Báršši-Sámmol-Hannal
Hanna Guttorm, Sámi allaskuvla
Máŋggalágan sámit
Erohusat dávjá ovdanbuktojuvvojit dikotomalaččat dahje dihto kategoriijaid mielde. Árbevirolaš oarjemáilmmi diehtoortnega mielde erohus ipmirduvvo negatiivvalaččat dahje váilevašvuohtan veardidettiin dainna, mas dat earrána. Ná huksejuvvojit diehtu-fápmu-posišuvnnat ja “mii ja earát” -kategoriijat. Eallin lea goit máŋggabealat, ja dán albmaneamit leat mohkkái ja molsašuvvi. Erohusat leat álo máŋggaláganat ja sáhttet dasto oidnojuvvot radikálalaččat: juohkehaš lea iešguđetlágan ja dasa lassin juohkehaš rievdá olles áigi.
Pedagogihka nákkosgirjjistan dutken sohkabealerohusaid ja daid huksema skuvlla árgabeaivvis ja oahppoplánain. Lohken olu kritihkaid oarjemáilmmi filosofiijaid ja politihkaid birra. Dat sisttisdollet kritihka oarjemáilmmi diehtoortnegis ja dan viggamušain hukset rájiid olbmuid ja sierralágan albmánemiid gaskka. Nie maid áššedovdiid viggamuš diehtit ja mearridit eará olbmuid eallimiid sáhttá kritiserejuvvot. Ovdamearkka dihte gii sáhttá diehtit ja movt sáhttá diehtit earáin?
Dáid kritihkalaš teoriijaid bokte munnje šattai váttis diehtit ja čállit earáid birra. Loahpa loahpas mun čállen divttaid skuvlla árgabeivviin ja dasa lassin ráhkesvuođareivviid oahpaheddjiide, ohppiide ja lohkkiide. Dan láhkai mun dovddastin iežan posišuvnna ja dan, ahte mu diehtu lea váilevaš ja sosiálalaččat ja kultuvrralaččat huksejuvvon, iige dat lea áidna duohtavuohta.
Danin háliidivččen maid dál čállit ráhkisvuođareive. Ráhkisvuođareive lea miehtemielalaš kritihkka, inge čujut njuolgga čuolmmaide dahje váilevaš geavadagaide dahje kritisere mange doaimma, baicce vikkan hukset šaldiid ja bovdet lohkkiid ráfái ja ráhkesvuhtii.
Sáhtášiigo muitalit
viisodagaid
go juo okta sátninai
ipmirduvvo
(Áillohaš)
Mii sápmelaččat leat iešguđetláganat: Nuppit orrot sámi guovlluin, barget árbevirolaš sámi ealáhusaiguin dahje leat gávdnan dakkár ámmáhiid, gos sáhttet ovttastit árbevirolaš ja modearna doaimmaid. Nuppit fas leat ovdamearkka dihte válmmaštuvván akademalaš áššedovdiámmáhiidda. Nuppit orrot Lulli-Suomas ja barget gii gosge. Muhtimat leat fárren dahje vejolaččat juo riegádan eará guovlluin máilmmis ja de ellet nuppi ja goalmmát kultuvrraid ja gielaid siste.
Mii sápmelaččat leat iešguđetláganat: Muhtumat leat leamaš mánnávuođa rájes máŋggagielalaččat, muhtumiin lea dušše okta ruoktogiella. Oassi mis hállá muhtun sámegiela, oasis bearrašiin mánát eai leat oahppan sámegiela ovtta dahje máŋggaid sohkabuolvvaid áigge. Muhtumat leat oahppan sámegiela rávesolmmožin ja hállagoahtán dan mánáidasaset. Muhtumat hállet máŋga eará giela, muhto eai sin váhnemiid dahje máttarváhnemiid giela.
Váikko mii sápmelaččat leat iešguđetláganat, de mis lea maid oktasaš historjá, dávjá soardima ja assimilašuvnna historjá, mii oidno sierra láhkai dáin visot iešguđetláganvuođain. Sámevuohta, giella ja kultuvrra leat ožžon min eallimiin hui iešguđetlágan posišuvnnaid. Muhtin olbmuuin, joba sogain dahje olles báikegottiin sámevuohta lea váldon veagal dahje goittot nihttimiin ja bealkimiin. Muhtin bearrašiin giella lea geavahuvvon dušše vehá nuppigielat birrasiin. Muhtin sohkabuolvvat leat jaskkodan sámevuođasteaset vai suodjalit iežaset heahpadis ja bilkideamis. Čiegadan, vuogáiduvvan. Čiegadan sin mánáidmánáin, áhkkubiin, biehttalan hupmamis ášši birra.
Mis sápmelaččain leat iešguđetlágan máttut, eallinluottat, assimilašuvnna historját ja otnábeaivvit. Sámevuođat leat iešguđetláganat ja nuppástuvvet olles áiggi. Justá dál mii máŋggas eallit revitalisašuvnna áiggi ja ealásskahttit min giella ja kultuvrra. Sámevuođa ii dasto sáhtte mihtidit dušše ovttain vugiin. Sámevuohta orru váimmus ja mielas. Danin jearan: Mo sáhtášit dasto hukset servodaga, gos iešguđetlágan sámit veajášedje bures? Makkár niegut dus leat?
Livččiigo vejolaš ahte mii maid oahpašeimmet dohkkehit ja ipmirdit assimilašuvnna historjjá ja dan mohkkáivuođa? Livččego vejolaš addit ándagassii nubbi nuppiide? Livččiigo vejolaš dohkkehit iešguđetlágan sámiid? Váikko geannu váhnemat dahje máttarváhnemat livčče guođđán mannu siva dihte sin eatni- dahje áhčigiela? Váikko geannu váhnemat dahje áhkku dahje áddjá livčče bilkidan eará sámiid iežas suodjaleami dahje iežas bilkkus čiegadeami dihte? Váikko muhtin livččii iešge lohkan muhtumin, ahte in mun leat sápmelaš?
Mis buohkain sápmelaččain leat hávit. Mis buohkain sápmelaččain leat iešguđetlágan hávit. Ii leat álo ja juohke báikkis leamaš álki leat sápmelaš, dahje sámástit, nugo mii bures diehtit. Sávan ja niegadan ahte mii sámit dan fargga ipmirdit. Nu ahte šaddá ráfi ja ráhkesvuohta. Nu ahte Sámi sohka šaddá stuoribun ja nannoseabbon.