonolbmot – oktiibuot
16 oahpahalli leat leamaš oahpahalliortnegis.
Sámi guovlluid ealáhusain
leat ollu smávva fitnodagat
main leat moadde bargi ja ovttaolbmo fitnodagat. Ollu fitnodagat
leat rašit ja dain leat
dávja vátna
resurssat mat gusket iežaskapitálii,
gelbbolašvuhtii, spesialiseremii,
nuppástuhttimii ja ođđafuomášeapmái. Sámediggi
vuoruha danin váikkuhangaskaomiid
vai hukset birrasiid gos ealáhusat ja
oahppoinstitušuvnnat čadnojuvvojit oktii
ovddidan dihte oahpahusbirrasiid gos ovttasbargu, vásáhusaid
lonohallan ja máhttoovddideapmi
leat guovddážis.
Váikkuhangaskaomiid geavaheami
bokte fitnodatálggahanoahpahussii
ja ealáhusgárddiide
háliidit addit báikkálaš ealáhusaide árjjaid
gelbbolašvuođaovddideami hámis.
Ovdamearkan sáhttit namuhit ahte
lea addojuvvon ruhta Sis-Finnmárkku Ovddidanfitnodahkii
gos fitnodat oktan gelbbolašvuođa-
ja DO-birrasiiguin galget ovttasbargat fitnodagaid ovddas gelbbolašvuođahuksema
birra, kártet stuorrunhehttehusaid,
hukset fierpmádagaid ja
addit buoret obbalaš ealáhussuorgemáhtu
vai olaha stuorruma ja ovdáneami
báikkálaš fitnodagain.
Sámediggi áigu
fuolahit ahte hui farga ásahuvvo
njealljejagáš diehtojuohkin-
ja gulahallanprošeakta sámi
guovlluid ealáhusovddidanvejolašvuođaid
ja -rámmaid ektui. Prošeavtta
ulbmilin lea gulahallat daid vejolašvuođaid,
rámmaid ja gáibádusaid
ektui mat gusket ealáhusovddideapmái,
ja diehtojuohkinkanálaid ásaheapmái.
2.10.1 Duodji
Duodjeealáhusa ovdáneapmi
lea ovddemusat čadnon duoji
ealáhusšiehtadussii.
Searvvit Sámiid Duodji ja Duojáriid
Ealáhussearvi eaba boahtán
ovttaoaivilii ovddidit oktasaš dokumeantta
jagi 2007 šiehtadusa šiehtadaladettiin.
Danin ii lean vuođđu álggahit šiehtadallamiid.
Sámediggi válljii
guhkidit 2007 šiehtadusa jahkái
2008. Šiehtadus dahká oktiibuot
8,22 miljon ruvnno. Ruhta lea várrejuvvon
earret eará doaibmadoarjagii, čálgoortnegiidda,
háhkamiidda ja ovddidandoaibmabijuide.
Sámediggi lea čuovvolan
daid doaibmabijuid maid šiehtadusbealit
sohpe jagis 2006. Guokte bargostipeandda juhkkojuvvojedje duojáriidda
geat áigguiga ovddidit iežaska
fitnodagaid. Duodjedoarjja lea eanas mannan árbevirolaš ásahemiide. Hástalussan
lea gávdnat ođđa buktagiid
ja buoret márkanvuođu
dujiide. Vai buorida duodjeealáhusa
prošeavttaid kvalitehta
leat álggahan álggahanoahpahusa
ja leat bargagoahtán mearkagálvvuid
huksemiin duodjái. Gaskaboddosaš oahpahalliortnet
mii galggai loahpahuvvot 2006:s lea bisuhuvvon gitta dassá dat čieža
oahpahalli leat geargan šiehtadusaideasetguin.
Sámediggi lea váldán
badjelasas ovddasvástádusa
ruhtadit daid šiehtadusaid
maid Boazodoalu oahpahuskantuvra lea dahkan guhkit go jagi 2006
ovddas.
Leat álgán
geahčadit hástalusaid
duoji gelbbolašvuođas
ja oahpaheamis. Bargui gullet earret eará oahpahalliortnega árvvoštallan,
duojáriid bagadallan ja
neavvun ja Duodjeinstituhta rolla, organiseren ja eaiggátdilli.
Oktiibuot leat 59 duojára
dohkkehuvvon daid eavttuid mielde maid šiehtadusbealit
leat bidjan. álgoálggus
galggai ásahuvvot ođđa
duodjeregisttar, muhto Diehtobearráigeahčču
ferte dohkkehit duodjeregistara ásaheami
nu guhká go registtar lea
vuođđuduvvon čearddalašvuhtii.
Dát bargu ii leat čuovvoluvvon
danin go šiehtadallamat boatkanedje.
Duodjeealáhusa ekonomalaš dili
birra lea ráhkaduvvon raporta
jagis 2007, jagi 2006 rehketdoallologuiguin. Doaibmaboađus
lea gaskamearálaččat
94 670 ruvnno, jagis 2006 lei 37 138 ruvnno. Váldosivvan dán
lássaneapmái
lea dat go lea vuosttaš jahki
goas duoji doaibmadoarjja lea mielde rehketdoallologuin. Gaskamearálaš doarjja
lei jagis 2006 20 317 ruvnno.
Sámediggi oaidná ahte
duodjeealáhusas lea erenoamáš dárbu
doaibmabijuide maiguin sihkkarastit rekrutterema ealáhussii.
Sámediggi áigu
vuoruhit duodjedáložiid
huksema ja doaimma doaibmabidjun nannet rektrutterema duodje-ealáhussii.
2.10.2 Mátkeealáhus
Mátkeealáhusas
sámi guovlluin leat eanas
smávva fitnodagat ja fálaldagat
leat máŋggaláganat
ja máŋggabealágat.
Sámi kultuvrras lea stuora potensiála
mátkeealáhusa
oktavuođas. Sámi
kultuvrras maid gaskkustit ferte leat luohtehahttivuohta mii lea
sámi beroštumiid,
norpmaid ja vieruid mielde.
Ealáhus vásiha
stuorru beroštumi márkanis
muosáhit sámi
kultuvrra ja lasihit máhtu sámiid
birra álgoálbmogin.
Lea maiddái lassánan
beroštupmi álggahit
ja ovddidit doaibma- ja muosáhanturismma
fálaldagaid. Jagis 2007
lei Sámediggi vuoruhan hukset mátkkoštanbuktagiid
mat leat vuođđuduvvon
muosáhusaide ovdalii go
lasihit idjadankapasitehta. Dákkár vuoruheapmi
addá vuođu
hukset máŋggabealát
ja ođasmahtti mátkeealáhusa
mii buktá bargosajiid ja
sihkkarastá ássama
sámi guovlluin.
Sámediggi lea maid buktán cealkámuša
Ráđđehusa bargui
našuvnnalaš mátkeealáhusstrategiijain. Sámediggi
deattuha ahte lea deaŧalaš ahte
sámi mátkeealáhus
ovddiduvvo ja ásahuvvo sámiid
iežaset prinsihpaid vuođul.
Dán lea ráđđehus čuovvolan
nationála mátkeealáhusstrategiijas.
2.10.3 Eanandoallu
Sámediggi lea jagis 2007
ráhkadan sámi ássanguovlluid
eanandoallodieđáhusa.
Dieđáhusas
deattuhuvvo ahte eanandoalus lea guovddáš rolla
sámi kulturárbevieruid
doalaheamis ja dat lea deaŧalaš barggolašvuhtii sámi
guovlluin. Sámedikki
oaiveulbmil ealáhussii lea
doalahit barggo-lašvuođa
ja daid geavahusráhkadusaid
mat dál leat.
Viidáseappot lea ulbmilin
ahte eanandoallu sámi ássanguovlluin
sihkkarastá biebmolágideami
dáidda guovlluide. Sámi ássanguovlluin
lea eanandoallu dramáhtalaš dilis,
ja sámi guovlluid eanandoalu
rámmaeavttut leat sakka
rievdan daid maŋemus jagiid.
Sámi eanadoallu lea maŋemus
30 – 40 jagi standardiserejuvvon dáru
eanandoallopolitihka mielde. Ulbmilin lea áŋggirdit máŋggabealátvuođa
sámi eanandoalus. Sámi
biebmovieruid áŋggirdeapmi
sáhttá buktit gánnáhahtti
kvalitehtasurggiid mat buktet ođđa
bargosajiid ja doaimmaid giliide. Ii leat dušše
mátkeealáhus
mii ohcala báikkálaččat
buvttaduvvon biepmuid ja etnalaš biepmuid.
Dás lea stuora potensiála
buvttadit báikkálaš márkanii
sámi guovlluin.
Lassánan ávnnashattit
máilmmemárkanis,
earret eará mielkki ja gortni
hattit, sáhttet addit stuorát
dietnasa eanandollui sámi
guovlluin. Eanadoallit sáhttet
de oažžut
buoret hatti mielkkis, muhto seammás
sáhttá fuođarhaddi
divrut ja lasihit goluid.
Tendeansa ahte huksejeaddjit álget oktasašdoaluin
joatká. Dat hálbuda earret
eará huksengoluid ja oktasašdoaluid
miellahtuin lea vejolašvuohta
oažžut
eambbo astoáiggi ja luopmosadjásaččaid.
Mielkeeriid vuovdin joatká nu
go muđui riikkas. Mielkeeriid vuovdima
váikkuhusat čuhcet
garraseappot sámi guovlluin
danin go eanadoallobirrasat ovdalaččas
juo leat unnit. Hástalus
lea ođastit dálá doaluid mat
leat heivehuvvon boahtteáiggi
teknihkalaš čovdosiid
gáibádusaide ja
maid nuorat háliidit váldit
badjelasaset.
Sámedikki doarjjaortnet ávžžuha
ovttas oastit eanadoallorusttegiid, earret eará reaidduid.
Dat geahpeda ealáhusa goluid.
Doarjjaortnegis leat vuoruhuvvon ođđa
visttit ja doaibmavisttiid divvun.
2.10.4 Anadroma ja meara resurssaid hálddašeapmi
Sámit leat guolástan
nu guhkes áiggi go gávdnojit
historjjálaš gáldut. Sámiid
vuoigatvuohta meara ja jogaid resurssaide ja vuoigatvuohta ávkkástallat dáiguin
lea mearrideaddji oassi sámi
kultuvrra ávnnaslaš vuođus. Sámediggi áigu
vuoruhit barggu sihkkarastit sámiid
vuoigatvuođaid guolásteapmái,
maritiima resurssaide ja jogaid ja meara geavaheapmái.
Viidáseappot vuordá Sámediggi
ahte intenšuvdna ovddidit ášši
Stuorradiggái dán áigodagas
sámiid ja earáid
guolástanvuoigatvuođa birra čađahuvvo.
Sámediggi lea 2007:s
searvan earret eará bargui
stuorradiggedieđáhusaiguin
gonagasreappáid hálddašeami birra,
bivdofatnasiid strukturdoaibmabijuid birra ja ođđa
mearraresursalága birra. Buot
dáin šaddá stuora mearkkašupmi
boahtteáiggi birgenláhkái
mearrasámi guovlluin. Sámediggi
lea oassálastán
proseassain guolástusaid
muddema hárrái
ja erenoamážit
riddodorski gáhttema hárrái.
Guolástus- ja riddodepartemeanta
lea konsultašuvdnaproseassain čađat čujuhan
dasa ahte vurdet riddoguolástuslávdegotti
konklušuvnnaid. Finnmárkku
riddoguolástuslávdegoddi
galgá buktit čielggadeami
NAČ hámis
2008 álggus. Riddoguolástuslávdegotti čielggadeapmi
ja dán čuovvoleapmi lea
hui deaŧalaš vai
beassat viidáseappot bargguin
sihkkarastit ja dohkkehit sámiid
vuoigatvuođa guolásteapmái,
sihkkarastit sámi oassálastima
guolástusa hálddašeamis,
ja sihkkarastit ahte sámi
beroštumit deattuhuvvojit
mearrádusain.
Sámediggi lea čielgasit
dadjan ahte dál vurdojuvvo
ahte departemeanta áiggis
mii boahtá aktiivvalaččat ja
johtilit čuovvola daid áššečuolmmaid
mat leat riddoguolástuslávdegotti
ja sámi vuoigatvuođalávdegotti
mandáhtaid olggobealde.
Sámediggi lea duhtavaš dainna
go váldoevttohusat St.dieđ.
nr 40 (2006 – 2007) Gonagasreappáid hálddašeami
birra buoremuddui dávistit
Sámedikki oainnuide boahtteáiggi reabbáhálddašeamis. Sámediggi
oaidná guovlluhálddašan
prinsihpa dieđáhusas
positiiva oassin boahttevaš reabbáhálddašeamis. Dieđáhus
lea maid positiiva dan ektui ahte geahččalit
guovlluin Nuorta-Finnmárkkus
maidda eanemus guoská ja gos
reappát adnojuvvojit deaŧalaš resursan
gáržžidit reabbábivddu/gávppálaš reabbábivddu
ja oarjefylkkas fas eanet lasihit bivddu ja dieinna lágiin
geahpedit/ráddjet/gurret
reappáid vai dat eai leavaše
oarjjásguvlui.
Stuorradiggedieđáhusas
strukturpolitihka birra lei Sámedikkis
garra vuostemiella dasa ahte rahpat strukturerema jovkui gaskal
11 ja 15 mehtera, ja Sámediggi
ii lean duhtavaš dainna
go ráđđádallamat Sámedikkiin
boatkanedje ovdal go dieđáhus
biddjui ovdan. Go guoská anuseretváldinortnega
viidásetfievrredeapmái
ja áigeráddjejuvvon
eriide guhkit go 15 jahkái
eai váldon Sámedikki
oainnut vuhtii. Seammás oaččui
Sámediggi čađa bivdofatnasiid
eaiggátvuođaráddjemiid
prinsihpa.
Mearraresursalága konsultašuvdnaproseassas
lea Sámediggi ovdandoallan
ahte láhka ferte leat ollislaš ja čielga álbmotrievttálaš rámmaid
siskkobealde, nappo dat ferte maid sisttisdoallat mearrádusaid
mat dohkkehit sámiid vuoigatvuođa
guolásteapmái,
ja oassálastit dáid
resurssaid hálddašeapmái.
Vaikko Sámediggi lea vuosteákkaid
buktán lea departemeanta
válljen ovddidit lága dákkár
mearrádusaid haga, muhto čujuhuvvo
ahte vurdet riddoguolástuslávdegotti
konklušuvnnaid. Dan dihte
lea Sámedikki bealis subsidieara
oaidnun ahte eat vuosttal lága
ovddideami, muhto proposišuvnnas
galgá boahtit ovdan ahte
láhka ii leat eará go
gaskaboddosaš čoavddus
vuorddidettiin riddoguolástuslávdegotti.
Viidáset ferte proposišuvnnas
boahtit ovdan ahte departemeanta geatnegahttá iežas
bargui mas johtilit čuovvolit
riddoguolástuslávdegotti
konklušuvnnaid, ja mii ovddiduvvo áššin
Stuorradiggái dán
stuorradiggeáigodagas.
Oktii buot lea konsultašuvdnaproseassa boađus
ahte bealit eai leat boahtán
ovttaoaivilii mearraresursalágas
dán háve,
muhto Sámediggi várre
alcces vejolašvuođa
ollislaččat meannudit
sihke mearraresursalága
ja dan ášši
mii galgá ovddiduvvot Stuorradiggái
riddoguolástuslávdegotti konklušuvnnaid
vuođul go dat gárvánit.
Sámediggi lea fuolastuvvan
go nu ollu guolit gárgidit
guollebiebmanrusttegiin ja gáibida
ahte álggahuvvojit viiddis
doaibmabijut, mas mielde maiddái
gárgidan biebmoguliid bivdin.
Dát ealáhus
ii galgga uhkidit luonddu guollenáliid
ja das ferte leat dakkár
doaibmavuohki mii váldá vuhtii
birrasa. Deaŧalaš lea
ahte guollebiebmanealáhus
doaimmahuvvo dainna lágiin
ahte ii leat hehttehussan árbevirolaš guollebivdui
mearas dahje jogain. Luondduluossabivddu muddemat galget sihkkarastit
sámi vuoigatvuođaid
ja árbevieruid seammás
go máddodagat hálddašuvvojit
ceavcilis vugiin.
Luossabivdu lea guovddáš suorgi Sámedikki
barggus. Sámedikkis leat leamaš konsultašuvnnat
Luondduhálddašandirektoráhtain
ja Finnmárkku fylkkamánniin
anadroma luossaguliid ođđa
muddenhálddašanvuogi
mearrideamis 2008 – 2012 áigodahkii.
Sámediggi lea dan oktavuođas
deattuhan ahte mearrasámi guolástusa
boahtteáigái
ferte sihkkarastit erenoamáš suodjaleami
dáin muddemiin.
Mii guoská luossabivdui
Deanus ja Njávdámis
de galgá nammaduvvot lávdegoddi
ráhkadit evttohusaid organiseremii
ja njuolggadusaide. Dat evttohusat maid lávdegoddi
ovddida galget oktiiheivet daiguin vuoigatvuođaiguin
mat juo leat huksejuvvon dološ áigge
rájes geavaheami ja vieruiduvvan
rievtti bokte. Dan dihte ferte lávdegoddi
barggustis árvvoštallat vuđolet
sisdoalu báikkálaš vuoigatvuođain.
Sámediggi lea hui duhtavaš go
konsultašuvdnaproseassa bokte
leat olahan ovttaoaivilvuođa Birasgáhttendepartemeanttain
lávdegotti mandáhtas
ja Deanulávdegotti čoahkádusas.
Seammás moaitá Sámediggi
go seammalágan proseassa Njávdámis ádjána.
Riddonjurjuid mudden ja hálddašeapmi
lea guovddáš oassi
Sámedikki riddo- ja guolástuspolitihkas.
Ealaskas njuorjjomáddodat
lea deaŧalaš sámi
guovlluin, muhto lea seamma deaŧalaš ahte
njuorjjolohku doalahuvvo dakkár
dásis, ahte guollemáddodat
ja erenoamážit
riddodorski ii noga vuonain gos mearrasámit dárbbašit
bivdit.
Sámediggi háliida boahtteáigásaš ja
ollislaš politihka mas Sámediggi
lea mielde bidjamin eavttuid guolástuspolitihka
ovddideapmái Norggas. Sámediggi
oaidná ahte báikkálaš hálddašanmálliid geahččaleapmi guolástushálddašeamis attášii
vejolašvuođa
sihkkarastit ássama ja ovdáneami
sámi riddoguovlluin. Ráđđehus
botkii konsultašuvnnaid
Sámedikkiin dán áššis
ja ovddidii dieđáhusa almmá doalakeahttá beavdegirjái čállojuvvon
lohpáhusa ahte ráhkaduvvo
notáhta mas selvehuvvoi movt
struktuvradoaibmabijut sáhttet váikkuhit
sámi beroštumiide álbmotrievttálaš geatnegasvuođaid
ektui.
2.10.5 Boazodoallu
Ođastuvvon boazodoalloláhka
dohkkehuvvui 2007 giđa.
Ovdalaš dohkkeheami lei
Sámedikkis čoahkkin
Stuorradikki ealáhuslávdegottiin
rabas gulaskuddančoahkkima
oktavuođas álttás.
Vuđolaš vuoigatvuođagažaldagat
eai galgan ođastuvvot. Dát
vuođustuvvui dainna ahte sámi
vuoigatvuođalávdegotti mandáhtta
lei čielggadit gažaldagaid sámi ál-bmoga
rievttálaš dilis das
mii guoská vuoigatvuhtii
eatnamiidda ja čáziide,
ja daid disponeremii ja geavaheapmái,
sámi guovlluin olggobealde Finnmárkku
fylkka. Earenoamážit galge
boazodoalu areálageavaheapmi
ja vuoigatvuođat árvvoštallojuvvot.
Sámediggi oaivvilda ahte
sámi vuoigatvuođalávdegotti čielggadeami konklušuvnnat
addet vuođu vel eanet rievdadusaide
boazodoallolágas. Dát guoská earret
eará boazodoalu areálagáhttemii,
boazodoalu buhtadusovddasvástádussii
ja boazodoalu boahtteáigge
hálddašeapmái. Sámediggi
doaivu ahte proseassa ráhkadit
ođđa
ja ollislaš boazodoallolága álggahuvvo
farggamusat. Láhka doaibmagođii
suoidnemánu 1.
b. 2007 ja stáhta eiseválddit áigot easkka
2008:s doallat diehtojuohkinčoahkkimiid
boazodoalloealáhussii. Dasa
lassin ii leat láhka vuos
jorgaluvvon sámegillii. Váilevaš diehtojuohkin
ja jorgaleapmi ii leat buorre go guoská lága implementeremii.
Boazodoallošiehtadallamiin
lea Norgga Boazosápmelaččaid
Riikasearvi (NBR) iežas
gáibádusain,
ja Sámediggi iežas árvalusain, máŋgga
háve bivdán
ahte divatortnega váilevašvuođat
boazodollui eanandoalu ektui njulgejuvvojit. Stáhta
Eanandoallo- ja biebmodepartemeantta bokte lea vástidan
ahte divatgažaldagaid ii sáhte čielggadit
jahkásaš boazodoallošiehtadallamiin.
Dán vuođul lea
Sámediggi, ovttasráđiid
NBR:in, ráhkadan árvalusa
prinsihppadieđáhussii
mii guoská boazodoalu divatortnegiidda.
Dálá divatortnet
lea vealaheaddji, go eanandoalus lea buoret divatortnet go boazodoalus
doaibmafievrruid oastima ja doallama dáfus
ealáhusas. Eanadolliin ja boazodolliin
fertejit leat ovttalágan
divatortnegat. Sámediggi
lea duhtavaš dainna go Stuorradiggi
Sámedikki jahkedieđáhusa
2005 meannudeamis ovdanbuktá ahte
dát maiddái
lea Stuorradikki ulbmil.
Sámediggi oassálastá dialogaprošeavtta
stivrenjoavkkus man ulbmil lea láhčit
dili oktasaš politihkkii
Lulli-Trøndelága
ja Hedmárkku várreguovlluin.
Dán guovllus leat áiggiid čađa
leamaš stuora soahpatmeahttunvuođat
boazodoalu ja eananeaiggádiid
gaskkas meahcceareálaid
geavaheami alde. Prošeakta
galgá hukset stuorát
ipmárdusa nubbi nuppi ealáhusberoštumiin
ja dárbbuin, ja nannet dialoga
boazodoalu ja hálddahusa/suohkaniid
gaskkas. Buot bealit maidda guoská leat
bures dohkkehan dán prošeavtta
ja dan lea mávssolaš fievrridit
eará guovlluide/riikaosiide
jus prošeakta lihkostuvvá.
Sámediggi lea nammadan
boazodoalu guovllustivrraid jagiide 2008 – 2011.
Dán proseassas lea Sámediggeráđđi deattuhan
ja álggahan ahte nammadeapmi galgá dáhpáhuvvat ovttasráđiid
guoskevaš fylkkasuohkaniiguin
vai stivrraid čoahkádusas
lea legitimitehta ealáhusas.
Sámediggi atná deaŧalažžan
ahte boazodoalu stivrenorgánain
lea boazosámi eanetlohku
ja jođiheapmi.
Sámediggi lea čalmmustahttán daid
hástalusaid mat Trollheimena
boazodoalus leat. Trollheimena boazodoallu doaimmahuvvo guovllus
mii ii leat regulerejuvvon boazodoalloulbmiliidda boazodoallolága mearrádusaid
mielde. Boazodoallu lea sorjavaš šiehtadusain
eananeaiggádiiguin, dahje
ahte stáhta bággolotnu
boazodoallovuoigatvuođa.
Sámediggi áigu bargat
dan ala ahte boazodoalu areálavuođđu
Trollheimenis sihkkarastojuvvo.
Sámediggi oaidná máŋga eará hástalusa
boazodoalloealáhussii. Dát
guoská ovdamearkka dihte
boazodoalu johtolatjuohkima čielggadeapmái
ja erenoamážit
lea stuora deaddu oktasašguohtun
guovlluin. Dan ođđa boazodoallolága
olis, sáhttá guovllustivra
mearridit ahte soabadallan galgá čađahuvvot
guovtti beali gaskka mat ovttas eaba nagot čoavdit
gičču.
2.10.6 Lotnolasealáhusaid
ja sámi mátkeealáhusa árvoháhkanprográmma
Ráđđehus
lea Soria Moria-julggaštusas
cealkán ahte áigot
vuoruhit lotnolasealáhusaid árvoháhkanprográmma
ja áŋgiruššat sámi
mátkeealáhusain. Sámediggi
lea váldán
badjelasas prográmma hálddašeami. Dárbu
lea áimmahuššat
ja viidáseappot ovddidit
sámi árbevirolaš lotnolasealáhusaid.
Vuosttaš jagi deattuhit
meahcástanealáhusaid, sámi
mátkeealáhusa
ja duoji. Prográmmas láhččojuvvo
maid nu ahte ovttasta ođđa
ealáhusaiguin nu ahte báikkálaš resurssat,
gelbbolašvuohta ja árbevierut
geavahuvvojit positiivvalaš ovddideapmái
sámi servodagas. Doaibmabijut
ođđahutkama
ja fitnodeami váste leat
deatalaččat
vai sihkkarastá ceavzilis
lotnolasaid.
Sámediggi gieđahalai dieđáhusa
meahcástanealáhusaid
ovddideami birra jagis 2007. Dát čuovvoluvvo
lotnolasealáhusaid ja sámi
mátkeealáhusa árvoháhkanprográmma
bokte. Strategiijat meah-cástanealáhusaid
ovddideapmái leat ráhkaduvvon. áŋggirdeami
ulbmil lea lasihit árvoháhkama meahcástanresurssaid
buoret geavaheami bokte. áŋgiruššansuorggit
maid vuoruhit leat buoret rámmaeavttut
doaimmahit meahcástanealáhusaid,
kvalitehtasihkkarastin, gelbbolašvuođalokten
ja ovddidanbarggut, vuovdin ja márkanbarggut, ja
fierpmádathuksen. Dán áŋgiruššamii
gullá maiddái meahcástanmátkeealáhus. Seammás
go dieđáhus
dohkkehuvvui, heaittihii Sámedikki
dievasčoahkkin meahcástanealáhusaid
gaskaboddosaš doarjjaortnega
jagis 2007.
árvoháhkanprográmmas galgá maiddái áŋggirdit
bestet nuoraid duodjeealáhussii
oahpahalliortnega bokte ja buoridit bagadallanfálaldaga
duojis.
2.11 Dearvvašvuohta ja sosiála
Sámedikki dearvvašvuođa-
ja sosiálapolitihka oaiveulbmil
lea ollislaš ja ovttadássásaš dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalus
sámi álbmogii,
seamma dásis go álbmogis
muđui.
Sámediggi oaivvilda ahte vuođđun
sihkkarastit ovttadássásaš bálvalusa
ulbmila lea máhttu ja gelbbolašvuohta máŋggakultuvrralaš áddejupmái
sámi gielas ja kultuvrras. Dearvvašvuođa-
ja sosiálabargiin buot dásiin
lea ain stuora dárbu dása, ja
sámi dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusa
kvalitehtasihkkarastin lea hui sorjavaš ovttaskas
olbmuin. Sámediggi oaivvilda
danin ahte dán barggu ferte
vuoruhit ja sajáiduhttit vuogádatdássái.
Sámedikki bargu dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusa
hárrái
lea jagis 2007 leamaš ahte duddjot
ipmárdusa dasa movt olaha ovttadássásaš bálvalusa
mihttomeari sámi álbmogii,
dás maiddái
lasihit máhtu sámi bálvalusdárbbašeaddjiid
vuoigatvuođaid ja dárbbuid
birra. Leat maiddái bargan
dan ala ahte ovddasvástádus
sámi buhcciid fálaldaga
kvalitehtasihkkarastimis váldojuvvo
eret ovttaskas olbmuin ja biddjo bajimuš dássái.
2.11.1 Sámi mánáid vuoigatvuođat
Sámediggi lea čoahkkimis mánáid-
ja dásseárvoministariin váldán
ovdan hástalusaid mat sámi
mánáin
ja nuorain leat veahkkebálvalusaid
oktavuođas. Leat čujuhan
ahte sámi mánáin
ja nuorain lea vuoigatvuohta ovttadássásaš ja
kultuvrralaččat
heivehuvvon mánáidsuodjalusbálvalussii,
ja dat sisttisdoallá ahte
fágaolbmot, dikšunásahusat
ja gielddalaš ja almmolaš ásahusat
fertejit bidjat mánáid
ja nuoraid gielalaš ja kultuvrralaš dili
vuolggasadjin go veahkkedoaimmaid plánejit.
Viidáseappot lea Sámediggi čoahkkimis
mánáid-
ja dásseárvoministariin
ja justisministariin váldán
ovdan prošeavtta «Mánáid
viessu» (Barnas hus), mas lea ođđa
vuohki movt gažadit mánáid
geat leat gillán veahkaválddálašvuođa
ja sullasaččaid.
Sámediggi lea deattuhan mearkkašumi
das ahte sámi mánáid
dárbbuid ja riektesihkarvuođa áimmahuššet
ja sihkkarastet dán barggus.
Sámediggi lea bivdán
ahte heivehuvvo sullasaš fálaldat
sámi mánáide
ja nuoraide geat leat gillán
veahkaválddálašvuođa. Sámediggi
ii leat gullan maidege áššis
ja áigu čuovvolit barggu.
2.11.2 Stuorradiggedieđáhus nationála
strategiija birra movt njulge dearvvašvuođaerohusaid
Sámediggi lea buktán
evttohusaid bargui Stuorradiggedieđáhusain
nationála strategiija birra
movt njulget dearvvašvuođaerohusaid
Norggas. Dat lea mielddisbuktán
ahte dieđáhusas cuigejuvvo
ahte lea unnán máhttu sosiála
diliid ja dearvvašvuođa gaskavuođaid
birra sámi álbmogis. Dieđáhus
deattuha ahte áŋggirdeapmi
hukset máŋggakultuvrralaš gelbbolašvuođa
dearvvašvuođa- ja
sosiálabálvalussii
ja dutkanbirrasiidda lea deaŧalaš.
Sámediggi oaidná deaŧalažžan
ahte dárbu duođaštuvvon
máhttui ja dan váilun
lea oainnusin dahkkon ja áigu
dan čuovvolit viidáseappot.
2.11.3 Riikkaidgaskasaš áŋgiruššan
Sámediggi oaidná dárbbu
eambbo riikkaidgaskasaš áŋgiruššamii
mii guoská álgoálbmotguoskevaš dearvvašvuođa-
ja sosiálapolitihkalaš gažaldagaide.
Sámi dearvvašvuođa-
ja sosiálabargiid gealboguovddáš Davvi-Suomas
ja Austrália Dearvvašvuođa-
ja sosiáladepartemeantta
sáttagoddi leat leamaš váldán
oktavuođa vai besset gullat
movt Sámediggi bargá sámi
dearvvašvuođa-
ja sosiálagažaldagaiguin.
Skábmamánus
oassálastii Sámediggi
riikkaidgaskasaš ja rájiidrasttideaddji
dearvvašvuođakonferánssas
NOPUS (The Nordic Educational Programme for the Development of Social
Services) olis. Konferánssa
oaivefáddán lei
movt sáhttá ovttasbargat
heivehan dihtii dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusaid
davviriikkaid rájiid rastá.
Konkrehtalaččat guovdilaste
kultur- ja giellagelbbolašvuođa
bálvalusain, ja sámegielat
dearvvašvuođa-
ja sosiálabargiid bestet
oahpuide ja profešuvdnavirggiide.
2.11.4 Sámedikki ja regionála dearvvašvuođadoaimmahagaid ovttasbargoorgána
Sámedikki ja regionála dearvvašvuođadoaimmahagaid
ovttasbargoorgána galgá leat
mielde sihkkarastime spesialistadearvvašvuođabálvalusa
geatnegasvuođa kvalitehtasihkarastit
bálvalusaidis sámi álbmogii.
Sámedikki deattasteami geažil
leat buot regionála dearvvašvuođadoaimmahagat ožžon
bargun oassálastit ovttasbargoorgánas.
Helse Sørøst RHF ja Helse Vest RHF leat dál áirrasin
orgánas. Ovttasbargoorgána
lea doallan ovtta čoahkkima
jagis 2007. Okta ovttasbargoorgána
deaŧa-leamos áššiin lea
diehtojuohkin buot doaimmahagaide sámi buhcciid
vuoigatvuođaid ja dárbbuid birra.
Dan oktavuođas lea dollojuvvon čoahkkin
Sosiála- ja dearvvašvuođadirektoráhtain
vai digaštallat diehtojuohkinstrategiijaid
mat veahkehit áimmahuššat
sámi buhcciid vuoigatvuođa
ja dárbbu heiveheapmái.
Das lea maid deaŧalaš sihkkarastit
ahte dat máhttu mii sámi fágabirrasiin
lea geavahuvvo eambbo.
2.11.5 Seminárat ja konferánssat
Dearvvašvuođa-
ja sosiálakonferánsa
lágiduvvui golggotmánus. Konferánsa
lea ovttasbargu gaskal Sámedikki,
SáNáG, Finnmárkku
Fylkkamánni, Sámi Dearvvašvuođadutkama Guovddáža,
Kárášjoga Oahpahusbuohcciruovttu
ja Sámi spesialistadoavtterguovddáža. Dearvvašvuođa-
ja sosiálakonferánsa
bođii ovddeš prošeaktajođiheaddjesemináraid
sadjái, mat leat lágiduvvon
jagi 2000 rájes. Konferánssa
ulbmil lea ráhkadit oktasaš strategiijaid
movt joksat ovttadássásaš dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusa
sámi álbmogii.
Konferánssas lei fágaidgaskasaš oassálastin
gos digaštalle dearvvašvuođa
vuoigatvuođaid, klinalaš árgabeaivvi
bargovugiid, dutkama ja oahpahusa hástalusaid
ja dutkanbohtosiid.
Lullisámi dearvvašvuođa-
ja sosiálaseminára
lágiduvvui skábmamánus.
Sámediggi doalai sáhkavuoru
Sámedikki dearvvašvuođa-
ja sosiálapolitihkalaš doaibmabijuid
birra lullisámi guovllus.
Seminára oaivefáddán
lei movt dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusa
sáhttá heivehit lullisámi
geavaheddjiide. Konkrehtalaččat
guovdilastui kultur- ja giellagelbbolašvuohta
bálvalusain, ja movt sáhttá sámegiela
oahpahusa doaimmahit, ja maiddái
bestet lullisámi dearvvašvuođa-
ja sosiálabargiid oahpuide
ja profešuvdnavirggiide.
2.11.6 Romssa Universitehta medisiinna profešuvdnaoahpu árvvoštallan/nuppástuhttin
Romssa Universitehta lea álgán ođasmahttit
ja nuppástuhttit medisiinna profešuvdnaoahpu.
Sámediggi lea jearahan movt
Universitehta duste daid hástalusaid mat
leat sámi buhcciid hárrái Norgga
dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusas.
Sámediggi čujuha
makkár ovddasvástádus Romssa
Universitehtas lea sámi álbmoga hárrái,
ja vuorjašuvvá dan geažil
go medisiidnaoahpus lea unnán fuomášupmi
sámi gillii ja kultuvrii.
2.11.7 Sámi buhcciid vuoigatvuođaid ja
dárbbuid áimmahuššan spesialistadearvvašvuođabálvalusas
Sámediggi bivddii konsultašuvnnaid Ráđđehusa
bargamušdokumeanttaid birra
regionála dearvvašvuođadoaimmahagaide.
Ulbmilin lei oainnusin dahkat ja sihkkarastit sámi buhcciid
vuoigatvuođaid ovttadássásaš dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalussii.
Sámediggi lea proseassas Dearvvašvuođa-
ja fuolahusdepartemeanttain bargamušdokumeanttaid
birra.
2.11.8 Nationála dearvvašvuođaplána čuovvoleapmi
Sámediggeráđis
lea leamaš čoahkkin
dearvvašvuođa-
ja fuolahusministariin, gos ságaškušše hástalusaid
ovttadássásaš dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusa
barggus sámi álbmogii. Sámediggeráđđi
deattuhii ahte ovttadáss��saš bálvalusfálaldat
sámi buhcciide eaktudit
ahte guovddáš dásis
biddjojuvvojit čielga rámmat
movt dan galgá joksat. Sámediggi čujuhii
dievasčoahkkinmearrádussii
mii guoská Nationála dearvvašvuođaplánii
(2007 – 2010) ja vuordá ahte
nationála dearvvašvuođaplána
sihkkarastá ovttadássásaš dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusa
sámi álbmogii.
Sámediggeráđđi
dáhtui vuđolaš proseassaid
movt váldit vára
sámi buhcciid vuoigatvuođain
ja dárbbuin plána čuovvoleamis.
2.11.9 Prošeaktaruđat
Sámediggi hálddaša
ruđaid čuovvolit
ráđđehusa doaibmaplána
dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalussii
sámi álbmogii,
Máŋggabealátvuohta
ja ovttadássásašvuohta.
Stuorimus oassi ruđain juolluduvvo dearvvašvuođa-
ja sosiálaprošeavttaide
ohcamiid vuođul.
Jagis 2007 lea Sámediggi
juolludan badjelaš 3 miljon
ruvnno dearvvašvuođa-
ja sosiálaprošeavttaide
dáid vuoruhuvvon áŋgiruššansurggiin:
guorahallan- ja prošeaktabarggut
main lea ul-bmilin heivehit dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusaid
sámi duohtavuhtii.
bargovugiid ovddideapmi ja doaibmabijuid heiveheapmi iešguđet
dárbbuide dan dábálaš dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusas
sámi guovlluin.
dearvvašvuođa-
ja sosiálabargiid oahpaheapmi
sámegielas ja kulturáddejumis.
prošeavttat main lea
ulbmilin ovddidit evttohusaid buriid veahkkeneavvuide vai sáhttá mihtidit
ja sihkkarastit kvalitehta dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusas
sámi álbmogii.
Sámediggi lea searvan prošeaktaruđain
máŋgga
buori prošektii. Ovdamearkan
sáhttá namuhit
Omasvuona suohkana guokte prošeavtta
gárrenmirkofuolahusas ja dearvvašvuođasuorggis. Prošeavttaid
ulbmilin lea fievrridit sámi giela
ja kultuvrra suohkanlaš dearvvašvuođa-
ja sosiálafálaldahkii. Čakčamánus
bovdii suohkan vásáhuskonferánsii
gos ovdanbukte prošeavttaid
bohtosiid. Nugo lea boahtán ovdan
raporttain ja konferánssa
ovdanbuktimis, leat doaimmaid bohtosat leamaš positiivalaččat
ja buorit. Sámediggi doalai sáhkavuoru
ja oassálastii konferánssas.
Sámediggi lea maid juohkán
stipeanddaid lassiohppui psykososiálalaš barggus
mánáid
ja nuoraid gaskkas.
Mis leat unnán duođaštuvvon dieđut
sámi mánáid bajásšaddaneavttuid
birra. Mii diehtit ahte mánáidsuodjalusas
váilu sámi
giella ja kulturgelbbolašvuohta.
Dat mielddisbuktá ahte sámi
váhnemiidda/ovddasteddjiide
soaitá leat váttis váldit
oktavuođa mánáidsuodjalusain
ja veahkkebálvalusain. Mii
eat ge dieđe galle sámi
máná leat dáru
biebmoruovttuin. Dán lea Sámediggi
máŋgii
deattuhan ovddasvástideaddji
eiseválddiide, ja áigut
ain deattuhit dan. Sáhttá maid leat ágga
geahčadit fylkkamánni bearráigeahččandoaimma
go guoská sámi
giela ja kultuvrra áimmahuššamii
bálvalusain.
Maiddái dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusas
muđui váilu sámi
giella- ja kulturgelbbolašvuohta. Dan
dihtii lea deaŧalaš dan áimmahuššat
iešguđet dearvvašvuođa-
ja sosiálafágalaš oahpuin
2.11 Dearvvašvuohta ja sosiála
Sámedikki dearvvašvuođa-
ja sosiálapolitihka oaiveulbmil
lea ollislaš ja ovttadássásaš dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalus
sámi álbmogii,
seamma dásis go álbmogis
muđui.
Sámediggi oaivvilda ahte vuođđun
sihkkarastit ovttadássásaš bálvalusa
ulbmila lea máhttu ja gelbbolašvuohta máŋggakultuvrralaš áddejupmái
sámi gielas ja kultuvrras. Dearvvašvuođa-
ja sosiálabargiin buot dásiin
lea ain stuora dárbu dása, ja
sámi dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusa
kvalitehtasihkkarastin lea hui sorjavaš ovttaskas
olbmuin. Sámediggi oaivvilda
danin ahte dán barggu ferte
vuoruhit ja sajáiduhttit vuogádatdássái.
Sámedikki bargu dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusa
hárrái
lea jagis 2007 leamaš ahte duddjot
ipmárdusa dasa movt olaha ovttadássásaš bálvalusa
mihttomeari sámi álbmogii,
dás maiddái
lasihit máhtu sámi bálvalusdárbbašeaddjiid
vuoigatvuođaid ja dárbbuid
birra. Leat maiddái bargan
dan ala ahte ovddasvástádus
sámi buhcciid fálaldaga
kvalitehtasihkkarastimis váldojuvvo
eret ovttaskas olbmuin ja biddjo bajimuš dássái.
2.11.1 Sámi mánáid vuoigatvuođat
Sámediggi lea čoahkkimis mánáid-
ja dásseárvoministariin váldán
ovdan hástalusaid mat sámi
mánáin
ja nuorain leat veahkkebálvalusaid
oktavuođas. Leat čujuhan
ahte sámi mánáin
ja nuorain lea vuoigatvuohta ovttadássásaš ja
kultuvrralaččat
heivehuvvon mánáidsuodjalusbálvalussii,
ja dat sisttisdoallá ahte
fágaolbmot, dikšunásahusat
ja gielddalaš ja almmolaš ásahusat
fertejit bidjat mánáid
ja nuoraid gielalaš ja kultuvrralaš dili
vuolggasadjin go veahkkedoaimmaid plánejit.
Viidáseappot lea Sámediggi čoahkkimis
mánáid-
ja dásseárvoministariin
ja justisministariin váldán
ovdan prošeavtta «Mánáid
viessu» (Barnas hus), mas lea ođđa
vuohki movt gažadit mánáid
geat leat gillán veahkaválddálašvuođa
ja sullasaččaid.
Sámediggi lea deattuhan mearkkašumi
das ahte sámi mánáid
dárbbuid ja riektesihkarvuođa áimmahuššet
ja sihkkarastet dán barggus.
Sámediggi lea bivdán
ahte heivehuvvo sullasaš fálaldat
sámi mánáide
ja nuoraide geat leat gillán
veahkaválddálašvuođa. Sámediggi
ii leat gullan maidege áššis
ja áigu čuovvolit barggu.
2.11.2 Stuorradiggedieđáhus nationála
strategiija birra movt njulge dearvvašvuođaerohusaid
Sámediggi lea buktán
evttohusaid bargui Stuorradiggedieđáhusain
nationála strategiija birra
movt njulget dearvvašvuođaerohusaid
Norggas. Dat lea mielddisbuktán
ahte dieđáhusas cuigejuvvo
ahte lea unnán máhttu sosiála
diliid ja dearvvašvuođa gaskavuođaid
birra sámi álbmogis. Dieđáhus
deattuha ahte áŋggirdeapmi
hukset máŋggakultuvrralaš gelbbolašvuođa
dearvvašvuođa- ja
sosiálabálvalussii
ja dutkanbirrasiidda lea deaŧalaš.
Sámediggi oaidná deaŧalažžan
ahte dárbu duođaštuvvon
máhttui ja dan váilun
lea oainnusin dahkkon ja áigu
dan čuovvolit viidáseappot.
2.11.3 Riikkaidgaskasaš áŋgiruššan
Sámediggi oaidná dárbbu
eambbo riikkaidgaskasaš áŋgiruššamii
mii guoská álgoálbmotguoskevaš dearvvašvuođa-
ja sosiálapolitihkalaš gažaldagaide.
Sámi dearvvašvuođa-
ja sosiálabargiid gealboguovddáš Davvi-Suomas
ja Austrália Dearvvašvuođa-
ja sosiáladepartemeantta
sáttagoddi leat leamaš váldán
oktavuođa vai besset gullat
movt Sámediggi bargá sámi
dearvvašvuođa-
ja sosiálagažaldagaiguin.
Skábmamánus
oassálastii Sámediggi
riikkaidgaskasaš ja rájiidrasttideaddji
dearvvašvuođakonferánssas
NOPUS (The Nordic Educational Programme for the Development of Social
Services) olis. Konferánssa
oaivefáddán lei
movt sáhttá ovttasbargat
heivehan dihtii dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusaid
davviriikkaid rájiid rastá.
Konkrehtalaččat guovdilaste
kultur- ja giellagelbbolašvuođa
bálvalusain, ja sámegielat
dearvvašvuođa-
ja sosiálabargiid bestet
oahpuide ja profešuvdnavirggiide.
2.11.4 Sámedikki ja regionála dearvvašvuođadoaimmahagaid ovttasbargoorgána
Sámedikki ja regionála dearvvašvuođadoaimmahagaid
ovttasbargoorgána galgá leat
mielde sihkkarastime spesialistadearvvašvuođabálvalusa
geatnegasvuođa kvalitehtasihkarastit
bálvalusaidis sámi álbmogii.
Sámedikki deattasteami geažil
leat buot regionála dearvvašvuođadoaimmahagat ožžon
bargun oassálastit ovttasbargoorgánas.
Helse Sørøst RHF ja Helse Vest RHF leat dál áirrasin
orgánas. Ovttasbargoorgána
lea doallan ovtta čoahkkima
jagis 2007. Okta ovttasbargoorgána
deaŧa-leamos áššiin lea
diehtojuohkin buot doaimmahagaide sámi buhcciid
vuoigatvuođaid ja dárbbuid birra.
Dan oktavuođas lea dollojuvvon čoahkkin
Sosiála- ja dearvvašvuođadirektoráhtain
vai digaštallat diehtojuohkinstrategiijaid
mat veahkehit áimmahuššat
sámi buhcciid vuoigatvuođa
ja dárbbu heiveheapmái.
Das lea maid deaŧalaš sihkkarastit
ahte dat máhttu mii sámi fágabirrasiin
lea geavahuvvo eambbo.
2.11.5 Seminárat ja konferánssat
Dearvvašvuođa-
ja sosiálakonferánsa
lágiduvvui golggotmánus. Konferánsa
lea ovttasbargu gaskal Sámedikki,
SáNáG, Finnmárkku
Fylkkamánni, Sámi Dearvvašvuođadutkama Guovddáža,
Kárášjoga Oahpahusbuohcciruovttu
ja Sámi spesialistadoavtterguovddáža. Dearvvašvuođa-
ja sosiálakonferánsa
bođii ovddeš prošeaktajođiheaddjesemináraid
sadjái, mat leat lágiduvvon
jagi 2000 rájes. Konferánssa
ulbmil lea ráhkadit oktasaš strategiijaid
movt joksat ovttadássásaš dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusa
sámi álbmogii.
Konferánssas lei fágaidgaskasaš oassálastin
gos digaštalle dearvvašvuođa
vuoigatvuođaid, klinalaš árgabeaivvi
bargovugiid, dutkama ja oahpahusa hástalusaid
ja dutkanbohtosiid.
Lullisámi dearvvašvuođa-
ja sosiálaseminára
lágiduvvui skábmamánus.
Sámediggi doalai sáhkavuoru
Sámedikki dearvvašvuođa-
ja sosiálapolitihkalaš doaibmabijuid
birra lullisámi guovllus.
Seminára oaivefáddán
lei movt dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusa
sáhttá heivehit lullisámi
geavaheddjiide. Konkrehtalaččat
guovdilastui kultur- ja giellagelbbolašvuohta
bálvalusain, ja movt sáhttá sámegiela
oahpahusa doaimmahit, ja maiddái
bestet lullisámi dearvvašvuođa-
ja sosiálabargiid oahpuide
ja profešuvdnavirggiide.
2.11.6 Romssa Universitehta medisiinna profešuvdnaoahpu árvvoštallan/nuppástuhttin
Romssa Universitehta lea álgán ođasmahttit
ja nuppástuhttit medisiinna profešuvdnaoahpu.
Sámediggi lea jearahan movt
Universitehta duste daid hástalusaid mat
leat sámi buhcciid hárrái Norgga
dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusas.
Sámediggi čujuha
makkár ovddasvástádus Romssa
Universitehtas lea sámi álbmoga hárrái,
ja vuorjašuvvá dan geažil
go medisiidnaoahpus lea unnán fuomášupmi
sámi gillii ja kultuvrii.
2.11.7 Sámi buhcciid vuoigatvuođaid ja
dárbbuid áimmahuššan spesialistadearvvašvuođabálvalusas
Sámediggi bivddii konsultašuvnnaid Ráđđehusa
bargamušdokumeanttaid birra
regionála dearvvašvuođadoaimmahagaide.
Ulbmilin lei oainnusin dahkat ja sihkkarastit sámi buhcciid
vuoigatvuođaid ovttadássásaš dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalussii.
Sámediggi lea proseassas Dearvvašvuođa-
ja fuolahusdepartemeanttain bargamušdokumeanttaid
birra.
2.11.8 Nationála dearvvašvuođaplána čuovvoleapmi
Sámediggeráđis
lea leamaš čoahkkin
dearvvašvuođa-
ja fuolahusministariin, gos ságaškušše hástalusaid
ovttadássásaš dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusa
barggus sámi álbmogii. Sámediggeráđđi
deattuhii ahte ovttadássásaš bálvalusfálaldat
sámi buhcciide eaktudit
ahte guovddáš dásis
biddjojuvvojit čielga rámmat
movt dan galgá joksat. Sámediggi čujuhii
dievasčoahkkinmearrádussii
mii guoská Nationála dearvvašvuođaplánii
(2007 – 2010) ja vuordá ahte
nationála dearvvašvuođaplána
sihkkarastá ovttadássásaš dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusa
sámi álbmogii.
Sámediggeráđđi
dáhtui vuđolaš proseassaid
movt váldit vára
sámi buhcciid vuoigatvuođain
ja dárbbuin plána čuovvoleamis.
2.11.9 Prošeaktaruđat
Sámediggi hálddaša
ruđaid čuovvolit
ráđđehusa doaibmaplána
dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalussii
sámi álbmogii,
Máŋggabealátvuohta
ja ovttadássásašvuohta.
Stuorimus oassi ruđain juolluduvvo dearvvašvuođa-
ja sosiálaprošeavttaide
ohcamiid vuođul.
Jagis 2007 lea Sámediggi
juolludan badjelaš 3 miljon
ruvnno dearvvašvuođa-
ja sosiálaprošeavttaide
dáid vuoruhuvvon áŋgiruššansurggiin:
guorahallan- ja prošeaktabarggut
main lea ul-bmilin heivehit dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusaid
sámi duohtavuhtii.
bargovugiid ovddideapmi ja doaibmabijuid heiveheapmi iešguđet
dárbbuide dan dábálaš dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusas
sámi guovlluin.
dearvvašvuođa-
ja sosiálabargiid oahpaheapmi
sámegielas ja kulturáddejumis.
prošeavttat main lea
ulbmilin ovddidit evttohusaid buriid veahkkeneavvuide vai sáhttá mihtidit
ja sihkkarastit kvalitehta dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusas
sámi álbmogii.
Sámediggi lea searvan prošeaktaruđain
máŋgga
buori prošektii. Ovdamearkan
sáhttá namuhit
Omasvuona suohkana guokte prošeavtta
gárrenmirkofuolahusas ja dearvvašvuođasuorggis. Prošeavttaid
ulbmilin lea fievrridit sámi giela
ja kultuvrra suohkanlaš dearvvašvuođa-
ja sosiálafálaldahkii. Čakčamánus
bovdii suohkan vásáhuskonferánsii
gos ovdanbukte prošeavttaid
bohtosiid. Nugo lea boahtán ovdan
raporttain ja konferánssa
ovdanbuktimis, leat doaimmaid bohtosat leamaš positiivalaččat
ja buorit. Sámediggi doalai sáhkavuoru
ja oassálastii konferánssas.
Sámediggi lea maid juohkán
stipeanddaid lassiohppui psykososiálalaš barggus
mánáid
ja nuoraid gaskkas.
Mis leat unnán duođaštuvvon dieđut
sámi mánáid bajásšaddaneavttuid
birra. Mii diehtit ahte mánáidsuodjalusas
váilu sámi
giella ja kulturgelbbolašvuohta.
Dat mielddisbuktá ahte sámi
váhnemiidda/ovddasteddjiide
soaitá leat váttis váldit
oktavuođa mánáidsuodjalusain
ja veahkkebálvalusain. Mii
eat ge dieđe galle sámi
máná leat dáru
biebmoruovttuin. Dán lea Sámediggi
máŋgii
deattuhan ovddasvástideaddji
eiseválddiide, ja áigut
ain deattuhit dan. Sáhttá maid leat ágga
geahčadit fylkkamánni bearráigeahččandoaimma
go guoská sámi
giela ja kultuvrra áimmahuššamii
bálvalusain.
Maiddái dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusas
muđui váilu sámi
giella- ja kulturgelbbolašvuohta. Dan
dihtii lea deaŧalaš dan áimmahuššat
iešguđet dearvvašvuođa-
ja sosiálafágalaš oahpuin