Äijih – Áddjá

Davvi-Lappi
Anár (www.inari.fi)
Guovllu dikšu Meahciráđđehus.

 

Anárjávrris, sullii 11 kilomehtera Anára girkosiiddas nuortadavvenuortas, lea Áddjá, anársámegillii Äijih. Suolu lea erenoamáš hápmásaš, čeakkoseainnat ja juvvii ja badjel 30 mehtera allosažžan oidno guhkás juohke guvlui. Ádjásuolu lea beakkánamos sámiid basse báiki Suomas. Doppe lea hárjehan jahkečuđiid áigge rituálalaš doaimmaid.

Vuosttas merkemat Ádjásullo oaffarhoalus dagai 1800-logu álggus báhppa ja Lappi dutki Jacob Fellman. Fellman čálii ahte lea gávdnan Ádjásullui 1825 ja 1826 dahkan dutkamušmátkiin hoalu, man njálmmis leai stuorrra látna bohccočoarvvit. Oassi čorvviinn leai seilon nu bures, ahte Fellman jáhkii oaffaruššama leat joatkašuvvan 1700-logu rádjai.

Kreta Knossosa šloahta gávdnin beakkán brihttalaš arkeologia Arthur Evans finai Ádjásullos ovtta beaivvi geassit 1873. Son raporterii ahte lea gávdnan lahka sullo aláža hoalu, man láhtti leai dievva dávttiid ja man njálbmeráiggis ledje biddjon bohccočoarvvit beallejrieggá hápmái. Njealjelogi jagi maŋŋá fitnama Evans muittašii iežas oaidnán hoalus maiddái olbmo, guovžža, gumppe ja geatki dávttiid. Dieđus ferte jurddašit várrehusain, dasgo maŋŋil dutkamušain eai leat fuomášuvvon olbmo eaige máinnašuvvon ealliid dávttit. Evans gávnnai hoalus maiddái nissoniid silba, filigránahervejuvvon geađašrieggá, makkáraččat eai leat geavahuvvon Suomas dahje eará sajis Davviriikkain. Vástideaddji čiŋaid diehtit geavahuvvon 1200-logus Ruošša Kama- ja Vytšegdajoga guovllus, gos geađašriekkis leš boahtán lonohallangávppi mielde Anárii. Evans doalvvui geađašrieggá fárustis Englándii Oxforda Ashmolea Museumii, muhto jagi 1999 rájes dat leamašan čájáhusas Sámemusea Siiddas, gos dat lea guhkesáiggeluoikkasin.

Arkeologalaš dutkamuš 1900- ja 2000-loguin

Anáris bajáššaddan Ilmari ja Toivo Immanuel Itkonen dagaiga arkeologalaš ja etnologalaš dutkamušaid Anáris jagiid 1910–12. Soai gávnnaiga Ádjásullos bohccočorvviid, hillaluvvan muora ja oassái buollán beassestuhkaid. Jagi 1953 dutkit Erkki Itkonen, Jouko Hautala ja Matti Hako geahčadedje sullo báikkálaš oahpisteaddji vehkiin ja gárte Fellmana muitalan lágaš hollui, muhto čorvviid dahje eará duođaštusaid oskui gullevaš rituálain eai šat gávdnon. Čuovvovaš geardde Ádjásullos roggojuvvui jagi 1968 Anja Sarvasa jođiheami vuložin. Dalle vudjo Ádjásullo máttáviesttaroasi bákteluoddaneapmai, gos gávdne ealliid dávttiid , čorvviid ja bániid.

Maŋimuš arkeologalaš dutkamušaid Ádjásullos dahke jagi 2006. Dalle hálidedje meroštallat árat arkeologalaš roggamiid sajiid ja čielggadit, ledjego sullos šat mearkkat oaffaruššamis. Buot sullo geađgesálvvuid, hoaluid ja bákteluoddanemiid dutke, ja mearkkaid oaffaruššamiin gávdne sullii logi geađgesálvvus, main buot sálvvuin dahke iskkusroggamiid. Eará sadjái sullui dahke iskkusčuoggáid, muhto dain ii gávdnon mihkige earret 1900-logu slánttáid.

Váldoáššis gávdnosat ledje ealliiid dávttit, bánit ja čoarvvit, maid dutkamušjoavkku osteologa analyserii báikki alde. Dáktemateriálas earuhvvojedje gotti /bohcco, gáicca/sávzza, čuvččá/hurri sihke dárkilabbot meroštalakeahtes njiččehasaid ja lottiid dávttit. Dávtiid hávdájedje ruovttoluotta gávnansadjái, ja dušše muhtun dávtti válde rádjui joatkadutkamušaid várás. Máhcahemiin háliidedje gudnejahttit sámiid bassi báikki. Dávttin dahkkon rádiočitnaáiggiid vuođul Ádjásullos lea oaffaruššan 1300-logus 1600-logu rádjai. Sullos gávdne maid Vasili Shuiski 1600-logu álggus časkán silba kopehka sihke veaikespelle stuhkka.

Jagi 2006 arkeologalaš roggamat čujuhedje, ahte rituálalaš doaibma leai čoahkkanan Ádjásullo máttaviestaroasi viestarii álláneaddji fieltái, seamma guvlui, gos maid árámus gávdnosat ledje dáhkkon. Gotti /bohcco dávttiid, čorvviid ja bániid stuorra mearri govvida ealliid dehalaš saji sámekultuvrras. Goddi leai dehalamos fuođđu, ja maŋŋelis bohcco sadji beallelojis ruovttueallin šattai mearkkašahttin. Materiála vuođul oaffariin ledje dohkken sihke varris- ja njiŋŋálasbohccot ja maiddái nuorra oktagasat. Várra ealliin eai leat oaffaruššan buot biergosamos ja árvosamos osiid. Čoarvegávdnosiin ledje olu sámeniibbi dahje eará bastilis niibbi guođđin luottat, mat eai fuomášuvvon eará dáktegávdnosiin. Nubbin eanemus dáktemateriálas ledje sávzza/gáicca dávttit ja bánit. Sávzageahčus Anára guovllus duon áigge ii lean diehtu, muhto diehtit, ahte dat leai mihtilmas Várjjat guovllus, gosa anárašsámiin leat čavga oktavuođat. Gávdnosiid vuođul sávzzat dahje gáiccat leamašan goit muhtun veardde Anáresge. Erenoamáš lea, ahte várra Ádjásullui eai leat oaffaruššan guliid.

Ádjásuolu otne

Ádjásullo rolla Anára sámiid bassi báikin nuppástuvai fáhkka 1600-logus sámiid kristtalašoskui jorgalahttima mielde. Mearkkašahtti jorgalahttinbarggus leai Anára vuosttas girku huksen Pielpajávrái jagi 1646. Kristtalašoskku boahtin sámiid guovdu nuppástuhttii čielgasit siiddaid, dahjege sámegiliid siskkáldas vuogádaga ja eanáš oasis heaittihii sámiid dološ rituálaid hárjeheami. Oassi anáražžain goit seailluhii boares jahkkomáilmmis, dahje osiid das, kristtalašoskku bálddas. Ádjásullo ledje oaffaruššan oktonas olbmot ja sogat ovtto 1800-logu rádjai, ja oaffarbáikkiide diehtit bukton bohccočorvviid velá 1870-logus. Báikkálaš máinnasárbbi mielde guolásteaddjiin leai dáhpin bálkestit Ádjásullo lahkosiin Anárjávrái šlántta ja sávvat muttát biekkaid. Ođđa, turismii gullevaš dáhpekultuvrras muitalit turisttaid bálkestan šlánttat sullo juvvii.

Ádjásullos lea dálá áigge mearkkašupmi sámiid bassi báikin, arkeologalaš ja turismačuozáhahkan. Ádjásuolu lea dehalaš oassi anársápmelaš kulturárbbi, ja dat lea báikkálaš olbmui dehalaš etnihkalaš identitehta dáfus. Ádjásullo lea evttohan UNESCO máilmmiárbečuozáhahkan dan kultuvrralaš árvvuid dihte. Sullos galgá láhttet dan kultuvrralaš mearkkašumi árvvus atnimin ja gudnejahttimin.

Gáldut:

• Harlin, Eeva-Kristiina. 2007. Anár 53 Ukonsaari osteoarkeologinen analyysi.
• Itkonen, T. I. 1948. Suomen lappalaiset vuoteen 1945. II oassi. WSOY. Porvoo.
• Norokorpi, Y. & Ojanlatva, E. 2006. Ukonsaari Island. Lapland, Finland. Protected Areas and Spirituality. Proceedings of the First Workshop of the Delos Initiative. IUCN, Barcelona, Spain. s. 165-173.
• Olkkonen, J. 2007. Archaeological investigations at the Sámi sacrificial site of Ukonsaari in Lake Inari. Fennoscandia archaeologica XXIV. s. 29–38