Sámediggeválga 2009 – Johtočálus nuppástusaid birra válganjuolggadusaide mat leat sámelágas ja ođđa láhkaásahusas Sámediggeválgga birra

Sámediggi
Gielddat - válgastivrrat ja sámeválgastivrrat
Filkkagielddat – filkkaválgastivrrat
Filkkamánnit
Politihkkálaš bellodagat

Sámediggeválga 2009 – Johtočálus nuppástusaid birra válganjuolggadusaide mat leat sámelágas ja ođđa láhkaásahusas Sámediggeválgga birra

Stuorradiggi mearridii geassemánu 17. b. 2008 nuppástusaid válganjuolggadusaide mat leat geassemánu 12. b. 1987 mannosaš lágas nr. 56  Sámedikki ja eará sámi riektedilálašvuođaid birra (sámelágas). Nuppástusaid vuođul ođđa láhkaásahusa nr. 1480 Sámedikki válgga birra mearridii gonagaslaš resolušuvdna juovlamánu 19. b. 2008. Lágadiggi mearridii cuoŋománu 28. b. 2009 mearrádusaid válgalága ja gielddalága nuppástuhttimis. Válgalágas máŋga nuppástusa váikkuhit ja leat áigeguovdilat sámediggeválgga čađaheapmái. Dainna duogážiin mearridii nuppástusaid láhkaásahussii nr. 1480 Sámediggeválgga birra gonagaslaš resolušuvdna miessemánu 15. b. 2009. 

Ođastuvvon láhkaásahusveršuvdna Sámediggeválgga birra lea lohkamassii Lovdata neahttasiiddus: http://www.lovdata.no Sámegielat veršuvdna ođastuvvon láhkaásahusas leat gávdnámis departemeantta neahttasiidduin.
Láhkaásahus sámediggeválgga birra 
 

Dát čállosat gávdnojit maiddái Sámedikki neahttasiidduin www.samediggi.no

Váldočuoggát njuolggadusnuppástusain:

Sámelága § 2-3
Dain gielddain main leat unnit go 30 girjejuvvon olbmo Sámedikki jienastus¬logus, lea vejolaš duššefal ovddalgihtii jienastit sámediggeválgii. Sámedikki mannan válgga (2005) jienastuslohku galgá biddjojuvvot vuođđun go mearriduvvo guđe gielddat galget duššefal ovddalgihtii jienasteami čađahit sámediggeválgii, ja guđe gielddat/suohkanat galget vuostáiváldit ovddalgihtii jienastagaid ja maiddái lágidit jienasteami válgabáikái (láhkaásahusa § 39 a).

Geahčus mii čájeha gielddaid dahje suohkaniid main leat unnit go 30 olbmo girjejuvvon Sámedikki jienastuslohkui, lea vejolaš viežžat dáppe “válgabargiid” vuolde: www.valg.no
 
Sámelága § 2-4
Álggahuvvon lea ođđa válgabiirejuohku mas leat hárvvit muhto stuorát biirret. Válgabiiriid lohku lea unniduvvon 13 válgabiirres 7 válgabiirii.

Sámedikki mandáhtaid lohku lea unniduvvon 39 mandáhtii fas dainnago jevdenmandáhtat leat loahpahuvvon. 

Mearriduvvon lea matematihkalaš vuohki mo juogadit mandáhtaid válgabiirriide.  
Mandáhtajuogu vuođđun lea guđege válgabiirii girjejuvvon jienatasteaddjiid lohku. Gč. láhkaásahusa § 67 a.

Sámelága §§ 2-5, 2-6 ja 2-7 
Doaba sámi jienastuslohku lea nuppástahttojuvvon doaban Sámedikki jienastuslohku.

Sámelága § 2-7      
Vuolláičállagiid lohku mii gáibiduvvo sámiin geain lea vuoigatvuohta árvalit ja cegget válgalisttu, lea bajiduvvon 15 vuolláičállagis 30 vuolláičállagii.

Láhkaásahusa § 12
Sii guđet leat ožžon jienastuslogus ovdamearkkaid Sámedikkis, galget daid máhcahit dahje duššadit ovdalgo guhtta mánu leat vássán válgga rájis.

Láhkaásahusa § 13
Guđege jienasteaddji válgakoarttas galget leat dieđut das man sámeválgastivrii dahje lohkan¬válgastivrii dat ovddalgihtii jienastat galgá sáddejuvvot.

Láhkaásahusa §§ 36, 39
Dieđut das mo jienasteaddji sáhttá nuppástuhttit eavttohasaid vuoruid, ja vel ruktáráidu vuoruid nuppástuhttima várás, galget leat prentejuvvon jienastanlihpuide. 

Láhkaásahusa § 39
Jienasteaddjis lea lohpi nuppástahttit jienastanlihpu dainna lágiin ahte molsu eavttohasaid vuoruid, go ii molsso jienastanlihpus eambbo go viđa bajimuš eavttohasa vuoruid dahje buohkanassii dušše viđa eavttohasa vuoruid jos biirii válljehahtti eavttohasaid lohku lea eambbo go vihtta. Ii leat addojuvvon jienasteaddjiide lohpi dahkat eará nuppástusaid dahje sihkkut eavttohasaid.

Láhkaásahusa § 40     
Jienasteaddjiin guđet leat riikkas, earret Svalbárdda ja Jan Mayena, ja guđet eai sáhte addit jienastaga ovddalgihtii jienasteami áiggi iige válgadikkis, lea lohpi addit jienastaga áigodagas mii bistá suoidnemánu 1. b. rájis gitta dasságo ovddalgihtii jienasteapmi álgá borgemánu 10. beaivvi. Válgastivrrat ja sámeválgastivrrat galget gieđahallat daid seamma láhkai go ovddal¬gihtii jienastagaid. 
 
Láhkaásahusa § 50
Jienastankonfaluhta geavaheami ortnet jotkojuvvo válgadikkis. 

Láhkaásahusa § 85a
Gielddain lea geatnegasvuohta vuostáiváldit akkredihterejuvvon válgadárkojeaddjiid ja láhčit dili vai lea vejolaš dárkot válgga.

Earru lea daid gielddaid gaskkas main leat 30 ja eanet olbmot, ja dain main leat unnit go 30 olbmo girjejuvvon Sámedikki jienastuslohkui.

Sámediggeválgga čađaheapmi lea earalágan dain gielddain main leat 30 olbmo dahje eanebut Sámedikki jienastuslogus, go dain gielddain main leat unnit go 30 olbmo Sámedikki jienastuslogus. Dain gielddain main leat unnit go 30 olbmo girjejuvvon Sámedikki jienastuslohkui, jienasteaddjiin lea lohpi dušše ovddal¬gihtii jienastagaid addit sámediggeválgii.

Sámedikki jienastuslohku mii lei mannan sámediggeválggas (2005) galgá biddjojuvvot vuođđun mearrideapmái das mat gielddaid galget dušše vuostáiváldit ovddalgihtii jienastagaid sámediggeválggas, ja mat gielddaid galget vuostáiváldit ovddalgihtii jienastagaid ja maiddái lágidit jienasteami válgadikkisge (láhkaásahusa § 39 a). Buot gielddat dahje suohkanat galget lágidit ovddalgihtii jienasteami borgemánu 10. b. rájis, ja vel jienasteami suoidnemánu 1. b. rájis dasságo ovddalgihtii jienasteapmi álgá borgemánu 10. beaivvi. 
 
Earus mii álggahuvvo válganjuolggadusaide daid gielddaid dahje gaskkas main leat 30 olbmo dahje eanebut girjejuvvon Sámedikki jienastuslohkui, ja daid main leat unnit go 30 olbmo girjejuvvon Sámedikki jienastuslohkui, lea mearkkašupmi jienasteapmái, lohkamii, jienastagaid ja jienastanlihpuid dohkkeheapmái ja sáddemii. 

Gielddaid earu dát skovvi govvida:

Sámeválgastivra, lohkanstivra
Sámeválgastivrrat mat leat Tana-Deanu, Karasjok-Kárášjoga, Alta-Álttá, Romssa, Narviikka, Steinkjera ja Oslo gielddain, galget doaibmat lohkanválgastivran guhtege iežas válgabiirres (láhkaásahusa § 62).

Dain gielddain main leat 30 olbmo dahje eanebut girjejuvvon Sámedikki jienastuslohkui, galgá leat sámeválgastivra maid gielddastivra lea válljen (láhkaásahusa § 17).

Dain gielddain main leat unnit go 30 olbmo girjejuvvon Sámedikki jienastuslohkui, doaibmá válgastivra sámeválgastivran (láhkaásahusa § 17).

Jienasteapmi 
Jienasteaddjiin guđet leat daid gielddaid jienastuslohkui girjejuvvon main leat 30 olbmo dahje eanebut girjejuvvon Sámedikki jienastuslohkui, lea lohpi juogo jienastit ovddalgihtii dahje addit jienastaga válgadikkis.

Jienastanlihppogokčasat galget geavahuvvot go jienastuvvo válgadikkis (láhkaásahusa § 50).

Jienasteaddjit guđet leat girjejuvvon Sámedikki jienastuslohkui dain gielddain main leat unnit go 30 olbmo guđet leat girjejuvvon Sámedikki jienastuslohkui, sáhttet dušše ovddalgihtii jienastit (láhkaásahusa § 39 a).

Jienasteaddjiin guđet leat riikkas, earret Svalbárdda ja Jan Mayena, ja guđet eai sáhte jienastit ovddalgihtii jienasteami áigodagas eaige válgadikkis, lea lohpi jienastit suoidnemánu 1. beaivvi rájis ja dasságo ovddalgihtii jienasteapmi álgá borgemánu 10. beaivvi. 

Válgastivra lea geatnegas lágidit nu ahte jienasteaddjit sáhttet jienastit dan áigodagas, ja dat galgá mearridit dakkár jienasteami báikki. Válgastivra lea geatnegas váldit vuhtii jienasteaddji sávaldaga jienasteami áiggi hárrái (láhkaásahusa § 40).
 
Jienasteami áigi ja báiki
Buot gielddat galget lágidit nu ahte lea vejolaš ovddalgihtii jienastit sámediggeválgii. Sámeválgastivra almmuha ovddalgihtii jienasteami áiggi ja báikki, ja dat jienasteapmi galgá čađahuvvot dain lanjain main ovddalgihtii jienasteapmi dáhpá¬huvvá stuorradiggeválgiige (láhkaásahusa §§ 40, 42).

Sámeválgastivra almmuha áiggi ja báikki jienasteapmái mii čađahuvvo sámedigge¬válgii válgadikkis (láhkaásahusa § 48).

Rahpanáigi sihke ovddalgihtii jienasteapmái ja dan jienasteapmái mii sámediggeválgii čađahuvvo válgadikkis galgá heivet oktii stuorradiggeválgga rahpanáiggiide (láhka¬ásahusa § 47).

Gielddat mat lágidit válgadikki, mearridit ieža láhčetgo nu ahte sáhttet vuostáiváldit sámediggeválgga jienastagaid guovddážis vai buot jienastanbiirriin. Jos lanjas ii leat jienasteapmi sámediggeválgii, de jienasteaddji galgá sáddejuvvot jienastanbáikái mas vuostáiváldet jienastagaid sámediggeválgii (láhkaásahusa §§ 47, 50).

Ovddalgihtii jienasteamit – dađistaga doaimmaheapmi
Ovddalgihtii jienastagat maid dat jienasteaddjit leat jienastan guđet leat girjejuvvon Sámedikki jienastuslohkui dakkár gielddas mas leat 30 olbmo dahje eanebut girjejuvvon Sámedikki jienastuslohkui, galget sáddejuvvot dađistaga dan gieldda sámeválgastivrii mas jienasteaddji lea girjejuvvon Sámedikki jienastuslohkui (láhkaásahusa § 43).

Ovddalgihtii jienastagat maid dat jienasteaddjit leat jienastan guđet leat girjejuvvon Sámedikki jienastuslohkui dakkár gielddas mas leat unnit go 30 olbmo girjejuvvon Sámedikki jienastuslohkui, galget sáddejuvvot dađistaga válgabiirre lohkan¬válgastivrii (láhkaásahusa § 43).

Guđege jienasteaddji válgakoarttas galget leat dieđut man válgastivrii dahje lohkanválgastivrii ovddalgihtii jienastat galgá sáddejuvvot (láhkaásahusa § 13).

Ovddasvástádus lohkamis ja válgga loahppameanuin   
Dain gielddain main leat 30 olbmo dahje eanebut girjejuvvon Sáme¬dikki jienastuslohkui, galgá gieldda sámeválgastivra čađahit gaska¬boddasaš lohkama ovddalgihtii jienastagain ja válgadiggejienastagain (láhkaásahusa § 62).

Dain gielddain main leat unnit go 30 olbmo girjejuvvon Sáme¬dikki jienastuslohkui, lohkanválgastivrra ovddasvástádus lea čađahit gaskaboddasaš lohkama ovddalgihtii jienastagain (láhkaásahusa § 62).

Válgabiirre lohkanválgastivra čađaha loahpalaš lohkama ovddalgihtii jienastagain ja válgadiggejienastagain mat bohtet gielddain main leat eanet go 30 olbmo girjejuvvon Sámedikki jienastuslohkui, ja loahpalaš lohkama ovddalgihtii jienastagain mat bohtet gielddain main leat unnit go 30 olbmo girjejuvvon Sámedikki jienastuslohkui. Oppa válgabiirre lohkan ja válgga loahppameanut čađahuvvojit ovttas (láhkaásahusa §§ 62, 66).

Sádden, dieđiheapmi, áigemearri
Dain gielddain main leat unnit go 30 olbmo girjejuvvon Sámedikki jienastuslohkui, galgá válgastivra fuolahit ahte ovddalgihtii jienastagat mat leat jienastuvvon sámediggeválgii, sáddejuvvot lohkanválgastivrii rabakeahttá dađistaga go dat jovdet válgastivrii (láhkaásahusa § 63).

Dain gielddain main leat eanet go 30 olbmo girjejuvvon Sámedikki jienastuslohkui, galgá sámeválgastivra dakkaviđe go ovddalgihtii jienastagaid ja válga¬diggejienastagaid gaskaboddasaš lohkan lea čađahuvvon, sáddet daid jienastagaid biirre lohkanválgastivrii (láhkaásahusa § 63). 

Sámeválgastivra dain gielddain main leat eanet go 30 olbmo girjejuvvon Sámedikki jienastuslohkui, galgá dakkaviđe go jienastagaid lohkan lea čađahuvvon, dieđihit gaskaboddasaš bohtosa válgabiirre lohkanstivrii (láhkaásahusa § 65).

Sámeválgastivra galgá maŋimusat gaskavahku mielde válgga maŋŋá diibmui 15 leat sádden válgadikki buot jienastagaid ja jienastanlihpuid válgabiirre lohkanválgastivrii (láhkaásahusa § 63).

Válgaija diehtovuođđu/SSB – dieđiheapmi
Lohkanválgastivrrat ja sámeválgastivrrat dain gielddain main leat eanet go 30 olbmo girjejuvvon Sámedikki jienastuslohkui, galget dieđihit gaskaboddasaš válgabohtosa Statistihkalaš guovddášdoaimmahahkii (SSB) nu farga go dat lea válmmas válgabeaivvi/válgaija.

Lohkanválgastivrrat galget dieđihit divvojuvvon válgabohtosiid válgga maŋŋá. Buot dieđiheamit válgaija diehtovuđđui galget čađahuvvot SSBa iežas web-prográmmain.
SSB áigu sierra čállosis dárkileappot čilget vuogi lohkanválgastivrraide ja namahuvvon sámeválgastivrraide.

Áigemearit

Láhkaásahusas muhtun áigemearit leat nuppástuhttojuvvon, gč. maid § 83 áigemeriid meroštallama birra:

Listoárvalusat

Sámedikki jienastuslohku

Jienasteapmi

Áigemearit válgabeaivvi dii. 21

Válgalanjat giddejuvvojit dii. 21 ja váikkuhit dáidda áššiide:

• Jienasteaddji lea ieš vásttolaš jienastit ovddalgihtii áiggil vai su jienastat joavdá sámeválgastivrii dahje lohkanválgastivrii diibmui 21 válgabeaivvi (láhkaásahusa § 40).
• Dain gielddain dahje main leat 30 olbmo dahje eanebut guđet leat girjejuvvon Sámedikki jienastuslohkui, ovddalgihtii jienastat galgá dohkkehuvvot jos dat lea joavdan sámeválgastivrii diibmui 21 válgabeaivvi (láhkaásahusa § 56).
• Dain gielddain main leat unnit go 30 olbmo guđet leat girjejuvvon Sámedikki jienastuslohkui, ovddalgihtii jienastagat fertejit leat joavdan válgabiirre lohkanválgastivrii diibmui 21 válgabeaivvi (láhkaásahusa § 56). 
• Válgabohtosat ja prognosat mat leat ráhkaduvvon iskkademiid vuođul mat leat čađa-huvvon dan beaivvi dahje daid beivviid go válga čađahuvvo, eai sáhte almmuhuvvot ovdal áramusat dii. 21 válgabeaivvi vuossárgga  (láhkaásahusa § 55).

Dearvvuođaiguin