Dás gávdná oahpaheaddji ovdamearkkaid movt son sáhttá bargat vai ollašuhttá 9. dási gelbbolašvuođamihttomeriid.
Dás čájehuvvo movt gelbbolašvuođamihttomearit duohttandahkkojit oahppoulbmiliin, sisdoallu ja bargovuogit, movt vuođđogálggaid integreret ja movt oahpahus sáhttá heivehuvvot juohke ovttaskas oahppái. Dađistaga-árvvoštallan ja gielladomeanat leat oassin láhčimis.
Gelbbolašvuođamihttomearit
Njálmmálaš gulahallan
Oahpahusa mihttomearri lea ahte oahppi galgá máhttit
- digaštallat, ákkastallat ja albmanahttit iežas oaiviliid ja jurdagiid
Giella- ja kulturdiđolašvuohta
Oahpahusa mihttomearri lea ahte oahppi galgá máhttit
- digaštallat ođđasiid ja áigeguovdilis dáhpáhusaid Sámis
- geavahit mediaid iežas giellabarggus
Dán barggu ulbmiliin lea ahte oahppit galget oahppat áššálaččat digaštallat ja iežaset oaiviliid ovddidit. Bargamis dáinna fáttain ávžžuhuvvojit oahppit ráhkadit sátnebáŋkku dahje jurddakártta, geahča ovdamearkka 8. dásis.
Dát mearkkaša ahte oahppi galgá máhttit:
- čállit čoavddasániid ášši sisdoalu ektui
- áigeguovdilis ášši bájuhit dárkilit ja čilgejeaddjin
- vuođuštit oainnus áššálaččat
- vuođuštit oainnus iežas árvvuid vuođul
- atnit iešguđetlágan adjektiivvaid riggodahttit giela
Ráhkat áinnas eavttuid ovttasráđiid ohppiiguin.
Árvvoštallama ovdamearka:
| Oahppoulbmilat |
2 |
3-4 |
5-6 |
| Oahppi máhttá: |
|
|
|
| čállit čoavddasániid ášši sisdoalu ektui |
Oahppi čállá soames čoavddasáni. |
Oahppi čállá máŋga guovddáš čoavddasáni. |
Oahppi čállá eanas čoavddasániid mat leat áigeguovdilat ja guovddážis. |
| áigeguovdilis ášši bájuheames dárkilit ja čilgejeaddjin |
Oahppi bájuha veaháš ášši sisdoalus. |
Oahppi bájuha ášši váldosisdoalu. |
Oahppi bájuha ášši ekonomalaččat, dárkilit ja čilgejeaddjin. |
| áššálaš vuogi mielde máhttit ákkastallat oainnuset |
Oahppi máhttá belohahkii
ákkastallat oainnus áššálaš vuogi mielde. |
Oahppi máhttá áššálaččat čilget oainnus. |
Oahppi bájuha ášši ekonomalaččat, dárkilit ja čilgejeaddjin. |
| máhttit ákkastallat oaiviliiddas iežas árvvuid vuođul |
Oahppi máhttá áššálaččat veaháš dadjat oaiviliiddis birra. |
Oahppi máhttá čilget iežas oaiviliid árvvuidis vuođul. |
Oahppi máhttá čilget iežas oainnu árvvuidis vuođul ja dan ektui áššálaččat digaštallat. |
| máhttit atnit iešguđetlágan adjektiivvaid vai riggodahttá giela |
Oahppi máhttá moadde adjektiivva adnit go iežas oaiviliid čilge. |
Oahppi máhttá atnit soames adjektiivvaid vai dárkilit čilge iežas oaiviliid. |
Oahppi máhttá atnit máŋga adjektiivva iežas oainnuid čilgemis hui dárkilit. |
Oahppit galget mediain gávdnat áigeguovdilis ođasášši mii guoská Sápmái. Sii sáhttet válljet ođasášši mii lea juogo áviissas, áigečállagis, interneahtas, radios, tv´s dahje eará sajis. Oahppit lohket ášši birra álggos ja dasto čállet čoavddasániid.
Čoavddasániid vuođul galget oanehaččat bájuhit ášši sisdoalu. Dasto galget muitalit iežaset oainnu dan áššái. Viidáset galget oahppit digaštallat fáttá birra. Maŋŋil digaštallama, sáhttet oahppit čállit čoahkkáigeasu. Dahje sii sáhttet lohkiidreivve čállit.
Oahppit berrejit atnit adjektiivvaid go čilgejit oainnuset áššái, áinnas eanet ollašuvvin go buorre/heitot. Ávkkálaš sániid ovdamearkkat: miellagiddevaš, hástaleaddjin, čilgejeaddjin, somá, ahkidis, gelddolaš, vuorddekeahttá, jáhkkemeahttun jna. Dat dagaha ahte oahppit ohppet maiddái ákkastallat oainnuset áššái.
Gávnna heivehuvvon siidduid áviissain jna. dán doibmii. Dá ovdamearkkat Ávvir áviisasiidduin:
Govven: Jan Arne Varsi
20 gažaldaga ođasášši birra
Dát doaibma sulastahttá tv- dahje radioprográmma 20 spørsmål. Oahpaheaddji dahje oahppi vállje soames ođasášši. Dat galgá leat juogo olbmo dahje dáhpáhusa birra. Okta jearrá, ja son sáhttá dušše vástidit juo dahje ii. Son guhte jearrá, galgá geahččalit oažžut rivttes vástádusa, nuppiin sániin rivttes ođđasa, ovdalgo buot 20 gažaldagaid lea jearran. Sámegillii lea dát ávkkálaš stoagus danin go gažaldagain ja vástádusain lea seamma vearba ja dan sáhttá ohppiiguin hárjehallat:
Er det en mann? – Ja/nei.
Lea go dievdoolmmoš? – de lea/ii leat.
Snakker hun samisk? – Ja/nei.
Hupmá go sámegiela? – de hupmá/ii huma.
|
Davvisámegielas leat oalle ollu jietnafiillat gávdnamis. Julevsámegillii ja lullisámegilli eai vuos gávdno nu ollu, muhto veaháš gal.
Čađahit dán láhčima gáibiduvvojit čuovvovaš prográmmat: iTunes, Media Player, Mp3-čuojanas, Audacity ja jietnabáddenprográmma.
Viečča iTunes prográmma. Dán prográmmas sáhttá diŋgot radio- ja tv-prográmmaid n.g. podkastan. Nugomat Izu dahje ođđasit. Go prográmma lea viežžan, de sáhttá jietnafiillaid vurket ovdamearkan mp3-čuojanassii, dahje sáhttá dihtormášiinnas daid geahččat ja guladit.
Jus leat CD´at, de daid sáhttá dihtormášiinnas čuojahit. Oahppit sáhttet jietnafiillaid dahje TV-prográmmaid vuođul ieža ráhkadit reportášaid jna.
Oahppit sáhttet ráhkadit iežaset jietnafiillaid jietnačuojahanprográmmain, mat gávdnojit buot dihtomášiinnain. Oahppit sáhttet maiddái ráhkadit iežaset jietnafiillaid mp3-čuojanasain. Audacity prográmmain sáhttá jietnafiillaid oanidit jus ii áiggo visot adnit dahje rievdadit jietnafiillaid dan ektui maid galgá atnit.
Jietnafiillat maid oahppit ráhkadit sáhttet leat gárvves buktagat maid oahpaheaddji sáhttá árvvoštallat. |
Oahpaheaddji berre addit dieđuid ja mearkkašumiid ohppiide válljejuvvon ášši ja dan áigeguovdilvuođa birra. Digaštala áinnas ohppiiguin dan birra movt sii gávdne juste dan ášši ja manin juste dan válljejedje. Divtte ohppiid iežaset sániiguin muitalit maid sii leat oahppan go dáinna osiin leat bargan.
Dađistaga-árvvoštallamis sáhttá oahpaheaddji buktit mearkkašumiid eavttuid vuođul jus daid ovdalgihtii leat lihtodan.
Divtte ohppiid árvvoštallat makkár árvvuid ášši ovddida, ja makkár árvvuid ieš oahppi deattuha. Muital iešguđet árvvuid erohusaid, ja manin iešguđetlágan árvvut na sáhttet ilbmat beroškeahttá oainnu.
Dieđuid ja mearkkašumiid ovdamearkkat:
Gelbbolašvuođamihttomearit
Oahpahusa mihttomearrin lea ahte oahppi galgá máhttit: |
|
- digaštallat, ákkastallat ja ovddidit iežas ipmárdusaid ja oaiviliid
|
Mii lea buorre:
Don oaččut čielgasit ovdan iežat oaivila.
Mu mielas don bures ákkastalat iežat oainnuid ovddas.
Maid sáhtát buoridit:
Don sáhtát dárkilahttit oaiviliiddát girjábut sátneanu bakte. |
- digaštallat ođđasiid ja áigeguovdilis dáhpáhusaid Sámis
|
Mii lea buorre:
Don gávdnet relevánta ođđasa.
Don bájuhat ášši bures.
Maid sáhtát buoridit:
Don sáhtašit vel buoret oainnusindahkat áššái iešguđetge oainnuid ja oaiviliid. |
Oahppoulbmila iešárvvoštallan
Dá lea ovdamearka dasa movt oahppit sáhttet iežas árvvoštallat:
| Don galggat máhttit: |
Dán máhtán veaháš: |
Dán máhtán oalle bures: |
Dán máhtán hui bures: |
| áššái čállit čoavddasániid |
|
|
|
| bájuhit ášši čilgejeaddjin ja dárkilit |
|
|
|
| ákkatallat oainnut áššálaččat ja iežat árvvuid vuođul |
|
|
|
Muhtun ohppiide sáhttá leat hástaleaddjin gávdnat mii ášši váldosisdoallun lea ja dan bájuhit njálmmálaččat. Teaksta berre heivehuvvot ohppiid dássái. Muhtun ohppiide sáhttá leat doarvái go gávdnet ovtta ákka teavsttas. Dan sii oanehaččat ovdanbidjet njálmmálaččat. Oahppit sáhttet oažžut veahki cealkagiid hábmemis.
Ovdamearkka dihte sáhttá oahpaheaddji vuosehit ohppiide soames ovdamearkkaid movt sii álggahit ákkastallat oaiviliiddiset ovddas: Mu mielas… Álggaálggus mu mielas … Ášši váldobealli lea … Viidáset oaivvildan ahte… Dat mii dán áššis lea buorre, lea ahte… Dan maid in liiko, lea ahte… Dat mii lea miellagiddevažžan lea ahte …
Soames háve sáhttá leat dárbbašlažžan oahppi veahkehit gávdnat miehte- dahje vuostáákkaid áššái.
Oahpaheaddji sáhttá diktit oahppi gávdnat ášši mas teaksta lea sihke sámegillii ja dárogillii, vai oahppit geat dárbbašit liige veahki dan sáhttet gávdnat dárogielat teavsttas.
Oahppit sáhttet ieža jođihit digaštallama ja leat čoahkkinjođiheaddjin.
Muhtun ohppiide dáidá leat váttisin oainnuideaset ovdanbuktit. Oahppit sáhttet atnit vuođđun dihto dilálašvuođa dahje rolla go sii galget mearridit ja čilget oaiviliiddiset, omd. go dihtora atnet skuvlabargguide: Makkár ovdamunit ja hehttehusat leat dihtora atnimis skuvlabargui? Mii lea du oaivil?
Oahppit sáhttet ráhkkanit geahččat ođassáddagiid ja guldalit sámi ođđasiid. Guldaleames ođđasiid sii galget mearkut ja čállit gaskal guokte ja logi sáni, sániid maid sii ovdalažžas dovdet ja sániid mat leat áibbas apmasat sidjiide.
Muhtun oahppit rahčet nubbingiela movttiidemiin. Vai bargu šaddá suohttaseabbon de sáhttá atnit Photostory prográmma. Dalle sáhttet oahppit ieža govvet ja daid atnit oanehis muitalussaide vuođđun, ja man sii njálmmálaččat galget ovdanbidjat. Photostory lea nuvttá ja álkes prográmma atnit, ja dasa lea vejolaš teavstta liibmet go vuos govaid lea dasa bidjan.
Máhttit ovdanbuktit njálmmálaččat: Dán ovdamearkkas lea njálmmálaš doaibma guovddážis.
Máhttit atnit digitála reaidduid: Oahppit galget máhttit interneahtas ohcat dieđuid ášši birra. Sii sáhttet maiddái atnit jurddakártta vuogáidahttimis ákkaid ja árvvuid. Dat sáhttá leat ovdanbidjamii vuolggasadjin.
Máhttit ovdanbuktit čálalaččat: Oahppit čállet čoavddasániid ja referáhta, vuogáidahttet loahppajurdagiid ja čállet ákkaid go digaštallan čađahuvvo.
Dát ovdamearka heive bures gáiddusoahpahussii. Oahppit sáhttet čuovvut seamma láhčima go dan mii bajábealde čilgejuvvo. Vejolaččat sáhttet oahppit ráhkadit tv-reportáša. Sii ovdanbidjet ášši, ja oahpaheaddji sáhttá leat ođaslohkkin studios. Ođaslohkki jearrá reportáris guhte vástida. Sáhttá maiddái rievdadit nu ahte oahppi lea ođaslohkki studios ja oahpaheaddji reportárin.
Sámi ođđasiid oktavuođas sáhttá ráhkadit gielladomeana. Dasa sáhttet gullat nugomat sámegielat áviissat, radio- ja tv-sáddagat dahje ođassiiddut interneahtas. Oahppit sáhttet jeavddalaččat oanehaččat muitalit ođasáššiin. Buot gulahallan čađahuvvo sámegillii.
Sara, Elen Ragnhild: Joatkke ain, Davvi Girji 2006
Somby, Liv Inger: Gielas Gillii Mielas Millii 6, Mediagirji, Davvi Girji 1998
http://avvir.no
http://lotta.yle.fi/srwebanar.nsf/sivut/ovdasiidu2004
http://nrk.no/sami
http://nrk.no/podkast
http://galdu.org