| Sámi leavga |
|
|
|
Sá
Vuosttasin iežas leavgga sámiide evttohii dáiddár Synnøve Persen, guhte maid plánii iežas leavgaevttohusa. Persena golmmaivdnásaš leavgga gerge geavahit ee. Álttá čáhcefápmorusttega ja dulvadeami vuosttildeami oktavuođas 1970- ja 1980-loguid molsašumis, muhto dat ii báhcán atnui dađi guhkit áigái.
Suoma, Ruoŧa, Norgga ja Ruošša sámiid oktasašbargoorganisašuvdna Sámiráđđi (Samerådet/ Saami council) mearridii ordnet leavgga plánengilvvu 1980-logus. Vuoitán leavgga plánii Norgga sápmelaš Astrid Båhl. Su plánen leavggas čuvget šerres ruoksat, alit, fiskat ja ruoná. Seamma ivnniid leat árbevirolaččat geavahan sámegávttis.
Leavga dohkkehuvvui sámiid virggálaš symbolan sámiid 13. davviriikkalaš konfereanssas Åres borgemánu 15. beaivve 1986. Seammás dohkkehuvvui maid nubbi álbmotlaš symbola: Sámi soga lávlla.
Sámiin leat dál 11 oktasaš leavgabeaivvi, mat leat dohkkehuvvon sámekonfereanssas. Suoma sisáššiidministeriija ávžžuha sámi leavgabeivviide maid oktasaš leavgaatnima. Leavgga atnimis galgá čuovvut iešguđege riikka lágaid. Priváhta olbmuin, servošiin ja fitnodagain lea ávvudeami, gudnejahttima dahje morraša čájeheami dihte friijavuohta atnit Sámi leavgga muđuige go virggálaš leavgabeivviin.
Sámiid leavgabeaivvit
6.2. Sámiid álbmotbeaivi Guovvamánu 6. beaivve 1917 dollojuvvui Norgga Troandimis vuosttas sámečoahkkin, gosa ledje čoahkkanan sihke davvi- ja lullisámit. Čoahkkin lei álgu davviriikkalaš sámeoktasašbargui.
2.3. Suoma Sámedikki vuođđudanbeaivi Suoma Sámediggi, vuođđuduvvui iežas lágain jagis 1995. Dat rahppojuvvui virggálaččat 2.3.1996.
Márjjabeaivi Sámiid árbevirolaš ávvudanbeaivi. Márjjabeaivve áigi kaleandaris molsašuddá ja beaivvi sáhttá ávvudit sierra riikkaid Márjjabeaivve mielde.
Mihcamárbeaivi Almmolaš ávvudanbeaivi. Sáhttá atnit leavgga sierra riikkaid mihcamárbeaivvi mielde.
9.8. ON:aid riikkaidgaskasaš álgoálbmogiid beaivi Ovttastuvvan nášuvnnat lea namuhan 9.8. riikkaidgaskasaš álgoálbmogiid beaivin.
15.8. Sámi leavgga dohkkehanbeaivi Sámi leavga dohkkehuvvui Sámiid 13. konfereanssas 15.8.1986 Åres Ruoŧas.
18.8. Sámiráđi vuođđudanbeaivi Sámiráđđi vuođđuduvvui virggálaččat sámiid 2. davviriikkalaš konfereanssas 18.8.1956 Norgga Kárášjogas.
26.8. Ruoŧa Sámedikki vuođđudanbeaivi Ruoŧa Sámediggi (Sametinget) vuođđuduvvui iežas lágain jagis 1992. Dat rahppojuvvui virggálaččat 26.8.1993.
9.10. Norgga Sámedikki vuođđudanbeaivi Norgga Sámediggi (Sametinget) vuođđuduvvui iežas lágain jagis 1987. Dat rahppojuvvui virggálaččat 9.10.1989.
9.11. Sámi Parlamentta vuođđudanbeaivi Suomas addojuvvui ásahus Sámi Parlamentta birra 9.11.1973. Sámi Parlamenta lei jagis 1996 doaimmas álggahan Sámedikki ovddasmanni.
15.11. Vuosttas sápmelaš riikkabeaialbmá Isak Saba (Sápp Issát) riegádanbeaivi Isak Saba riegádii 15.11.1875 Unjárggas Várjjagis. Son lei Norgga Stuorradikki lahttun guokte baji (1906-1912) bargiidbellodaga ovddasteaddjin.
Gáldut:
Anders Fjellner (1795–1876)
Anders Fjellner riegádii olggos Ruoŧa Härjedalenis čakčamánu 18. beaivve jagis 1795 sámebearrašii. Su áhčči jámii go Anders lei vel mánná, muhto fuolkkit veahkehedje su skuvlet iežas nu ahte son gárvvásmuvai 1800-logu álgogeahčen báhppan Uppsala universitehtas.
Fjellner jođii báhppanvihaheami maŋŋá vuos sárdnideaddjin Čohkkerasas ja Gárasavvonis. Máidnasa mielde son lei nu oanehaš, ahte sárdnestuolusge fertii čuožžut beaŋkkaža alde. Barggus lassin Fjellner mearkugođii nášuvnnaromantihkalaš jurddašanvuogi váikkuhusas muitui maid sámi kulturárbevieru, nugo luđiid, juigosiid, myhtaid, legendaid ja lávlagiid. Son jorgalii dáid sámegielat teavsttaid nu, ahte maid earáin go sámegielagiin lei vejolašvuohta oahpásmuvvat daidda.
Fjellner muitaliii ahte son lea sierra guovlluin Sámis gullan dáid álbmotdivttaid, maid lea merkon muitui. Maŋit buolvvaide buoremusat seilon Biejjie-baernie–dikta lea stiilla, mihtu ja sisdoalu dáfus nu čehpet čállojuvvon, ahte dát jáhkkimis ii leat dušše njálmmálaš álbmottradišuvdna. Fjellner bekkii leat movttegis ja áŋgiris guldaleaddji ja erenomáš buorre máinnasteaddi ja dát lea muhtin oassái váikkuhan dasa, ahte máŋggat sámekultuvrra dutkitge leat boahtán dan bohtosii ahte dikta lea árbevirolaš álbmotdikta, muhto maid okta ovdamearka girječálli dáidduin.
Sámi levgii heakka bossu Anders Fjellnera dikta Beaivvi bárdni lea myhtalaš sáŋgárepos. Das beaivvi bárdni vuolgá jiehtanasaid eatnamii, ráhkistuvvá doppe jiehtanasa niidii ja loahpas náitala suinna. Sudnuide riegádit Gállabártnit (Gaalla-baernie), geat leat sámiid máddarat.
Dás maŋŋelebbos álgooassi Fjellnera guhkes diktemušas, mii muitala Beaivvi bártni soagŋus jiehtanasaid máilbmái. Fjellnera álgogiella lei lullisámegiella, mas dikta lea jorgaluvvon davvisámegillii (Harald Gaski), anárašgillii (Ilmari Mattus) ja eaŋgalsgillii (Tr. John Weinstock).
Gáldut:
Harald Gaski 2003: Biejjien baernie/ Sámi Son of the Sun/ Beaivvi bárdni. Davvi Girji OS: www.davvi.no. Diktagurgadasat girjjis leat olggosaddojuvvon Gaski ja Davvi Girjji lobiin. Heroic Epic, Utopia and Prayer – the Son of the Sun, the Daughter of the Sun and the Sámi
Lullisámegillii:
Biejjie-baernien såangoe Jeahnaj eatnamisnie
Badtsetji baernieh lin dovletje Vaenies niejth ålmide Daatema lij nyjsenæjjemes diedteme virreh sjoevelin aktese Ietnie lij guedtiemassem njammehtamme Gaalles baerniem laavkojamme bøypmedehteme Goh gaalla gierhkemassem tjiektji Sjiehtedimmeste nænnoes soenh Sjiehtedæjja leajhkeli mielem Gaalla-baerniej maadth-maadtoe.
Jiehtese lea jiehteme Saake lea beagkeme:
Dubpelen noerhtemes naestiem Luvleli biejjien jih asken Silpe gullie joeveh aaregh Aernie-gierkieh, aajeh-gierkieh Gullie giltie, silpe sjiltie Mearoe-gaejsieh guelmiedahkem giehtjieh Biejjieh, askh jih naestieh Guekieh giltieh mojjesisnie - - - - - - - -
Davvisámegillii:
Beaivvi bártni soagŋu jiehtanasaid máilmmis
Bođuid bártnit ledje dolin Nieiddat vátnásat olbmáide Dievdu lei nissonis deaddán Varaideaskka vuohčudan oktii Eadni lei njamahan guoddámis Gállá gándda lávgon ja biebman Go gállis gietkamis čievččai Sahkanahttistis nana suonaid Sahkkejeaddji mielaid leikii Gállábártniid máttarmáddui.
Nu leat mii gullan Sáhka lea beaggán:
Dobbelis davimus nástti Oarjjabeal beaivvi ja mánu Silba-golli juovat, bávttit Árrangeađggit ájageađggit Golli giilá, silba šiilá Mearas gáissát govaset gehccet Beaivvážat, mánut ja násttit Muođuineaset mojit čuvget - - - - - - - -
Eaŋgalsgillii:
The Son of the Sun´s Courting in the Land of the Giants
Few men were there before A lack of women for the men. The man hugged his woman Their blood they blended together. The mother suckled her offspring Washed and fed the child. The boy kicked in the cradle From his father got strong sinews From his mother gained good sense. Ancestor of the Sun´s sons.
That´s how we heard it So it is told:
Beyond the easternmost star To the west of moon and sun Are found fells of silver and gold Stones for hearth, stones for adornment. Gold sparkles, silver glimmers Sea mirrors the mountains´ image. The suns, the moons and the stars Smile on the mountains´ cheeks. - - - - - - - -
Anárašgillii:(Jorgalus Ilmari Mattus 2009)
Piäiváá pärni suáŋu jietânâsâi mailmist
Pođoi päärnih lijjii tovle Nieidah vääni almaid Almai lâi nisonis tiäddám Vorâidis vuáčudâm oohtân Enni lâi njomâttâm kyeddimis Kállá kaandâ lávgum já piemmâm Ko käälis kietkâmist čievčâi Šovâtteijeestis noonâ suonâid Šovâtteijee mielâid leškij Kállápaarnij maddârmaddui.
Nuvt lep mij kuullâm Saahâ lii piäggám:
Tobbeláá tavemuš täsni Uárjibeln piäiváš já máánu Silbâ-kolle juovah, päävtih Aarrânkeeđgih aajâriddoin Kolle kildá, silbâ šiälgu Meerâst kááisáh kuvijdis keččih Piäivááh, máánuh já tääsnih Muáđuinis mojeh čyevih - - - - - - - -
|
|
| Viimeksi päivitetty ( 24.10.2013 ) |
miid leavga spiehkkasa čielgasit Davviriikkaid leavggain, main buohkain libardit ruossagovadagat. Sámi leavgga rukses gierdu govvida beaivváža ja alit gierdu mánu. Leavgga govvatemá boahtá meavrresgáris ja Ruoŧa sápmelaš Anders Fjellnera (1795–1876) divttas Biejjie-baernie dahjege Beaivvi bártnit. Fjellner govvida sámiid divttastis beaivvi nieidan ja bárdnin.