Dás don leat: Bargodepartemeanta < Dokumeanttat < Proposišuvnnat ja dieđáhusat < Dieđáhusat Stuorradiggái < 2 Sámi servodaga máŋggabealatvuohta

St.dieđ. nr. 28 (2007-2008)

Sámepolitihkka

Bláđe dokumeanttas: < 1 Ráđđehusa sámepolitihka... | 3 Sámi identitehta lea ... > | Ovdasiidu

2 Sámi servodaga máŋggabealatvuohta

Sámeráđdi celkkii čuovvovačča sámiid 13. konferánssa mearridan sámepolitihkalaš prográmmas Åres jagi 1986:

  1. Mii, sámit, leat oktasaš čearda, eaige riikkaid ráját galgga rihkkut min čeardda oktavuođa.

  2. Mis lea iežamet historjá, árbevierut, kultuvra ja giella. Vánhemiinnámet leat árbin ožžon eatnan-, čázi- ja luondduriggodagaid ja ealáhus­vuoigatvuođaid.

  3. Min rihkkomeahttun vuoigatvuohta lea bisuhit ja ovddidit ealáhusaideamet ja servodagaideamet oktasaš eavttuideamet mielde, ja mii áigut oktasaččat gáhttet eatnamiiddeamet, čázii­deamet, luondduriggodagaideamet ja čearddalaš árbámet boahtte buolvvaide.

Sámeráđi mearrádusa sáhka lea leamaš dehálaš vuolggasadjin sámepolitihka ovddideamis daid maŋimuš jagiid, sihke siskkáldasat sámi servodagas ja davviriikkain daid sámepolitihka ovddideamis. Sápmelaččat oktan álbmogin ja eamiálbmogin leat gáibidan sihke kultuvrralaš, gielalaš ja servodatlaš vuoigatvuođaid vuođđun visot dan máŋggabealat sámepolitihkalaš ovdáneapmái mii lea leamaš sámi servodaga vuođđun, nu mo dat lea dál.

Dađis go sámi servodatstruktuvra lea rievdan ee. sámedikkiid ja sámi ásahusaid ásahettiin, de lea sámi servodaga máŋggabealatvuohta ihtigoahtán eanet. Sápmelaččat leat oktasaš čearda, máŋggalágan ealáhuslaš, gielalaš ja kultuvrralaš heivehallamiiguin, main leat iežaset dárbbut iežaset eavttuid vuođul.

Sámi servodaga sáhttá juohkit máŋgga láhkai gielalaččat, ealáhuslaččat, geográfalaččat ja kultuvrralaččat, omd. nuortalažžan, davvisápmelažžan, julevsápmelažžan, bihtánsápmelažžan, lullisápmelažžan, gávpotsápmelažžan, márkosápmelažžanžžan, mearrasápmelažžan ja boazosápmelažžan. Dáin joavkkuin leat máŋggalágan heivehallamat oktasaš sámi kultuvrii ja leat ovttas sámi kultuvrra ollisvuohta.

Sámegiela ja dan kultuvrra doaimmaheamis leat sierralágan eavttut dán riikkas. Muhtin guovl­luin lea sámegiella ja -kultuvra árgabeaivvis oidnosis ja diehttelas. Riikka eará guovlluin sáhttá sámegiela ja -kultuvrra ealáskahttin ja ovdánahttin leat beaivválaš hástalussan.

Jus galggaš ovttaskas sápmelačča ja sámi joavk­kuid eavttut sáhttit ahtanuššat, de lea das gitta ahte almmolaš politihka bokte láhččojuvvo dasa. Dát guoská áinnas stáhta ásahusaide našunala, regionála ja báikkálaš dásis. Seammás lea gielddain ja fylkkagielddain stuorra ovddasvástádus láhčit dili nu ahte sámegiella ja -kultuvra ovdána báikkálaččat ja regiovnnalaččat, daid guovlluid eavttuid vuođul.

Dálá sámepolitihka vuođđun lea láhčit dilalášvuođaid nu ahte sámeálbmotjoavku galgá sáhttit nannet ja ovddidit gielas, kultuvrras ja servodateallimis. Sámepolitihka ovdánahttimis dollet riikka eiseválddit oktavuođa ovddimustá Sámedikkiin. Sámediggi vuoruha dan maid ráđđehus bidjá vuođđun iežas politihkkii. Sámedikkis leat moanat doaibmabijut mat gusket iešguđet sámi kultuvrralaš, gielalaš ja ealáhuslaš joavkkuide, ja das leat kántuvrrat sihke mearrasámi, julevsámi ja lullisámi guovlluin, lassin Sis-Finnmárkkus.

Sámi ásahusat, nugo kulturviesut, museat ja sámi giellaguovddážat iešguđet guovlluin leat dehálaš arenat nannet ja ovddidit joavkkuid mihtilmas giela ja kultuvrra.

Samegiela oahpahus mánáidgárddis ja vuođđo- ja joatkkaskuvllain lea dehálaš, vai bajásšaddi buolvvat ožžot nana vuođu sámegielas ja -kultuvrras.

Vaikke našunála eiseválddit jođihitge dađis alvvalat ovdánahtti sámepolitihka ja sámepolitihkalaš doaibmabijuid, de leat iešguđet sámi joavkkuin ollu ja sierra dárbbut ja hástalusat mat eai nu álkit boađe oidnosii oppalaš sámepolitihkas. Politihka hábmedettiin ferte danne váldit vuhtii sámi servodaga siskkáldas erohusaid. Ovdánahttin lea čájehan ahte dárbbašuvvojit doaibmabijut njuolga daid iešguđet sámi joavkkuide, ja lagaš ovttasbargguin guoski joavkkuiguin. Samedikkis lea, ovttas našunala eiseválddiiguin, ovddemustá ovddasvástádus láhčit dili nu ahte iešguđet sámi gielalaš ja kultuvrralaš joavkkuid ceavzilis boahteáigi nannejuvvo, seammás go politihka ja doaibmabijuid čađaheapmi ferte viehka muddui leat gielddaid ja fylkkagielddaid, ja báikkálaš ja regionála stáhtaorgánaid bokte.

Dál leat viehka ollu sámi organisašuvnnat ja ásahusat mat barget sihke báikkálaš ja našuvnnalaš sámi áššiiguin. Sámi organisašuvnnain lea dehálaš sajádat báikegottiin ealáskahttit ja ovddidit sámi identitehta, giela, kultuvrra, ealáhusaid ja servodateallima. Báikkálaš organisašuvnnat leat dehálaš ovttasbargoguoimmit gielddaide ja fylkkagielddaide báikkálaš ja regiovnnalaš sámepolitihka ovdánahttimis. Lea lagaš oktavuohta das ahte man galle sámi organisašuvnna ja ásahusa leat sierranas sámi guovlluin ja almmolaš politihka ovdánahttimis, mii váldá vuhtii sámi beroštumiid iešguđet báikegottiin ja regiovnnain. Sámi ásahusaid ja organisašuvnnaid ovdánahttin ovddasguvlui lea danne dehálaš.

3.1 Sámi statistihkka

Almmolaččat ii registrerejuvvo gii lea sápmelaš, dahje guđes lea sámi identitehta dahje duogáš, iige oktage dieđe justa man galle sápmelačča leat dahje man gallis gullet iešguđet sámi jovkui. Máŋggalágan meroštallan lea máŋggalágan eavttuid vuođul. Lea almmatge meroštallon ahte leat gaskal 50 000 ja 65 000 sápmelačča Norggas 1. www.sami-statistics.info neahttasiidduin oaidná mo leat meroštallan sámeálbmoga logu, sámegielagiid logu jna.

Norggas ásset dál sápmelaččat miehtá riikka. Váikke riikadásis eai leat makkárge logut das gos sápmelaččat ásset, de lea dihtosis ahte ollu sápmelaččat dál ásset olggobealde árbevirolaš ássanguovlluidge. árbevirolaš sámi guovllut, oktan guovlluin gos dál jođihuvvo boazodoallu, lea sullii 40 proseantta Norgga nannámis. Sápmelaččain ássá eanetlohku dál olggobealde sámegiela hálddašanguovllu, mii lea dat guovlu gos eanemus sámepolitihkalaš doaibmabijut leat dássážii álggahuvvon.

Sámedikki válgalogus, mii lea sámi jienastuslohku, ledje jagi 2005 válggas sullii 12 500 sápmelačča. Lohku lea lassánan válggas nubbái. Vaikke válgalohku dušše čujuha gos sápmelaččat dál ásset, de ii sáhte sámi jienastuslohku leat vuođđun sápmelaččaid lohkui. Sámi jienastus lea oaivvilduvvon dušše geavahuvvot sámediggeválggaid oktavuođas, gč. kap. 7.8. Ollu sápmelaččat leat iešguđet sivaid geažil válljen orrut čálekeahttá iežaset jienastuslohkui.

3.1.1 Sámi statistihka ovddideapmi

Lea dehálaš ovdanbuktit máhtu sámi diliid birra mii galgá leat vuođđun čađahit sámepolitihka, našunála lágaid ja riikkaidgaskasaš konvenšuvnnaid. Konvenšuvnnaid/soahpamušaid riikkaidgaskasaš gozihanlávdegottit leat jámma ohcalan diehtoávdnasiid mat duođaštit sápmelaččaid dili, dilálašvuođa ja ovdáneami iešguđet servodatsurggiin, ja čielgasat loguid. ON eamiálbmogiid bistevaš forum lea hástalan miellahttoriikkaid ráhkadit statistihkalaš visogovaid, mat čuvgejit eamiálbmogiid dili.

Norgga sámediggi lea jagi 2003 rájes bargan sámiide guoskevaš stahtistihkain ovttas Sámi Instituhtain ja Statistihkalaš guovddášdoaimmahagain (Statistisk sentralbyrå (SSB)). Gielda- ja guovlodepartemeanta ja Bargo- ja searvadahttindeparte­meanta leat 2003 – 2007 áigodaga dorjon ovdánahttinprošeavtta oktiibuot 3,05 milj. ruvnnuin. Bajimus ulbmil lea ásahit bistevaš ortnega vai beassá ráhkadit ja gaskkustit sámiide guoskevaš stahti-s­tihka servodatplánemii ja dutkanáigumušaide. Prošeavtta duogáš lea go lea nu stuorra váilivuohta ođastuvvon loguin sámi servodatdilálašvuođa birra. Dieđut leat gal viehka muddui, muhto leat biđgejuvvon máŋggalágan ávdnasiidda ja doku­meanttaide iešguđet ásahusain ja hálddašanorgánain. Prošeavtta váldomihttun lea láhčit dili vai sáhttá ovddidit ja jođihit sisdoalu dáfus, organisatoralaš ja teknologalaš čovdosiid, maid bokte fidne máŋggalágan lohkodieđuid ja virggálaš statistih­kaid mat leat áššáiguoskevaččat ođđasat áiggi sámi servodatdilálašvuođaide. Guhkesáiggi mihttun lea mielváikkuhit dasa mo ovddidit oppa sámi stati­stihka riikkarájáid rastá davvin ja sámi oassái riik­kaidgaskasaš eamiálbmotstatistihkas.

Prošeavttas lea bargan dárbbašlaš vuođđo-gažaldagaiguin (teorehtalaš, metodalaš ja organisatoralaš) ja web-siiddu ráhkademiin mas leat liŋkkat sámiide guoskevaš dieđuide. Sámi servodatdieđalaš diehtovuođđu lea (NSI) dutkan- ja ovdánahttinprošeakta. Geahča dan birra neahttabáikkis www.sami-statistics.info.

3.1.2 Sami statistihkalaš jahkegirji

Prošeavtta oassin almmuhii Statistisk sentralbyrå (SSB) Sámi statistihkalaš jahkegirjji vuosttaš geardde jagi 2006. Dán ráhkada ovttas Sámi Instituhtain. Bargoaddi lea Sámediggi. Geográfalaččat lea statistihkka ráddjejuvvon Sámi ovdánahttin­foandda (SOF) geográfalaš doaibmaguvlui, ja dat gokčá vissis guovlluid Sáltoduoddara davábealde. Dán ráddjema heajut bealli lea ahte dán guovllus orrot ollugat guđet eai leat sápmelaččat, seammás go orrot ollu sápmelaččat olggobealde dán guovllu. Dát guoská omd. sápmelaččaide lullisámi guovllus, gávpogiin ja stuorát báikegottiin. Statistihkka gokčá fáttálaččat vuosttažettin álbmoga sturrodaga ja čoahkádusa, oahppodilálašvuođaid, ja ealáhus- ja bargoeallima beliid. Lassin čájehuvvo statistihkka mas olles riika lea geográfalaš rámman. Dát guoská sámediggeválggaide, boazodollui ja sámegieloahpahussii mánáidgárddiin ja skuvllain. Sámi statistihkalaš jahkegirji almmuhuvvo juohke nuppi jagi sihke dárogillii ja davvisámegillii. Maŋimuš veršuvdna almmuhuvvui jagi 2008 (Norges offisielle statistikk D 343) ja lea www.ssb.no/samer neahttabáikkis.

3.1.3 Sámestatistihkka ovttaskas olbmuid vuođul

Statistisk sentralbyrå lea čielggadan vejolaš-vuođaid ráhkadit ovttaskas olbmuid vuođul statistih-ka sámeálbmoga birra. Dán láhkai sáhttá ráhkadit statistihka sámeálbmoga birra beroškeahttá sin ássanbáikkis, namalassii statistihka sápmelaččain dan sadjái go statistihka olbmuin guđet ásset sámi guovlluin. Statistihka ráhkadeapmái dárbbašuvvo populašuvdna. Ii leat dievas registtar sámeálbmogis, muhto leat registarat main leat sámeálbmogis oasit. Čielggadeami áiggan lei álggus oažžut áigái nu čielga vástádusaid go vejolaš das ahte leatgofidnemis diehtoávdnasat ja metoda man mielde sáhttá ráhkadit statistihka sámeálbmogis, ja mas lea nu buorre kvalitehta ahte dohkke almmuhuvvot. Čielggadeamis čilgejuvvojit máŋga registara mat soitet leat áigeguovdilat geavahit vuođđun, go áigumuš lea ráhkadit sápmelaččain anonymiserejuvvon čoahkkelogu. Dehálamos lea Sámedikki jienastuslohku. Dasto válddahallo vejolaš vuohki mo ráddjet sápmelaččain statistihkalaš populašuvnna daid sápmelaččaid gaskkas guđet leat čállon dálá registariin.

Sámediggi lea mearridan ahte Sámedikki jienastuslohku ii galgga geavahuvvot vuođđun ovttaskas olbmo statistihka čielggadeapmái. SSBa čielggadeami loahppacealkka lea ahte ovdánahttinbargu dás duohko ovttaskas olbmuid vuođul statistihka ráhkademiin ja metodaid geahččalemiin, ii leat vejolaš nu guhká go dálá guovddáš registariid diehtoávdnasiid, oktan Sámedikki jienastusloguin, ii oaččo geavahit statistihkalaš sámi populašuvnna ráhkadeami oktavuođas.

Bargo- ja searvadahttindepartemeanta dáhttu ovttas Sámedikkiin gávnnahit mo sáhttá joatkit ovttaskas olbmuid vuođul statistihkkabargguin.

3.1.4 Fágalaš guorahallanjoavku

Stáhta eiseválddiid ja Sámedikki gaskasaš ráđđádallanprosedyraid vuođul, lea Bargo- ja searvadahttindepartemeanta ovttas Sámedikkiin ceggen sámi statistihkkii fágalaš guorahallanjoavkku, mii jahkásaččat galgá departementii ja Sámediggái bidjat ovdan raportta. Ceggema ulbmilin lea nannet stáhta eiseválddiid ja Sámedikki gaskasaš ráđđádallamiid árvvoštallamiid ja mearridemiid fáktavuođu. Joavkku raporta galgá, nu guhkás go vejolaš, čájehit ja buktit guorahallama sámi servodaga dilis ja daid ovdánansárgosiin máŋggalágan servodatsurggiin. Raporta galgá leat vuođđun ráđđádallamiidda gaskal stáhta eiseválddiid ja Sámedikki. Raportta hábmema vuolggasadjin galgá leat dálá statistihkka ja/dahje eará guoskevaš dieđut ja árvvoštallan-, čielggadan- ja dutkanbarggu dieđut. Sámi Instituhtta fuolaha čállin­doaimma. Bargo- ja searvadahttindepartemeanta lea jagi 2008 juolludan 800 000 ruvnno guorahallanjoavkku doibmii ja čállingotti jođiheapmái.

2.1 Sámi statistihkka

Almmolaččat ii registrerejuvvo gii lea sápmelaš, dahje guđes lea sámi identitehta dahje duogáš, iige oktage dieđe justa man galle sápmelačča leat dahje man gallis gullet iešguđet sámi jovkui. Máŋggalágan meroštallan lea máŋggalágan eavttuid vuođul. Lea almmatge meroštallon ahte leat gaskal 50 000 ja 65 000 sápmelačča Norggas 2. www.sami-statistics.info neahttasiidduin oaidná mo leat meroštallan sámeálbmoga logu, sámegielagiid logu jna.

Norggas ásset dál sápmelaččat miehtá riikka. Váikke riikadásis eai leat makkárge logut das gos sápmelaččat ásset, de lea dihtosis ahte ollu sápmelaččat dál ásset olggobealde árbevirolaš ássanguovlluidge. árbevirolaš sámi guovllut, oktan guovlluin gos dál jođihuvvo boazodoallu, lea sullii 40 proseantta Norgga nannámis. Sápmelaččain ássá eanetlohku dál olggobealde sámegiela hálddašanguovllu, mii lea dat guovlu gos eanemus sámepolitihkalaš doaibmabijut leat dássážii álggahuvvon.

Sámedikki válgalogus, mii lea sámi jienastuslohku, ledje jagi 2005 válggas sullii 12 500 sápmelačča. Lohku lea lassánan válggas nubbái. Vaikke válgalohku dušše čujuha gos sápmelaččat dál ásset, de ii sáhte sámi jienastuslohku leat vuođđun sápmelaččaid lohkui. Sámi jienastus lea oaivvilduvvon dušše geavahuvvot sámediggeválggaid oktavuođas, gč. kap. 7.8. Ollu sápmelaččat leat iešguđet sivaid geažil válljen orrut čálekeahttá iežaset jienastuslohkui.

2.1.1 Sámi statistihka ovddideapmi

Lea dehálaš ovdanbuktit máhtu sámi diliid birra mii galgá leat vuođđun čađahit sámepolitihka, našunála lágaid ja riikkaidgaskasaš konvenšuvnnaid. Konvenšuvnnaid/soahpamušaid riikkaidgaskasaš gozihanlávdegottit leat jámma ohcalan diehtoávdnasiid mat duođaštit sápmelaččaid dili, dilálašvuođa ja ovdáneami iešguđet servodatsurggiin, ja čielgasat loguid. ON eamiálbmogiid bistevaš forum lea hástalan miellahttoriikkaid ráhkadit statistihkalaš visogovaid, mat čuvgejit eamiálbmogiid dili.

Norgga sámediggi lea jagi 2003 rájes bargan sámiide guoskevaš stahtistihkain ovttas Sámi Instituhtain ja Statistihkalaš guovddášdoaimmahagain (Statistisk sentralbyrå (SSB)). Gielda- ja guovlodepartemeanta ja Bargo- ja searvadahttindeparte­meanta leat 2003 – 2007 áigodaga dorjon ovdánahttinprošeavtta oktiibuot 3,05 milj. ruvnnuin. Bajimus ulbmil lea ásahit bistevaš ortnega vai beassá ráhkadit ja gaskkustit sámiide guoskevaš stahti-s­tihka servodatplánemii ja dutkanáigumušaide. Prošeavtta duogáš lea go lea nu stuorra váilivuohta ođastuvvon loguin sámi servodatdilálašvuođa birra. Dieđut leat gal viehka muddui, muhto leat biđgejuvvon máŋggalágan ávdnasiidda ja doku­meanttaide iešguđet ásahusain ja hálddašanorgánain. Prošeavtta váldomihttun lea láhčit dili vai sáhttá ovddidit ja jođihit sisdoalu dáfus, organisatoralaš ja teknologalaš čovdosiid, maid bokte fidne máŋggalágan lohkodieđuid ja virggálaš statistih­kaid mat leat áššáiguoskevaččat ođđasat áiggi sámi servodatdilálašvuođaide. Guhkesáiggi mihttun lea mielváikkuhit dasa mo ovddidit oppa sámi stati­stihka riikkarájáid rastá davvin ja sámi oassái riik­kaidgaskasaš eamiálbmotstatistihkas.

Prošeavttas lea bargan dárbbašlaš vuođđo-gažaldagaiguin (teorehtalaš, metodalaš ja organisatoralaš) ja web-siiddu ráhkademiin mas leat liŋkkat sámiide guoskevaš dieđuide. Sámi servodatdieđalaš diehtovuođđu lea (NSI) dutkan- ja ovdánahttinprošeakta. Geahča dan birra neahttabáikkis www.sami-statistics.info.

2.1.2 Sami statistihkalaš jahkegirji

Prošeavtta oassin almmuhii Statistisk sentralbyrå (SSB) Sámi statistihkalaš jahkegirjji vuosttaš geardde jagi 2006. Dán ráhkada ovttas Sámi Instituhtain. Bargoaddi lea Sámediggi. Geográfalaččat lea statistihkka ráddjejuvvon Sámi ovdánahttin­foandda (SOF) geográfalaš doaibmaguvlui, ja dat gokčá vissis guovlluid Sáltoduoddara davábealde. Dán ráddjema heajut bealli lea ahte dán guovllus orrot ollugat guđet eai leat sápmelaččat, seammás go orrot ollu sápmelaččat olggobealde dán guovllu. Dát guoská omd. sápmelaččaide lullisámi guovllus, gávpogiin ja stuorát báikegottiin. Statistihkka gokčá fáttálaččat vuosttažettin álbmoga sturrodaga ja čoahkádusa, oahppodilálašvuođaid, ja ealáhus- ja bargoeallima beliid. Lassin čájehuvvo statistihkka mas olles riika lea geográfalaš rámman. Dát guoská sámediggeválggaide, boazodollui ja sámegieloahpahussii mánáidgárddiin ja skuvllain. Sámi statistihkalaš jahkegirji almmuhuvvo juohke nuppi jagi sihke dárogillii ja davvisámegillii. Maŋimuš veršuvdna almmuhuvvui jagi 2008 (Norges offisielle statistikk D 343) ja lea www.ssb.no/samer neahttabáikkis.

2.1.3 Sámestatistihkka ovttaskas olbmuid vuođul

Statistisk sentralbyrå lea čielggadan vejolaš-vuođaid ráhkadit ovttaskas olbmuid vuođul statistih-ka sámeálbmoga birra. Dán láhkai sáhttá ráhkadit statistihka sámeálbmoga birra beroškeahttá sin ássanbáikkis, namalassii statistihka sápmelaččain dan sadjái go statistihka olbmuin guđet ásset sámi guovlluin. Statistihka ráhkadeapmái dárbbašuvvo populašuvdna. Ii leat dievas registtar sámeálbmogis, muhto leat registarat main leat sámeálbmogis oasit. Čielggadeami áiggan lei álggus oažžut áigái nu čielga vástádusaid go vejolaš das ahte leatgofidnemis diehtoávdnasat ja metoda man mielde sáhttá ráhkadit statistihka sámeálbmogis, ja mas lea nu buorre kvalitehta ahte dohkke almmuhuvvot. Čielggadeamis čilgejuvvojit máŋga registara mat soitet leat áigeguovdilat geavahit vuođđun, go áigumuš lea ráhkadit sápmelaččain anonymiserejuvvon čoahkkelogu. Dehálamos lea Sámedikki jienastuslohku. Dasto válddahallo vejolaš vuohki mo ráddjet sápmelaččain statistihkalaš populašuvnna daid sápmelaččaid gaskkas guđet leat čállon dálá registariin.

Sámediggi lea mearridan ahte Sámedikki jienastuslohku ii galgga geavahuvvot vuođđun ovttaskas olbmo statistihka čielggadeapmái. SSBa čielggadeami loahppacealkka lea ahte ovdánahttinbargu dás duohko ovttaskas olbmuid vuođul statistihka ráhkademiin ja metodaid geahččalemiin, ii leat vejolaš nu guhká go dálá guovddáš registariid diehtoávdnasiid, oktan Sámedikki jienastusloguin, ii oaččo geavahit statistihkalaš sámi populašuvnna ráhkadeami oktavuođas.

Bargo- ja searvadahttindepartemeanta dáhttu ovttas Sámedikkiin gávnnahit mo sáhttá joatkit ovttaskas olbmuid vuođul statistihkkabargguin.

2.1.4 Fágalaš guorahallanjoavku

Stáhta eiseválddiid ja Sámedikki gaskasaš ráđđádallanprosedyraid vuođul, lea Bargo- ja searvadahttindepartemeanta ovttas Sámedikkiin ceggen sámi statistihkkii fágalaš guorahallanjoavkku, mii jahkásaččat galgá departementii ja Sámediggái bidjat ovdan raportta. Ceggema ulbmilin lea nannet stáhta eiseválddiid ja Sámedikki gaskasaš ráđđádallamiid árvvoštallamiid ja mearridemiid fáktavuođu. Joavkku raporta galgá, nu guhkás go vejolaš, čájehit ja buktit guorahallama sámi servodaga dilis ja daid ovdánansárgosiin máŋggalágan servodatsurggiin. Raporta galgá leat vuođđun ráđđádallamiidda gaskal stáhta eiseválddiid ja Sámedikki. Raportta hábmema vuolggasadjin galgá leat dálá statistihkka ja/dahje eará guoskevaš dieđut ja árvvoštallan-, čielggadan- ja dutkanbarggu dieđut. Sámi Instituhtta fuolaha čállin­doaimma. Bargo- ja searvadahttindepartemeanta lea jagi 2008 juolludan 800 000 ruvnno guorahallanjoavkku doibmii ja čállingotti jođiheapmái.

2.2 Nuortalaččat/golttát

Nuortalaččaid historjá ja dálá ássan lea Mátta-Várj­jaga gielddas, vuosttažettiin Njávdámis, muhto Girkon­járggas ja Báhčaveaileagisge. Dát joavku lea unni, ja ovddasta áidna nuortalaš/skoaltalaš kulturguoddi Norggas. Suomabealde lea nuortalaččaid váldoássan Čeavetjávrris ja Njellimis Anárjávregáttis. Ruoššabealde rájá leat mánga unnit nuortalaš báikki Tuollámjohkagáttis. Nuortalaččat ásset vel gávpogiin Guoládat-guovllus.

Govus 3.1 Sää’mvu’vdd

Govus 3.1 Sää’mvu’vdd

Riikkarájáid geassima okavuođas gaskal Ruoŧa- Norgga ja Ruošša-Suoma 1826:s juhkkojuvvui nuortalaččaid/golttáid siida (servodat) guovtti oassái. Dan rádjai ledje sii johtán gaskal geasseorohaga Njávdámis ja dálveorohaga mii lea davimuččas dálá Suomas. Nuortalaččaid/skoaltasápmelaččaid eallinvuohki lea leamaš vuođđoduvvon guovllu luondduriggodagaid ala – boazodoalu, luossabivddu Njávdánjogas ja Uvdojogas, riddoguolásteami ja vuotnaguolásteami vuonain Várjjagis, sáivaguollebivddu, bivddu, murjema ja jeagildeami.

Nuppi máilbmesoađi geažil juhkkojuvvui fas joavku, go Suopma liigudii Beahcán-guovllu Ruššii. Máŋgasat fárrejedje dalle Supmii. Suopma lea lágaid bokte sihkkarastán nuortalaččaidis vuoigatvuođaid ja eavttuid ásahit ássanguovlluid, ealáhusdoalu infrastruktuvrrain, fitnodat- ja kultuvrralaš doaimmaid, giellavuoigatvuođaid oahpahusa oktavuođas skuvllas, beaktilis oassálastima nuortasápmelaččaide sin áššiid meannudeamis ásahemiin omd. sierra nuortalašráđiid/orohatstivrraid. Dasa lassin lea suomabeale Sámedikki válgaortnet dahkan vejolažžan nuortasápmelaččaide juksat áirasiid diggái.

Historjjálaš dáhpáhusat ja stáhtaid politihkka lea juohkán nuortalaččaid/skoaltasápmelaččaid. Dán geažil lea dát joavku massán vuoigatvuođaidis ja lea šaddan váttis dillái sihka gielalaččat, kultuvrralaččat ja ealáhusaid dáfus. Leat hui moadde nuortalaš golttáid organisašuvnna Njávdámis. Dáin leat vátna resurssat doibmii.

Nuortalaččat leat 1500-logu rájes dovddastan ruošša-ortodoksalaš oskui. Dalle huksejuvvui ortodoksalaš kapealla Njávdámii mii lea Nuortalašgávpogis. Kapealla gullá Beahcáma kloastarii ja lea ain anus. Skoaltagávpot lea ráfáidahtton jagi 2000 rájes. Ráfáidahttima ulbmil lea sihkkarastit ja áimmahuššat kulturhistorjjálaš, vuoiŋŋalaš ja eana-datlaš árvvuid maid Skoaltagávpot ovddasta nuortalaš/golttáid kultuvrii. Sámediggi ovddasvástida hálddašit ja dikšut guovllu. Nuortalaš/golttáid biras oassálastá barggus.

Dan oktavuođas go Norga raporterii nállevealahankonvenšuvnna olis, čujuhii ON nállevealahanlávdegoddi (CERD) 2006 čavčča ahte finnmárk-kuláhka ii meannut nuortalaččaid erenomáš dilálašvuođa. Lávdegoddi rávve ahte Norga ain bargá ovddasguvlui oažžun dihtii mearridit ere-noamáš ja konkrehta doaibmabijuid sihkkarastin ­dihtii ahte dihto eamiálbmotjoavkkut mat leat hir­bmat rašis dilis, namalassii nuortalaččat, ožžot dohkálaš ovdánahttima ja suodjaleami.

2.2.1 Barggut nuortalaččaid/skoaltalaččaid giela ja kultuvrra ovddas

Nuortalaččaid/golttáid giella lea okta 10 sámi váldosuopmanis. Eai leat gallis guđet máhttet nuortalašgiela Norggas. Ii leat láhččojuvvon giellaoahpahus ii mánáidgárddis iige skuvllas, eaige gávdno eará giellaoahpahusfálaldagat Norggas.

Jagiid 2000 – 2002 čađahii Sámi Instituhtta giellalávgunprošeavtta muhtin mánáidgárddis Čeavetjávrris Suomas. Prošeakta lei oassin riik­kaidgaskasaš dutkanbarggus áitojuvvon gielaid ektui. Dál lea oahppu nuortalašgillii ja nuortalašgielas Čeavetjávrri skuvllas. Oahpahussii leat ráhkaduvvon oahpponeavvut.

Sámeministarat ja Suoma, Norgga ja Ruota sámediggepresideanttat geigejedje 2006:s davviriikkalaš sámi giellabálkkašumi – Gollegiella – čeavetjávrelažžii Jouni Mosnikoffii su máŋgga jagi áŋgirvuođa nuortalaš giela ja oahpponeavvuid ráhkadeami ovddas.

Nuortalaččaid/golttáid searvevuohta sáhttá ahtanuššat go láhčá gielalaš, kultuvrralaš ja ealáhuslaš doaibmabijuide, maiddái rádjarasttildeaddji ovttasbargui gaskal nuortalaččaid/golttáid birrasiid ja guoskevaš eiseválddiid.

Lea beroštupmi ealáskahttit nuortalašgiela ja kultuvrra Norggas. Nuortalašgiela ealáskahttin gáibida ovttasbarggu nuortalaččaiguin ja Suoma eiseváldiiguin ovdamearkka dihtii nuortalaš čállingiela, oahpponávccaid ja oahpponeavvuid dáfus. Ráđđehus áigu ovttas Sámedikkiin čuovvolit dán ášši Suoma eiseválddiid ektui.

Ráđđehus lea 2008:s várren ruđa nannet nuortalašgiela ja -kultuvrra. áigeguovdilis doaibmabijut hábmejuvvojit ovttas nuortalaččaiguin ja Sámedikkiin. Okta doaibmabijuin sáhttá leat láhčit dili nu ahte ásahuvvo giellaguovddáš Nuortalaččaid musea oktavuođas.

Nuortalaš musea Njávdámis lea Sámediggi válljen sámi duhátjahkebáikin. Huksemat álge 2007 geasi ja vuođđogeađgebidjan lei borgemánus. Gárdin galgá leat gárvvis 2008:s.

Nuortasámi musea šaddá dehálaš guovddážin nuortalaš/golttáid giela ja kultuvrra ealáskahttimis, ja kulturlonohallamis ja rádjarasttildeaddji ovttasbarggus nuortalaččaiguin Suomas ja Ruoššas.

2.2.2 Nuortalaš/golttáid ealáhusat

1970-logu loahpageahčen geigejedje nuortalaččat/ golttáid gáibádusa beassat ođđasit álggahit boazodoalu iežaset ovddeš guovllus, mas masse ráđđejumi 1929:s. Sihke boazodoallohálddahus ja duopmostuolut nannejedje ahte daid nuortalaččain/golttáin lea vuoigatvuohta boazodollui, gč. NOU 1997: 4 čuokkis 7.7.2. Sii eai leat almmatge dássážii ožžon ođđasit álggahit árbevirolaš boazodoalu dálá hámis, go eai leat leamaš guoros doalloovttadagat dán guovllus. Nuortalaččaid/golttáid beales lea leamaš sávahahtti álgit uhcit turistavuođđuduvvon boazodoalu. Jus diekkár doaimma ii sáhte heivehit boazodoallolága dábálaš vuogádahkii, mas gáibiduvvo omd. siidaoassi (boazodoalloovttadaga sadjái lea ođđa boazodoallolágas boahtán siidaoassi) lea laga § 9 goalmmát lađđasa vuođul vejolaš sierralobi addit. Sierralohpi eaktuda ahte leat erenomáš sivat, ja mearridanváldi gullá boazodoallostivrii.

Sámi vuoigatvuođalávdegoddi čujuhii nuppi oasseárvalusastis (NOU 1997: 4) nuortalaččaid ere­nomáš uhkiduvvon ja heajos dili ja meannudii máŋga árvalusa mat leat vuođustuvvon dárbui bisuhit ja ovddidit dan rievddalmas nuortasámi kultuvrra. Od.prp. nr. 53 (2002 – 2003) finnmárk-kulága birra ságaškuššojuvvo áššiid birra, muhto loahppacealkka lei ahte eai galgga sierra doaibmabijut dasa. Ođđa boazodoalloláhka dohkkehuvvui 2007 giđa. Das eai leat nuortalaččaid boazodollui biddjon duvdosat.

Luossabivdu lea dál turisttaid bivddu vuođul, ja boahtu juogaduvvo daid gaskkas guđet leat «Neidenelvens fiskefellesskap» (Njávdanjoga bivdoovt-tastusa) miellahtut. árbevirolaš nuortalaš/skoaltalaš vihildannuohttebivdu (livjelakfisket) lea dál šaddan oktasašbivdun sidjiide guđet oamastit ja dikšot eatnamiid Njávdánleagis. Dán bivdima sálaš, ja turisttaide bivdogoarttaid vuovdindienas, juogaduvvo miellahtuid gaskkas.

Govus 3.2 Livjelakbivdu Njávdámis

Govus 3.2 Livjelakbivdu Njávdámis

Gáldu: Heide B. Andersen, Nordlándda fylkkasuohkan

Finnmárkkulága § 28 bokte lea Stuorradiggi mearridan galgat ráhkadit ođđa láhkaásahusaid Njávdančázádaga bivdohálddašeapmái. Njávdánčázádaga hálddašeapmi lea vuolgán šiehtadusas mii Norggas lea Suomain. Finnmárkolága 4 kap. ja Stuorradikki mearrádus Deanu- ja Njávdančázádaga ektui ahte báikeolbmuin leat sierra vuoigatvuođat bivdui lága, áiggiid čađa geavahusa ja báikkálaš vieru vuođul, leat čujuheaddjin ráđđehusa barggus. Stuorradikki mearrádusas čuožžu dasto ahte Gonagas láhkaásahusa bokte sáhttá addit dárkilat njuolggadusaid hálddaseami ja bivdima birra. Ođđa njuolggadusat galget láhčit dili báikkálaš, vuoigatvuođavuođđuduvvon guollevaljiid hálddašeapmái dan mielde mii lea bivddu ektui šiehtaduvvon Suomain.

Eará sámi guovlluin leat buorit vásáhusat ovttasbargat iešguđet almmolaš ásahusaiguin, nannen dihtii sámi giela ja kultuvrra dan guovllus. Nuortalaš/skoaltalaš guovllus orrot buorit vejolaš-vuođat ovttasbargat Finnmárkku fylkkagielddain, Mátta-Várjjaga gielddain ja Sámedikkiin. Lea dehálaš ahte dát bargu lea ovttas nuortalaččai-guin/skoaltalaččaiguin ja sin organisašuvnnaiguin. Lassin kultur- ja giellabargguide, lea dehálaš oai-dnit vejolašvuođaid ovddidit ealahusaid mat leat nuortalaš/skoaltalaš kultuvrra vuođul, dás maid mátkeealáhusdoaimmat.

3.2 Nuortalaččat/golttát

Nuortalaččaid historjá ja dálá ássan lea Mátta-Várj­jaga gielddas, vuosttažettiin Njávdámis, muhto Girkon­járggas ja Báhčaveaileagisge. Dát joavku lea unni, ja ovddasta áidna nuortalaš/skoaltalaš kulturguoddi Norggas. Suomabealde lea nuortalaččaid váldoássan Čeavetjávrris ja Njellimis Anárjávregáttis. Ruoššabealde rájá leat mánga unnit nuortalaš báikki Tuollámjohkagáttis. Nuortalaččat ásset vel gávpogiin Guoládat-guovllus.

Govus 3.1 Sää’mvu’vdd

Govus 3.1 Sää’mvu’vdd

Riikkarájáid geassima okavuođas gaskal Ruoŧa- Norgga ja Ruošša-Suoma 1826:s juhkkojuvvui nuortalaččaid/golttáid siida (servodat) guovtti oassái. Dan rádjai ledje sii johtán gaskal geasseorohaga Njávdámis ja dálveorohaga mii lea davimuččas dálá Suomas. Nuortalaččaid/skoaltasápmelaččaid eallinvuohki lea leamaš vuođđoduvvon guovllu luondduriggodagaid ala – boazodoalu, luossabivddu Njávdánjogas ja Uvdojogas, riddoguolásteami ja vuotnaguolásteami vuonain Várjjagis, sáivaguollebivddu, bivddu, murjema ja jeagildeami.

Nuppi máilbmesoađi geažil juhkkojuvvui fas joavku, go Suopma liigudii Beahcán-guovllu Ruššii. Máŋgasat fárrejedje dalle Supmii. Suopma lea lágaid bokte sihkkarastán nuortalaččaidis vuoigatvuođaid ja eavttuid ásahit ássanguovlluid, ealáhusdoalu infrastruktuvrrain, fitnodat- ja kultuvrralaš doaimmaid, giellavuoigatvuođaid oahpahusa oktavuođas skuvllas, beaktilis oassálastima nuortasápmelaččaide sin áššiid meannudeamis ásahemiin omd. sierra nuortalašráđiid/orohatstivrraid. Dasa lassin lea suomabeale Sámedikki válgaortnet dahkan vejolažžan nuortasápmelaččaide juksat áirasiid diggái.

Historjjálaš dáhpáhusat ja stáhtaid politihkka lea juohkán nuortalaččaid/skoaltasápmelaččaid. Dán geažil lea dát joavku massán vuoigatvuođaidis ja lea šaddan váttis dillái sihka gielalaččat, kultuvrralaččat ja ealáhusaid dáfus. Leat hui moadde nuortalaš golttáid organisašuvnna Njávdámis. Dáin leat vátna resurssat doibmii.

Nuortalaččat leat 1500-logu rájes dovddastan ruošša-ortodoksalaš oskui. Dalle huksejuvvui ortodoksalaš kapealla Njávdámii mii lea Nuortalašgávpogis. Kapealla gullá Beahcáma kloastarii ja lea ain anus. Skoaltagávpot lea ráfáidahtton jagi 2000 rájes. Ráfáidahttima ulbmil lea sihkkarastit ja áimmahuššat kulturhistorjjálaš, vuoiŋŋalaš ja eana-datlaš árvvuid maid Skoaltagávpot ovddasta nuortalaš/golttáid kultuvrii. Sámediggi ovddasvástida hálddašit ja dikšut guovllu. Nuortalaš/golttáid biras oassálastá barggus.

Dan oktavuođas go Norga raporterii nállevealahankonvenšuvnna olis, čujuhii ON nállevealahanlávdegoddi (CERD) 2006 čavčča ahte finnmárk-kuláhka ii meannut nuortalaččaid erenomáš dilálašvuođa. Lávdegoddi rávve ahte Norga ain bargá ovddasguvlui oažžun dihtii mearridit ere-noamáš ja konkrehta doaibmabijuid sihkkarastin ­dihtii ahte dihto eamiálbmotjoavkkut mat leat hir­bmat rašis dilis, namalassii nuortalaččat, ožžot dohkálaš ovdánahttima ja suodjaleami.

3.2.1 Barggut nuortalaččaid/skoaltalaččaid giela ja kultuvrra ovddas

Nuortalaččaid/golttáid giella lea okta 10 sámi váldosuopmanis. Eai leat gallis guđet máhttet nuortalašgiela Norggas. Ii leat láhččojuvvon giellaoahpahus ii mánáidgárddis iige skuvllas, eaige gávdno eará giellaoahpahusfálaldagat Norggas.

Jagiid 2000 – 2002 čađahii Sámi Instituhtta giellalávgunprošeavtta muhtin mánáidgárddis Čeavetjávrris Suomas. Prošeakta lei oassin riik­kaidgaskasaš dutkanbarggus áitojuvvon gielaid ektui. Dál lea oahppu nuortalašgillii ja nuortalašgielas Čeavetjávrri skuvllas. Oahpahussii leat ráhkaduvvon oahpponeavvut.

Sámeministarat ja Suoma, Norgga ja Ruota sámediggepresideanttat geigejedje 2006:s davviriikkalaš sámi giellabálkkašumi – Gollegiella – čeavetjávrelažžii Jouni Mosnikoffii su máŋgga jagi áŋgirvuođa nuortalaš giela ja oahpponeavvuid ráhkadeami ovddas.

Nuortalaččaid/golttáid searvevuohta sáhttá ahtanuššat go láhčá gielalaš, kultuvrralaš ja ealáhuslaš doaibmabijuide, maiddái rádjarasttildeaddji ovttasbargui gaskal nuortalaččaid/golttáid birrasiid ja guoskevaš eiseválddiid.

Lea beroštupmi ealáskahttit nuortalašgiela ja kultuvrra Norggas. Nuortalašgiela ealáskahttin gáibida ovttasbarggu nuortalaččaiguin ja Suoma eiseváldiiguin ovdamearkka dihtii nuortalaš čállingiela, oahpponávccaid ja oahpponeavvuid dáfus. Ráđđehus áigu ovttas Sámedikkiin čuovvolit dán ášši Suoma eiseválddiid ektui.

Ráđđehus lea 2008:s várren ruđa nannet nuortalašgiela ja -kultuvrra. áigeguovdilis doaibmabijut hábmejuvvojit ovttas nuortalaččaiguin ja Sámedikkiin. Okta doaibmabijuin sáhttá leat láhčit dili nu ahte ásahuvvo giellaguovddáš Nuortalaččaid musea oktavuođas.

Nuortalaš musea Njávdámis lea Sámediggi válljen sámi duhátjahkebáikin. Huksemat álge 2007 geasi ja vuođđogeađgebidjan lei borgemánus. Gárdin galgá leat gárvvis 2008:s.

Nuortasámi musea šaddá dehálaš guovddážin nuortalaš/golttáid giela ja kultuvrra ealáskahttimis, ja kulturlonohallamis ja rádjarasttildeaddji ovttasbarggus nuortalaččaiguin Suomas ja Ruoššas.

3.2.2 Nuortalaš/golttáid ealáhusat

1970-logu loahpageahčen geigejedje nuortalaččat/ golttáid gáibádusa beassat ođđasit álggahit boazodoalu iežaset ovddeš guovllus, mas masse ráđđejumi 1929:s. Sihke boazodoallohálddahus ja duopmostuolut nannejedje ahte daid nuortalaččain/golttáin lea vuoigatvuohta boazodollui, gč. NOU 1997: 4 čuokkis 7.7.2. Sii eai leat almmatge dássážii ožžon ođđasit álggahit árbevirolaš boazodoalu dálá hámis, go eai leat leamaš guoros doalloovttadagat dán guovllus. Nuortalaččaid/golttáid beales lea leamaš sávahahtti álgit uhcit turistavuođđuduvvon boazodoalu. Jus diekkár doaimma ii sáhte heivehit boazodoallolága dábálaš vuogádahkii, mas gáibiduvvo omd. siidaoassi (boazodoalloovttadaga sadjái lea ođđa boazodoallolágas boahtán siidaoassi) lea laga § 9 goalmmát lađđasa vuođul vejolaš sierralobi addit. Sierralohpi eaktuda ahte leat erenomáš sivat, ja mearridanváldi gullá boazodoallostivrii.

Sámi vuoigatvuođalávdegoddi čujuhii nuppi oasseárvalusastis (NOU 1997: 4) nuortalaččaid ere­nomáš uhkiduvvon ja heajos dili ja meannudii máŋga árvalusa mat leat vuođustuvvon dárbui bisuhit ja ovddidit dan rievddalmas nuortasámi kultuvrra. Od.prp. nr. 53 (2002 – 2003) finnmárk-kulága birra ságaškuššojuvvo áššiid birra, muhto loahppacealkka lei ahte eai galgga sierra doaibmabijut dasa. Ođđa boazodoalloláhka dohkkehuvvui 2007 giđa. Das eai leat nuortalaččaid boazodollui biddjon duvdosat.

Luossabivdu lea dál turisttaid bivddu vuođul, ja boahtu juogaduvvo daid gaskkas guđet leat «Neidenelvens fiskefellesskap» (Njávdanjoga bivdoovt-tastusa) miellahtut. árbevirolaš nuortalaš/skoaltalaš vihildannuohttebivdu (livjelakfisket) lea dál šaddan oktasašbivdun sidjiide guđet oamastit ja dikšot eatnamiid Njávdánleagis. Dán bivdima sálaš, ja turisttaide bivdogoarttaid vuovdindienas, juogaduvvo miellahtuid gaskkas.

Govus 3.2 Livjelakbivdu Njávdámis

Govus 3.2 Livjelakbivdu Njávdámis

Gáldu: Heide B. Andersen, Nordlándda fylkkasuohkan

Finnmárkkulága § 28 bokte lea Stuorradiggi mearridan galgat ráhkadit ođđa láhkaásahusaid Njávdančázádaga bivdohálddašeapmái. Njávdánčázádaga hálddašeapmi lea vuolgán šiehtadusas mii Norggas lea Suomain. Finnmárkolága 4 kap. ja Stuorradikki mearrádus Deanu- ja Njávdančázádaga ektui ahte báikeolbmuin leat sierra vuoigatvuođat bivdui lága, áiggiid čađa geavahusa ja báikkálaš vieru vuođul, leat čujuheaddjin ráđđehusa barggus. Stuorradikki mearrádusas čuožžu dasto ahte Gonagas láhkaásahusa bokte sáhttá addit dárkilat njuolggadusaid hálddaseami ja bivdima birra. Ođđa njuolggadusat galget láhčit dili báikkálaš, vuoigatvuođavuođđuduvvon guollevaljiid hálddašeapmái dan mielde mii lea bivddu ektui šiehtaduvvon Suomain.

Eará sámi guovlluin leat buorit vásáhusat ovttasbargat iešguđet almmolaš ásahusaiguin, nannen dihtii sámi giela ja kultuvrra dan guovllus. Nuortalaš/skoaltalaš guovllus orrot buorit vejolaš-vuođat ovttasbargat Finnmárkku fylkkagielddain, Mátta-Várjjaga gielddain ja Sámedikkiin. Lea dehálaš ahte dát bargu lea ovttas nuortalaččai-guin/skoaltalaččaiguin ja sin organisašuvnnaiguin. Lassin kultur- ja giellabargguide, lea dehálaš oai-dnit vejolašvuođaid ovddidit ealahusaid mat leat nuortalaš/skoaltalaš kultuvrra vuođul, dás maid mátkeealáhusdoaimmat.

3.3 Lullisápmelaččat

Lullisámi báikkit lea bieđgguid stuorra guovllus davvin Ránu rájes gitta máttás Femundena rádjai. Lassin ásset vel muhtimat Rennebu gielddas guđet barget bohccuiguin Trollheimenis.

Lullisámi guovllus lea boazodoallu dehálaš. Eanaš bearrašat leat buori muddui muhtin láhkai laktasan boazodollui. Boazoealáhus lea danne dehálaš identitehtamearka lullisápmelaččaide ja lea leamaš ja lea ain lullisámi giela ja kultuvrra bisuheami eaktu.

Boazodoallu gáibida eatnamiid, ja lea danne rašši sisabahkkemiidda. Váldohástalus Nordlándda ja Davvi-Trøndelága boazoguohtunguovllui-de lea sihkkarastit areálaid ja hehttet ollu massimiid boraspiiriide. Váldohástalus Mátta-Trøndelága/Hedmárkku boazoguohtunguovlluide lea fas sihkkarastit buriid doallodiliid, ja doarvái areálaid maŋŋil go boazodoallu máŋgga vuoigatvuođavertniid bokte eanaeaiggádiiguin massii guohtuneatnamiid (gč. 20.3.4 kap. boazodoalu birra).

Máttásápmelaččain leat lagaš oktavuođat riikka­rájáid rastá. Earret eará leat árbevirolaš boazojohtimat eanaš leamaš oarjjás-nuorttas, mii dološ rájes lea mielddisbuktán náitalemiid ja nu maid lagaš sohka- ja bearašoktavuođaid riikkarájá rastá.

Máttásápmelaččat ledje njunnošis sámi organisašuvdnabarggus. Daniel Mortensson ja Elsa Laula Renberg, goappašagat lullisápmelaččat, álggiiga čohkket sápmelaččaid olles riikkas vuosttaš sámečoahkkimii jagi 1917.

Lullisámi guovllus lea duodji (duetjie) guovddáš kulturguoddi ja identitehtahábmejeaddji. Duodjeoahpahus lei árbevirolaččat bearrašis, muhto ođđaáigásaš servodatrievdama geažil ii leat dát šat diehttelas.

Lullisápmelaččat leat bieđggus ássama geažil leamaš hirbmat rašit dáruiduhttinpolitihka ektui ja dan váikkuhusaide. Máŋgga guovllus lea lullisámegiella masá jávkan, ja lea stuorra hástalus ealáskahttit giela ja kultuvrra, nu ahte dat šaddá oassi árgabeaivvis. Lullisápmelaččat leat almmatge garrasit bargan bisuhit ja ealáskahttit lullisámi kultuvrra ja giela. Lullisámi kulturguovddážat Saemien Sijte (Snoasa) ja Sijti Jarnge (Aarborde) leat leamaš dehálaččat dán oktavuođas.

Bieđgguid ássan lea váddudan ásahit sierra lullisámi mánáidgárdefálaldagaid. Oahppofálaldat lullisámi oahppiide lea ovddimustá sámeskuvllain árborddis, Snoasas, Brekkenis ja vel Elgå bajásšaddanguovddážis. Lullisámi oahpahus ruovttuskuvllain lea gáiddusoahpahusa vuođul. Hui ollu lullisámi oahpaheaddjit váilot ja oahppo­neavvutge.

3.3.1 Lullisámegiella

Lullisámegiella lea garrasit deddojuvvon, ja dušše moadde čuođis hállet giela. Stuorra gaskkat gáibidit ollu lullisámi giella- ja kulturbargguin. Snoasa gielda gullá 2008 rájes sámegiela giellanjuolggadusaid hálddašanguvlui. Dát lea hirbmat dehálaš doaibmabidju lullisámi giela ja kultuvrra nannemii. Snoasa gielda sáhttá boahtteáiggi šaddat dehálaš resursan lullisámegiela nannemis ja ovdánahttimis, ovdamearkka dihtii dearvvasvuođabálvalusasge, gč. 8 kap.

Eurohpalaš lihtu regiovnna ja vehádatgielaid áššedovdi lávdegoddi dovddaha raporttastis vuorjašuvvama das, mo Norga lea čađahan lihtu, ja ahte lullisámegiella lea hirbmat rašis dilis. Lávdegotti mielas danne dárbbašuvvojit dalán doaibmabijut mat galget sihkkarastit ahte lullisámegiella šaddá ealli giellan Norggas, áinnas oahpahusas. Lávdegoddi ávžžuha dán áššis eanet ovttasbarggu gaskal Norgga ja Ruoŧa eiseválddiid.

Lea stuorra dárbu oahpaheaddjiide guđiin lea lullisámi gelbbolašvuohta, ráhkadit lullisámi oahpponeavvuid ja nannet lullisámi oahpahusa vuođđooahpahusas. Dasto lea dárbu lullisámegiela rávesolbmuid oahpahussii/alfabehtenprográmmii. Lullisámi giellagelbbolašvuohta dearvvasvuođa- ja sosiálasuorggisge ferte buoriduvvot. Ráđđehus áigu sámegiela doaibmaplána barggu oktavuođas vel nannet lullisámi giela ja kultuvrra. Sámediggi, Nordlándda, Davvi-Trøndelága, Lulli-Trøndelága ja Hedmárkku fylkkagielddat, Snoasa gielda ja earát bovdejuvvojit searvat dán bargui.

Sámedikkis lea ovttasbargošiehtadus Nordlándda, Davvi-Trøndelága, Lulli-Trøndelága ja Hedmárkku fylkkagielddaiguin, mii lea ovttasbarggus vuođđu lullisámi diliid birra. Šiehtadus nanne ahte lullisámi servodaga ferte nannet ja sáhttit ovddidit dan eavttuid mielde. Bealit leat ovttaoaivilis ahte dárbbašuvvojit doaibmabijut ealáskahttit lullisámegiela.

Govus 3.3 Oarjielsamien dájve

Govus 3.3 Oarjielsamien dájve

Sámediggi jođiha prošeavtta man ulbmil lea ráhkadit elektrovnnalaš teakstameannudeapmái sámi divvunprográmma. Dát teknologiija šaddá dehálaš veahkkeneavvun áimmahuššat ja ovddidit sámegiela. Davvisámegillii ja julevsámegillii lea ráhkaduvvon divvunprográmma ja stávendárkkistus. Dehálaš doaibman nannet lullisámegiela lea lullisámi geavaheaddjiidege háhkat IT-reaidduid veahkkin riektačállimii. Lullisámi divvunprográmmabargu álggii jagi 2008. Prošeavtta leat Sámediggi ja máŋga departemeantta ruhtadan, ja dat galgá leat gárvvis jagi 2010 mielde.

3.3.2 Lullisámi regiovnnat ja ásahusat

Lullisámi guovlu gokčá stuorra geografálaš guovllu. Organisatoralaččat ja politihkalaččat lea dán guovl­lus máŋggalágan ássanminsttar ja infrastruktuvra. Fylkkagielddaid ja Sámedikki gaskasaš ovttasbargošiehtadusas leage danne lullisámi guovlu juogaduvvon golmma regiovdnan – davviregiovdnan, gaskaregiovdnan ja lulliregiovdnan.

Davviregiovdna ollá Sáltoduoddaris Nordlánddas gitta Davvi-Trøndelága fylkkarádjái.

Sijti Jarnge árborddis rahppui formálalaččat jagi 1987 ja bargá ealáhus- ja kulturáššiiguin. Dán barggus ohcalit ovttasbarggu sihke fágalaččat, kultuvrralaččat ja politihkalaččat Norggas ja rájáid rastá. Guovddáš doaimmaha diehtojuohkima, kursadoaimmaid, kulturgáhttema, diehtočohkkema, girjjiid ja publikašuvnnaid ráhkadeami ja almmuheami sámi historjjá birra. Sijte Jarnges lea ovttas Nordlándda fylkkagirjerájuin ovddasvástádus jođihit lullisámi girjebusse. Kulturguovddážis lea lagaš ovttasbargu ja ovddasvástádus sámi kulturpárkii Májájávrris.

Lullisámegiella oahpahuvvo mánáid- ja nuoraidskuvlladásis árborddi sámeskuvllas ja muhtin mánáid- ja nuoraidskuvllain muđui fylkkas. Joatkkaskuvlladásisge oahpahuvvo sámegiella, ja lea čađahuvvon sámegieloahpahus rávisolbmuidkursan. árborddis lea mánáidgárdi gos lea fálaldat sámi kultuvrras ja giellamovttiidahttimis.

Åarjelsaemien Teatere/Sydsamisk teater ásahuvvui jagi 1985. Teáhter jođihuvvo Muoffies ja Deartnás, gč. 14.11.2 kap.

Eanaš lullisámi g askaregiovdnii gullá olles Davvi-Trøndelága fylka.

Saemien Sijte organisašuvdna Snoasas ásahuvvui kultursearvin jagi 1964. Golggotmánus 1980 rahppui viessu virggálaččat. Saemien Sijte galgá lassin museadoaimmaide vel bargat kulturáššiiguin boahttevuođa ektui. Váldoulbmil lea nannet lullisámi identitehta ja searvevuođadovddu. Saemien Sijtes leat dál ásahusat nugo Sámediggi, Duodtjie instituhta, Davvi-Trøndelága Reinsamelag ja Davvi-Trøndelága boazodoallohálddahus. Saemien Sijte dárbbaša stuorát saji ja lea ráhkkanišgoahtán viiddidit visttis, gč. 14.6 kap.

Åarjel-Saemiej skuvles Snoasas lea vuođđo-skuvlafálaldat dálolaččaide ja internáhttaoahp­piide. Dasa lassin lea ollu doaibma gáiddusoahpahusoahppiide guđet vel sáhttet gaskkohagaid orrut skuvllas ja internáhtas. Skuvllas lea álggahuvvon lullisámi mánáidgárdi.

Gråangke joatkkaskuvlla ovddasvástida eatnigielaoahpahusa lullisámegielas. Skuvlii lea virgáduvvon lullisámi oahpaheaddji. Sierra oahppijoavkkus oahpahuvvo lullisámegiella ja skuvla oahpaha vel earáge joatkkaskuvllaid oahppiid gáiddusoahpahusa bokte. Gråangke joatkkaskuvla fállá vel duoji joatkkakursan. Olav Duun joatkkaskuvllas lea oahpahusfálaldat boazodoalus.

Davvi-Trøndelága allaskuvla, Levoŋká ossodagas, lea sierra ovddasvástádus fállat oahpahusa lullisámegielas ja kultuvrras allaskuvladásis, gč. 12.3.2 kap.

Snoasas lea lullisámi báhppa ja báhpakantuvra, gč. 17 kap. Dasto lea NRK SámiRadios kantuvra Snoasas.

Lulliregiovdna ollá davvin Muoráhkas gitta Engerdála rádjai máttás.

Boksa 3.1 Lullisámi kulturfestivála

Lullisámi kulturfestivála ulbmil lea ásahit kultuvrralaš ja sosiála deaivvadanbáikki sápmelaččaide Norgga- ja Ruoŧa-bealde lulimus lullisámi guovlui. Dat lágiduvvo juohke nuppi jagi ja vurrolagaid Norgga- ja Ruoŧa-bealde. Festivála lágiduvvui vuosttaš geardde Plassjes jagi 2002. Jagi 2008 čavčča lágiduvvo kulturfestivála Funäsdalenis.

Festiválas leat doaimmat nugo máŋggalágan «duodje-bájiid» rájes gitta semináraide ja kultuvrralaš doaluide, nugo konsearttaide, teáhterčájalmasaide ja dáidda- ja duodječájáhusaide. Festiválas leat sihke muosáhusat, hervvoštallamat, oahpahallamat ja olbmuid deaivvadeapmi.

Lullisámi kulturfestivála lágidit sámi organisašuvnnat Norgga- ja Ruoŧabealde, namalassii Aajege – Sámi giella- ja gelbbolašvuođaguovddáš, Fjällmuseet ja Rørosmuseet, ja verddegielddat Härjedalen ja Plassje.

Aajege–sámegiella ja gelbbolašvuođaguovddáš ásahuvvui golggotmánu 10. b. 2005, ja doaibmá sámegieloahpahusa čoahkkananbáikin guovllu skuvllaide. ásahusa eaiggáduššet Lulli-Trøndelága fylkkagielda, Hedmárkku fylkkagielda ja Plassje gielda. Guovddáš barggut leat oahppodoaibmabijut, sámi giellabargu, fierpmádathuksen ja diehtojuohkin. Barggu ulbmil lea ealáskahttit, bisuhit ja nannet sámegiela ja sámekultuvrra oahpahettiin sámegiela, kultuvrra ja ealáhusa. Diehtojuohkin lullisámi kultuvrra ja giela birra lea dehálaš dán barggus. Dáppe lea vel fágaoahpahus boazodoalus.

Plassje joatkkaskuvla ovddasvástida sámegiel­oahpahusa joatkkaskuvladásis, ja fállá gáiddusoahpahusa eará skuvllaide lulliregiovnnas ja dan olg­gobealde.

Lulli-Trøndelága fylka lea duvdán Rørosmuseii ovddasvástádusa seailluhit ja gaskkustit sámi kulturárbbi regiovnnas, ja lea ásahan bissovaš sámi virggi jagi 2002 rájes, gč. 14.8.3 kap.

Brekkena bajásšaddama ja báikegotti guovddáš Plassjes lea «Sørsamisk opplæring på heimeskolen» nammasaš prošeavttain lea okta dan golmma lullisámi guovllu resursaskuvllas main lea sáme­gieloahpahus. Brekkenis lea dál sámegiela oahpahus ja fáddaoahpahus, ja guovddáš fállá vel gáiddus­oahpahusa/johttioahpaheaddji eará skuvllaide mat leat Lulli-Trøndelágas ja Hedmárkkus.

Jagi 2001 álggahii Sámediggi 5-jagáš giella­movttiidahttinprošeavtta Svahke bajásšaddan­guovddážis Engerdálas.Dán duogáš lei earret eará sámegielfálaldat Svanke bajásšaddanguovddážis. Giellaáddejupmi, kulturvierut ja árbevirolaš huksenvierut ledje oasit das maid oahppit ohppe. Engerdála gildii lea Bargo- ja searvadahttindepartemeanta jagi 2007 ja jagi 2008 bušeahtain juolludan 500 000 ruvnno jahkásaččat vai bargu joatká, gč. 11.2.1.1 kap.

Lulli-Trøndelága ja Hedmárkku Boazodoallohálddahus lea Plassjes.

2.3 Lullisápmelaččat

Lullisámi báikkit lea bieđgguid stuorra guovllus davvin Ránu rájes gitta máttás Femundena rádjai. Lassin ásset vel muhtimat Rennebu gielddas guđet barget bohccuiguin Trollheimenis.

Lullisámi guovllus lea boazodoallu dehálaš. Eanaš bearrašat leat buori muddui muhtin láhkai laktasan boazodollui. Boazoealáhus lea danne dehálaš identitehtamearka lullisápmelaččaide ja lea leamaš ja lea ain lullisámi giela ja kultuvrra bisuheami eaktu.

Boazodoallu gáibida eatnamiid, ja lea danne rašši sisabahkkemiidda. Váldohástalus Nordlándda ja Davvi-Trøndelága boazoguohtunguovllui-de lea sihkkarastit areálaid ja hehttet ollu massimiid boraspiiriide. Váldohástalus Mátta-Trøndelága/Hedmárkku boazoguohtunguovlluide lea fas sihkkarastit buriid doallodiliid, ja doarvái areálaid maŋŋil go boazodoallu máŋgga vuoigatvuođavertniid bokte eanaeaiggádiiguin massii guohtuneatnamiid (gč. 20.3.4 kap. boazodoalu birra).

Máttásápmelaččain leat lagaš oktavuođat riikka­rájáid rastá. Earret eará leat árbevirolaš boazojohtimat eanaš leamaš oarjjás-nuorttas, mii dološ rájes lea mielddisbuktán náitalemiid ja nu maid lagaš sohka- ja bearašoktavuođaid riikkarájá rastá.

Máttásápmelaččat ledje njunnošis sámi organisašuvdnabarggus. Daniel Mortensson ja Elsa Laula Renberg, goappašagat lullisápmelaččat, álggiiga čohkket sápmelaččaid olles riikkas vuosttaš sámečoahkkimii jagi 1917.

Lullisámi guovllus lea duodji (duetjie) guovddáš kulturguoddi ja identitehtahábmejeaddji. Duodjeoahpahus lei árbevirolaččat bearrašis, muhto ođđaáigásaš servodatrievdama geažil ii leat dát šat diehttelas.

Lullisápmelaččat leat bieđggus ássama geažil leamaš hirbmat rašit dáruiduhttinpolitihka ektui ja dan váikkuhusaide. Máŋgga guovllus lea lullisámegiella masá jávkan, ja lea stuorra hástalus ealáskahttit giela ja kultuvrra, nu ahte dat šaddá oassi árgabeaivvis. Lullisápmelaččat leat almmatge garrasit bargan bisuhit ja ealáskahttit lullisámi kultuvrra ja giela. Lullisámi kulturguovddážat Saemien Sijte (Snoasa) ja Sijti Jarnge (Aarborde) leat leamaš dehálaččat dán oktavuođas.

Bieđgguid ássan lea váddudan ásahit sierra lullisámi mánáidgárdefálaldagaid. Oahppofálaldat lullisámi oahppiide lea ovddimustá sámeskuvllain árborddis, Snoasas, Brekkenis ja vel Elgå bajásšaddanguovddážis. Lullisámi oahpahus ruovttuskuvllain lea gáiddusoahpahusa vuođul. Hui ollu lullisámi oahpaheaddjit váilot ja oahppo­neavvutge.

2.3.1 Lullisámegiella

Lullisámegiella lea garrasit deddojuvvon, ja dušše moadde čuođis hállet giela. Stuorra gaskkat gáibidit ollu lullisámi giella- ja kulturbargguin. Snoasa gielda gullá 2008 rájes sámegiela giellanjuolggadusaid hálddašanguvlui. Dát lea hirbmat dehálaš doaibmabidju lullisámi giela ja kultuvrra nannemii. Snoasa gielda sáhttá boahtteáiggi šaddat dehálaš resursan lullisámegiela nannemis ja ovdánahttimis, ovdamearkka dihtii dearvvasvuođabálvalusasge, gč. 8 kap.

Eurohpalaš lihtu regiovnna ja vehádatgielaid áššedovdi lávdegoddi dovddaha raporttastis vuorjašuvvama das, mo Norga lea čađahan lihtu, ja ahte lullisámegiella lea hirbmat rašis dilis. Lávdegotti mielas danne dárbbašuvvojit dalán doaibmabijut mat galget sihkkarastit ahte lullisámegiella šaddá ealli giellan Norggas, áinnas oahpahusas. Lávdegoddi ávžžuha dán áššis eanet ovttasbarggu gaskal Norgga ja Ruoŧa eiseválddiid.

Lea stuorra dárbu oahpaheaddjiide guđiin lea lullisámi gelbbolašvuohta, ráhkadit lullisámi oahpponeavvuid ja nannet lullisámi oahpahusa vuođđooahpahusas. Dasto lea dárbu lullisámegiela rávesolbmuid oahpahussii/alfabehtenprográmmii. Lullisámi giellagelbbolašvuohta dearvvasvuođa- ja sosiálasuorggisge ferte buoriduvvot. Ráđđehus áigu sámegiela doaibmaplána barggu oktavuođas vel nannet lullisámi giela ja kultuvrra. Sámediggi, Nordlándda, Davvi-Trøndelága, Lulli-Trøndelága ja Hedmárkku fylkkagielddat, Snoasa gielda ja earát bovdejuvvojit searvat dán bargui.

Sámedikkis lea ovttasbargošiehtadus Nordlándda, Davvi-Trøndelága, Lulli-Trøndelága ja Hedmárkku fylkkagielddaiguin, mii lea ovttasbarggus vuođđu lullisámi diliid birra. Šiehtadus nanne ahte lullisámi servodaga ferte nannet ja sáhttit ovddidit dan eavttuid mielde. Bealit leat ovttaoaivilis ahte dárbbašuvvojit doaibmabijut ealáskahttit lullisámegiela.

Govus 3.3 Oarjielsamien dájve

Govus 3.3 Oarjielsamien dájve

Sámediggi jođiha prošeavtta man ulbmil lea ráhkadit elektrovnnalaš teakstameannudeapmái sámi divvunprográmma. Dát teknologiija šaddá dehálaš veahkkeneavvun áimmahuššat ja ovddidit sámegiela. Davvisámegillii ja julevsámegillii lea ráhkaduvvon divvunprográmma ja stávendárkkistus. Dehálaš doaibman nannet lullisámegiela lea lullisámi geavaheaddjiidege háhkat IT-reaidduid veahkkin riektačállimii. Lullisámi divvunprográmmabargu álggii jagi 2008. Prošeavtta leat Sámediggi ja máŋga departemeantta ruhtadan, ja dat galgá leat gárvvis jagi 2010 mielde.

2.3.2 Lullisámi regiovnnat ja ásahusat

Lullisámi guovlu gokčá stuorra geografálaš guovllu. Organisatoralaččat ja politihkalaččat lea dán guovl­lus máŋggalágan ássanminsttar ja infrastruktuvra. Fylkkagielddaid ja Sámedikki gaskasaš ovttasbargošiehtadusas leage danne lullisámi guovlu juogaduvvon golmma regiovdnan – davviregiovdnan, gaskaregiovdnan ja lulliregiovdnan.

Davviregiovdna ollá Sáltoduoddaris Nordlánddas gitta Davvi-Trøndelága fylkkarádjái.

Sijti Jarnge árborddis rahppui formálalaččat jagi 1987 ja bargá ealáhus- ja kulturáššiiguin. Dán barggus ohcalit ovttasbarggu sihke fágalaččat, kultuvrralaččat ja politihkalaččat Norggas ja rájáid rastá. Guovddáš doaimmaha diehtojuohkima, kursadoaimmaid, kulturgáhttema, diehtočohkkema, girjjiid ja publikašuvnnaid ráhkadeami ja almmuheami sámi historjjá birra. Sijte Jarnges lea ovttas Nordlándda fylkkagirjerájuin ovddasvástádus jođihit lullisámi girjebusse. Kulturguovddážis lea lagaš ovttasbargu ja ovddasvástádus sámi kulturpárkii Májájávrris.

Lullisámegiella oahpahuvvo mánáid- ja nuoraidskuvlladásis árborddi sámeskuvllas ja muhtin mánáid- ja nuoraidskuvllain muđui fylkkas. Joatkkaskuvlladásisge oahpahuvvo sámegiella, ja lea čađahuvvon sámegieloahpahus rávisolbmuidkursan. árborddis lea mánáidgárdi gos lea fálaldat sámi kultuvrras ja giellamovttiidahttimis.

Åarjelsaemien Teatere/Sydsamisk teater ásahuvvui jagi 1985. Teáhter jođihuvvo Muoffies ja Deartnás, gč. 14.11.2 kap.

Eanaš lullisámi g askaregiovdnii gullá olles Davvi-Trøndelága fylka.

Saemien Sijte organisašuvdna Snoasas ásahuvvui kultursearvin jagi 1964. Golggotmánus 1980 rahppui viessu virggálaččat. Saemien Sijte galgá lassin museadoaimmaide vel bargat kulturáššiiguin boahttevuođa ektui. Váldoulbmil lea nannet lullisámi identitehta ja searvevuođadovddu. Saemien Sijtes leat dál ásahusat nugo Sámediggi, Duodtjie instituhta, Davvi-Trøndelága Reinsamelag ja Davvi-Trøndelága boazodoallohálddahus. Saemien Sijte dárbbaša stuorát saji ja lea ráhkkanišgoahtán viiddidit visttis, gč. 14.6 kap.

Åarjel-Saemiej skuvles Snoasas lea vuođđo-skuvlafálaldat dálolaččaide ja internáhttaoahp­piide. Dasa lassin lea ollu doaibma gáiddusoahpahusoahppiide guđet vel sáhttet gaskkohagaid orrut skuvllas ja internáhtas. Skuvllas lea álggahuvvon lullisámi mánáidgárdi.

Gråangke joatkkaskuvlla ovddasvástida eatnigielaoahpahusa lullisámegielas. Skuvlii lea virgáduvvon lullisámi oahpaheaddji. Sierra oahppijoavkkus oahpahuvvo lullisámegiella ja skuvla oahpaha vel earáge joatkkaskuvllaid oahppiid gáiddusoahpahusa bokte. Gråangke joatkkaskuvla fállá vel duoji joatkkakursan. Olav Duun joatkkaskuvllas lea oahpahusfálaldat boazodoalus.

Davvi-Trøndelága allaskuvla, Levoŋká ossodagas, lea sierra ovddasvástádus fállat oahpahusa lullisámegielas ja kultuvrras allaskuvladásis, gč. 12.3.2 kap.

Snoasas lea lullisámi báhppa ja báhpakantuvra, gč. 17 kap. Dasto lea NRK SámiRadios kantuvra Snoasas.

Lulliregiovdna ollá davvin Muoráhkas gitta Engerdála rádjai máttás.

Boksa 3.1 Lullisámi kulturfestivála

Lullisámi kulturfestivála ulbmil lea ásahit kultuvrralaš ja sosiála deaivvadanbáikki sápmelaččaide Norgga- ja Ruoŧa-bealde lulimus lullisámi guovlui. Dat lágiduvvo juohke nuppi jagi ja vurrolagaid Norgga- ja Ruoŧa-bealde. Festivála lágiduvvui vuosttaš geardde Plassjes jagi 2002. Jagi 2008 čavčča lágiduvvo kulturfestivála Funäsdalenis.

Festiválas leat doaimmat nugo máŋggalágan «duodje-bájiid» rájes gitta semináraide ja kultuvrralaš doaluide, nugo konsearttaide, teáhterčájalmasaide ja dáidda- ja duodječájáhusaide. Festiválas leat sihke muosáhusat, hervvoštallamat, oahpahallamat ja olbmuid deaivvadeapmi.

Lullisámi kulturfestivála lágidit sámi organisašuvnnat Norgga- ja Ruoŧabealde, namalassii Aajege – Sámi giella- ja gelbbolašvuođaguovddáš, Fjällmuseet ja Rørosmuseet, ja verddegielddat Härjedalen ja Plassje.

Aajege–sámegiella ja gelbbolašvuođaguovddáš ásahuvvui golggotmánu 10. b. 2005, ja doaibmá sámegieloahpahusa čoahkkananbáikin guovllu skuvllaide. ásahusa eaiggáduššet Lulli-Trøndelága fylkkagielda, Hedmárkku fylkkagielda ja Plassje gielda. Guovddáš barggut leat oahppodoaibmabijut, sámi giellabargu, fierpmádathuksen ja diehtojuohkin. Barggu ulbmil lea ealáskahttit, bisuhit ja nannet sámegiela ja sámekultuvrra oahpahettiin sámegiela, kultuvrra ja ealáhusa. Diehtojuohkin lullisámi kultuvrra ja giela birra lea dehálaš dán barggus. Dáppe lea vel fágaoahpahus boazodoalus.

Plassje joatkkaskuvla ovddasvástida sámegiel­oahpahusa joatkkaskuvladásis, ja fállá gáiddusoahpahusa eará skuvllaide lulliregiovnnas ja dan olg­gobealde.

Lulli-Trøndelága fylka lea duvdán Rørosmuseii ovddasvástádusa seailluhit ja gaskkustit sámi kulturárbbi regiovnnas, ja lea ásahan bissovaš sámi virggi jagi 2002 rájes, gč. 14.8.3 kap.

Brekkena bajásšaddama ja báikegotti guovddáš Plassjes lea «Sørsamisk opplæring på heimeskolen» nammasaš prošeavttain lea okta dan golmma lullisámi guovllu resursaskuvllas main lea sáme­gieloahpahus. Brekkenis lea dál sámegiela oahpahus ja fáddaoahpahus, ja guovddáš fállá vel gáiddus­oahpahusa/johttioahpaheaddji eará skuvllaide mat leat Lulli-Trøndelágas ja Hedmárkkus.

Jagi 2001 álggahii Sámediggi 5-jagáš giella­movttiidahttinprošeavtta Svahke bajásšaddan­guovddážis Engerdálas.Dán duogáš lei earret eará sámegielfálaldat Svanke bajásšaddanguovddážis. Giellaáddejupmi, kulturvierut ja árbevirolaš huksenvierut ledje oasit das maid oahppit ohppe. Engerdála gildii lea Bargo- ja searvadahttindepartemeanta jagi 2007 ja jagi 2008 bušeahtain juolludan 500 000 ruvnno jahkásaččat vai bargu joatká, gč. 11.2.1.1 kap.

Lulli-Trøndelága ja Hedmárkku Boazodoallohálddahus lea Plassjes.

2.4 Bihtánsápmelaččat

árbevirolaš bihtánsámi ássanguovlu Norggas siskkilda sullii olles Lulli-Sáltto Nordlándda fylkkas, oktan Bájddára, Sáláha, Meløy ja Oarjje-Bájddára gielddaiguin, ja Bådådjo ja Fuosko gielddaid osiiguin. Ruoŧa bealde rájá guovlu davvin gokčá davimus árvehurres ja Arjjapluovvis davvin gitta Bihtán­etnui ja nuorttas Saddaijávrái Norrbottena letnii. Bihtánsámi biras Norggas lea unni, ja eatnašat sis leat gielddain Sáláha, Báidára ja Bådådjo ja Fuosko osiin.

Sámi identitehtahálddašeapmi lea dán guovllus leamaš viehka čihkosis. Maŋimuš logi jagi leat ovttaskas olbmot viggan ealáskahttit ja áimmahuššat boares bihtánsámi árbevieruid. Sierra bihtánsámi guovddáža ásaheapmi lea dán barggus guovddážis. Ovttasbargu gaskal Norgga ja Ruoŧa lea dás guovddážis. Ovdamearkka dihtii leat leamaš giella- ja kulturkurssat Báidáris, ja oahpaheaddji bođii Ruoŧas. Jagi 2006 álge Norgga ja Ruoŧa ásahusat regiovnnaidgaskasaš ovttasbargoprošeavtta maid gohčodedje » Bihtánsámegielsániid čohkken». Ulbmil lea čohkket bihtánsámi terminologiijaid vai lea vejolaš ráhkadit stuorát sátnelisttu mii čájehivččii bihtánsámi giela ja kultuvrra.

Bihtánsámi guovddáš Duoddará ráffe lea Báidáris ja rahppojuvvui virggálaččat geassemánus 2003. Guovddáš galgá seailluhit ja ovddidit bihtánsámi giela, kultuvrra ja identitehta bihtánsámi guovlluin Norggas, ja dat dáhttu ovttasbargat bihtánsámi organisašuvnnaiguin Ruoŧas. árran lulesámi musea ovddasvástida bihtánsámi guovllu museadoaimma.

Govus 3.4 Bihtám- ja julevsáme A; guovllo

Govus 3.4 Bihtám- ja julevsáme guovllo

3.4 Bihtánsápmelaččat

árbevirolaš bihtánsámi ássanguovlu Norggas siskkilda sullii olles Lulli-Sáltto Nordlándda fylkkas, oktan Bájddára, Sáláha, Meløy ja Oarjje-Bájddára gielddaiguin, ja Bådådjo ja Fuosko gielddaid osiiguin. Ruoŧa bealde rájá guovlu davvin gokčá davimus árvehurres ja Arjjapluovvis davvin gitta Bihtán­etnui ja nuorttas Saddaijávrái Norrbottena letnii. Bihtánsámi biras Norggas lea unni, ja eatnašat sis leat gielddain Sáláha, Báidára ja Bådådjo ja Fuosko osiin.

Sámi identitehtahálddašeapmi lea dán guovllus leamaš viehka čihkosis. Maŋimuš logi jagi leat ovttaskas olbmot viggan ealáskahttit ja áimmahuššat boares bihtánsámi árbevieruid. Sierra bihtánsámi guovddáža ásaheapmi lea dán barggus guovddážis. Ovttasbargu gaskal Norgga ja Ruoŧa lea dás guovddážis. Ovdamearkka dihtii leat leamaš giella- ja kulturkurssat Báidáris, ja oahpaheaddji bođii Ruoŧas. Jagi 2006 álge Norgga ja Ruoŧa ásahusat regiovnnaidgaskasaš ovttasbargoprošeavtta maid gohčodedje » Bihtánsámegielsániid čohkken». Ulbmil lea čohkket bihtánsámi terminologiijaid vai lea vejolaš ráhkadit stuorát sátnelisttu mii čájehivččii bihtánsámi giela ja kultuvrra.

Bihtánsámi guovddáš Duoddará ráffe lea Báidáris ja rahppojuvvui virggálaččat geassemánus 2003. Guovddáš galgá seailluhit ja ovddidit bihtánsámi giela, kultuvrra ja identitehta bihtánsámi guovlluin Norggas, ja dat dáhttu ovttasbargat bihtánsámi organisašuvnnaiguin Ruoŧas. árran lulesámi musea ovddasvástida bihtánsámi guovllu museadoaimma.

Govus 3.4 Bihtám- ja julevsáme A; guovllo

Govus 3.4 Bihtám- ja julevsáme guovllo

3.5 Julevsápmelaččat

Guovddáš julevsámi guovlu Norggas lea Davvi-Sálttu, Divttasvuona, Hápmira ja Oarjeliifoaldda gielddat. Norggas ja Ruoŧas orrot dál sullii guokte-golbma duhát julevsápmelačča. 1700- ja 1800-logus váttásmuvve daid julevsápmelaččaid eallindilálašvuođat guđet ásse Ruoŧa rádjaguovlluin, ja sii fertejedje fárret riddoguvlui. Sápmelaččat guđet ássagohte siskkit vuotnaguovlluide nagodedje buorebut bisuhit árbevieruid ja giela, go sii guđet ásse olggut guovlluin Sálttus ja Ofuohtas. árbevirolaččat lea leamaš ovttasbargu rájáid rastá. Davvi-Sálttu sápmelaččat leat leamaš guolásteaddjit ja lotnolasealáhusdoallit smávvadáluin ja bivdduin. Ruoŧa-bealde lea boazodoallu leamaš deháleabbo.

Sámi vuonain Divttasvuona suohkanis lea dál dušše Moskkis Oarjjevuonas ássit birra jagi. Moskki birra dadjet ássit ahte lea «áidna julevsámi gilli máilmmis». Moskái ii leat biilaluodda, muhto beaivválaččat fitná fanas doppe. Maŋimuš jagiid lea ássiidlohku Moskkis njiedjan sullii 70 olbmos vuollel 40 olbmui. Eatnašat leat fárren čoahkkebáikái áiluktii dahje ránnjásuohkaniidda. Guđet fárrejit Moskkis eret doalahit dávjá viesuid, dahje huksejit barttaid Moskái dahje geavahit daid geasseviessun. Guovllus lea stuorra mearkkašupmi julevsámi identitehtii ja gullevašvuhtii. Bissovaš ássan Moskkis lea hirbmat dehálaš julevsámi kultuvrra seailluheapmái. Dán dáfus lea skuvlafálaldat Moskkis guovddáš ášši.

árran julevsámi guovddáš ceggejuvvui suoidne­mánu 30. b. 1994 ja lea áiluovttas Divttasvuona suoh­kanis. Guovddáža mielas dan bargu lea hálddašit julevsámi giela ja kulturárbbi, ja dat lea álggu rájes fidnen ovttasbarggu sihke museaiguin, universitehtaiguin, allaskuvllaiguin ja eará sámi ásahusaiguin. árranis lea girjerádju, giella- ja oahppoguovddáš giellaoahpahusain, musea ja mánáidgárdi. Sámedikkis ja NRK Sámi Radios leat kantuvrrat árranis.

Cuoŋománus šiehtadedje árran ja Bådådjo allaskuvla cegget Eamiálbmotoahpu dutkaninstituhta. Šiehtadusa ulbmil lea ásahit guhkesáigásaš ja lotnolassii ovddideaddji dutkan- ja oahppoovttasbarggu gaskal Bådådjo allaskuvlla ja árrana. Instituhtta šaddá árranii mas galgá dan hálddašanovddasvástádus.

Dutkaninstituhtta galgá dutkat julevsámi regiovnnas ja váldobargu lea giella- ja kulturdutkan. Lassin galgá vel lasihit riikkaidgaskasaš eamiál­bmotdutkangealbbu nationála ja riikkaidgaskasaš dutkanfierpmádagas. Dutkaninstituhtta galgá ovttas Bådådjo allaskuvllain ráhkadit eamiálbmogiid máhtto- ja kulturárbevieruid ja davviguovloáššiid ja árktalaš eallindilálašvuođaid oahppoprográmmaid. Dutkaninstituhtta galgá fállat oahpu julevsámegielas allaskuvladásis.

Ovttasbargošiehtadus davviguovloáššiid birra sohppui jagi 2006 gaskal árrana, Riikkaidgaskasaš fága- ja boazodoallogaskkustanguovddáža, Gáldu – álgoálbmotvuoigatvuođaid gelbbolašvuođaguovddáža, Sámi allaskuvlla/Sámi Instituhta ja Sámi ealáhus- ja guorahallanguovddáža. Maŋŋil leat eará ásahusat searvan šiehtadussii. Dat áigot ovttas čohkket gealbbu davviguovloáššiid birra oktasaš fierpmádagas, ja bargat sierra spesiálasurggiiguin davviguovloperspektiivvasge. árran válljejuvvui fierpmádaga koordinahtorin – Sámi ásahusaid davviguovlofierpmádat. Cuoŋománus 2007 soabai árran ovttasbargošiehtadusa Scott Polar Research Institute nammasaš ásahusain, mii lea Cambridge universitehtas, ja áigumuš lea máhttáhit ja oaivadit studeanttaid fágalaččat.

Maŋŋil Sámedikki 32/06 mearrádusa soabai Sámediggi miessemánus 2007 šiehtadusa árraniin álggahit golmmajagáš dutkan- ja duođaštandoaimma rádjalovssajohtolaga birra, mii lei2. máilm­mesoađi áiggi. árran lea prošeaktačađaheaddji, ja barggu ekonomálaš rámma lea 3 milj. ruvnno.

3.5.1 Julevsámegiella

árvvu mielde leat 2000 julevsápmeláčča Norgga-bealde rájá, ja sullii 600 sis geavahit giela, gč. 19.1 kap.

Divttasvuona gielda šattai jagi 2006 sámelága giellanjuolggadusaid hálddašanguovllu oassin. Dát lea hirbmat dehálaš julevsámi giela ja kultuvrra nannemii. Oahppogirjjit ja oahpaheaddjit geain lea oahpahusgelbbolašvuohta gielas váilot. Gielda lea ráhkadan sierra doaibmaplána sámegiela várás ja lea ráhkadeamen doaibmabijuid gielddadoaimmaid iešguđet osiide.

árran oahpaha dál julevsámegielas videokonferánssa bokte máŋgga vuođđo- ja joatk-kaskuvl­laid oahppiid Hordalánddas, Davvi-Trøndelágas, Mátta-Trøndelágas ja Nordlánddas. Vuosttas geardde go árran álggii dáinna oahpahusvugiin lei guovvamánus 1999. árran čađaha vel máŋga eará giellafálaldaga, nu go giellalávguma ja fitnodatsiskkáldas giellakurssaid.

Guovddážis lea vel julevsámi mánáidgárdi árran mánnágárdde. Mánáidgárdi lea dohkkehuvvon 18 mánáidgárdesajiin. Mánáidgárddis lea julevsámegiella váldogiella. Mánát guđet eai máhte sámegiela go álget mánáidgárdái, ožžot sierra giellačuovvoleami.

Bådådjo oahpaheaddjiallaskuvlla álggahii oahpahusa julevsámegielas jagi 1983. Hápmir joatkkaskuvllas lea oahpahus julevsámegielas.

Nordlándda fylkkaráđđi mearridii juovlamánus 2007 bidjat mediaid ja gulahallama várás julevsámegiela joatkkaskuvllafálaldaga Knut Hamsuna joatkkaskuvlla ossodahkii áiluktii Divttasvutnii. áigumuš lea álggahit fálaldaga jagi 2009 čavčča.

2.5 Julevsápmelaččat

Guovddáš julevsámi guovlu Norggas lea Davvi-Sálttu, Divttasvuona, Hápmira ja Oarjeliifoaldda gielddat. Norggas ja Ruoŧas orrot dál sullii guokte-golbma duhát julevsápmelačča. 1700- ja 1800-logus váttásmuvve daid julevsápmelaččaid eallindilálašvuođat guđet ásse Ruoŧa rádjaguovlluin, ja sii fertejedje fárret riddoguvlui. Sápmelaččat guđet ássagohte siskkit vuotnaguovlluide nagodedje buorebut bisuhit árbevieruid ja giela, go sii guđet ásse olggut guovlluin Sálttus ja Ofuohtas. árbevirolaččat lea leamaš ovttasbargu rájáid rastá. Davvi-Sálttu sápmelaččat leat leamaš guolásteaddjit ja lotnolasealáhusdoallit smávvadáluin ja bivdduin. Ruoŧa-bealde lea boazodoallu leamaš deháleabbo.

Sámi vuonain Divttasvuona suohkanis lea dál dušše Moskkis Oarjjevuonas ássit birra jagi. Moskki birra dadjet ássit ahte lea «áidna julevsámi gilli máilmmis». Moskái ii leat biilaluodda, muhto beaivválaččat fitná fanas doppe. Maŋimuš jagiid lea ássiidlohku Moskkis njiedjan sullii 70 olbmos vuollel 40 olbmui. Eatnašat leat fárren čoahkkebáikái áiluktii dahje ránnjásuohkaniidda. Guđet fárrejit Moskkis eret doalahit dávjá viesuid, dahje huksejit barttaid Moskái dahje geavahit daid geasseviessun. Guovllus lea stuorra mearkkašupmi julevsámi identitehtii ja gullevašvuhtii. Bissovaš ássan Moskkis lea hirbmat dehálaš julevsámi kultuvrra seailluheapmái. Dán dáfus lea skuvlafálaldat Moskkis guovddáš ášši.

árran julevsámi guovddáš ceggejuvvui suoidne­mánu 30. b. 1994 ja lea áiluovttas Divttasvuona suoh­kanis. Guovddáža mielas dan bargu lea hálddašit julevsámi giela ja kulturárbbi, ja dat lea álggu rájes fidnen ovttasbarggu sihke museaiguin, universitehtaiguin, allaskuvllaiguin ja eará sámi ásahusaiguin. árranis lea girjerádju, giella- ja oahppoguovddáš giellaoahpahusain, musea ja mánáidgárdi. Sámedikkis ja NRK Sámi Radios leat kantuvrrat árranis.

Cuoŋománus šiehtadedje árran ja Bådådjo allaskuvla cegget Eamiálbmotoahpu dutkaninstituhta. Šiehtadusa ulbmil lea ásahit guhkesáigásaš ja lotnolassii ovddideaddji dutkan- ja oahppoovttasbarggu gaskal Bådådjo allaskuvlla ja árrana. Instituhtta šaddá árranii mas galgá dan hálddašanovddasvástádus.

Dutkaninstituhtta galgá dutkat julevsámi regiovnnas ja váldobargu lea giella- ja kulturdutkan. Lassin galgá vel lasihit riikkaidgaskasaš eamiál­bmotdutkangealbbu nationála ja riikkaidgaskasaš dutkanfierpmádagas. Dutkaninstituhtta galgá ovttas Bådådjo allaskuvllain ráhkadit eamiálbmogiid máhtto- ja kulturárbevieruid ja davviguovloáššiid ja árktalaš eallindilálašvuođaid oahppoprográmmaid. Dutkaninstituhtta galgá fállat oahpu julevsámegielas allaskuvladásis.

Ovttasbargošiehtadus davviguovloáššiid birra sohppui jagi 2006 gaskal árrana, Riikkaidgaskasaš fága- ja boazodoallogaskkustanguovddáža, Gáldu – álgoálbmotvuoigatvuođaid gelbbolašvuođaguovddáža, Sámi allaskuvlla/Sámi Instituhta ja Sámi ealáhus- ja guorahallanguovddáža. Maŋŋil leat eará ásahusat searvan šiehtadussii. Dat áigot ovttas čohkket gealbbu davviguovloáššiid birra oktasaš fierpmádagas, ja bargat sierra spesiálasurggiiguin davviguovloperspektiivvasge. árran válljejuvvui fierpmádaga koordinahtorin – Sámi ásahusaid davviguovlofierpmádat. Cuoŋománus 2007 soabai árran ovttasbargošiehtadusa Scott Polar Research Institute nammasaš ásahusain, mii lea Cambridge universitehtas, ja áigumuš lea máhttáhit ja oaivadit studeanttaid fágalaččat.

Maŋŋil Sámedikki 32/06 mearrádusa soabai Sámediggi miessemánus 2007 šiehtadusa árraniin álggahit golmmajagáš dutkan- ja duođaštandoaimma rádjalovssajohtolaga birra, mii lei2. máilm­mesoađi áiggi. árran lea prošeaktačađaheaddji, ja barggu ekonomálaš rámma lea 3 milj. ruvnno.

2.5.1 Julevsámegiella

árvvu mielde leat 2000 julevsápmeláčča Norgga-bealde rájá, ja sullii 600 sis geavahit giela, gč. 19.1 kap.

Divttasvuona gielda šattai jagi 2006 sámelága giellanjuolggadusaid hálddašanguovllu oassin. Dát lea hirbmat dehálaš julevsámi giela ja kultuvrra nannemii. Oahppogirjjit ja oahpaheaddjit geain lea oahpahusgelbbolašvuohta gielas váilot. Gielda lea ráhkadan sierra doaibmaplána sámegiela várás ja lea ráhkadeamen doaibmabijuid gielddadoaimmaid iešguđet osiide.

árran oahpaha dál julevsámegielas videokonferánssa bokte máŋgga vuođđo- ja joatk-kaskuvl­laid oahppiid Hordalánddas, Davvi-Trøndelágas, Mátta-Trøndelágas ja Nordlánddas. Vuosttas geardde go árran álggii dáinna oahpahusvugiin lei guovvamánus 1999. árran čađaha vel máŋga eará giellafálaldaga, nu go giellalávguma ja fitnodatsiskkáldas giellakurssaid.

Guovddážis lea vel julevsámi mánáidgárdi árran mánnágárdde. Mánáidgárdi lea dohkkehuvvon 18 mánáidgárdesajiin. Mánáidgárddis lea julevsámegiella váldogiella. Mánát guđet eai máhte sámegiela go álget mánáidgárdái, ožžot sierra giellačuovvoleami.

Bådådjo oahpaheaddjiallaskuvlla álggahii oahpahusa julevsámegielas jagi 1983. Hápmir joatkkaskuvllas lea oahpahus julevsámegielas.

Nordlándda fylkkaráđđi mearridii juovlamánus 2007 bidjat mediaid ja gulahallama várás julevsámegiela joatkkaskuvllafálaldaga Knut Hamsuna joatkkaskuvlla ossodahkii áiluktii Divttasvutnii. áigumuš lea álggahit fálaldaga jagi 2009 čavčča.

2.6 Romssa ja Nordlándda márkosámit

Márkosámi guovlu ollá Bálága rájes máddin gitta Málatvuona rádjai davás, muhto eatnašat ásset Davvi-Nordlánddas ja Lulli-Romssas. Ain nákkáhallojuvvo báikegottiin mo márkosámi guovllu galgá čilget. Márkosámi suopman maid guovllus geavahit, gullá davvisámegillii, muhto das vuhtto vel ahte lea julevsámeguovllu rájá guvlui. Márkogilážiid sápmelaččaid duogáš lea sihke johtti boazodoalus ja boares mearrasámi kultuvrras. Ollugat sirde boazodoalus ja guolásteamis lotnolasealáhusaide, main eanadoallu lei váldoealáhus, ja lassin vel boazodoallu ja guolástus. Dát ealáhusheiveheapmi lei ealas gitta sullii jagi 1960 rádjai. Boazodoallu jođihuvvo ain márkosámi guovllus, ja vel ođđasis ceggejuvvon boazodoallu 1950 – 60-logus.

Dáruiduhttinproseassa váikkuhii dán guvluige. Jagi 1905 rájes gáržžiduvvui boazodoallu mii lei guovttebealde rájá. Dat čuzii sámi gillii ja kultuvrii. Máŋga márkosámi giláža leat liikká viehka muddui seailluhan sámi kulturmearkkaid, ja lea dál ealli kultuvra mii lea šaddadan máŋga dáiddasuorggi dáiddáriid, dovddus kulturolbmuid lestadianismmas ja organisašuvnnaeallimis ja valáštallamis. Dán guovllus ásaiga guokte Sámi dovdoseamos njunušolbmo guhkes áiggi iežaska eallimis – sámi girječálli Johan Turi geasseorohat lei márkosámi guovllus ja girječálli ja sámenjunuš Anders Larsen ásai 30 maŋimuš jagi márkosámi guovllus.

Maŋimuš jagiid lea dán guovllus sámi kultuvra ealáskan bures. áinnas lea Márkomeannu sámi festivála ja Várdobáikki nammasaš sámi guovddáža ceggen leamaš hui mearkkašahtti. Máŋggalágan doaimmaid ja fálaldagaid bokte lea márkosámi kultuvra šaddan eambbo čalmmus ja dovddus, sihke sápmelaččaid ja dážaid gaskkas. Dál leat sierranas fálaldagat mánáide, nuoraide ja ollesolbmuide – mánáidgárdi, skuvlafálaldat máŋgga dásis, festivála maid márkosámi nuorat jođihit, giellaoahpahus, kursafálaldat duojis, málesteamis ja goahtehuksemis, ja doaibmabijut sámi boarrásiidda.

2.6.1 Márkosámi ásahusat

Várdobáiki sámi guovddáš lea dehálaš čoahkkananbáiki sámi giella- ja kulturbargguide Davvi Nordlánddas ja Mátta-Romssas. Guovddáš jođihuvvo nav-eike prinsihpa mielde ja mihttun lea jođihit doaimmaid olles regiovnnas, ii dušše guovddážis, mii lea láigolanjain Nautås Evenášši gielddas. Várdobáiki fárrii 2007:s ođđa ja stuorát lanjaide. Várdobáiki bargá plánain hukset iežas vistti.

Várdobáiki lea ásahan duođastanguovddáža mii galgá duođaštit guovllu sámi historjjá. Guovddáš jođihuvvo prošeaktaruđaiguin. Várdobáiki lea soah­pan formálalaš ovttasbarggu guovllu sámi muse­aiguin gaskkustanbarggu, máđas atnima, ovdánahttima ja seailluheami hárrái. Várdobáiki áiggošii vel cegget dán guvlui sámi musea. Sámediggi ja Sámi dearvvasvuođadutkan láigohit lanjaid Várdobáikkis.

Várdobáiki sámi giellaguovddáš bargá ee. gielladoaimmaiguin mánáide, nuoraide ja ollesol­bmuide. Dasto bargá giellaguovddáš sámi radiosáddagiiguin báikeradios ja diehtojuohkintávvaliiguin mat eanemustá galget oidnosii oažžut sámegiel čállingiela almmolašvuođas, go áigot fáttáid mielde gaskkustit dieđuid sámi museain Gállogiettis ja Vilgesváris.

Gállogiedde lea ávdin márkosámi gilišillju. Vuosttaš geavaheaddjit ledje boazosápmelaččat guđet juohke giđa johte dálveorohagas ruoŧa-bealde siseatnamis geasseorohahkii Norgga rittus. Maŋŋil ásaiduvve muhtin sápmelaččat, ja dát ássan lei vuođđun dálá márkogilážiidda. Dál lea Gállo­giedde olgomusea mii duođašta ja gaskkusta oasi dán kulturárbbis. Musea oktavuođas lea ráhkaduvvon 2,5 km guhkkosaš kulturbálggis mas leat 9 bisánanbáikki.

Márkosámi ássanbáiki Vilgesváris (Blåfjell) lea Skániid guovdo. ássanguovllus leat lavdnjegoahti, viesut ja láđut ja lea áidnalunddot kulturbirrasis gos leat goahtesajit, boares giettit, áiddit ja máđiijat. 1800-logu álggus ledje goavvejagit mat bággejedje sápmelaččaid ásaiduvvat árbevirolaš geasseorohahkii. Báikkis orro olbmot gitta 1958:i.

Márkománák sámi mánáidgárdi lea mánáidgárdi daid mánáide guđet orrot Evenášši, Skánit ja Dielddanuori gielddain, ja dan jođiha Várdobáiki. Mánáidgárdi lea Skánit gielddas, ja doppe deattuhuvvo dihtomielalaččat bargat sámegielain.

Várdobáiki nuoraid siidda ulbmilin lea fállat doaimmaid sámi nuoraide seammás go mihttun lea miehtemielalašvuođain seailluhit ja ovddidit sámi giela ja kultuvrra. Nuoraid siida fállá duodjekurssaid lagaš ovttasbargguin Skánit joatkkaskuvllain.

Skániid joatkkaskuvla fállá oahpahusa sámegielas, ja lea okta Romssa fylkkagieldda resursaskuvl­lain sámegielas. Vuotnasiida joatkkaskuvlage Siellatgielddas fállá sámegieloahpahusa.

Márkomeannu sámi festivála lea jahkásaš sámi kulturfestivála. Festivála álggaheaddjit ledje Stuor­njárgga sámenuorak. Dál lea ceggejuvvon sierra searvi festivála nammii. Festivála mii álggii uhca nuoraidfestiválažin, dollojuvvui gávccát geardde suoidnemánus 2007 ja doppe fitne badjel 2700 guossi. Márkomeannu lea buori láhkai čalmmustahttán márkosámi guovlluid sámi kultuvrra, ja leage guovllus ođasmahttán beroštumi sámi gillii ja kultuvrii.

Loabága gielda lea áidna gielda regiovnnas mii guovvamánus 2008 lea mearridan ahte gielda dáhttu ohcat beassat mielde sámegiela hálddašanguvlui. Loabát gielda lea ásahan sierra sámeskuvlla (vuođđoskuvlla) ja guovttegiel sámi/dáro mánáidgárddi.

Sámi šillju Rivttágis, Gamtofta Ráisavuona gielddas ja Sámi viessu Sáččás leat eará ásahusat main lea mearkkašupmi čalmmustahttit sámi kultuvrra márkosámi guovllus. Ráhkkáguovllus ja Skániin leat olu doaimmat duoji oktavuođas.

Márkosámi guovllus leat ollu doaimmalaš sámesearvvit.

3.6 Romssa ja Nordlándda márkosámit

Márkosámi guovlu ollá Bálága rájes máddin gitta Málatvuona rádjai davás, muhto eatnašat ásset Davvi-Nordlánddas ja Lulli-Romssas. Ain nákkáhallojuvvo báikegottiin mo márkosámi guovllu galgá čilget. Márkosámi suopman maid guovllus geavahit, gullá davvisámegillii, muhto das vuhtto vel ahte lea julevsámeguovllu rájá guvlui. Márkogilážiid sápmelaččaid duogáš lea sihke johtti boazodoalus ja boares mearrasámi kultuvrras. Ollugat sirde boazodoalus ja guolásteamis lotnolasealáhusaide, main eanadoallu lei váldoealáhus, ja lassin vel boazodoallu ja guolástus. Dát ealáhusheiveheapmi lei ealas gitta sullii jagi 1960 rádjai. Boazodoallu jođihuvvo ain márkosámi guovllus, ja vel ođđasis ceggejuvvon boazodoallu 1950 – 60-logus.

Dáruiduhttinproseassa váikkuhii dán guvluige. Jagi 1905 rájes gáržžiduvvui boazodoallu mii lei guovttebealde rájá. Dat čuzii sámi gillii ja kultuvrii. Máŋga márkosámi giláža leat liikká viehka muddui seailluhan sámi kulturmearkkaid, ja lea dál ealli kultuvra mii lea šaddadan máŋga dáiddasuorggi dáiddáriid, dovddus kulturolbmuid lestadianismmas ja organisašuvnnaeallimis ja valáštallamis. Dán guovllus ásaiga guokte Sámi dovdoseamos njunušolbmo guhkes áiggi iežaska eallimis – sámi girječálli Johan Turi geasseorohat lei márkosámi guovllus ja girječálli ja sámenjunuš Anders Larsen ásai 30 maŋimuš jagi márkosámi guovllus.

Maŋimuš jagiid lea dán guovllus sámi kultuvra ealáskan bures. áinnas lea Márkomeannu sámi festivála ja Várdobáikki nammasaš sámi guovddáža ceggen leamaš hui mearkkašahtti. Máŋggalágan doaimmaid ja fálaldagaid bokte lea márkosámi kultuvra šaddan eambbo čalmmus ja dovddus, sihke sápmelaččaid ja dážaid gaskkas. Dál leat sierranas fálaldagat mánáide, nuoraide ja ollesolbmuide – mánáidgárdi, skuvlafálaldat máŋgga dásis, festivála maid márkosámi nuorat jođihit, giellaoahpahus, kursafálaldat duojis, málesteamis ja goahtehuksemis, ja doaibmabijut sámi boarrásiidda.

3.6.1 Márkosámi ásahusat

Várdobáiki sámi guovddáš lea dehálaš čoahkkananbáiki sámi giella- ja kulturbargguide Davvi Nordlánddas ja Mátta-Romssas. Guovddáš jođihuvvo nav-eike prinsihpa mielde ja mihttun lea jođihit doaimmaid olles regiovnnas, ii dušše guovddážis, mii lea láigolanjain Nautås Evenášši gielddas. Várdobáiki fárrii 2007:s ođđa ja stuorát lanjaide. Várdobáiki bargá plánain hukset iežas vistti.

Várdobáiki lea ásahan duođastanguovddáža mii galgá duođaštit guovllu sámi historjjá. Guovddáš jođihuvvo prošeaktaruđaiguin. Várdobáiki lea soah­pan formálalaš ovttasbarggu guovllu sámi muse­aiguin gaskkustanbarggu, máđas atnima, ovdánahttima ja seailluheami hárrái. Várdobáiki áiggošii vel cegget dán guvlui sámi musea. Sámediggi ja Sámi dearvvasvuođadutkan láigohit lanjaid Várdobáikkis.

Várdobáiki sámi giellaguovddáš bargá ee. gielladoaimmaiguin mánáide, nuoraide ja ollesol­bmuide. Dasto bargá giellaguovddáš sámi radiosáddagiiguin báikeradios ja diehtojuohkintávvaliiguin mat eanemustá galget oidnosii oažžut sámegiel čállingiela almmolašvuođas, go áigot fáttáid mielde gaskkustit dieđuid sámi museain Gállogiettis ja Vilgesváris.

Gállogiedde lea ávdin márkosámi gilišillju. Vuosttaš geavaheaddjit ledje boazosápmelaččat guđet juohke giđa johte dálveorohagas ruoŧa-bealde siseatnamis geasseorohahkii Norgga rittus. Maŋŋil ásaiduvve muhtin sápmelaččat, ja dát ássan lei vuođđun dálá márkogilážiidda. Dál lea Gállo­giedde olgomusea mii duođašta ja gaskkusta oasi dán kulturárbbis. Musea oktavuođas lea ráhkaduvvon 2,5 km guhkkosaš kulturbálggis mas leat 9 bisánanbáikki.

Márkosámi ássanbáiki Vilgesváris (Blåfjell) lea Skániid guovdo. ássanguovllus leat lavdnjegoahti, viesut ja láđut ja lea áidnalunddot kulturbirrasis gos leat goahtesajit, boares giettit, áiddit ja máđiijat. 1800-logu álggus ledje goavvejagit mat bággejedje sápmelaččaid ásaiduvvat árbevirolaš geasseorohahkii. Báikkis orro olbmot gitta 1958:i.

Márkománák sámi mánáidgárdi lea mánáidgárdi daid mánáide guđet orrot Evenášši, Skánit ja Dielddanuori gielddain, ja dan jođiha Várdobáiki. Mánáidgárdi lea Skánit gielddas, ja doppe deattuhuvvo dihtomielalaččat bargat sámegielain.

Várdobáiki nuoraid siidda ulbmilin lea fállat doaimmaid sámi nuoraide seammás go mihttun lea miehtemielalašvuođain seailluhit ja ovddidit sámi giela ja kultuvrra. Nuoraid siida fállá duodjekurssaid lagaš ovttasbargguin Skánit joatkkaskuvllain.

Skániid joatkkaskuvla fállá oahpahusa sámegielas, ja lea okta Romssa fylkkagieldda resursaskuvl­lain sámegielas. Vuotnasiida joatkkaskuvlage Siellatgielddas fállá sámegieloahpahusa.

Márkomeannu sámi festivála lea jahkásaš sámi kulturfestivála. Festivála álggaheaddjit ledje Stuor­njárgga sámenuorak. Dál lea ceggejuvvon sierra searvi festivála nammii. Festivála mii álggii uhca nuoraidfestiválažin, dollojuvvui gávccát geardde suoidnemánus 2007 ja doppe fitne badjel 2700 guossi. Márkomeannu lea buori láhkai čalmmustahttán márkosámi guovlluid sámi kultuvrra, ja leage guovllus ođasmahttán beroštumi sámi gillii ja kultuvrii.

Loabága gielda lea áidna gielda regiovnnas mii guovvamánus 2008 lea mearridan ahte gielda dáhttu ohcat beassat mielde sámegiela hálddašanguvlui. Loabát gielda lea ásahan sierra sámeskuvlla (vuođđoskuvlla) ja guovttegiel sámi/dáro mánáidgárddi.

Sámi šillju Rivttágis, Gamtofta Ráisavuona gielddas ja Sámi viessu Sáččás leat eará ásahusat main lea mearkkašupmi čalmmustahttit sámi kultuvrra márkosámi guovllus. Ráhkkáguovllus ja Skániin leat olu doaimmat duoji oktavuođas.

Márkosámi guovllus leat ollu doaimmalaš sámesearvvit.

3.7 Gávpotsámit

Miehtá riikka vuhtto ahte olbmot fárrejit giliin gávpogiidda ja čoahkkebáikkiide oahpu gazzat ja barggu fidnet. Máŋggabealat oahppofálaldagat, bargo- ja astoáigefálaldagat dahket gávpogiidge geasuheaddjin ollu sápmelaččaide. Eamiálbmogin Norggas lea sápmelaččain vuoigatvuohta ja gáibádus beassat ovdánahttit kultuvrraset ja gielaset. Dát vuoigatvuohta ja gáibádus guoská daid sápmelaččaidege guđet ásset gávpogiin.

Oslo ja Romsa leat gávpogat gos ollu sápmelaččat ásset. Dáid gávpogiid sápmelaččat leat boahtán buot osiin Sámis, ja ovddastitge diekko bokte stuorra sámi máŋggabealatvuođa. Dađistaga leat eará gávpogat ja guovddážatge, erenomážit davvin, ožžon arvat ollu sámi ássiid.

Ráđđehusas lea stuorra beroštupmi heivehit buriid ja oadjebas bajásšaddan- ja oahppodiliid mánáide ja nuoraide, ja vel sihkkarastit buot ássiide Norggas buriid ja dásseárvosaš čálgofálaldagaid. Lea dehálaš ahte gielddat láhčet dili vai sápmelaš ássit gávpogiin ožžot oahppo- ja čálgofálaldagaid mat duhtadit sin dárbbuid. Dát sáhttet leat sámi mánáidgárdefálaldat, sámegieloahpahus skuvllas, dearvvasvuođa- ja sosiálabálvalusat ja boarrásiidfuolla mat áimmahuššet sámi geavaheaddjiid, ja arenat gos sáhttá geavahit sámi giela ja kultuvrra.

Oslo gielda fállá oahpahusa sámegielas buot oahppiide guđet dan dáhttot. Sámegieloahpahusa ordnen lea biddjon Kampen skuvlii. Fálaldat lea lassin dábálaš oahpahussii ja gokčá olles gávpoga dien dáfus. Sámi biras Oslos leat máŋggaid logiid jagiid bargan sápmelaš ássiid ovddas sosiálalaš, kultuvrralaš ja ekonomalaš vuoigatvuođaid dáfus. Sámi mánáidgárddi Oslos, Cizáš, ásahii Oslo gielda 1986:s go Oslo sámesearvi ovddidii jurdaga. Mánáidgárdi lea leamaš ja lea ain dehálaš ásahus sámiide Oslos. Samisk hus-searvi ásahuvvui juovlamánus 2004 ja sápmelaččat Oslos ožžo dán ásaheami bokte oktasaš deaivvadanbáikki guovddáš Oslos. Sápmelaččat Oslos leat váldán oktavuođa Oslo gielddain ja bivdán ahte ráhkaduvvo sámepolitihkalaš plána Osloi, gos ee. vuođđoskuvlaoahpahusa heiveheapmi lea dehálaš oassin. Sámediggi lea cealkán dáhtu soahpat ovttasbargošiehtadusa Oslo gielddain.

Romssas leat ollu sámi sisafárrejeaddjit. Gávpot lea guovdu árbevirolaš sámi ássanguovllu, ja lea guhkes áiggi leamaš dehálaš guovddáš mearrasápmelaččaide ja boazosápmelaččaide Davvikalohtas. Dáppe lea sámi skuvlafálaldat sihke vuođđoskuvlladásis ja joatkkaskuvlladásis. Ovtta vuođđoskuvllas lea sierra sámi luohkká, seammás go sámegieloahpahus lea eará skuvllainge gielddas. Romssas leat guokte sámi mánáidgárddi. Romssa Universitehtas fállet oahpahusa sámegielas buot dásiin (gč. vel 12.2 kap.). Romssa gielda ja Romssa sámesearvi leat ovdalis soahpan oččodit Romssa riikkaidgaskasaš eamiálbmotgávpogin, mii lea čállon Romssa fylkkagieldda ja Sámedikki gaskasaš ovttasbargošiehtadussii. Go dovddasta Romssa eamiálbmotgávpogin, de oažžu oidnosii ja čielgasit gávpoga ja regiovnna historjjá ja dálá áiggi sámi kultuvrra, eallima ja giela ektui. Romssa universitehttii lea jurddašuvvon dehálaš rolla áimmahuššat riikkaidgaskasaš dimenšuvnna «Tromsø som internasjonal urfolksby» (Romsa riikkaidgaskasaš eamiálbmotgávpogin) prošeavttas. Sápmelaččat Romssas leat guhká bargan oččodit sámi čoahkkananbáikki/kulturviesu.

Boksa 3.2 Guovvamánu 6. beaivvi čalmmusteapmi gávpogiin jagi 2008

Sámi álbmotbeaivi guovvamánu 6. b. 2008 ávvuduvvui leavgageassimiin olggobealde Oslo ráđđeviesu. Seammás čuojahuvvui Sámi soga lávlla ráđđeviesu biellodoartnas. Sámi álbmotbeaivvi ávvudeapmi joatkašuvai Festgalleriet:s gos lei iđitbiebmu 130 guossái. Oslo sátnejođiheaddji sávai bures boahtima. Prográmmas ledje sihke juoigan, sártnit ja diktalohkan, ee. Oslo sámi mánáidgárddi mánáin. Oslo sámesearvi lágida guovvamánu 6. b. oktavuođas jahkásaččat Sámi dálveriemuid kulturdoaluiguin.

Romssas čalmmustuvvui Sámi álbmot­beaivi ođđa ráđđeviesus Sámi soga lávlagiin ja sátnejođiheaddji sártniin. Beaivvi ávvudedje vel Sálášvákki kulturviesus juoigankonsearttain ja mánáidčájálmasaiguin. Romssa fylkkagielda ávvudii beaivvi leavageassimiin ja váldočalmmustemiin Sálnjárgga joatkkaskuvl­las. Máŋgga skuvllas ja mánáidgarddis lea fáddábeaivi dahje fáddávahkku Sámi álbmotbeaivvi oktavuođas. Guovvamánu 6. b. oktavuođas leat daid maŋimuš jagiid lágiduvvon sámi vahkku, dáidda- ja kulturfálaldagaiguin, sámi filmmaiguin, logaldallamiiguin, sámi márkaniiguin, sámi valáštallangállain, ja NM heargegilvovuodjimiin. Bådådjos čalmmustuvvui Sámi álbmotbeaivi vuosttaš geardde 2008:s, ovttas Bådådjo gielddain ja Nordlándda fylkkagielddain. Čalmmusteami virggálaš oassi lei Bådådjo ráđđeviesu gávpotstivrasáles. Bådådjo sátnejođiheaddji sávai bures boahtima.

Dál diehtit uhcán gávpotsápmelaččaid birgenlági ja eallindili birra. Dán birra lea dutkan leamaš dušše Oslo birrasiin.

2.7 Gávpotsámit

Miehtá riikka vuhtto ahte olbmot fárrejit giliin gávpogiidda ja čoahkkebáikkiide oahpu gazzat ja barggu fidnet. Máŋggabealat oahppofálaldagat, bargo- ja astoáigefálaldagat dahket gávpogiidge geasuheaddjin ollu sápmelaččaide. Eamiálbmogin Norggas lea sápmelaččain vuoigatvuohta ja gáibádus beassat ovdánahttit kultuvrraset ja gielaset. Dát vuoigatvuohta ja gáibádus guoská daid sápmelaččaidege guđet ásset gávpogiin.

Oslo ja Romsa leat gávpogat gos ollu sápmelaččat ásset. Dáid gávpogiid sápmelaččat leat boahtán buot osiin Sámis, ja ovddastitge diekko bokte stuorra sámi máŋggabealatvuođa. Dađistaga leat eará gávpogat ja guovddážatge, erenomážit davvin, ožžon arvat ollu sámi ássiid.

Ráđđehusas lea stuorra beroštupmi heivehit buriid ja oadjebas bajásšaddan- ja oahppodiliid mánáide ja nuoraide, ja vel sihkkarastit buot ássiide Norggas buriid ja dásseárvosaš čálgofálaldagaid. Lea dehálaš ahte gielddat láhčet dili vai sápmelaš ássit gávpogiin ožžot oahppo- ja čálgofálaldagaid mat duhtadit sin dárbbuid. Dát sáhttet leat sámi mánáidgárdefálaldat, sámegieloahpahus skuvllas, dearvvasvuođa- ja sosiálabálvalusat ja boarrásiidfuolla mat áimmahuššet sámi geavaheaddjiid, ja arenat gos sáhttá geavahit sámi giela ja kultuvrra.

Oslo gielda fállá oahpahusa sámegielas buot oahppiide guđet dan dáhttot. Sámegieloahpahusa ordnen lea biddjon Kampen skuvlii. Fálaldat lea lassin dábálaš oahpahussii ja gokčá olles gávpoga dien dáfus. Sámi biras Oslos leat máŋggaid logiid jagiid bargan sápmelaš ássiid ovddas sosiálalaš, kultuvrralaš ja ekonomalaš vuoigatvuođaid dáfus. Sámi mánáidgárddi Oslos, Cizáš, ásahii Oslo gielda 1986:s go Oslo sámesearvi ovddidii jurdaga. Mánáidgárdi lea leamaš ja lea ain dehálaš ásahus sámiide Oslos. Samisk hus-searvi ásahuvvui juovlamánus 2004 ja sápmelaččat Oslos ožžo dán ásaheami bokte oktasaš deaivvadanbáikki guovddáš Oslos. Sápmelaččat Oslos leat váldán oktavuođa Oslo gielddain ja bivdán ahte ráhkaduvvo sámepolitihkalaš plána Osloi, gos ee. vuođđoskuvlaoahpahusa heiveheapmi lea dehálaš oassin. Sámediggi lea cealkán dáhtu soahpat ovttasbargošiehtadusa Oslo gielddain.

Romssas leat ollu sámi sisafárrejeaddjit. Gávpot lea guovdu árbevirolaš sámi ássanguovllu, ja lea guhkes áiggi leamaš dehálaš guovddáš mearrasápmelaččaide ja boazosápmelaččaide Davvikalohtas. Dáppe lea sámi skuvlafálaldat sihke vuođđoskuvlladásis ja joatkkaskuvlladásis. Ovtta vuođđoskuvllas lea sierra sámi luohkká, seammás go sámegieloahpahus lea eará skuvllainge gielddas. Romssas leat guokte sámi mánáidgárddi. Romssa Universitehtas fállet oahpahusa sámegielas buot dásiin (gč. vel 12.2 kap.). Romssa gielda ja Romssa sámesearvi leat ovdalis soahpan oččodit Romssa riikkaidgaskasaš eamiálbmotgávpogin, mii lea čállon Romssa fylkkagieldda ja Sámedikki gaskasaš ovttasbargošiehtadussii. Go dovddasta Romssa eamiálbmotgávpogin, de oažžu oidnosii ja čielgasit gávpoga ja regiovnna historjjá ja dálá áiggi sámi kultuvrra, eallima ja giela ektui. Romssa universitehttii lea jurddašuvvon dehálaš rolla áimmahuššat riikkaidgaskasaš dimenšuvnna «Tromsø som internasjonal urfolksby» (Romsa riikkaidgaskasaš eamiálbmotgávpogin) prošeavttas. Sápmelaččat Romssas leat guhká bargan oččodit sámi čoahkkananbáikki/kulturviesu.

Boksa 3.2 Guovvamánu 6. beaivvi čalmmusteapmi gávpogiin jagi 2008

Sámi álbmotbeaivi guovvamánu 6. b. 2008 ávvuduvvui leavgageassimiin olggobealde Oslo ráđđeviesu. Seammás čuojahuvvui Sámi soga lávlla ráđđeviesu biellodoartnas. Sámi álbmotbeaivvi ávvudeapmi joatkašuvai Festgalleriet:s gos lei iđitbiebmu 130 guossái. Oslo sátnejođiheaddji sávai bures boahtima. Prográmmas ledje sihke juoigan, sártnit ja diktalohkan, ee. Oslo sámi mánáidgárddi mánáin. Oslo sámesearvi lágida guovvamánu 6. b. oktavuođas jahkásaččat Sámi dálveriemuid kulturdoaluiguin.

Romssas čalmmustuvvui Sámi álbmot­beaivi ođđa ráđđeviesus Sámi soga lávlagiin ja sátnejođiheaddji sártniin. Beaivvi ávvudedje vel Sálášvákki kulturviesus juoigankonsearttain ja mánáidčájálmasaiguin. Romssa fylkkagielda ávvudii beaivvi leavageassimiin ja váldočalmmustemiin Sálnjárgga joatkkaskuvl­las. Máŋgga skuvllas ja mánáidgarddis lea fáddábeaivi dahje fáddávahkku Sámi álbmotbeaivvi oktavuođas. Guovvamánu 6. b. oktavuođas leat daid maŋimuš jagiid lágiduvvon sámi vahkku, dáidda- ja kulturfálaldagaiguin, sámi filmmaiguin, logaldallamiiguin, sámi márkaniiguin, sámi valáštallangállain, ja NM heargegilvovuodjimiin. Bådådjos čalmmustuvvui Sámi álbmotbeaivi vuosttaš geardde 2008:s, ovttas Bådådjo gielddain ja Nordlándda fylkkagielddain. Čalmmusteami virggálaš oassi lei Bådådjo ráđđeviesu gávpotstivrasáles. Bådådjo sátnejođiheaddji sávai bures boahtima.

Dál diehtit uhcán gávpotsápmelaččaid birgenlági ja eallindili birra. Dán birra lea dutkan leamaš dušše Oslo birrasiin.

2.8 Strategiijat ja doaibmabijut

  • Ráđđehus lea 2008:s várren ruđa nannet nuortalaš/golttáid giela ja kultuvrra. áigeguovdilis doaibmabijut heivehuvvojit ovttasráđiid nuortalaččaiguin ja Sámedikkiin.

  • Ráđđehus áigu nannet nuortalaš/skoaltalaš giela ja kultuvrra rádjarasttildeaddji ovttasbarggu bokte gaskal nuortalaš/golttáid birrasiid ja Norgga, Suoma ja Ruošša eiseválddiid.

  • Ráđđehus ávžžuha Mátta-Várjjat gieldda, Finnmárkku fylkagieldda ja Sámedikki ásahit ul­bmillaš ovttasbarggu dainna áigumušain ahte nannejuvvo nuortalaš kultuvra, lagaš ovttasráđiin nuortalaččaiguin/golttáiguin ja sin organisašuvnnaiguin.

  • Ráđđehus áigu sámegiela doaibmaplánabarggu siskkobealde, nannet lullisámegiela ja julevsámegielage. Sámediggi, guoski gielddat ja fylkkagielddat ja earát bovdejuvvojit searvat dán bargui.

  • Ráđđehus áigu ovttas Sámedikkiin sihkkarastit ahte ráhkaduvvo lullisámegiela korrekturprográmma elektrovnnalaš teakstameannudeapmái.

  • Gieldda ja regionála eiseválddiin lea dehálaš ovddasvástádus das ahte sámi kultuvra ja giella galgá seailut ja ovdánit gávpogiin ja čoahkkebáikkiinge. Lea dehálaš ahte gielddat, ovttas báikkálaš sámi organisašuvnnaiguin ja Sámedikkiin, ovdánahttet fálaldagaid sápmelaš ássiid­asaset omd. mánáidgárdefálaldagaid, sámegiela skuvllas, dearvvasvuođa- ja sosiálabálvalusaid, boarrásiidfuola ja arenaid main geavaha sámi giela ja kultuvrra.

3.8 Strategiijat ja doaibmabijut

  • Ráđđehus lea 2008:s várren ruđa nannet nuortalaš/golttáid giela ja kultuvrra. áigeguovdilis doaibmabijut heivehuvvojit ovttasráđiid nuortalaččaiguin ja Sámedikkiin.

  • Ráđđehus áigu nannet nuortalaš/skoaltalaš giela ja kultuvrra rádjarasttildeaddji ovttasbarggu bokte gaskal nuortalaš/golttáid birrasiid ja Norgga, Suoma ja Ruošša eiseválddiid.

  • Ráđđehus ávžžuha Mátta-Várjjat gieldda, Finnmárkku fylkagieldda ja Sámedikki ásahit ul­bmillaš ovttasbarggu dainna áigumušain ahte nannejuvvo nuortalaš kultuvra, lagaš ovttasráđiin nuortalaččaiguin/golttáiguin ja sin organisašuvnnaiguin.

  • Ráđđehus áigu sámegiela doaibmaplánabarggu siskkobealde, nannet lullisámegiela ja julevsámegielage. Sámediggi, guoski gielddat ja fylkkagielddat ja earát bovdejuvvojit searvat dán bargui.

  • Ráđđehus áigu ovttas Sámedikkiin sihkkarastit ahte ráhkaduvvo lullisámegiela korrekturprográmma elektrovnnalaš teakstameannudeapmái.

  • Gieldda ja regionála eiseválddiin lea dehálaš ovddasvástádus das ahte sámi kultuvra ja giella galgá seailut ja ovdánit gávpogiin ja čoahkkebáikkiinge. Lea dehálaš ahte gielddat, ovttas báikkálaš sámi organisašuvnnaiguin ja Sámedikkiin, ovdánahttet fálaldagaid sápmelaš ássiid­asaset omd. mánáidgárdefálaldagaid, sámegiela skuvllas, dearvvasvuođa- ja sosiálabálvalusaid, boarrásiidfuola ja arenaid main geavaha sámi giela ja kultuvrra.

1

Davviriikkalaš sámekonvenšuvdna, s. 137. Suoma-Norgga-Ruoŧa-Sámi áššedovdi joavkku álgohápmi. Geigejuvvui golggotmánu 26. b. 2005.
2

Davviriikkalaš sámekonvenšuvdna, s. 137. Suoma-Norgga-Ruoŧa-Sámi áššedovdi joavkku álgohápmi. Geigejuvvui golggotmánu 26. b. 2005.
Bláđe dokumeanttas: < 1 Ráđđehusa sámepolitihka... | 3 Sámi identitehta lea ... > | Ovdasiidu