Kanada guvlui

Lohpidin ovddit bloggastan muitalit dárkileappot das, go riikkabeivviid olgoáššiidválljagotti gulai sámedikki Suoma árktalaš politihkas. Guđđen olgoáššiidválljagoddái diehtun duogášmuittuhan-čállosa, mii almmustuvvá lagašáiggiid sámedikki ruovttusiidduin reivvet ja muittuhančállosat –ossodahkii. Deattuhin ságastan, ahte sámediggi atná dehálažžan olgoministtar Alexander Stubba evttohusa ráhkadit Supmii árktalaš politihka ja ahte sámediggi hálida oassálastit dan válmmaštallamii aktiivvalaččat. Mearkkašin maid, ahte Eurohpa komišuvdna lea addán dieđáhusa Árktalaš politihkas ja komišuvdna lea ráhkadan loahppaárvalusa, mii guoská álgoálbmogiid doarjuma. Dás biddjojuvvo ulbmilin earenoamážit sápmelaččaid ja Eurohpa eará árktalaš guovllu álbmogiid organisašuvnnaid ja doaimma doarjun earret eará guovlluguovdasaš ja rájiid rasttildeaddji prográmmaid mielde. Muđuid dieđáhusas ii namuhuvvo sániinge Eurohpa Uniovnna áidna álgoálbmot, sápmelaččat. Dieđahusas biddjojuvvo ulbmilin dorvvastit álgoálbmogiid vejolašvuohta oassálastit jeavddalaš dialogii ja dorvvastit álgoálbmogiid eallinvuogi seailun. Dán rádjái dialoga aŋkke sápmelaččaid ja komišuvnna gaskkas ii leat leamaš. Evttohinnai, ahte Suopma sáhtálii leat iežas árktalaš politihkastis bálggesčuolli ja ordnet álgoálbmogiid ja EU-komišuvnna gaskii dialoga.

Deattuhin ságastan, ahte árktalaš politihkas galget váldojuvvot vuhtii birasgažaldagaid lassin álgoálbmogiid vuoigatvuođat ja álgoálbmogiid vejolašvuohta beassat váikkuhit vuosttažettiin álbmotválljenorgánaid bakte. Álgoálbmogiid oassálastin sáhtáli leat eambbo strukturerejuvvon, dehege galggalii ráhkaduvvot Árktalaš ráđi vuollásažžan álgoálbmogiid ovttasbargoorgána, mas livččii sámedikkiid, inuihtaid ja Ruošša álgoálbmogiid ovddastus ja mii válmmaštalalii evttohusaid Árktalaš ráđđái ja livččii maid olláhuhttime daid ja dain mearrideame. Álbmotservviid oassálastin dorvvastuvvolii dorvvastuvvolii sierra mekanismmaiguin. Dát livččii okta vejolašvuohta oažžut álgoálbmotpolitihkka horisontálalaš ulbmilin árktalaš ovttasbarggus.

Evttohin olgoáššiidválljagoddái, ahte livččii buorre jos Suopma dagalii linnjágeassima árktalaš politihkasttis makkár árktalaš guovllu boahtteáiggi dat hálida. Ovttasbarggus galggaliinai vuojulduvvat dakkár áššiide, main lea vejolaš oažžut bohtosiid ja main gánnáha bargat ovttas. Dákkárat leat earenoamážit biras-, álgoálbmot-, gádjun- ja skuvlengažaldagat. Árktalaš ráđi lahttovuođaa hálidit máŋggat riikkat Lulli-Korea ka Kiinná rájes. Árktalaš ráđi mearkkašupmi lassána dálkkádatrievdama geažil, daningo mearrajohtolagat rahpasit ja ođđa lundduriggodagat rahpasit maid gávppálaš ávkkastallamii. Riikkat, mat eai leat lahkage geográfalaš árktalaš guovllu, hálidit árktalaš ráđi lahttovuođa bakte beassat oasálažžan dáin resurssain. Deattuhin ságastan, ahte jos Árktalaš ráđi lahttun váldojuvvojit riikkat, mat eai gula eatnandieđalaččat árktalaš guvlui, nu árktalaš ovttasbargu sáhttá hilgojuvvot ja oba ovttasbarggu jurdda láhppo.

Mannan vahku sámediggi attii cealkámuša Sámi leana energiijastrategiijas. Energiijastrategiijas doaimmahuvvoje sámediggelága 9. § ráđđádallamat dán vahku, muhto guovddáš evttohusamet eai váldojuvvon ollenge vuhtii. Energiijastrategiija vuođđuduvvá jurdagii energiijageavaheami lassáneamis jagi 2030 rádjái ja ahte darfeboaldin boahtá seailut. Ulbmil manna ruossalassii stáhta dálkkádatpolitihkalaš čielggademiin, man mielde bázahusaid galggalii geahpidit 80 % ja maiddái energiijageavaheami galggalii unnidit mearkkašahtti ládje. Sámi eanangottis galget maid váldojuvvot vuhtii Köpenhavnna dálkkádatsoahpamušráđđádallamiid bohtosat, mat sihkkarit gáibidit maid mealgadit bázahusgeahpádusaid. Dálá dilis, mas energiijageavaheapmi lea unnon 10 % diimmážis ja dálkkádatrievdan skoalkkuha juo uvssa duohken imaštahttá sakka ahte Sámi leanas háliduvvo lasi energiijabuvttadeapmi ja –geavaheapmi. Strategiijas, dego buot earánai Lappi lihtu strategiijain gopmahallá Ovnnesjoga buođđudeapmi ja Vuotosa huksen. Lea gal duohta, ahte dálá áigge eai huma šat Vuotosis muhto Kemihaara máŋggageavahanáldás. Ii Sámi leanas sáhte gárgehit energiijareserváhta, mii buvttada energiija luonddu ávkkástallamiin nu ahte dat buktá vuoittu energiijafitnodagaide. Dákkár jurddaheapmi ii guotte guhkás ja manna ruossalassii sámi kultuvrra ja mátkedoaibmaealáhusa dárbbuiguin.

Dát vahkku lea mannan hohpolaš cealkámušaid ja Kanada mátkki válmmaštallamiidda. Attiimet cealkámuša meahcceráđđehussii Vuohču girdišilju láigoheamis vuojáhathárjehallamii. Cealkámuša válmmaštallan lei hui viiddis ja mu mielas suohtas, daningo Sámediggi oaččui olu oainnuid ja duogášdieđuid guovllu sámi servošis. Báikkálaččat dehálaš áššiin sámediggi galgánai aktiivvalaččat gullat oainnuid guovllu sápmelaččain. Cealkámušas gávnnaheimmet, ahte girdišillju galgá seailut dáláš anus eaige gávdno eavttut girdišilju heaitimii ja rievdadeapmin vuojáhahkan.

Oassálasttán birasministeriija sáttagottis riikkaidgaskasaš biodiversiteahttasoahpamuša artihkal 8 (j) olláhuhttima ja guoskadeami suokkardalli čoakkámii WG8J6, mii dollojuvvo 2.-6.11. Montrealas. Áššis beroštuvvan olbmuide čoakkáma buot áššebáhpirat gávdnojit čujuhusas http://www.cbd.int/doc/?meeting=WG8J-06 Čoakkáma bargun lea válmmaštallat artihkkala 8 (j) áššiid biodiversiteahttasoahpamuša čuovvovaš oassebeallečoakkámii COP10:žii, mii lea boahtte jagi golggotmánu Japánas.

Čoakkáma guovddášgažaldagat gusket dan, mot álgoálbmogiid oassálastima sáhttá doarjut 8 (j) olláhuhttimis ja oppalaččat mot diehtojuohkima artihkal 8 (j):s sáhttá lasihit. Čoakkáma bargun lea maiod ráhkadit máŋggajagát bargoprográma artihkal 8 (j) olláhuhttima várás. Stuora gažaldahkan lea čoakkámis maid soahpamuša artihkal 15, mii guoská genariggodagaid oažžuma ja ávkin atnima. Dát lea sierra čoakkán Montrealas artihkal 8 (j)-čoakkáma maŋŋel. Ášši lea dehálaš álbmogiidda, maid viidodagas leat medisiidnaindustriijas ja čábbodatindustriijas ávkin adnon šattut ja mat dovdet šattuid váikkuhusaid ja leat atnán ávkin dálkkasin dehe vástideaddjeládje. Artihkkalis lea leame okta ovdadáhpáhus. San-álbmot lea atnán Hoodia-šattu caggat guoiradandálkkasin. San-álbmot oažžu buhtadusaid Hoodia-šattu ávkin atnimis ja ruhtadeapmi adnojuvvo San-kultuvrra doarjumii.

Suoma našuvnnalaš artihkal 8 (j)-bargojoavku lea guovtti maŋimus čoakkámisttis ságastallan Suoma ja EU:a beliin artihkal 8 (j)-čoakkámis ja daid váikkuhusain. Go Suopma lea EU:a lahttoriika, Suopma ii ovddit čoakkámis našuvnnalaš beliid muhto oktasaččat Eurohpa uniovnna beliid. Čoakkánbealit válmmaštallojuvvojit EU-ságadoalliriika Ruoŧa jođihemiin. Dat ii soaitte váldit dárbahassii bures čoakkáma mearkkašumi álgoálbmogiidda.

Čoakkánvahku maŋŋel vuolggán Iqaluitii (inuihttagillii dat máksá báikki gos lea olu guolli), Nunavutii oahpásnuvvat inuihttakultuvrii ja inuihtaid sirkumpolára ráđi bargui ja gullat inuihtaid barggus dustet dálkkádatrievdama. Nunavutis vuolggán Ottawai, gos deaivvan ministeriijaid ovddasteddjiid, maid ovddasvástádussan leat álgoálbmotáššit. Guossástalan maid Suoma ambassádas. Supmii máhcan skábmamánu beallemuttos.

Čálán fas blogga 8 (j)-čoakkándovdamušain.

Vuottesjávrres 29.10.2009

Juvvá Lemet