Sámepolitihkka

12.2 Sámegiella vuođđooahpahusas

Stáhtas lea bajimus ovddasvástádus gozihit ahte vuođđoskuvlla oahppit ožžot sámegiel oahpahusa maid sis lea vuoigatvuohta oažžut, beroškeahttá gos sii orrot. Stáhtas lea maid ovddasvástádus gozihit ahte addojuvvo oahppu Sámi Máhttoloktema oahppoplánaid mielde. Dát sisttisdoallá dan ahte stáhtas lea ovddasvástádus mearridit lágaid ja láhkanjuolggadusaid mat áimmahuššet dieid geatnegasvuođaid, Stáhta galgá maid juolludit resurssaid iešguđetlágan doaimmaid čađaheapmái ja gozihit doaimmaid. Sámi oahppoplánat láhčet dili ohppiide oažžut olles 13-jagi vuođđoskuvllas oahpahusa mii lea vuođđuduvvon sámegillii, sámi kultuvrii ja sámi servodateallimii.

Departemeanta lea ožžon dihtosii ahte fálaldagat sámi álbmogii eai leat buot oktavuođain dohkálaččat. Dat guoská ovdamearkka dihte dasa man muddui ohppiide mieđihuvvo oahpahusvuoigatvuohta mii sis lea, makkár kvalitehta ja sisdoallu oahpahusas lea, ja movt oahpahus lágiduvvo. Departemeanta árvida ahte leat stuora erohusat báikkis báikái. Ovdamearkka dihte lohká Finnmárkku fylkamánne ahte doppe gal ožžot buohkat dien oahpu geain leat vuoigatvuohta dan oažžut, ja eará guovlluin ges dieđihuvvo ahte doppe láhčet sámegiel oahpahusa easka maŋŋil go skuvlajahki juo lea álgan, eai ge álggat dan dakkaviđe go skuvlajahki álgá. Departemeantta mielas lea unohas jus mánát ja nuorat geat hálidit sámi oahpahusa, ja geain lea vuoigatvuohta dan oažžut, eai oaččo dan ja/dahje ožžot oahpahusa mii ii leat sin oahppandárbbuide heivehuvvon. Vai oahppit (mánát, nuorat ja rávesolbmot) sihke vuođđoskuvllas ja joatkkaoahpahusas ožžot oahpu masa sis leat riekti, de fertejit fylkamánnet – go čađahit bearráigeahču, earet eará deattuhit suohkaniid ja fylkasuohkaniid geatnegasvuođa mii guoská dasa ahte fállat sámegiel oahpu guoskevaš lágaid ja njuolggadusaid mielde, gč. oahpahuslága §§ 6 – 2 ja 6 – 3. Mii guoská vuođđoskuvlla bearráigeahččamii, de beassá Sámediggi leat dárkojeaddji go Finnmárkku fylkamánne čađaha bearráigeahču sámi vuođđoskuvllain. Sámediggi hálida maid leat mielde go čađahuvvo bearráigeahčču mánáidgárddiin gos leat sámi mánát. Departemeanta áigu geahččat dárkileappot movt buorebut sáhttá láhčit dili nu ahte Sámediggi sáhttá leat mielde go čađahuvvo bearráigeahčču suohkaniin gos leat sámi mánát mánáidgárde- ja vuođđoskuvlaagis.

Gitta 1997 rádjái ožžo oahpaheaddji geat oahpahedje sámegillii dahje sámegielas 10,75 pst. dii-bmologus áigeresursan diekkár oahpahussii (konverterenresurssa). Oahpaheaddjit sáhtte earet eará geavahit dien áiggi dahje oasi diein diimmuin oahpponeavvuid ráhkadeapmái. 1997 rájes biddjojuvvui konverterenresursa erenoamašoahpahussii ja oahpahus sámegillii ja sámegielas oktii, ja juogaduvvui skuvllaide oktan juolludeapmin, mii juogaduvvui oahpaheaddjiid gaskka báikkálaš skuvlla árvvoštallama mielde. 2001 rájes rievdaduvvui konverterenresursa lossa oahpahussii veahkkin ja geahpeduvvui 15 proseanttain. Movt dát resursa galgá geavahuvvot, mearriduvvo skuvllain ovttas válljejuvvon luohttámušolbmuiguin. Máhttodeparte­meanttas lei ovdal ovddasvástádus šiehtadusain nugo oahpaheddjiid lohkangeatnegasvuođas, man vuollái gulai konverterenortnet. Dáid ortnegiid válddii KS iežas ovddasvástádussan 2004 rájes ­suohkaniid ja fylkasuohkaniid skuvllain.

Sámi skuvllain lea ain stáhta ovddasvástádus láhčit lassiveahki erenoamáš lossa oahpaheapmái. Oktasaš doarjja mii addojuvvo skuvllaide, lea hui unnán geahpeduvvon mii guoská sámi skuvllaide. 10,75 pst. diibmologus mii addojuvvo sámegiel ja sámegillii oahpaheapmái, mas geassá 15 pst., dan hálddašit ain skuvllat ja sáhttet dan geavahit geahpedit lohkanáiggi oahpaheddjiide geat oahpahit sámegillii ja sámegielas.

Finnmárkku fylkamánne lea ráhkadan diehtogihppaga mas sámiid vuoigatvuođat oahpahussii čilgejuvvojit, movt galgá ohcat diimmuid dan oahpaheapmái, vejolaš oahpahanvuogit ja Sámedikki ovddasvástádus ja barggut. Dákkár gihpa juogaduvvo jahkásaččat eará fylkamánniide. Sáhttá leat dárbu juohkit eanet dieđuid váhnemiidda ja ohppii­de dan birra makkár vuoigatvuohta lea oažžut oahpu sámegillii ja sámegielas, ja makkár váidinvejolašvuođat gávdnojit. Ja skuvlaoamasteaddjit, erenoamážit olggobealde sámi guovlluid, berrejit maid oažžut dieđuid dan birra makkár geatnegasvuođat skuvlaoamasteddjiin leat addit oahpahusa sámegillii ja sámegielas, ja makkár doarjjaortnegat gávdnojit dán doibmii. Departe­meanta áigu gozihit ahte oahpahusvuoigatvuođa jna. dieđut juogaduvvojit buorebut, nu ahte vuostáváldit álkit daid gávdnet.

12.2.1 Sámegiela vuođđooahpahus

Oahpahuslága 6. kapihttala mielde lea sámi guovl­luid mánáin geat leat vuođđoskuvlaagis juohkehaččas vuoigatvuohta oažžut sámigiel oahpahusa ja oahpahusa sámegillii. Olggobealde sámi guovlluid lea ohppiin vuoigatvuohta oažžut diekkár oahpaheami jus suohkanis leat unnimusat logi máná geat dan gáibidit, ja jus joavkkuide báhcet viidáseappot unnimusat guhtta oahppi, gč. oahpahuslága § 6 – 2. Departemeanta oaidná ahte go sámegiel oahpahus lea geatnegahttojuvvon lága bokte, de dat lea váikkuhan dasa ahte sámi mánát ja nuorat geavahišgohtet eatnigielaset eanet oadjebasvuođas buot oktavuođain. Dasa lassin addá dákkár oahpaheapmi sidjiide eanet ipmárdusa ja dieđuid iežaset kultuvrra birra, mii fas dagaha ahte sii leat atnigoahtán iežaset duogáža miha eanet árvvus go ovdal dahke. Sii ožžot maid vejolašvuođa fievrredit árbevieruideaset viidáseappot.

Sámediggi lea dáhtton rievdadit oahpahuslága nu ahte maiddái vuođđoskuvlaoahppit geat orrot olggobealde sámi guovlluid galget oažžut sierranas vuoigatvuođa oažžut oahpahusa sámegillii. Departementta mielas lea dien váttis čađahit danin go váilot oahppan oahpaheaddjit geat sáhtáše oahpahit ja go leat unnán sámegielagat geat ohcet oahpaheaddjeohppui, gč. kap. 12.1.1, mas maid čujuhuvvo ahte leat miha eanebut geat ohcet ođđa lohkanfálaldagaide, muhto oppalohkái leat ain ollu hástalusat oažžut eanebuid oahpu váldit. Jus oahpahuslága rievdadivččii nu movt Sámediggi dáhttu, de šattašii váldit atnui gáiddusoahpahusa oalle viidát. Diekkár fálaldagat gal sáhttet máŋgga oktavuođas gokčat oahppodárbbuid jus ii leat vejolaš eara ládje láhčit oahpu. Gáiddusoahpahus fálaldagat leat máŋggaláganat sihke kvalitehta ja viidodaga dáfus ja man muddui leat heivehuvvon buot golmma sámegillii. Dat leat máŋggaláganat sihke organiserema, teknologiija geavaheami, gelbbolašvuođa ja ii unnimusat oahpponeavvuid dáfus, gč. kap. 11.5. Departemeanta áigu árvvoštallat livččii go vejolaš láhčit dili nu ahte eanebut geat dan hálidit, oččoše sámegillii oahpu ovdamearkka dihte dakko bokte ahte rievdada joavkkuid sturrodatgáibádusaid. Ovdal go diekkár ortnega sáhtášii álggahit, de ferte goit departementa kártet movt dálá ortnegat doibmet, ja ferte rehkenastit maid dat mávssášii addit juohkehažžii sierranas vuoigatvuođa beroškeahttá ássanbáikkis. Dassážii go diet áššit leat čielggaduvvon, de áigu departemeanta deattuhit dan ahte sihkkarastit sámi oahpu ja ávžžuhit suohkaniid olggobealde sámi guovlluid mat dáhttot addit sámegiel oahpahusa, ahte geavahit gáiddusoahpahusa.

1997 Vuođđoskuvlla nuppástusa oktavuođas ráhkaduvvojedje vuosttaš geardde sámi skuvllaide maid sierra oahppoplánat (L97/L97S). Máhttoloktema oktavuođas viiddiduvvo dat maid joatkkaoahpahussii, geahča kap. 11.2.2. Sámi giellafága ja kulturfága eai leat mielde Máhttoloktemis, danin go Sámediggi ii hálidan ahte dat galge leat mielde.

Nugo tabealla 11.1 čájeha, de lea ohppiidlohku geat ožžot davvisámegielas oahpu njiedjan skuvlajagis 2007/2008. Eanemus lea njiedjan Finnmárkkus, gos ohppiid lohku geain lea sámegiella nubbigiellan lea njiedjan 1086 oahppis skuvlajagis 2006/2007 959 oahppái dán skuvlajagis. Romssas lea sámegiel ohppiid lohku oalle dásset, ja Nordlánddas lea lohku lassánan. Finnmárkku fylkamánne ii leat čáđahan iskkadeami čielggadit manne lohku lea njiedjan, muhto lea čilgen Máhttodepartementii ahte sivvan dasa sáhttá leat oahpu lágideapmi. Sámegiel (ja suomagiel) oahppu boahtá lassin eará fágaide, ja oahppodiimmut biddjojuvvojit seamma áigái go eará fágat dahje 7. diibmun. Gáibiduvvo hui ollu ohppiin go galget joksat fágaid gealboul­bmiliid, ja leat ollugat geat heitet oahpahusas. Dasa lassin leat dát smávva fágat, ja oahpaheaddjit leat hui okto oahpahusa láhčimiin. Ja dasa lassin leat vel unnán oahpponeavvut ja oahppan oahpahead­djit vátnasat. Eai ge suohkanat leat buot áiggit nu gergosat láhčit oahpahusa nu ahte dat šattašii nu buorre go vejolaš.

Finnmárkku fylkamánne hálida gávnnahit manne sámegiel ohppiid lohku lea njiedjan. Ovttasráđiid Romssa ja Nordlándda fylkamánniiguin dáhttu Finnmárkku fylkamánne álggahit dutkanprošeavtta gávnnahan dihtii makkár erohusat dáin golmma fylkkain leat. Leat ávžžuhan Sámi allaskuvlla geahččat dán ášši.

Go bálddastahttá tabeallaid 11.1 ja 11.2, de oaidná ahte ohppiid lohku geat válljejit oahpahusa juogo davvisámegillii, lullisámegillii dahje julevsámegillii, lassánii gaskal 1997 ja 2006. Ohppiid lohku oktiibuot, geat válljejit muhtun sámegiel oahpahusa, njiejai veaháš go eat váldán mielde fága sámegiella ja kultuvra, muhto ohppiid lohku geat válljejit sámegiela vuosttaš- dahje nubbigiellan ­lassánii veaháš skuvlajagis 2006/2007. Máhttoloktemis lea dat fága sámegiella ja kulturmáhttu bid­djojuvvon oassin ollu eanet fágaide go ovdal, ja dasa lassin galget oahppit miehtá riikka oažžut dákkár oahpahusa, gč. kap. 11.6.1. Almmatge áigu departemeanta čuovvut dán ovdáneami, ja mihttomearri lea oažžut eanet ohppiid válljet sámegiela maiddái olggobealde Finnmárkku ja sámi guovl­luid.

Ohppiin geat válljejit sámegiela, lea oktiibuot 190 diimmu (á 60 minuvtta) eanet skuvla go eará ohppiin čieža vuosttaš jagiin vuođđoskuvllas. Dát lea árvvoštallojuvvon dárbbašlažžan vai lea vejolaš oahppat guokte giela, ja ahte dat seammás ii galgga čuohcit eará fágaide ja daid mihttomeriid olaheapmái. Dakkár skuvllain dahje guovlluin gos eatnasiin dahje buohkain lea oahppu sihke dárogillii ja sámegillii, leat dát liigediimmut lunddolaš oassin diibmoplánas. Departemeanta áigu čohkket eanet dieđuid dan birra movt oahppit ieža vásihit iežaset oahppodilálašvuođa, earet eará dasa mii guoská guhkit skuvlabeaivái. Vuođđoskuvlla diibmologu loktema oktavuođas lea departemeanta bidjan vuođđun ahte plánejuvvon diimmuid lasiheapmi galgá maid guoskat sámi ohppiid fága- ja diibmojuohkimii. Gulaskuddanreivves leat dáhtton guoskevaš guláskuddanásahusaid geahččat erenoamážit evttohusaid mat gusket sámegiel/dárogiel vuosttašgiella diibmologuid lasiheapmái, ahte lea go dat buorre, go dain ohppiin leat dál juo oba ollu diimmut. Leat maid bivdán guláskuddanásahusaid buktit oaiviliid dasa ahte movt de livččii jus juogadivččii diibmologu beliin vuosttašgillii ja beliin nuppigillii. Jus diibmolohku mii guoská sámegiillii/dárogiillii vuosttašgiellan ii nannejuvvo vel eanet, de sáhttá dálá diibmologu, mii lea 916 sámegiella/dárogiella vuosttašgiella fágas, juohkit nu ahte šaddet 604 diimmu 1.-4. luohkáide ja 312 diimmu 5.-7. luohkáide.

Máhttodepartemeantta bušeahtas juolluduvvo jahkásaččat sierra merkejuvvon doarjja sámi oahpahussii, nannen dihtii dan ahte dákkár oahppu addojuvvo oahpahuslága § 6 – 2 mielde. Doarjagat geavahuvvojit juogo gokčat suohkaniid liigegoluid mat bohtet go leat oahppit geat válljejit sámegiela, dahje nannet oahpaheddjiid gelbbolašvuođa sámegielas ja kultuvrras. Suohkanat leat geatnegahttojuvvon addit sámi guovlluid ohppiide oahpu sihke sámegillii ja sámegielas, jus oahppit dan dáhttot. Ollu suohkanat leat dovddahan departementii ahte doarjja gokčá dušše oasi goluin. Ráđđehusa ulbmil lea ahte buot oahppit galget iežaset vuoigatvuođaid mielde oažžut oahpu. Oahpahusdirektoráhtta galgá 2008:s árvvoštallat vuođđoskuvlla sámegiel oahpahusa doarjjaortnegiid. Dát árvvoštallan galgá earet eará oažžut ovdan dan ahte man ollu suohkaniid ruhtadilli váikkuha ohppiid sámegiel oahppo­fálaldagaide.

Máhttoloktema atnuiváldin mielddisbuvttii maid muhtun rievdadusaid sámi oahpahussii. Earet eará eai oaččo oahppit dál šat oahpu fágas sámegiella ja kultuvra. Dat fága ii gávdno šat, dál ožžot oahppit oahpu sámegiella vuosttaš- dahje nubbigiella fágain. Lea beare árrat vuos dadjat addá go dát rievdan ohppiide buoret vuođu viidásit oahpahusas dahje movt oahppit ieža árvvoštallet dán nuppástusa. Galgá álggahuvvot iskkadeapmi mii guoská sámegiel oahppofálaldagaid kvalitehtii ja viidodahkii. Dát bargu galgá kártet dan movt sámegiel oahpahus heivehuvvo ja movt dat doaibmá.

12.2.1.1 Lullisámegiella ja julevsámegiella vuođđooahpahusas

Nugo statistihkka čájeha, de leat unnán oahppit geain lea oahpahus julevsámegillii ja lullisámegillii. Sullii 2000 olbmo hupmet julevsámegiela, ja eanaš oassi sis ássá Ruoŧas. Lullisámegiella lea áitojuvvon giella. Guovllut gos lullisámegiela hupmet, leat smávvat ja leat hui bieđgguid. Maŋimus áiggiid leat ásahuvvon vásetin giellasuodjalandoaimmat. Dan oktavuođas lea diehttelas hui dárbu láhčit oahpu ođđa buolvvaid mánáide, jus giela galgá lihkostuvvat seailluhit. Nordlándda fylkamánne lea leamaš prošeaktajođiheaddji prošeavttas Lullisámegiel oahpahus ruovttuskuvllas. Dan prošektii lea stáhta juolludan doarjaga nu ahte leat sáhttán láhčit gáiddusoahpu ja leat sáhttán hospiteret lullisámi ohppiid máŋgga guvlui Norggas. Oahppit leat leamaš sierra ruovttuskuvllas ja leat ožžon lullisámegiel oahpahusa gáiddusoahppun muhtun sámi skuvl­las, omd. Gaska- Norgga sámiskuvllas árbordis. Elgå bajásšaddanguovddáža oahppit leat maid leamaš dán prošeavttas mielde, ja doppe sámi oahppit leat hospiteren Snoasas.

Dát prošeakta lea dál ođđa muttos, go lea ovddiduvvon neahttasiidu veahkkin oahpaheddjiide. Neahttasiidu ii leat vuos nu ollu anus, ja leat bargamin buoridit dan. Jurdda lea váldit dan atnui 2008 mielde.

Boksa 12.1 Elgå-prošeakta

Govus 12.2 Engerdála suohkan Hedmárkkus

Sámedikki giellamovttiidahttinprošeakta (2001 – 2006), mas Sámi allaskuvla leamaš bagadallin ovttasráđiid Engerdála suohkaniin, lea čalmmustahttán lullisámegiela dili. Mihttomearri lea ahte mánát galget leat guovttegielagat go gerget nuoraidskuvllas, go leat čuvvon oahpahusa lullisámegillii ja lullisámegielas sihke mánáidgárddis ja skuvllas. Go buot váhnemiin ii leat nu buorre lullisámegielmáhttu, de leat áhkut ja ádját leamaš mielde dehálaš máhttoolmmožin dán prošeavttas. Prošeavtta bohtosat čájehit eare eará dan ahte mánát geat prošeavttas ledje mielde, geavahit lullisámegiela beaivválaš gulahallamis, ja sis lea buorre dovdu lullisámegillii. Ráđđehusa mielas lea dát leamaš hui buorre bargu. Engerdála suohkan lea 2007:s ja 2008:s ožžon 500 000 ruvnno jahkái čuovvolit dán prošeavtta. Doarjja addojuvvo Bargo- ja searvadahttindepartementta bušeahtas.

Gáiddusoahpaheapmi lea eaktun jus galgá sihkkarastit lullisámegielat mánáide giellaoahpu. Elgås lea su iežas studio gos gáiddusoahppu jođihuvvo, ja sii sáhttet ovddidit gáiddusoahppofálaldagaid eará skuvllaid ohppiide jus lea dárbu. Liikká leat lullisámi giellaservodagain stuora hástalusat, sihke danin go váilot oahpaheaddjit geain lea lullisámegielas gelbbolašvuohta ja maiddái danin go váilot lullisámegiel oahpponeavvut miehtá lullisámiguovl-lu. Oahppodirektoráhtta lea dieđihan ahte lea šaddagoahtán stuorát beroštupmi lullisámegillii, ja ohppiid lohku geat lohket lullisámegiela joatkka­skuvllas, lassána.

Nordlándda fylkamánne ovttasbargá Ruoŧain dainna jurdagiin ahte álggahit lullisámi prošeavtta rastá riikkarájiid.

Departemeanta árvvoštallá makkár vejolašvuođat Nordlándda fylkamánnes livčče ovttastahttit julevsámi oahppodoaimmaid seamma ládje go fylkamánne dál ovttastahttá doaimmaid mat gullet lullisámegiela oahpaheapmái.

12.2.2 Sámi joatkkaoahpahus

Sápmelaččain geat leat čađaheamen joatkkaoahpahusa lea vuoigatvuohta oažžut sámegiela oahpahusa, gč. oahpahuslága § 6 – 3. Sihkkarastin dihtii ahte sámegielat oahppit/oahpahallit joatkkaoahpahusas ožžot dan oahpu maid sis lea vuoigatvuohta oažžut, addojuvvojit sierra doarjagat dien ohppui. 2007 giđa ledje 285 oahppi/oahpahalli joatkkaoahpahusas geaid vuođul addojuvvui sámegiel oahppodoarjja 1. Dat lea hui veaháš njiedjan 2006 rájes, go ledje 305 oahppi ja 5 fágaoahppi mat ledje doarjjajuohkimii vuođđun.

Sámegiel oahpahus addojuvvo čieža joatkka­skuvllas ja golmma priváhta skuvllas. Eanaš oahppit/fágaoahppit leat Finnmárkkus (139) ja Romssas (92). Oslos ledje 2007:s golmmas ja Akershusas okta oahppi/fágaoahppi geain lei sámegieloahpahus. Nordlánddas ledje oktiibuot 38 geain lei sámegiel oahpahus. Sin gaskkas ledje 11 geain lei julevsámegiel oahppu, 23 davvisámegiel ja njealjis geain lei lullisámegiel oahpahus. Hedmárkkus, Lulli-Trøndelágas ja Davvi-Trøndelágas addojuvvui lullisamegillii oahppu. Namuhuvvon fylkkain ledje guokte, guokte ja gávcci oahppi.

Govus 12.3 Joatkkaskuvllaid sámegiela oahpahus

Departementii eai leat boahtán dieđut mat muitalivčče ahte oahppit eai oaččo dan sámegiel oahpu joatkkaskuvllain maid sis lea riekti oažžut, muhto leat boahtán dieđut mat muitalit ahte muhtun guovl­luin leat stuora hástalusat čadnon dasa movt organiseret buori ja heivehuvvon oahppofálaldaga. Sivvan dasa leat beare moadde oahppi ja unnán oahppan oahpaheaddjit.

Dilli orru leamen nu ahte šaddá eanet ja eanet beroštupmi sámegielohppui, erenoamážit riddo­guovlluin, gos dađistaga eanebut válljejit sámegiela nubbigiellan. Lea dehálaš doaimmahit doarvái dieđuid ohppiide, váhnemiidda ja skuvlaoamasteddjiide, vai buohkat ožžot dihtosii makkár vuoigatvuođat ja ortnegat leat gávdnamis, ja movt daid áimmahuššat. Go šaddagoahtá eanet beroštupmi válljet sámegiel oahpahusa, de gáibidišgohtet maid dađistaga buoret fálaldagaid. Departemeanta áigu ge ain čuovvut ovdáneami ja gozihit ahte addojuvvojit fálaldagat ohppiid vuoigatvuođaid mielde.

12.2.3 Sámegiella rávisolbmuide vuođđooahpahusas

Mii guoská rávisolbmuid vuođđooahpahussii (oahpahuslága kap. 4A), de árvvoštallojuvvo vuoigat­vuohta oažžut sámegiel ja sámegillii oahpahusa veaháš eara ládje go mánáid ja nuoraid dáfus. Jus rávisolbmot galget oažžut sámegiel oahpahusa, de lea vuosttažettiin lunddolaš ahte sii leat sápmelaččat, ja dábálaččat berrešii vuhtiiváldit go rávis sápmelaš gáibida oažžut sámegiel oahpahusa vuođđooahppodásis.

Dat ahte galget go rávis sápmelaččat oažžut oahpahusa sámegillii, ferte árvvoštallojuvvot áššis áššái dan vuođul ahte lea go diekkár oahppu dárbbašlaš dasa ahte oažžut dohkálaš rávisolbmuid oahpahusa.

Mii guoská rávisolbmuid sámegiel oahpahussii joatkkaoahpahusas, de dan oktavuođas ferte leat seamma dilli go rávisolbmuid vuođđooahpahusas. Oahpahuslágas, § 6 – 3 (mii ii guoskka njuolga rávis­olbmuide) daddjo ahte buot sápmelaččain geat leat dábálaš joatkkaoahpahusa čađaheamen, lea vuoigatvuohta oažžut sámegiel oahpahusa.

Ii leat nannejuvvon riekti oažžut sámegillii oahpahusa sámi ohppiide dábálaš joatkkaoahpahusas, ja seamma ládje lea maid rávis sápmelaččaide geat ožžot oahpu oahpahuslága § 4A-3 vuođul.

Sámelága § 3 – 8:s čállojuvvo dan birra makkár vuoigatvuođat leat oažžut sámi oahpahusa. Muhto dás lea sáhka veaháš eará áššiin go dain vuoigatvuođain mat leat nannejuvvon oahpahuslágas, ja dan mearrádusa eavttuin daddjo earet eará ahte «Dát vuoigatvuohta sisttisdoallá dan ahte juohke sámegielat sáhttá gáibidit beassat čađahit heivvolaš rávisolbmuid oahpahusa eatnigillii daid guoskevaš njuolggadusaid siskkobealde mat gusket rávisol­bmuid oahpahussii.»

Eai gávdno sierra doarjjaortnegat sámegiel oahpahussii rávisolbmuide. Suohkanat ja fylkasuoh-kanat fertejit iežaset rámmaid siskkobealde gokčat diekkár oahpahusa goluid, sihke alfabetiserema ja vuođđooahppogoluid, ja maiddái diekkár fálaldagaid heivehangolut leat suohkaniid ja fylkkasuohkaniid ovddasvástádus. Danin lea ge dehálaš ahte sii vuoruhit oahppodoarjagiid njuolggadusaid ja oahppodárbbuid mielde.

Guhkes áiggi dáruiduhttin lea dagahan ahte máŋgga buolvva sámegielagat eai máhte lohkat ja čállit iežaset eatnigiela. Dáid olbmuid dilli lea unnán dutkojuvvon, muhto dás lea sáhka váikko guđe ahkásaččain iešguđet guovlluin geat leat iešguđet dásis eatnigiellamáhtu haga. Ollugat dáin geat eai máhte eatnigiela, leat árbevieruid seailluheaddjit, muhto sis lea unnán dahje ii makkárge vejolašvuohta sirdit iežaset máhtu čállojuvvon servodahkii.

Lea suohkaniid ovddasvástádus láhčit vuođđooahpu ja oahpahusa mii nanne vuođđogálggaid, muhto máŋggas leat čujuhan ahte ii leat govttolaš ahte sámi suohkanat galget máksit vuođđo alfabehtiserengoluid rávisolbmuide sámi servodagas. Earet eará cealká Romssa fylkasuohkan ahte doppe orrot ollu sápmelaččat geat eai máhte sámegiela, ja alfabehtiserenbargu lea okta ulbmiliin ovttasbargošiehtadusas gaskal Sámedikki ja fylkkasuohkana.

Buoridan dihte dili, de áigu Máhttodeparte­meanta ovttas Bargo-ja searvadahttindeparte­meanttain bovdet Sámedikki oasálastit sámegiel eatnigielanalfabehta prošektii, mas vuosttažettiin lea sáhka kártemis dárbbuid ja ráddjemis dákkár prošeavtta ulbmiljoavkku.

Dan oktavuođas go rávisolbmuide addojuvvui vuoigatvuohta oažžut vuođđoskuvlaoahpu, ráhkadii Vox gihppaga, «Ođđa vejolašvuohta. Rávisolbmuid vuoigatvuohta oažžut oahpu», mii maid gávdno sámegillii, F-4131SA. Sd.dieđ. nr. 16 (2006 – 2007) ... og ingen sto igjen. Tidlig innsats for livslang læring lea maid árvaluvvon ahte departemeanta álggaha movttiidahttin- ja diehtojuohkinbarggu rávisolbmuid oahppanvuoigatvuođaid birra. Diehtojuohkin sápmelaččaide berre leat lunddolaš oassi dán barggus.

Vuođđoskuvlla diehtojuohkinsystema (GSI) ii registrere rávisolbmuid logu geat ožžot vuođđoskuvlaoahpu sámegillii dahje sámegielas vuođđoskuvladásis, ja eai ge leat čohkkejuvvon dieđut mat muitalivčče man ollu rávisolbmot ožžot sámegiel oahpaheami joatkkaoahpahusas, ja ožžot go sii dan oahpahusa maid sis lága bokte lea vuoigatvuohta oažžut. Departemeantta mielas lea vuogas kártet rávisolbmuid sámegiel oahpu viidodaga ja dárbbuid, danin go dat livččii buoret vuođđu man ala sáhtášii hukset viidásit doaimmaid maidda lea dárbu.

12.2.4 Strategiijat ja doaibmabijut

Máhttodepartemeanta áigu ráđđádallat Sámedikkiin daid oahppodoaimmaid birra maid leat jurdda álggahit.

• Máhttodepartemeanta áigu kártet man muddui oahppit eai oaččo vuoigatvuođaideaset mielde oppalaš sámegiela oahppofálaldagaid ja movt dien dili sáhtášii buoridit.

• Go sámegiella ja kultuvra fága ii leat váldojuvvon mielde Máhttoloktemii, de leat oktiibuot veaháš unnit oahppit geat válljejit sámegiel oahpaheami. Departemeanta áigu čuovvut dán ovdáneami ja geahččat dan ovttas dainna iskkademiin maid golmma davimus fylkka fylkamánnet dáhttot álggahit, man ulbmil lea čuovvut man ollu oahppit válljejit sámegiela.

• Departemeanta áigu álggahit ohppiidiskka­deami geahččan dihtii movt sámi oahppit vuođđooahpahusas, maiddái olggobealde sámi guovlluid, vásihit iežaset oahppodili. Departemeanta áigu árvvoštallat livččii go vejolaš láhčit dili nu ahte eanebut geat hálidivčče oahpahusa sámegillii, sáhtáše dan oažžut, omd. gáidosis oahpaheami bokte. Vuosttažettiin áigu departemeanta buoremus lági mielde láhčit dili nu ahte buohkain geain lea vuoigatvuohta oažžut sámegiel oahpahusa, ožžot dan.

• Go joatkkaoahpaheamis badjána beroštupmi sámi oahpaheapmái, de šaddá maid eanet fuomášupmi fálaldagaid kvalitehtii. Danin áigu departemeanta ain čuovvut ovdáneami ja bearráigeahččat ahte fálaldagat leat ohppiid vuoigatvuođaid mielde.

• Evttohusaid vuođul mat leat boahtán bargo­joavkku raporttas mii lea árvvoštallan stáhta sámi joatkkaskuvllaid hálddašanovddasvástádusa ja Sámedikki mearrádusaid vuođul áššis, áigu Máhttodepartemeanta ovttas Sámedikkiin, Finnmárkku Fylkamánniin ja Finnmárkku fylkasuohkaniin gávnnahit movt hálddašanovddasvástádusa buoremus lági mielde sáhttá áimmahuššat.

• Departemeanta áigu gozihit ahte čohkkejuvvo eanet máhttu dan birra makkár dárbbut rávis­olbmuin lea oažžut sámegieloahpu, ja man ollu rávisolbmot ožžot dakkár oahpahusa.

• Máhttodepartemeanta ja Oahpahusdirektoráhtta áigot, ovttas Bargo- ja searvadahttindepartementtain álggahit prošeavtta mas galgat geahččat sápmelaččaid dili geat iežaset eatnigielas leat analfabehtat. Sámediggi bovdejuvvo searvat dán prošektii. Prošeakta ferte earet eará nannet ja ráddjet geat dárbbašit sámegielas eatnigiellaoahpahusa ja kártet gallásis livččii beroštupmi geavahit diekkár fálaldaga. Bohtosiid vuođul sáhttá árvvoštallat makkár doaimmaide livččii dárbu ulbmiljoavk­ku sápmelaččaide geat iežaset eatnigielas leat analfabehtat. Berre árvvoštallat ovttasbarggu alfabehtiserenkampánnjain maid Romssa fylkkasuohkan ja Sámediggi leat jurddašan álggahit.