Dás don leat: Bargodepartemeanta < Dokumeanttat < Proposišuvnnat ja dieđáhusat < Dieđáhusat Stuorradiggái < 20 Resursaávkkástallan ... < 21.3 Boazodoallu

St.dieđ. nr. 28 (2007-2008)

Sámepolitihkka

Bláđe dokumeanttas: < 21.2 Almmolaš muddemat... | 20.3 Boazodoallu > | Ovdasiidu

21.3 Boazodoallu

Dál doaimmahuvvo sámi boazodoallu várre- ja meahcceguovlluin Finnmárkkus, Romssas, Nordlánddas ja Davvi-Trøndelágas, ja Møre og Romsdal, Mátta-Trøndelága ja Hedmárkku osiin.

Boazodoallu doaimmahuvvo oktiibuot riikka lagabui 140 gielddas, ja areálas mii buohkanassii lea sullii 40 pst. Norgga eananareálas dahje sullii 140 000 km2. Muđui leat Norgga boazodoallit hálddašan guohtumiid Ruoŧas Norgga ja Ruoŧa gaskasaš guovvamánu 9. b. 1972 guohtonkonvenšuvnna mielde. Vástideaddji leat ruoŧa boazodoallit hálddašan guohtumiid Norggas. Dát konvenšuvdna loahpahuvvui cuoŋománu 30. b. 2005, ja dál leat Ruoŧain šiehtadallamat ođđa guohtonkonvenšuvnna hárrái. Čujuhuvvo muđui dáidda Od.prp. nr. 75 (2004 – 2005) ja árv. O.nr. 98 (2004 – 2005).

Sámi boazodoallu lea hálddahuslaččat juhkkon 6 boazoguvlui, mat fas leat juhkkon boazoorohagaide, oktiibuot 82. Juohke orohagas doaimmahuvvo boazodoallu ovtta dahje máŋgga siiddas. Siiddat siskkildit ovtta dahje moadde siidaoasi. Juoh­ke siidaoasis leat dávjjimusat máŋga boazoeaig­gáda ja juohkehaččas boazomearka. Ealáhusas ledje oktiibuot 556 siidaoasi njukčamánu 31. b. 2007. Badjelaš 2850 olbmo gullet dáid siidaosiide. Sámi boazodoalu eanaš oassi lea Finnmárkkus, gos leat 398 siidaoasi ja vádjit 2100 olbmo. Cuoŋománu 1. b. 2007 lei boazolohku giđđaealus (ovdal miesseguoddima) sámi boazoguovlluin sullii 229 000.

Boazodoallu geavvá arktalaš buvttadansystemas mas ávkkástallá bohcco heiveheami davvi taigai ja tundrai. Boazu lea fysiologalaččat ja luonddus heivehuvvon dan luonddubirrasii, sihke go johtilit šaddá oanehis ja garra geassejahkodagas, ja geahpeduvvon doaimmas ja energimassimis dálvvi mielde. Doaimmaheaddjit ávkkástallet vel bohcco heivehemiid go jahkodagaid johtet ealuiguin guohtumiid gaskka. Bohcco lunddolaš johtin ja dan johtti doaibmavuohki lea dáid guovlluid optimála buvttadeami geađgejuolgečorgi ja boazodoallokultuvrra vuođđu, nu go dan birra dál diehtit.

Boazodoalus ealáhussan leat máŋga buori beali. Dat ovddasta álgoálggus buori ja jierpmálaš resursaávkkástallama marginála várre- ja meahcceguovlluin. Dat lea oassin ealáhuslaš girjáivuhtii, ja dat lea sámi kultuvrra guovddáš guoddin. Boazodoallu ealáhussan, kultuvran ja eallinvuohkin lea máŋggaláhkai áibbas erenomáš sihke nationála ja riikkaidgaskasaš oktavuođas. Danne dat ánssáša buori fuomášumi ja guovdilastima dahkkár doaimmain mat sáhttet sihkarastit, ovddidit ja nannet ealáhusa. Lassin lea vel dehálaš leat dihtomielas dan buorrevuhtii mii boazodoalus lea, go bisuha ealáhusaid ja almmolaš bálvalusaid boaittobeal Norggas. Máŋgga sajis lea boazodoallu ealli giliide dat guovddáš váikkuheaddjin .

21.3.1 Boazodoallopolitihka bajimus ulbmilat ja váikkuhangaskaoamit

Dat ulbmilat ja rávvagat mat leat vuođđun boazo­doallopolitihkkii leat mielde Sd.dieđ. nr. 28:s (1991 – 1992) Nana bissovaš boazodoallu,ja dat muddemat ja ođđa momeanttat mat leat deattuhuvvon Stuorradikki meannudettiin jahkásaš boazodoallošiehtadusproposišuvnnaid ja jahkásaš stáhtabušeahta meannudettiin. Váldostrategiija lea ásahit ceavzilat boazodoalu. Dáinna oaivvilduvvo dakkár boazo­doalu mas lea ekologalaš, ekonomalaš ja kultuvrralaš ceavzilvuohta. Dát golbma mihtu leat gaskaneaset oktavuođas: Ekologalaš ceavzilvuohta bidjá vuođu ekonomalaš ceavzilvuhtii ja ekologalaš ja ekonomalaš ceavzilvuohta ovttas dahket vejolažžan ovddidit kultuvrralaš ceavzilvuođa.

Dat guokte guovddáš gaskaoami mainna galggašii juksat boazodoallopolitihkalaš mihtuid leat boazodoalloláhka ja boazodoallošiehtadus. Ođđajagimánus 2007 ovddidii ráđđehus ođđa boazodoalloláhkaevttohusa. Stuorradiggi dohkkehii lága ja dat bođii fápmui suoidnemánu 1. b. 2007 rájes. Ođđa lága ferte geahččat ráđđehusa ja Stuorradikki ceavzilis boazodoalu mihtu oktavuođas. Dat ođđa láhka lea dehálaš veahkkin ollislaš boazodoallopolitihka barggus, mas visot gažaldagat árvvoštallojit ovttas. Láhka lea vuođđuduvvon dasa ahte boazodoallu lea biologalaš resurssaid duohken, ja ahte dáid atnin ferte leat ceavzil guhkitáiggi perspektiivvas. Boazodoallu lea ealáhus, seammás go das lea guovddáš mearkkašupmi sámi kultuvrii. Dál lea láhččon ahte ealáhusas sáhttá leat eanet siskkáldas hovden. Seammás leat hábmejuvvon ráŋggáštanregelat mat addet eiseválddiide láhkavuođu čuovvolit, daid háviid go siskkáldas iešstivrejupmi ii doaimma, dahje go dat dárbbášuvvo resursavuođu dahje eará servodatberoštumiid dihtii.

Dál bargojuvvo diehtojuohkimiin boazodoalu ektui, man áigumuššan lea ahte ealáhusas ohppet lága mearrádusaid birra, nu ahte dat ođđa gaska­oamit bohtet sadjái nu johtilit ja beaktilit go vejolaš. Erenomáš dehálaččat leat geavahanregeliid mearrádusat, ja boazodoalliide galgá bures čilget mo geavahanregelat ráhkaduvvojit. Dohkkehuvvon geavahanregelat šaddet resursahálddašeami vuođđun ovddasguvlui, ja leat eaktun dasa ahte lágas galget máŋga mearrádusa muđui geavahuvvot, masa gullet mearrádusat oalgeordnejuvvon rekrutterenoasi ođđaásaheami ja ásaheami birra. Dán diehtojuohkimis leat sihke čálalaš dieđut, diehtojuohkinčoahkkimat ja njuolga oaivadeapmi.

Boazodoallošiehtadus lea boazodoallolága bálddas dat dehálamos gaskaoapmi juksat boazodoallopolitihka mihtuid. 2007/2008 boazo­doallošiehtadusas lea dábálaš rámma 97 milj. ruvnno. Dát lea 4,5 milj. ruvnno lasáhus 2006/2007 boazodoallošiehtadusa ektui. Boazodoallošiehtadusa dehálamos mihttun lea láhčit dili bohcco­bierggu lassi johtui, ja oalgguhit ealáhusa eanemus vejolaš njuovvamii ja árvoháhkamii dihto rámmaid siskkobealde. Dat doaimmat mat leat 2007/2008 boazodoallošiehtadusas, masa maid gullá joatkit sierra árvoháhkanprográmmain boazodili várás, nannejit dan joraheami mii lea maŋimuš jagiid leamaš boazodoallošiehtadusa gaskaomiin, namalassii eanet ealáhusguvlui, ja heiveheapmi daid boazodoalliide guđiin lea boazodoallu váldo­ealáhussan. Dál lea ođđa boazodoallošiehtadus sohppojuvvon 2008 – 2009 šiehtadusjahkái, mas gaskaomiid geavaheapmi jotkojuvvo dáinna hálttiin. Stuorradiggi eaktuduvvo dábálaš láhkai meannudit proposišuvnna ovdal geasi.

Jahkásaš boazodoallošiehtadallamiid oktavuođas lea Sámedikkis áicisajádat, ja čuovvu šiehtadallamiid. Ovdal šiehtadusšiehtadallamiid meannuda Sámediggi iežas árvalusaid boahttevaš šiehtadallamiidda. Dán árvalusa vuođul, dollo čoahkkin gaskal Sámedikki ja Eanandoallo- ja biebmodepartemeantta politihkalaš jođihangotti ovdal go Stáhta ovddida fálaldagas. Geahča maiddái Sámedikki 2007 jahkedieđáhusa čuoggá 10.5.

21.3.2 Hástalusat

Boazodoalu hástalusat leat ollu ja seagážat. Ain lea muhtin sajiin Finnmárkkus viehka stuorra hástalus gaskavuođas gaskal dan maid guohtumat girdet ja resursavuođu. Dasto váilot dán guovddáš boazo­doalloguovllus moanat rámmaeavttut boazodoalu hárrái. Stáđis rámmaeavttut boazoealáhussii lea dárbbašlaš eaktun jus galggaš sáhttit ásahit oadjebasvuođa ja einnostanvuođa boazodilis, ja juridih­kalaš gaskaomiide beaktilis čuovvoleami. Dán oktavuođas gullet rámmaeavttut guovllu-, orohat- ja siidarájáide, guohtonáiggiide ja boazolohkui. Romssa boazoguvlui lea váldohástalussan unnán dálveguohtun, stuorra massimat boraspiriid geažil ja oppalaš heajos ekonomiija. Nordlándda ja Davvi-Trøndelága boazoguovlluide lea váldohástalussan sihkarastit areálaid ja go leat stuorra massimat boraspiriid geažil. Mátta-Trøndelága/Hedmárkku boazoguvlui lea váldohástalussan sihkarastit buriid doaibmalaš diliid, ja doarvái areálaid maŋŋil go boazodoallu máŋggaid vuoigatvuođanákkuid čađa eanaeaiggádiiguin, lea guovllus massán guohton­eatnamiid. Dasto lea visot guovlluid hástalussan ealáhusdoalliide lasihit árvoháhkama ja buoridit buvttadan- ja gálvojohtolađđasiid gaskasaš oktiiordnema.

Sihkarastit, ovddidit ja nannet boazoealáhusa mearkkaša gáibideaddji hástalusaid sihke ealáhussii ja hálddašeapmái. Resurssalaš hástalusaid ferte johtilit čoavdit. Dán barggus lea iešguđet doaimmaheaddjiid gaskasaš oktasaš duohtavuohtaáddejupmi ja ovttasdoaibma mearrideaddji eaktun. Dát gáibida nana diehtodási politihkkáriid ja eiseválddiid gaskkas, boazodoalu iešguđet beliid birra ja nuppástuhttinproseassaid ja sivvadilálašvuođaid ektui. Dušše oktasaš rahčamušaid ja ovttasbarggu bokte lea vejolašvuohta juksat daid mihtuid mat leat biddjon.

21.3.3 Boazodoalu rámmaeavttuid mearrideapmi

Čielga rámmaeavttut boazoealáhussii lea eaktun juksat ceavzilis boazodoalu mihtu. Eiseválddiide lea danne vuoruhuvvon doaibman mearridit váilevaš rámmaeavttuid. Dát guoská mearridit rájáid gaskal boazoguovlluid, orohagaid, siiddaid, ja guohtonáiggiid ja boazologu.

Ráđđehus lea erenomážit gidden fuomášumi mearridit dárbbašlaš rámmaeavttuid ođđa boazodoallolága implementerema oktavuođas, ja sierra doarjagiid bokte lea láhččon nu ahte orohagat johtilit ožžot ráhkaduvvot geavahanregeliid, maiddái guohtongeavahanregeliid ja siiddaid bajimuš boazologu.

21.3.4 Boazodoalu areálat

Boazodoallu lea ealáhus mii lea areálaid duohken, sihke marginála guohtoneatnamiid ja bohcco dárbbus máŋggalágan jahkodatguohtoneatna­miidda ja daid gaskasaš johtolagaid geažil. Olmmošlaš doaibma boazoguohtumiin boahtá lassin dan muosehuhttima mii lea luonddus, earret eará boraspiriid geažil, mat álo leat leamaš doppe gos bohccot leat.

Boksa 21.1 Lulli-Trøndelága várreguovlluid oktasaš politihkka

Sámediggi, Eanandoallo- ja biebmodeparte­meanta, Bargo- ja searvadahttindepartemeanta ja Birasgáhttendepartemeanta leat mielde čađaheamen prošeavtta Bedre dialog mellom kommunene og reindriftsnæringen/forvaltingen – Felles politikk for fjellområdene.Prošeavtta jođiha fylkkamánni, ja boazodoallohálddahus ja boazodoalu guovllustivra leat dehálaš oassálastit.

Prošeavtta duogáš lea ahte Mátta-Trøndelága várreguovlluin, mat leat Essand, Riast-Hyllingen ja Femund boazoorohagaid oassin, leat riiddut areálageavaheami dáfus, vuosttažettiin bartahuksema ja meahccejohtolaga oktavuođas. Boazoealáhus dovdá iežas duvdojuvvon eret go lea dađis eanet doaibma boazoguohtoneatnamiin ja daid lahka. Eanaeaiggádat dovdet ahte sin vejolašvuođat ealáhusovdánahttimis meahcis/várreguovlluin gáržžiduvvojit sámi ealáhus­doaimma geažil. Areálageavahanriiddut leat belohahkii bistán máŋggaid buolvvaid, muhtin riiddut leat čovdojuvvon, earát leat fas ihtán áiggi mielde. Boazodoallu ja eanadoallu leat dán guovl­lus guokte lobálaš ealáhusa, main goappašiin leat stuorra hástalusat rašonaliserema, ođđajurddašeami ja molssaevttolaš ealáhusovdánahttima gáibádusaid hárrái. Dákkár perspektiivvas lea fylkkamánni čujuhan ahte dál lea dehálabbo go goassige ovdal ahte sierranas beroštumit ságastallagohtet ja gávdnet oktasaš vuođu mo ovttas eallit ja ovttas bargat. Ovttasbargoprošeavttas leat mielde moanat doaimmahead­djit ealáhusain, hálddašeamis ja politihkas. Vuolggasadjin lea dáhttu ovddidit oktasaš áddejumi daid riidduide mat leat regiovnnas ja ásahit oktavuođa ja dialoga iešguđet beroštumiid gaskka.

Prošeavtta vuosttaš muttus galget boazo­guovllus daid maŋimuš 30 – 40 jagiid teknalaš duohtadeamit kártejuvvot ja guorahallot mo dát leat váikkuhan boazodillái. Guoskevaš dutkan geavahuvvo, ja dan oktasaš deaivvavuođu vuođul galgá digaštallan jotkojuvvot. Dialogakonferánsa dollojuvvui njukčamánus 2007. Máŋga raportta galget čállojuvvot prošeavtta barggadettiin, ja loahpparaporttas galgá gávnnahit ávkkálaš doaimmaid riidduid čoavdimii. Prošeavtta galggašii sáhttit geavahit dakkár guovlluinge riikkas gos leat sullasaš riiddut.

Visot boazoguovlluide lea oktasaš dat ahte eai leat ollu bohccot (boazolohku juohke km2) hui stuor­ra areálain. Vaikke eai leat ollu bohccut orohat­dásis, de sáhttet duohtadeamit boazoguohtumiin liikká leat viehka mearkkašahttin boazodollui. Boazodoallu geavvá gávcci sierranas jahkodatguohtumiin. Juohke jahkodagas leat ráddjejuvvon areálat maid sáhttá atnit guohtumii, ja sáhttá šaddat nu ahte olles eallu ferte čohkkejuvvot uhca guvlložii. Dát lea áinnas giđđadálvvi go eanaš guohtun ii leat olámuttus go lea muohttaga ja jieŋa vuolde. Dalle leat viehka ollu bohccot daid areálain gos lea guohtun, ja dát kapasitehta lea mearrideaddjin dasa galle bohcco orohagas sáhttet leat guohtumiin jagi botta.

Boazoguohtumiin leat maŋimuš logenearjagi sakka lassánan duohtadeamit ja muosehuhttimat. Njuolga váikkuhusat duohtademiin ja muosehuhttimiin sáhttet leat ahte massá oalát daid guohtumiid maidda huksejuvvo dahje gilvojuvvo, ja ahte bohtet hehttehusat bohccuid johtolagain. Eahpe­njuolga váikkuhusat sáhttet leat boddosaš massimat dahje guohtumiid das birra ii sáhte nu bures geavahit, ja lassibargi boazodoallái ja hušša bohccuide. Máŋga smávit duohtadeami ja muosehuhttima ollislaš beaktu lea dávjá stuorát go oktiibuot buot duohtadeamit galggašedje bearihit. Dát lea danne go guohtumat biđgejuvvojit bihtáide, maid lea váttis ovttastahttit bohcco dárbbuide go galget leat maŋŋálas «rabas guovllut» ja johtolagat. Boazo­guohtumiid ná fragmenteren lea leamaš, ja veadjá ain leat, okta daid duođalamos áitagiid dálá boazodollui.

Stuorra hástalussan lea oažžut áddejumi boazodili areáladárbui ja mo iešguđet doaimmat váikkuhit boazodoalu. Buoret áddejupmi šaddá ee. go gulahallá guoskevaš beroštumiiguin, ležžet dal almmolaš dahje priváhta beroštumit. Boazodilli ferte ieš leat doaibmi dán barggus ja searvat daid arenain gos areálaatnima eavttut digaštallojit ja mearriduvvojit. Dasto lea dehálaš ahte boazodoalu areálaatnin boahtá oidnosii buvttadeaddji ja doaibmi boazodoalu bokte.

Sihkarastin dihtii boahttevaš birgennávccalaš boazodoalu, dárbbašuvvo buorebut sihkarastit boazodoalu areálaid, ja áinnas daid areálaid mat dárbbašuvvojit ceavzilis boazodollui. Vai dán oažžu áigái, de lea Eanandoallo- ja biebmodepartemeanta nugo boazodili ovddasvástideaddji fágadeparte­meantan, oaidnán dárbbašlažžan nannet departemeanttaidgaskasaš ovttasbarggu, ja dan bokte láhčit dili nu ahte sámi boazoguovlluin eanet jurddaša ollislašvuođa areálahálddašeami dáfus. Bargu lea lágiduvvon prošeaktan. Prošeavtta hovde stivren­joavku mas guoskevaš departemeanttat leat mielde, nugo Eanandoallo- ja biebmodepartemeanta, Birasgáhttehdepartemeanta, Gielda- ja guovlo­departemeanta, Bargo- ja searvadahttindepartemeanta, Oljo- ja energiijadepartemeanta, Suodjalus­departemeanta ja Justiisadepartemeanta. Stivren­joavkku jođiha Eanandoallo- ja biebmodeparte­meanta. Joavku ovddasvástida oainnusin oažžut ja konkretiseret dárbbuid ja vejolašvuođaid, ja juoh­kit ovddasvástádusa daid doaibmasurggiid čuovvoleami ektui maid stivrenjoavku dáhttu dárkilat čielggadit ja árvvoštallat. Dás eaktuduvvo ahte dan čuovvolit ovddasvástideaddji departemeanttat, dahje jo departemeanttaidgaskasaš bargojoavkkut mat addon mandáhta ja áigemeari siste, raporterejit stivrenjovkui. Dáid raporttaid vuođul sáhttá stivrenjoavku ovddidit konkrehta doaibmaevttohusaid ovddasvástideaddji departementii. Evttohusat sáhttet ee. guoskat gustojeaddji regeliid nuppástusaide, ja evttohusaide mat láhčet dili buoret dialogii ja ovttasdoibmii gaskal boazodili ja eará meahccegeavaheaddjiberoštumiid. Earret dan ahte evttohusat sáhttet leat veahkkin juksat prošeavtta mihtuid, de galget evttohusat vel leat veahkkin deavdit nationála ja riikkaidgaskasaš geatnegasvuođaid sámi boazodili ektui.

21.3.4.1 Areálahálddašeapmi boazoguohtuneatnamiin

Plána- ja huksenláhka lea guovddáš láhka boazo­guohtoneatnamiid areálahálddašeamis. Boazo­doalu guovllustivrrat leat gulaskuddanásahus ja vuosttušeiseváldi gielddaplána areálaoasi ja muddenplánaid ektui, ja dat sáhttet váidit sierralohpemearrádusaid. Guđege boazoguohtonguovlluid boazodoallohálddahus lea dáid áššiide fágalaš ráđđeaddi orohatstivrraide ja guovllustivrraide, ja guovllustivrraid čállingoddi.

Ráđđehus lea Plánaláhkalávdegotti evttohusa vuođul ovddidan Od.prp. mas lea plána- ja huksenlága ođđa plánaoassái evttohus, gč. 7.6 ja 20.2.1 kap. Láhkaevttohusas lea ráđđehusa mielas leamaš dehálaš láhčit dili nu ahte boazodoalu areáladilli sáhttá buoriduvvot, dan bokte ahte plánat garrasabbot galget oainnusin oažžut boazodili dárbbu ja beroštumiid. Seammás láhččo dilli nu ahte boazodili beroštumit galget áimmahuššot iešguđet plánaproseassain. Evttohus sisttisdoallá ee. ahte lága mielde galget plánat sihkarastit sámi ealáhusaid luondduvuođu, ja leat veahkkin čađahit riikkaidgaskasaš konvenšuvnnaid lága ovddasvástádus­suorggi siskkobealde. Dán oktavuođas čujuhuvvo ahte eamiálbmogiid vuoigatvuođaid suodjaleamis areála- ja plánaoktavuođas lea ON-konvenšuvdna 1966 siviila ja politihkalaš vuoigatvuođaid hárrái 27 artihkal hui guovddážis. Dát guoská vel 1992 konvenšuvdnii biologalaš máŋggabealátvuođa birra, ja ILO-konvenšuvdnii nr. 169 eamiálbmotvuoigatvuođaid birra.

Dasto láhččo láhkaevttohusas dilli nu ahte galget leat oktasaš plánenbarggut daid guovlluin main stáhta, regionála plánaeiseválddit ja gielddat ovttas ovddásvástidit čoavdit dakkár plánabargguid main lea regionála dahje nationála mearkkašupmi. Plánat mat sihkarastet boazodoalloareálaid sáhttá leat dakkár guovlu. Regionála plánaid sáhttá ráhkadit dakkár áššiide mat gusket máŋgga gildii. Dákkár plána dárbbu galgá fylkkadiggi (regionála plánaeiseváldi) mearridit, ovttasráđiin guoski gielddaiguin ja orgánaiguin, ja mearridettiin regionála plánastrategiija. Dákkár plánii sáhttá dohkkehuvvot plánamearrádus mii sáhttá gieldit álggahit dárkilat čilgejuvvon huksen- ja rusttetdoaimmaid. Ráđđehus čujuha ahte boazodoalu ektui dárbbaša rasttildit máŋgga gieldda rájáid, go bohccot dárbbašit máŋggalágan ealáhaga jagi botta, mii fas dávjá mearkkaša ahte rasttilduvvojit gielddaráját ja fylkkaráját.

Boazodoalloberoštumit bohtet vel dasto čielgasabbot ovdan láhkaevttohusas, go leat evttohuvvon ođđa regelat areálaulbmiliid, deastaavádagaid ja mearrádusaid hárrái. Namuhuvvon nuppástus­evttohusat oktan sierralohpemearrádusa gáržžidemiin ja go boazodili vuosttušlohpi iešguđet plánaide joatkkašuvvo, leat Ráđđehusa árvvoštallamiid mielde dehálaččat go galgá sihkarastit boahtteáiggi areálavuođu ceavzilis boazodollui. Evttohuvvo vel ahte Sámediggi oažžu vuoigatvuohta ovddidit vusttuša plánaide daid áššiin mat leat sakka mearkkašahttin sámi kultuvrii ja ealáhus­doaimmaheapmái. Go leat vuostálasvuođat boazodoalloberoštumiin, de galget guovllustivrrat čilget ealáhuslaš árvvoštallamiid, ja Sámediggi galgá fas čilget eanet oppalaš politihkalaš árvvoštallamiid.

21.3.4.2 Boazodoalloareálaid árvoluohkádeapmi

Gieldda ja regionála areálahálddašeamis lea hástalussan ahte ii leat makkárge árvoklassifiseren boazodoalu areálaatnima hárrái. Boazodoallohálddahusas lea vuoruhuvvon bargun ráhkadit vuogi mo lokaliseret daid areálaid mat leat dehálaččat sihkarastit ceavzilis boazodoalu. Vuohki galgá vuolggahuvvot dálá areálageavahankárttaid árvoklassifiseremis. Areálageavahankárttat leat orohagaid mielde digitála kárttat, ja gokčet visot boazoguohtoneatnamiid Norggas.

Ráđđehus čujuha leat dehálažžan ahte boazo­doallu oassálastá árvoklassifiserema ráhkadeami oktavuođas. Kárttat leat dehálaš veahkkin gieldda ja fylkkagieldda plánaproseassaide, go dat čalmmustahttet boazodoalu areálaatnima, ja soitet sáhttit stivret dárbbašlaš doaimmaid dakkár guovlluide mat eai nu garrasit váikkut boazodoalu. Dát ii mearkkaš ahte maŋimuš namuhuvvon guovllut adnojit luvvejuvvon boazodoaluss dahje eai leat dasa mávssolaččat.

21.3.4.3 Váikkuhusčielggademiid láhkaásahusat

Váikkuhusčielggademiid láhkaásahusat leat dehálaččat veahkkin kártet iešguđetlágan plánaid ja doaibmabijuid vejolaš váikkuhusaid boazodollui. Gustojeaddji láhkaásahus váikkuhusčielggademiid birra plána- ja huksenlága vuođul, bođii fápmui cuoŋománu 1.b. 2005. Dan ektui go ovdalis láhkaásahus, dagaha ođđa láhkaásahus ahte dárkilat definerejuvvon doaibmabijuid ja plánaid geažil, soaitá fertet čielggadit váikkuhusaid jus dain soitet leat váikkuhusat boazodollui. Dasa lassin deattuhuvvo ahte doaibmabiju dahje plána váikkuhusaid árvvoštallamis, de galgá árvvoštallat doaibmabiju kumulatiivva mihtilmasvuođa eará čađahuvvon ja plánejuvvon doaibmabijuid ektui dan doaibmabiju váikkuhanguovllus. Doppe gos boazodoalloberoštumiide dát čuohcá, galget plánaid ja doai­bmabijuid ollislaš beavttut árvvoštallot juohke boazoorohagas. Dasto lea boazoáiddi guhkkodat oaniduvvon 50 km:s 30 km:i go galgá árvvoštallot galgá go das čielggadit váikkuhusaid.

21.3.4.4 Boazodoalu bággolonistanohcamat Lulli-Trøndelágas/Hedmárkkus

Boazodoallovuoigatvuođa geográfalaš duhkodat lea dakkár fáddá mii maŋimuš jagiid lea leamaš guovddáš áššin. Fuomášupmi lea sakka leamaš Alimusrievtti mearrádusa vuođul 1988 Korssjøfjell-áššis. Alimusriekti gávnnahii ahte dihto dárkilat čilgejuvvon guovllus boazoguovlluid hálddašanrájáid siskkobealde, ii lean ásahuvvon boazodoallovuoigatvuohta dološ áiggi rájes geavaheami vuođul. Dán duomu rádjai ledje sihke ealáhusa ja hálddašeami beales bidjan vuođđun ahte boazoguovlluin lei vuoigatvuohta boazodollui. Sd.dieđ. nr. 28:i (1991 – 92) Nana bissovaš boazo­doallu, giddejuvvui dán dilálašvuođas sakka fuomášupmi, ja evttohuvvojedje nuppástusat boazodoalloláhkii. Vai galggai čoavdit boazodoallo­vuoigatvuođa geográfalaš duhkodatgažaldaga, de nuppástuhttui boazodoalloláhka 1996:s nu ahte lágas boahtá njuolga ovdan ahte boazosápmelaččaid vuoigatvuođat ja geatnegasvuođat gustojit sámi boazoguovlluid dálá rájáid siskko­bealde, earret jus eará ii čuovo sierra riektediliid. Lassin vel nuppástuhttui boazodoallolága bággo­lonistanvuođđu nu, ahte stáhta sáhttá addit lobi bággolonistit boazodoallovuoigatvuođa vejolaš areálaid sámi boazoguovlluin, ja dalle go duopmo­stuolut leat gávnnahan ahte boazodoallovuoigat­vuohta ii gusto.

Alimusriekti celkkii duomu 1997:s Aursundenáššis. Alimusriekti gávnnahii ahte ovtta guovl­lus sámi boazoguovllud hálddašanrájáid siskko­bealde, ii lean ásahuvvon boazodoallovuoigatvuohta. 1998/1999 šiehtadusa boazodoallošiehtadallamiid oktavuođas ovddidii Norgga Boazosápmelaččaid Riikasearvi (NBR) gáibádusa ahte eiseválddit galget dárkilat čielggadit mo áigot čuovvolit dan dili mii lea čuožžilan máttasámi guovlluin maŋŋil Alimusrievtti duomu Aursundenáššis. Dalá Ráđđehusas bođii čielga dáhttu ahte galgá sihkarastit máttasámi boazodoalu ealáhusvuođu, ja eaktuduvvui ahte dát sihkarastin vuosttažettin galggai leat láigošiehtadusaid bokte. Čujuhuvvo Sd.prp. nr. 49:i (1997 – 98) ja Sd.dieđ. nr. 18:i (1997 – 98). 1998 gáibidii Riast-Hylling boazoorohat boazodoallolága § 31 vuođul bággolonistit boazoealáhaga daid guovlluin mat siskkilduvvojit Alimusrievtti 1897 ja 1997 mearrádusaide, sullii 121 njealljadaskilomeh­tera areála. Dasto sáddii Femunden boazoorohat 1999:s bággolonistangáibádusa boazoealáhahkii sullii 260 njealljadaskilomehtera areála Korssjøfjelletis ja dan birrasiin.

Bággolonistanohcama vuođul nammadii Eanandoallo- ja biebmodepartemeanta šiehtadal­lanlávdegotti man mandáhtan lei ráhkadit guhkesáiggi guohtonšiehtadusevttohusa Aursundenguvlui. Stáhta šiehtadallanlávdegoddi lágidii šiehtadallamiid ja soabai boazoguohtonšiehtadusa nammaduvvon eanaeaiggátlávdegottiin mii ovddastii eanaš eanaeaiggádiid. Boazoguohtonšiehtadus mearkkašii ee. sullii 40 km maŋŋálas rádjaáiddi ceggama. Maŋit áiggis čájehuvvui ahte dušše 38 pst. eanaeaiggádiin dáhtto guorrasit sohppojuvvon šiehtadussii. Dasto muitalii Riast-Hylling boazoorohat ahte eai sáhttán dohkkehit šiehtadusa, ja doalahedje bággolonistanohcamušaset.

Maŋŋil máŋga oktavuođačoahkkima sáddejuvvui 2003 čavčča ođastuvvon šiehtadus vuolláičállimii guoski eanaeaiggádiidda Aursunden davá­bealde. Eanaš eanaeaiggádat guorrasedje dán šiehta­dussii. Sámediggi, boazodoallu, dan stivrenorgánat ja luonddugáhttenberoštumit eai datte dorjon šiehtadusa sisdoalu. Vaikke nu lei, de sáddii Eanandoallo- ja biebmodepartemeanta ohcama Plassje gildii oažžut lobi cegget áiddi plána- ja huksenlága mearrádusaid mielde. Plasssje gielddastivra hilggui ohcama. Hilgun váidui, ja sáddejuvvui Mátta-Trøndelága fylkkamánnii loahpalaš mearrideapmái. Guovvamánus 2006 meannudii fylkkamánni departemeantta váidaga dainna bohtosiin ahte Plassje gieldda hilgun doalahuvvui.

Plassjeguovllus leat guhká leamaš riiddut gaskal eanadoalu ja boazodoalu. Riidduid mahtodat lea molsašuvvan. Vaikke leat leamaš máŋggalágan čoavddavuogit daid riidduide mat leat leamaš, de leat eanaš riiddut čovdojuvvon go leat soahpan dáhtolaš šiehtadusaid. Alimusrievtti mearrádus Aursundenáššis ja Korssjøfjelletis ii leat dagahan ahte riiddut dán guovllus leat geahpeduvvon. Dása lea sivvan ahte bohccot ain bahkkejit dáid guovllui-de ja ahte dat guhtot gittiidge. Eanaeaiggádat čujuhit váilevaš guođoheapmái ja čuovvoleapmái boazoeaiggádiid beales Alimusriekteduomu dáfus. Boazoeaiggádat fas bealisteaset čujuhit dasa ahte duopmu lea ásahan lobálaš boazodollui rájá maid lea veadjemeahttun doallat, ja ahte eanaeaiggádat fertejit sihkarastit gittiideaset áiddiiguin.

Ráđđehus áiggošii gávdnat čovdosa dán bistilis riidui, čovdosa mii sihke sihkarastá máttasámi boazodoalu buori vuogi mielde ja dán guovllu doaibmi eanadoalliid. áiggan lea olahit dáhtolaš čovdo­siidda eanaeaiggádiiguin. Dan oktavuođas lea Ráđđehus Eanandoallo- ja biebmodepartemeantta bokte láhčán dili ođđa boazoguohtonšiehtadusaid šiehtadallamiidda Aursundenguvlui. Dáid šiehtadallamiid mandáhta lea Stáhta beales ahte galgá šiehtadallat guhkesáiggi boazoguohtonšiehtadusaid, mat sihkarastet sihke guovllu boazodoalu ja doaibmi eanadoalliid ealáhusvuođu. Muhtin guovl­luin eaktuda dát ahte ceggejuvvojit áiddit. áiddiid ággan lea heađuštit bohccuid vahágahttit eanadoalloareálaid, sihkarastit doarvái guohtuma doaibmi oapmedoaluide, ja buoridit doaibmadilálašvuođaid sihke eanadoallái ja boazodollui. Muđui galget áiddit ceggejuvvot nu ahte dat eai leat nu sakka vahágin guovllu fuođđuide ja olgunastindoaimmaide. Jahkemolsašumis sohpe Stáhta šiehtadallanlávdegoddi ja eanaeaiggádiidlávdegoddi davábeal Aursundena ođđa boazoguohtonšiehtadusa. Korsjøfjelletisge leat maŋimuš áiggiid leamaš šiehtadallamat, ja dáppege leat šiehtadallanlávdegottit boahtán ovttaide šiehtadusa hárrái. Dan duhkodah­kii go ovttaskas eanaeaiggádat eai guorras šiehtadusbohtosii mii lea šiehtadallon, soaitá ráđđehus fertet árvvoštallat guohtunvuoigatvuođaid bággolonistit.

21.3.4.5 Konsultašuvnnat

Stuorát huksendoaimmain ja gáhttenevttohusain (gč. 20.2 kap.) ferte ráđđádallat boazodoaluin. Dákkár áššiin ii leat doarvái dušše ráđđádallat Sáme­dikkiin. Lea dehálaš ahte lágiduvvo buriid proseassaide mat čuvvot ráđđádallanortnega ulbmila, ja galggašii gal juohke boazoorohagain ráđđádallat.

21.3.5 Boazodoalu vearut ja divadat

Jahkásaš boazodoallošiehtadallamiid oktavuođas lea Norgga Boazosápmelaččaid Riikasearvi (NBR) máŋgii ovddidan gáibádusa vearuide ja divadiid hárrái boazodoalus, maŋimuš 2007/2008 boazo­doallošiehtadusa šiehtadallamiin. 2006/2007 boazo­doallošiehtadusa šiehtadallamiin čielggaduvvui politihkalaš dásis ahte galgá nammaduvvot bargojoavku mii galgá árvvoštallat mađđása go 1982:s jorai divatluvven nu ahte šattai lassi doarjagin. Dás čujuhuvvo Sd.prp. nr. 64 (2005 – 2006) 2006/2007 boazodoallošiehtadusa birra 4.8 kapihttala máinnašeapmái. 2006 čavčča nammaduvvui bargojoavku mas ledje Finánsadepartemeantta áirasat ja Eanandoallo- ja biebmodepartemeantta golbma olbmo. Bargojoavku ovddidii raporttastis skábmamánu 2006.

NBR ovddidii 2007/2008 boazodoallošiehtadusa šiehtadallamiid oktavuođas dievas buhtadus-/luvvengáibádusa divadiidda dan anu ja oastima ovddas mii boazodoalus lea doallofievrruid oktavuođas. Sámediggi lea dievasčoahkkimisttis, go meannudii jagi 2007/2008 boazodoallošiehtadusa šiehtadallamiid, ovddidan árvalusa mii vástida NBRa gáibádussii oažžut olles buhtadusa/beassama divadiin. Maiddái dainge šiehtadallamiin, mat leat jagi 2008/2009 boazodoallošiehtadusa olis, lea NBR gáibidan olles buhtadusa/beassama divadiin.

ášši máinnašuvvo boazodoalloproposišuvnnas mii ovdanbiddjo 2008 giđa.

21.3.6 Strategiijat ja doaibmabijut

  • Ráđđehus áigu vuoruhit rámmaeavttuid barggu, ja dása giddejuvvo fuomášupmi ođđa boazodoallolága implementerema oktavuođas. 2008 bušeahtas lea juolludeapmi mii láhčá dili nu ahte sáhttá dohkkehit dárbbašlaš rámma­eavttuid.

  • Ođđa boazodoallolága implementeremis, lea geavahanregeliid hábmen dehálaš. Lága mearrádusaid mielde geavahanregeliid birra, lea boahtán reaidu resursahálddašeapmái mas boazodoalus alddes lea guovddáš sajádat, muhto mas eiseválddit máŋggaláhkai leat láhčán ja áigot láhčit dili dasa ahte dát šaddá buorre proseassan.

  • Ráđđehus lea álggahan prošeavtta man ulbmilin lea nannet departemeanttaidgaskasaš ovttasbarggu vai lasihuvvošii fuomášupmi areálahálddašeami ja boazodoalu birra, ja láhčit dili vai buorebut sihkarastojuvvojit boazo­doalloareálat. Prošeavtta jođiha Eanan­doallo- ja biebmodepartemeanta. Visot guoski departemeanttat oassálastet barggus.

  • Ráđđehus lea Od.prp. plána- ja huksenlága ođđa plánaoasi birra ovddidan nuppástusevttohusa mii buorida lága vai lea buorebut reaidun, mii fas nannosabbot oainnusin oažžu boazo­doalu dárbbuid ja beroštumiid, ja seammás láhčá dili dasa ahte boazodoalu beroštumit áimmahuššojit iešguđet plánaproseassain.

  • Barggadettiin oainnusin oažžut boazodoalu areálaanu, galgá boazodoalu areálain ráhkaduvvot árvoklassifiseren. Dát árvoklassifiseren galgá leat guovddáš reaidun gieldda ja regionála plánemis.

  • Guoski departemeanttat galget ain doaibmilit searvat Mátta-Trøndelága fylkkamánni prošeavttas «En felles politikk for fjellområdene i Sør-Trøndelag». Go prošeakta gárvána, de galgá prošeavtta sáhttit geavahit dakkár guovlluinge riikkas gos leat sullasaš riiddut.

  • Ráđđehus áiggošii gávdnat čovdosa daid bistilis riidduide Plassjeguovllus, sihkarastin dihtii máttasámi boazodoalu buori láhkai. Maŋŋil šiehtadallamiid orrot dál šaddamin dáhtolaš čovdosat, muhto dan duhkodahkii go ovttaskas eanaeaiggádat eai guorras šiehtadusbohtosii mii lea šiehtadallon, soaitá ráđđáhus fertet árvvoštallat guohtunvuoigatvuođaid bággolonistit.

  • Go leat stuorát doaibmabijut boazoguovlluin, ja maiddái stuorát gáhttenguovlluid ja huksen­doaimmaid evttohusaid oktavuođas, de galgá boazodoalu beroštumiiguin ráđđádallat. áigumuššan lea dákkár áššiin hábmet dárkilat njuolggadusaid ráđđádallanprosessii.

Bláđe dokumeanttas: < 21.2 Almmolaš muddemat... | 20.3 Boazodoallu > | Ovdasiidu